P. A. Verschoor-Van der Werf
Het meubilair in de kerk te Kimswerd Hetgebouw De Ned. Herv. Kerk te Kirnswerd bestaat uit een vroeg 12de eeuws tuÍstenen schip, waaraan in de 1 3de eeuw een bakstenen koor is toegevoegd. Aan de noordzilde van de kerk bevinden zich Romaanse rondboognissen met daarin klei-
ne rondboogvensters die later gedicht zijn. Meer naar het oosten heeÍt de kerk
een rondboogfries. Het tuÍstenen Romaanse deel is later. in baksteen verhoogd.
Aan de zuidzijde is het muurwerk met
kleine gele steen bemetseld. De tuf-
stenen toren heeft ornamenten in de vorm van spaarvelden en rondboogfriezen; in 151 6 werd hij in baksteen verhoogd. De toren is in 1958 gerestaureerd. Boven een ingang in de noordmuur van het schip is een uit de 12de eeuw stammend rood zandstenen reliëf aangebracht, waarop een masker met ranken. Aan de zuidzijde bevindt zich een poortje
metdatum
151
6(1).
Het Friese kerkinterieur in de 17de eeuw
Evenals in andere streken ontwikkelde
zich ook in Friesland in de loop van de 17de en 18de eeuw een geheel eigen kerkinterieur. Liep men voor die tijd vrij lnterieur naar het oosten.
rond tijdens de dienst, toen kwamen er geleidelijk aan meer vaste banken in de kerk te staan. Bij de opstelling hiervan richtte men zich op de kansel. Dat lag voor de hand, aangezien in de protestantse eredienst de nadruk ligt op de preek. De kansel stond aan de zuidzijde van de
kerk, meer naar het oosten dan naar het westen. Eromheen was een doophek geplaatst, dat optisch gezien met de kansel één geheel vormde. Binnen dit hek, in de ruimte die de dooptuin werd genoemd, vond de bediening van de doop plaats. Bovendien waren er de zitplaatsen van de kerkeraadsleden; vanwege die functie werd voor hek en dooptuin ookwel de benam ing'consistoriestoel' gebru ikt.
Aan dezelÍde zuidzijde bevonden zich de open vrouwenbanken; op een enkele uitzondering na waren ze dwars op de muur geplaatst. De mannenbanken stonden aan de noordzijde, de lichtkant, vanwaar men verreweg het beste zicht had op de kansel. Ze werden vaak in de lengte geplaatst en liepen in veel gevallen naar achteren toe op. Dikwijls bevond zich tegenover de kansel een Íorse overhuifde herenbank, die binnen het geheel van de inrichting een pendant vormde met de hoge kansel. Zo is langzamerhand een kerkinterieur ontstaan dat niet alleen door de opstel-
ling van de meubelstukken, maar ook
door de toepassing van eenvoudige kleuren - licht- oÍ donker eikehout in combinatie met geel koperwerk - een harmonisch geheel vormt. Een dergelijke inrichting mag voor Friesland kenmerkend genoemd worden. Nergens komt ze in zo grote getale voor als juist hier. De kerk van Kimswerd is een trefÍend voorbeeld
('). Kimswerd
Er is sprake van een bijzonder gaaÍ be-
waard gebleven, harmonieus interieur, met een evenwichtige opbouw, al krijgt ook in deze inrichting de kansel tamelijk veel gewicht, doordat alle andere meuilt-153
belstukken er als het ware rondom gegroepeerd zijn. Blijkens een gedenkbord naast het orgel is het interieur in 1695 geheel vernieuwd onder Tjaerd van Aylva. De tekst van het bord luidt: 'Hora mortis incerta
ooor net w;ls
""l"lt
De kansel
-
Kimswerd
ln Kimswerd is de kansel op traditionele wijze aan de zuidzijde van de kerk geplaatst. De zeshoekige kanselkuip bevat
u"ni ;Ë.á
"à"
Àiirr"
Onder De bedieninghe van Do. Regnerus Lolledes Predecant in Kimswert en Hartman Jacobs Kerck Voogd al daer Douwe Eedes medekerckvoogd al daer en Sicke Siercks Arme Voogh in dese haer bedieninghe is dese kerck Geheel van benen verniuwt Anno 1695.' Het meubilair uit de tijd van deze vernieu-
wing bestaat uit een kansel met uitvoerige bijbelse taferelen, een daarbij behorend doophek, een familiebank, banken met gesneden wangstukken, alsme-
de een koorhek. Voorts
een
memoriebord voor de Íamilie Van Heemstra, een portret van lda Tiara van HeemPreekstoel.
stra met een bijbehorend wapenbord en tot slot een tiengebodenbord (3).
vijf panelen, van elkaar gescheiden door met ranken en eiketakken omwonden, getorste zuiltjes. Het klankbord is eveneens zeshoekig en wordt bekroond door
zwarle houten bollen die eindigen in
sterk gewrongen punten. Dergelijke bollen zijn ook onderaan de kuip aangebracht.
Het ruggeschot, met aan weerszijden kleine, met eikeloof omwonden, getorste
zuiltjes en een rolwerkpatroon, heeft op het paneel snijwerk in de vorm van een bijbelboek, ranken, draperieën en kwasten. Boven de bijbel bevindt zich een baretknop. Het geheel wordt bekroond door een engelenkopje met rankenomlijsting. Naast de trap bevindt zich aan de ene zijde een schroefpaal, bekroond door een zwarle bol; aan de andere kant een kleine
leuning met dunne getorste zuiltjes en
eveneens een bol als bekroning op de paal aan de voorzijde. De kanselkuip is voorzien van bijzonder rijk gesneden panelen. De zondeval
Op het eerste is de zondeval (Gen. 3) voorgesteld. Adam en Eva, twee grove, in vrij primitief snijwerk uitgevoerde figuren, staan ter weerszijden van de 'Boom der kennis van goed en kwaad'. Daarin kronkelt een monsterlijk grote slang. Beide Íiguren houden hun blik op de boom gevestigd, terwijl de slang naar Eva kijkt. De achtergrond is een bergachtig landschap, waarin zich hier en daar dieren bevinden. Duidelijk te onderscheiden zijn een leeuw en een ezeltje. Aan de boven-
zijde wordt het taÍereel afgesloten door een boog met daarboven een engeltje temidden van ranken. Ook aan de zijkanten en aan de onderzijde bevinden zich ranken en takken. Helemaal onderaan is een banderolle gesneden. Daarin staat de volgende tekst: 'Ad a
m-en - Eva-d oo r-d e-s I an g e-ve rt yte n -G od ts-g ebodt.'
ove rtred
1
Abrahams oÍÍer Het tweede paneel verschilt in zijn totaliteit wezenlijk van de overige vier. Afgebeeld is het ofÍer van Abraham, op het moment waarop een stem uit de hemel
klinkt, die Abraham van het ofÍer doet afzien (Gen. 22:1). De voorgrond toont rotsen temidden waarvan lsaàc op een ofÍerblok zit. Achter het offer houdt Abraham het mes geheven, terwijl vanuit een
volle wolkenpartij een engel zichtbaar wordt. Deze strekt de rechterhand naar
in het beeld is een kleine ondergeschikte scène te zien: twee figuurtjes waarvan er één op een ezel leunt. Evenals de rotspartijen en bergen zijn ook de Íiguren zeer overtuigend neergezet; bovendien is er bij de menselijke gestalten sprake van een zekere gelaatsexpressie. Met name de weergave van Abraham valt op door het krachtige lichaam en de juiste proportio-
Abraham uit. Rechts beneden
L
nering. Dit onderscheidt het 'offer van Abraham' van de andere vier panelen,
waar de Íiguren steeds enigszins lomp en primitief gesneden zijn en de gezichten van alle expressie verstoken bleven. Er zijn nog enkele verschillen op te merken. Zo is het beeldvlakvan hettweede paneel aanzienlijk minder vol; de boven- en zijkanten worden niet omlijst door ranken met een Íijne draperie met guirlandes die eindigen in kwasten. Voorts staat de tekst Abraham's oferande. die zich in de onderste zone van het beeld bevindt, niet in een banderolle en is ze neergezet in een geheel ander lettertype dan de onderschriften van de overige vier panelen. Al deze verschillen doen vermoeden dat dit tweede paneel van een andere hand is dan de rest van het snijwerk. Er is bij dit tweede paneel sprake van een
zogenaamde typologische scène. Hoewel verreweg het grootste gedeelte van de Bijbel wordt gevormd door het Oude Testament, zijn de meeste bijbelse voorstellingen in kerken ontleend aan het Nieuwe Testament. Aangezien pas in het
Afbeetding van de zondevat in de prentbiibel van Pieter Schut uit 1659. Verschiltende etementen van de prent zijn op het panee! van de preekstoel terug te vinden, zoals het diertje onderaan de boom, het hert rechts en de leeuw links'
ilt-'155
Het eerste paneel van de preekstoel met de voorsteiling van de zondeval
ilt-156
t_
t_
Het tweede paneel van de preekstoel met de voorstelling van Abrahams offer.
ilt-157
Nieuwe Testament het Oude zijn vervulling vond, werden Oud-Testamentische scènes, voor zover men er gebruik van maakte, hoofdzakelijk benut als voorafbeelding van Nieuw-Testamentische gebeurtenissen. Men spreekt dan van een typologische scène. Dikwijls speelden bij dit typologische gebruik van het Oude Testament uiterlijke overeenkomsten tussen de verhalen een grotb rol, soms
op nogal gezochte wijze. Zo gebruikte men bijvoorbeeld Gideon's schapenvacht als heenwijzing naar Maria's maagdenvlies. Zoals Abraham bereid was zijn zoon te oÍferen voor God, zo oÍferde God zelt later Zijn Zoon Jezus tot heil van de mensheid. Jacobs droom
Het derde paneel stelt Jacobs droom voor (Gen. 28: 1O-22). De liggende figuur van Jacob is rechtsonder in het beeld geplaatst, links daarboven zien we zijn droom: een lange ladder waarlangs engelen neerdalen en weer opklimmen. Behalve talloze bomen zijn op de achtergrond torens, daken en een poort te onderscheiden. Boven de omlijstende boog
Stilistisch gezien komt deze scène over-
een met de scènes op het eerste en het derde paneel en het ligt dan ook voor de hand dat het door dezelfde beeldsnijder vervaardigd is. Er mag ook hier weer gesproken worden van een typologische scène; de koperen slang is een vooraÍbeelding van het kruis van Christus. Zo degene die opkeek naar de slang behouden zou blijven, zo zou later de mens gered worden die het oog richtte op het kruis. (a) De genezing blj de tempelpoort
Op het laatste paneel de tempelpoort, waarvoor Petrus en Johannes een kreupele genezen (Hand. 3). De tempel is vreemd scheeÍ in het vlak geplaatst, wellicht met de bedoeling zoveel mogelijk af te beelden. Gebruikelijk was het, om gebouwen op eigentijdse wijze weer te geven. We zien dat ook hier: de beeldsnijder gaf de Nieuw Testamentische tempel dezelfde barokke getorste zuiltjes als de kanselkuip. Het overvolle en tamelijk ver-
wrongen beeld wordt afgesloten door een arcade waarboven bloemslingers, ranken en een putto. Op de banderolle
houden twee engeltjes, temidden van ranken, een bloemslinger vast. Op de
staat:
banderolle onder de voorstelling staat:
J oan n es.ge
J a ko p. ru sten d e. tot. I us. d roo mt. t. o p. en n ed e r. d alen. d e r. en g elen.
Qua stijl komt ook deze scène overeen met het eerste, derde en vierde paneel.
Petru s. opg aen d e. n ad en. tem pel. met. neest. een en. kreu pelgeboorn.
Jacobs droom is in dezelfde stijl gesne-
Heel opvallend is de frappante gelijkenis
den als het eerste paneel waarop de zondeval; het is echter compositorisch beter.
tussen de gezichten van Petrus en Johannes en die van Adam en Eva op het
Het beeld is niet al te overladen, waardoor het geheel overzichlelijker blijft.
eerste paneel. Prenten als voorbeeld
De koperen slang
De oprichting van de koperen slang (Num. 21 :4) is voorgesteld op het volgende paneel. De forse, doch enigszins week gemodelleerde Íiguur van Mozes staat rechts op de voorgrond. Hij strekt zijn hand uit naar de immens grote koperen slang waarnaar een aantal zittende, liggende en staande lsraëlieten opkijken. Hun tenten zijn links echter in het beeld te zien. Boven de afsluitende boog weer ranken, bloemen en een putto. Op de banderolle: d e. m etalen. s. werd. o pg e reg at.tot. g e n esi n g e. va n. t. g e beten.volck.
il-158
Ten gevolge van de verspreiding van prenten, werden tot aan het Rococo overal in Europa dezelfde voorstelingen afgebeeld. Talloze kunstenaars baseerden hun werk op prenten. Zelfs de vermaarde ets'De Heilige Familie'van Rembrandt is terug te voeren op een ltaliaanse gravure; in Nederland waren prenten naar deze gravure in omloop. Een werk dat veel nagevolgd werd, is het schilderij van Rafaël dat Galathea op een schelp voorstelt (1 51 8). Het is ondermeer
gebruikt door een onbekend kunstenaar
die er op een Amelander kastje een grove copie van maakte.
.
Het derde paneel van de preekstoel met de voorstelling van de droom van Jacob-
ilt-159
ln Friesland is een bekend voorbeeld het Poptazilver (1 660-1 671 ), waarvan de overladen voorstellingen ontleend zijn
aan prenten van Hendrik Goltzius. Van zijn 52 platen naar Ovidius' 'MetamorÍosen' die in ons land bekend waren, heeft de zilversmid Rintje Jans er acht voor dit zilverwerk gebruikt. Ook aan taferelen uit prentbijbels waren niet zelden voorstellingen ontleend. Zo staan op een tabaksdoos in het Fries Museum afbeeldingen afkomstig uit de populaire prent-
bijbel 'Toneel ofte Vertoogh' van Nicolaas Visscher, terwijl op een doosje drie afbeeldingen uit Esther 3:10 naar Pieter Schut zijn geschilderd. Een Assendelfter kast uit 1693 vertoont de apocriefe geschiedenis van Suzanne. Ten aanzien van de op prenten gebaseerde bijbelse voorstellingen blijkt er een heel duidelijke voorkeur te bestaan voor bepaalde verhalen. Zo zal men nooit het lijden van Christus aantreffen, doch veeleer een'spannende' geschiedenis als de oprichting van de koperen slang. Voorts volgde men prenten na waar het afbeeldingen van de vier evangelisten of de vier christelijke deugden geloof, hoop, lieÍde en gerechtigheid betrof. Het navolgen van prenten werd allerminst als minderwaardig beschouwd. De prent gold voor kunstenaars juist als het communicatiemiddel bij uitstek met de wijde wereld. (5)
Het is niet onwaarschijnlijk dat ook de beeldsnijder van de kansel in Kimswerd prenten als voorbeeld heeft gebruikt. Ten aanzien van twee kanselpanelen, dat wil zeggen 'De Zondeval' en 'De oprichting van de koperen slang', lijkt het mogelijk ze met bepaalde scènes uit prentbijbels in verband te brengen; omtrent drie andere bestaan nog grote twijfels. Voor 'De Zondeval' liikt de beeldsnijder van de kansel een prent van Pieter Schut (6) naar Merian (7) te hebben gebruikt. Zowel qua compositie als in vele details lijkt de voorstelling in sterke mate op deze prent. Belangrijk in dit opzicht is de weergave van de slangekop, die in de meeste gevallen geheel anders is aÍgebeeld, maar op het paneel in Kimswerd op dezelÍde wijze geïnterpreteerd is als op de prent van Pieter Schut. 'De oprichting van de koperen slang' is ilt-160
waarschijnlijk terug te voeren op een
prent uit de Merianbijbel. De op de voorgrond van het paneel liggende mannen
vertonen sterke overeenkomsten met de eveneens voor in het beeld geplaatste mannen op de Merianprent. Ook de kop van de slang is net zo weergegeven als op de prent van Merian. Tussen het pa-
neel waarop Petrus en Johannes een kreupele genezen en dezelfde voorstelling in de Merianbijbel bestaat wel enige overeenkomst, doch op grond van hel feit dat de achtergronden totaal van elkaar verschillen, moet worden betwijfeld oÍ het paneel werkelijk naar Merian gesneden is.
'Het oÍfer van Abraham' is beslist niet naar het voorbeeld van Merian gesneden. Op de prent ligt lsaàc namelijk op het ofÍerblok, terwijl de beeldsnijder hem knielend heeÍt weergegeven. Opvallend is dat de voorstelling overeenkomst vertoont met de desbetreffende prent uit de Keulse Bijbel van 1478, waarvan talloze nadrukken verschenen zijn. Ook hier knielt Isaàc op het blok. Over de vraag op Engelen op de ladder; detail van de voorstelling van Jacobs droom.
Het vierde paneel van de preekstoel met de voorstelling van de koperen slang
ilt-161
1tt&T
Afbeelding van de koperen slang in de prentbiibel van pieter Schut uit 1659. Ook hier ziin verschillende overeenkomsten met de voorstetling in Kimswerd aan te wijzen
welke prentbijbel 'Jacobs droom' gebaseerd is, bestaat vooralsnog geen duidelijkheid. (8) Doophek en dooptuin Aan de voet van de kansel bevindt zich de dooptuin omgeven door het doophek. Dit
bestaat uit renaissancistische panelen, waarboven barokke getorste zuiltjes. ln de dooptuin staan dwars op de muur de open consistoriebanken. Op de wangen daarvan zijn wapens in snijwerk aangebracht. Familiebank
Zoals in de meeste oude kerken zijn in Kimswerd gedenktekens van adellijke
personen aanwezig. Er is om tè beginnen tegenover de hoge kansel een overhuifde herenbank, die toebehoord heeft aan de familie Van Heemstra. De naar achteren toe oplopende bank
heeft renaissancistische panelen en wordt omsloten door een hekwerk van kleine getorste zuiltjes. De overhuiving wordt geschraagd door grotere getorste zuilen die omwonden zijn met loof en Koilt-162
De figuur van Mozes in de voorstelting van de koperen slang.
Het vijfde paneel van de preekstoet met de voorstelling van de genezing bij de tempelpoort.
ilt-163
duidelijk) en daaronder staat: ,,aetatis sue 19" (1 9 jaar oud) en "1636',. Onder het portret hangt een wapenbord. Het is een in lijst gevat ruitvormig me-
De herenbank.
rintische kapitelen dragen. Bovenop de overhuiving bevindt zich een opzetstuk met het wapen Tiara-Van Heemstra, geÍlankeerd door zijstukken van eenvoudig rolwerk. De bekroning van het opzetstuk, dat qua opbouw typisch renaissancistisch is, wordt gevormd door drie zwarte bollen, eindigend in een smalle, schroeÍvormige punt. Aan weerszijden van het opzetstuk staan hoge, samengestelde siertorentjes. Deze bestaan uit gecannelleerde obelisken die geplaatst zijn op een sokkel en evenzo bekroond worden door bollen met een schroefuormige punt. Van Heemstra portret en borden
Links naast de familiebank bevinden zich
een portret van een wapenbord en een
gedenkbord. Het portret toont een vrouw in donker gewaad met daarbij aÍstekende witte kraag, manchetlen en muts, geplaatst tegen een donkere achtergrond. Ze is 'en trois quart'voorgesteld en heeft de linkerhand in de zijde terwijl ze in haar
rechterhand een handschoen houdt. ln de linker bovenhoek van het schilderij is een wapenschild met een halve adelaar en twee sterren aÍgebeeld (kleuren on-
lil-164
moriebord - er wordt herinnerd aan de dood van lda van Heemstra waarop het - Het wafamiliewapen van de overledene. penschild heeft de vorm van een ruit met daarop een gouden adelaar. Het was oorspronkelijk azuurblauw, momenteel is het een zwartvlak. Als helmteken wordt gevoerd een gouden dubbele adelaar op een gekroonde helm. De helm is goud met rood. Het geheel wordt omlijst door goudkleurig bladerlooÍ. Eronder een cartouche met de spreuk: ( JufÍrou, lda van Hemstra oobiit, de 15en; Augustio 1650 > (het latijnse 'obiit' betekent: overleden). Onder het wapenbord hangt een bord uit 1798 waarop uitvoerig gewezen wordt op de goede werken van lda Tiara: 'Roemt men Vrii Godsdienstig werk. YDA TJARA uittermaten Godsdienst-lievend, Schonk deez' Kerk Dit gestoelte, en Agt Dukaten Jaarljiks tot het onderhoud, 't Kerkvoogdyschap aanbetrouwd. Ook besprak ze uit haar Vermogen met een Christlyk mededogen Daar bij Twintig Yder Jaar. Door Diakenen te geeven Hen die hier in armoe leeven,' Roem deez'YDA Christen Schaar. S. Bakker v.D.M. 1798 (V.D.M. : Verbi Divini Minister: dienaar des Goddelijken Woords). Mogelijk is de lda van Heemstra van het
wapenbord dezelfde als ldt van Heem-
stra, die getrouwd was met Johannes van Tiara. lndien ook het portret op haar betrekking heeft, zou zij geleefd hebben van 1617 tot 1650. ldt en Johannes hadden een dochter lsabella, die in 1694 overleed, 59 jaar oud. (e) Mogelijk dat uit haar nalatenschap de kerk vernieuwd is. ln dat geval is het merkwaardig dat juist haar moeder geroemd wordt.
Rechts naast de familiebank bevindt zich
een bord, waarop de volgende Latijnse tekst:
L
Bord met de rouwklacht van Epo van Heemstra.
Epicedium
ln obitum Nobilitate, strenuitate, Virtute, & fide Eccellentissimi Viri, D. Eponis ab Hemstrá Nobilissimi & Amplissimi Viri. D. Feijonis ab Hemstrà, Greetmanni. in Tzietiercksteradeel. F. Tempore, quo Frisiis stabat Íeralis Enyo, Emicuit Virtus Noblis Epo Hemstra tua. Officiis, Vixillifqrique, Vicari &, deinde Tribuni, Militiaeve Ducis, famigeratus eras. Proque Focis patriis, proque Aris Vindice Marte, Onderaan een bord met een lofdicht op de goede werken van Yda Tjara; daarboven het wapenbord van lda van Heemstra en geheel boven een Heemstra-portret.
Certabas Magná dexteritate pugil. Judicio Hemstraei paret Tzietierxeradela, Feijonis, cujus filius ipsus eras. lil-165
Mille ierant anni & sexcenti, quis trieteris. Additur, Octobris luxque secunda fuit, Cum pia conjugio conjungitur Ebela ab Hemstrá Quae patruo Hemstaeo nata Tacone
fuit Millenus Denus sextus centesimus annus,
Fluxit & undenus, luxQue Decembris
Jam decimà Octavá luce incedebat & ipse,
Martius, atQue suum conficiebat iter.
Mortuus huic tumbae quando est illatus, & hocce Sub saxo Uxotis prolis & ossa tenet. Judiciiq die cum prole & conjuge inoptat
Surgere humo Vitae compos & esse POLO
erat.
Vicena & quarta: hanc Christi cunabula signant. Annis triginta sex tibi vita stetit. Aedibus in patris Lachesis cum stamina rupit, Et jussit gelidae mortis adire domos. Exieratque annus Millesimus & Duodénus, Supra Sexcentos, horaq noctis erat.
Rouwklacht (10)
Bij het overlijden van de door zijn adel, kloekheid, deugd en gelooÍ zeer uitmuntende man, de heer Epo van Hemstra, zoon van de zeer edele en edelachtbare man, de heer Feijo van Hemstra, grietman in Tietjerksteradeel.
ln de tijd dat de dodelijke Enyo (í1) in het land der Friezen stond, sprong uw edele deugd, Epo Hemstra, te voorschijn. Door de functies (ambten, diensten) van vaandeldrage.r (hoofdman), plaatsvervanger en daarna tribuun oÍ commandant te velde, waart gij beroemd. En voor de haardsteden en altaren der vaderen, in wrekende krijg,
streedt gij met grote bekwaamheid als vuistvechter. Aan het oordeel (rechtspraak) van Feijo van Hemstra, wiens eigen zoon gij waart, gehoorzaamt Tietjerksteradeel. Duizend en zeshonderd jaren waren voorbij gegaan, waaraan nog een drietal wordt toegevoegd, en het was de tweede dag van oktober, toen de vrome Ebela van Hemstra in de echt (met U) werd verbonden, die de dochter was van Taco van Hemstra, (Uw) oom. Het duizend zeshonderd en tiende jaar verliep en het elfde, en het was de vierentwintigste dag van december deze dag tekent de wieg van christus -overeind, - zes en dertig jaar stond voor u het leven toen in het huis van Uw vader Lachesis de gesponnen draad afbrak en U beval naar de woningen van de ijskoude dood te gaan. En het duizend en twaalfde jaar was voorbijgegaan, boven op het zeshonderdste, en het was in een uur van de nacht reeds schreed maart zelve op de achttiende dag voort - en voltooide zijn baan toen de dode in deze tombe werd binnengedragen, en onder deze steen houdt hij het gebeente van vrouw en kind omklemd, en op de dag des oordeels verlangt hij met kind en echtgenote op te staan uit de aarde ten leven en de hemel deelachtig te zijn. Koorhek
Voor het beschot dat in de 19de eeuw tussen koor en schip geplaatst moet zijn, staat een koorhek dat evenals de rest van het meubilair in 1695 is geplaatst. Ondanks deze datering doet het geheel ook
nu weer renaissancistisch aan. Het hek bestaat uit eenvoudige panelen, waarboven zich hoog-renaissancistische balusters bevinden. Het opzetstuk is vrijwel identiek aan dat op de herenbank, met dit verschil dat in de zijstukken druk manië-
vloer, waarop zich zuiltjes bevinden, moet ruimte suggereren. Orgel Het 1 gde-eeuwse tweemanualige balustrade-orgel aan de westzijde van de kerk
is gebouwd door W. HardorfÍ (1'). Het werd in 1858 in gebruik genomen. Het is bij een herstelling in de zestiger jaren van de 20ste eeuw blauw geschilderd, op en-
kele plaatsen verÍraaid met verguldsel. De krullen aan weerszijden zijn wit geverÍd. Het orgel en de galerij rusten op twee zuilen. Op het instrument staan beelden van twee musicerende engelen alsmede personiÍicaties van de drie Christelijke
hoofddeugden GelooÍ (vrouw met een boek), Hoop (vrouw met een anker) en LieÍde (vrouw met kinderen). ln 1964 is
L
het orgel gerestaureerd.
Tiengebodenwerk op het koorhek.
ristisch rolwerk is aangebracht in plaats van het eenvoudige rolwerk waarmee de overhuiving van de familiebank versierd is. Bovendien staat in het opzetstuk van het koorhek niet een wapen centraal, maar een tiengebodenbord.
Banken
Tegenover de naar achteren toe oplopende mannenbanken aan de noordzijde
van de kerk bevinden zich dwars op de zuidziide open vrouwenbanken met gesneden wangstukken. Dit snijwerk be-
Tiengebodenbord Tijdens de reformatie werden beelden en andere voorstellingen met een devotionele en katholiek dogmatische betekenis uit de kerken verwijderd. ln de loop der tijden werden hiervoor in de plaats geschilderde borden opgehangen die allereerst bestemd waren om de kerkgangers te on-
derrichten omtrent de hoofdzaken van
I
het geloof, doch tevens dienden ter verfraaiing van het interieur.
Het tiengebodenbord, zoals dat ook in Kimswerd aanwezig is, komt verreweg het meeste voor. Het bord, dat zowel een
verwijzing was naar
de genade
van
Christus die de zonden der mensen op zich heeft genomen, als een typering voor kerk en prediking, wees de kerkganger op Gods geboden, die ook in de kerkdienst steeds weer werden voorgelezen. Het bord dat in Kimswerd centraal in het opzetstuk geplaatst is, wordt door drie zuilen waarboven arcades in twee vlakken verdeeld. ln deze vlakken zijn de tien geboden geschreven. De illusionistische
Orgelfront uit 1858.
ilt-167
5) 'Friese kunst had vaak prenten als voorbeeld', Leeuwarder Courant (3 Íebruari 1983). BetreÍt een artikel naar aanleiding van een lezing gehouden door H. Kingmans. Veel onderzoek op àit terrein werd verricht door L. F. Triebels. Hij schreef: "De
invloed van de prentkunst op de volkskunst", in: Bulletin K.N.O.B. 1961, p.223-246.
6) De door de beeldsnijder gebruikte
Gesneden wangstuk op een vrouwenbank uit einde 1 7de eeuw.
staat in veel gevallen uit een gestileerde bloem met aan weerszijden daarvan initialen. Erboven een typisch renaissancemotief: de schelp. Naast de bloem twee gecanneleerde zuiltjes. Hoewel ook deze banken behoren tot het bezit uit de tijd van de vernieuwingen en
derhalve rond 1695 vervaardigd moeten
zijn, doen ze nog zuiver renaissancistisch aan. ln het middenpad, tussen de vrouwen- en mannenbanken, staan stoelen opgesteld die waarschijnlijk uit de 1 9de eeuw dateren.
Noten:
1)'Kunstreisboek voor Nederland', Amsterdam-Antwerpen 1977, p.41
.
2) Regn. Steensma, 'Verbeeld Vertrou-
3)
wen',Baarn 1975, p.9. 'Kunstreisboek voor Nederland', p. 41.
4) Regn. Steensma, 'Verbeeld Vertrouwen',p.92.
ill-168
prenten kunnen afkomstig zijn uit de prentbijbel van Pieter H. Schut waarvan de eerste gedateerde druk verscheen in 1 659 onder detitel:'Toneel ofte Vertoogh der Bijbelsche Historien. Cierlijck in 't koper gemaeckt door Pieter H. Schut, ende in druck uitgegeven door Nicolaes Visscher tot Amsterdam. Anno 1659'. Nadien zijn er vele drukken van uitgekomen. Ook is het mogelijk dat de beetdsnijder gebruik heeÍt gemaakt van een andere uitgave met dezelÍde prenten van Schut gelileld: 'Historien des Ou-
den en Nieuwen Testaments. Ver-
mackelijck afgebeelt en geëtst door Pieter H. Schut, ende nieuwlijks uit-
gegeven door Nicolaes Visscher', waarvan de eerste druk vlak na 1659 verscheen. Overigens zijn ook van deze prentbijbel meerdere drukken verschenen.
7) De Merianbijbel verscheen in 1630. Voor '1 695 - het jaar waarin de kansel van Kimswerd werd vervaardigd zijn er zeker dertig drukken uit-gekomen. 8) Met dank aan de heer W. C. Poortman te Zeist voor zijn aanwijzingen omtrent de prentbijbels. 9) Zie: "Geakunde W0nseradiel", Boalsert1969, p 426. '1 0) Met dank aan dr. F. Akkerman te Groningen voor de vertaling. 1'1 ) feralis Enyo - blijkens de OxÍ. Lat. Diction. is dit een citaat uit Petronius. (120, r. 62 van ed. Buecheler-Heraeus).
12) Zie: F. Talsma, 'Langs Nederlandse orgels. Groningen / Friesland ,/ Drenthe', Baarn 1979, p. 149.
w ffi W N
w .:rl"
keppel sto
Nr2-december1984
Keppelstok Alde Fryske Tsjerken Waarom "Kefpelstok"? Vele lezers van de publikaties yan onze Stichting hebben gereageerd op het verzoek een originele naam ln te zenden. De redaktie van deze rubriek heeft tenslotte gekozen voor de naam "Keppelstok Alde Fryske Tsjerken". ln de mededelingenrubriek, zullen verschillende korte berichten en mededelingen, maar ook kleine artikelen over het reilen en zeilen van de stichting vermeld worden. lets over de betekenis van het oude woord "Keppelstok". Een keppelstok is
een gebruiksvoorwerp en benaming uit
de agrarische wereld. De
keppelstok
wordt gebruikt om het vee bijeen te houden. Er werden enkele koeien, schapen of geiten aan een lange stok vastgebonden, om de "keppel" van twee of meer
De tweede betekenis van het woord
"Keppelstok", de reden waarom de redaktie voor deze naam koos, ligt in het overdragen van de kerken door kerkvoogdijen aan de stichting. Ze koppelen hun bezit aan de "keppel" van de stichting. Het blad zelf zal ook een "keppelstok" zijn waarin alle inĂ?ormatie over onze stichting gebundeld wordt, terwijl het ook de band tussen de donateurs (de keppel) wil verstevigen. Uit de talrijke inzendingen koos de redak-
tie dus de naam Keppelstok. Deze naam is bedacht door H. Veenstra uit Zwaagwesteinde. Hij wordt bij dezen hartelijk bedankt voor die originele inzending en krijgt als blijk van waardering een boekenbon in de bus.
dieren bijelkaar te houden. Restauratie toren Schalsum volgens
plan De restauratie van de toren te Schalsum
verloopt volgens plan. Het intĂŞrieur van de toren is nu volledig hersteld, alsmede de houten spits, die gedekt is met leien.
De redaktie.
Aan het exterieur van de toren is bij de noordmuur herstelwerk verricht. Dit gedeelte van de toren bestaat uit gele en rode kloostermoppen, terwijl de andere muren in de vorige eeuw ommetseld, niet zoveel herstel/restauratiewerk behoefden. Het restauratiewerk wordt uitgevoerd door Bouw 75 BV uit Workum, onder toezicht van Architectenbureau RoeloĂ? Kijlstra uit Beetsterzwaag. Met dit werk is een bedrag gemoeid van J 261.500,00. Schip terug op de kerk van
Uitwellingerga Op 13 september vond er een bijzondere gebeurtenis plaats in Uitwellingerga. Sinds jaar en dag stond hier als windwijzer op de kerk een scheepje in de vorm van een bootje met sprietzeil, zoals de boeren in deze buurt dat vroeger ge-
bruikten voor het vervoer van hooi en vee. De windwijzer was echter in verval ilt-170
U kunt echter nooit meer dan 10 % van uw onzuiver inkomen aftrekken.
b. U moet de giften met schriftelijke be-
wijsstuken kunnen aantonen, b.v. met kwitanties, postwisselstrookjes, giroafschrijvingen of banknota's.
Eigen aantekeningen (omtrent b.v. col-
L
in zo'n slechte staat dat het noodzakelijk was een nieuw
geraakt en verkeerde
eksemplaar te maken, wat gebeurd is door E. Algra. De oude verhuisde naar het Fries Scheepvaart Museum in Sneek. Onder klokgelui is de nieuwe windwijzer herplaatst op de kerk door de voorzitter van de stichting, dr. R. Steensma.
BelastingÍaci liteiten Yoor 1984-1985 U kunt uw
contributieen/ol giften aan de
sel van uw (onzuiver) inkomen aftrekken. Echter de wet stelt hiervoor eisen:
a. Het totale bedrag van uw giften aan kerkelijke, liefdadige, culturele, wetenschappelijke of het algemeen nut beogende instellingen moet in ieder geval meer bedragen dan 1 ïovan uw onzuiver inkomen en tevens een bedrag van f 12O,OO te boven gaan. lndien zulks het geval is kunt u aftrekken dat gedeelte van het totale bedrag, dat de te boven gaat.
f
Over een schenking aan de Stichting Alde Fryske Tsjerken tot een bedrag van Í 6.199,00 is geen schenkingsrecht verschuldigd. U kunt in een tijdsverloop van twee jaren maximaal f 6.199,00 vrij van
rechten aan de Stichting Alde Fryske
Stichting Alde Fryske Tsierken in begin-
genoemde 1 % doch tenminste
2. Schenkingen
Tsjerken schenken.
1. GiÍten
L
lectes) worden niet geaccepteerd. Sinds 1-1-1 984 is het mogelijk onder de giften-regeling voor de inkomstenbelasting volledig aftrekbare periodieke schenkingen aan de Stichting Alde Fryske Tsjerken te doen mits voldaan wordt aan de volgende voorwaarden: 1. Er moet sprake zijn van een van het leven aÍhankelijke periodieke uitkering, 2. De verplichting moet ziin aangegaan bij notariële akte van schenking, 3. De periodieke uitkering moet tenminste eenmaal per jaar worden voldaan, 4. De periodieke uitkering moet ziin toegezegd voor minimaal vijf jaren. De volledige aftrekbaarheid van dergeliike periodieke schenkingen aan de Stichting Alde Fryske Tsjerken houdt in, dat de voor de overige giften van toepassing zijnde minimum- en maximumgrenzen voor deze uitkeringen, ongeacht hun grootte, niet gelden.
120,00
Zodra uw schenking groter is dan Í 6.199,00 is een belasting van 11 ïo over
het totale bedrag verschuldigd'
3. Legaten lndien u in uw testament de Stichting Alde Fryske Tsjerken wilt bevoordelen kunt u dit doen door een legaat op te nemen in de volgende bewoordingen:
"lk legateer (vrij van rechten en kosten)
aan de Stichting Alde Fryske Tsjerken, gevestigd te Leeuwarden een bedrag groot f ...... uit te keren binnen .... maanden na mijn overlijden". Volgens de wet is een legaat aan een instelling zoals de Stichting Alde Fryske ilt-171
Tsjerkeh tot een bedrag van vrij van successierechten.
f 12.397,00 Zowel interieur als exterieur zal gerestaureerd worden door het Restauratielndien u een bedrag groter dan bedrijÍ Bouw 75 BV uit Workum, onder Í 12.397,OO legateert, is de Stichting over toezicht van Architectenbureau Brigel het gehele bedrag een belasting
1'l % verschuldigd, tenzij u het legaat vrij
Dubbeling Partners BV uit Groningen. Met dit projekt is een bedrag van on-
van successierechten maakt.
geveer
van
ln dit geval komen de rechten ten laste van de nalatenschap.
Rotondekerk TerbandHeerenveen wordt gerestaureerd De restauratie van de kerk van Terband "Rotondekerk" te Terband-Heerenveen is inmiddels gestart. VanaÍ de rotonde Heerenveen is deze neo-classicistische kerk een duidelijk baken langs de snelweg Heerenveen-Groningen. Het bouwwerk van architect Thomas Romein is een éénbeukig bakstenen gebouw met gepleisterde blokvormige voorbouw. ln de voorbouw ziet men drie
gekoppelde rondbogen op lisenen, bekroond door een obeliskvormige beëindiging. Het interieur bezit gemarmerde geproÍileerde vensteromlijstingen en een gepleisterd houten tongewelÍ.
Í 400.000,-
gemoeid.
Kinderen bekijken en gebruiken kerken in Friesland anders Ontdek het andere Friesland ln de Ned. Herv. kerk te Wirdum bekeken
kinderen Friesland anders. De tourlochten door Friesland in de aÍgelopen zomer georganiseerd door de Stichting Alde Fryske Tsjerken, V.V.V. Friesland en de
Federatie van Friese Musea zijn een
groot succes.
Ook kinderen kunnen in de middagtochten geheel aan hun trekken komen. Voor jong en oud is het ontdekken van het andere Friesland boeiend en fascinerend. Zo werd er zalerdag 1 3 oktober 1 984 een excursie gehouden langs Popta Slot Marssum, de kerken Boksum, Weidum waar de kinderen de klok mochten luiden, Jorwerd waar ze in de toren mochten klimmen en Wirdum. ln de kerk te Wirdum zorgde Dieuwke de Vries met zang en muziek en een voordracht voor de nodige afleiding voor de jongsten tijdens "Onldek het andere
Friesland". ln 1984 waren er in totaal 6 verschillende middagtochten. ln 1985 zal een uitgebreider programma worden opgezet met o.a. twee dagtochten, hierover later meer.
lll-172
Nieuw kerkorgelvan Kortezwaag Yoor hedendaags
gebruik De commissie van het kerkje te KortÈ auaag, sinds 1977 eigendom Yan onze stichting, heeft een oude traditie in ere hersteld. Dat is namelaik het gebruiken
yan een kerkzegel. Vroeger had elke parochie oÍ kerk een eigen zegel, dat werd aÍgebeeld op alle uitgaande post en oÍÍiciële stukken. Om aan de hedendaagse post een eigen cachet te geven werd daarom het zegel uitgevoerd. Het is een ontwerp van Joh. van der Meulen. Vroeger en ook nu nog wel, was het de gewoonte officiële stukken te voorzien van een zegel. Tegenwoordig neemt een stempel vaak de functie van zo'n ouderwets zegel over. Ook de kerken hadden hun eigen zegel. Een zegel was de garantie voor echtheid. Als mijnheer pastoor of een ander hooggeplaatst persoon ergens zijn zegel aan had gehecht dan betekende dat niet meer en niet minder dan dat mijnheer pastoor, of wiens zegel het dan ook was, er borg voor stond dat het schrijven op waarheid berustte. Mijnheer pastoor gebruikte voor het zegelen meestal het zegel van zijn parochiekerk.
Een nieuw zegel voor hedendaags gebruik, maar niet zo maar een prentje. Het vertelt in het kort heel de geschiedenis van het tegenwoordige gebouw.
Later, na de hervorming, ging het zegel van de pastoor over naar de dominee. Dat ging niet helemaal vanzelÍ. Op de oorspronkelijk katholieke zegels stonden
vaak heiligen afgebeeld en dat was de
protestanten een gruwel. Hadden zij juist niet alle heiligenbeelden uit de kerk verwijderd? Daarom: op het kerkzegel geen afbeelding van mensen. Voor het overige waren de ontwerpers van nieuwe zegels betrekkelijk vrij. Vaste richtlijnen zijn, voorzover wij weten, niet gegeven. Het tegenwoordige kerkje van Kortezwaag komt steeds meer in de belangstelling. Steeds vaker lezen we in de plaatselijke pers dat er in het kerkje het een of ander te doen is. Dat is een gelukkige ontwikkeling. Zo immers krijgt het gebouw iets van zijn vroegere Íunktie terug: middelpunt van het dorps(leven). Dat betekent dat er ook sleeds meer gedrukte stukken de deur uitgaan. Vanzelfsprekend wilde men ook aan dat brief- en ander papier een eigen cachet geven. Zo kwam men op de gedachte ook voor dit kerkje een eigen zegel te ontwerpen. De heer Joh. v.d. Meulen is er in geslaagd
een eenvoudig maar veelzeggend ontwerp te maken. Naast de contouren van
toren en dak lvordt het oog getroffen door een hoofdletter M. Deze letter is geen toeval- Hij komt voor op de oud Kortezwaagster klok die nu in Asten is opgeslagen. Die M staat voor Maria. Zo geeÍl het zegel duidelijk aan dat het kerkje te Kortezwaag eens een aan Maria gewijde kapel is geweest. De eikel tenslotte duidt op de zandgrond waarop het kerkje gebouwd is. Het kerkje van Kortezwaag in zijn tegenwoordige vorm is gebouwd in 1797. Daarvoor stond er op dezelfde plek een kapel, die gewijd was aan de Heilige Maria. Deze kapel stamde git de middeleeuwen. S. J. v.d. Molen vertelt in zijn boek "Opsterland" van een kapellijst gedateerd 28 januari 131 5 dat er 29 (!) kapellen resorteerden onder de moederkerk van Oldeboorn, waaronder die van Urasuagh en Utrasuagh. Deze namen moeten volgens v.d. Molen worden vertaald met Korte- en Langezwaag. Dat kapelletje was zeer eenvoudig van vorm, zondertoren oÍwat dan ook. Er bestaat een tekening door J. Stellingwerf in 1723 gemaakt. Op die tekening is duide-
lijk een klokkestoel te zien waarin één klok hangt. ln 1886 waren het er twee waarvan er één op 24 april 1896 te koop werd aangeboden. Deze klok bevindt ill-173
De donateursactie in Oppenhuizen-Uitwellingerga (Top en Twel) is erg geslaagd. ln het kleine tweelingdorp hebben zich niet minder dan honderd personen aangemeld als donateur, waardoor het totaal aantal donateurs in deze
zich nu te Asten N.B. in het klokkenmuseum. Van het geld dat deze klok opbracht en een gemeentelijke subsidie plus geld van de kerkvoogdij kon toentertijd de nieuwbouw van een torentie worden uitgevoerd. 1n1977 is het kerkgebouw overgedragen aan de Stichting Alde Fryske Tsierken. Naderhand, in 1981 is de dakruiter gerestaureerd en zijn ook in het inwendige van de kerk enige yerbeteringen aange-
bracht zodat het kerkje nu voor allerlei kulturele activiteiten gebruikt kan worden en gelukkig ook gebruikt wordt!
Geslaagde actieweek kerk te Uitwellingerga De commissie van de kerk te Uitwellingerga, de laatste aanwinst van de stichting Alde Fryske Tsjerken, heeft in maart van dit jaar (19 tot en met 25) een actieweek op touw gezet om geld voor de restauratie bijelkaar te kriigen. De kerk ziet er slecht uit. Restauratie op korte termiin is niet mogelijk, hoewel het gewenst is dat de kerk binnen tien jaar gerestaureerd zal zijn. nl-174
dorpen op een 140 komt. De actieweek bestond onder andere uit een kinderprogramma in de kerk op woensdag 21 maarl. Zo'n 130 kinderen genoten daar van een optreden van de heer Tsjerk Bakker uit Terbant. Ook Jan Klaassen en Katrijn ontbraken niet met hun poppenkast. Op woensdagavond speelde het muziekkorps in de kerk en hield de heer Ulbe Zwaga van de stichting een inleiding met dia's over, hoe kan het ook anders, oude kerken in Friesland. Op zaterdag werd er een kerkentocht gehouden langs de kerken van lJsbrechtum, Oosthem en de eigen kerk. ln Oosthem bespeelde de 171arige Frans van der Hauw het orgel. ln lJsbrechtum stond onder andere de fraaie Epema State op het programma. Jhr. C. van Eysinga leidde zelf de gasten rond door de statige state. De actieweek werd aĂ?gesloten op zondag. ln de kerk trad toen het vocaal ensemble'Meldije' onder leiding van Sjoerd
van der Veen op. De groep bestaat uit twaalf afgestudeerde mannen en vrouwen die een opleiding aan de Muziekpedagogische Akademie volgden. Aan het slot van deze bijeenkomst en van de ge-
hele actieweek sprak bestuurslid mevrouw Schukken uit Heerenveen een afscheidsrede.
(Met dank aan mevrouw B. van der Bij, secretaresse van de plaatselijke commissie)
Markante kerk van Oud Beets is gesloopt Het markante kerkgebouw van
Oud
Beets, wat geen monument mocht zijn, is
gesloopt in de aÍgelopen zomerperiode. De Íamilies Lycklama's en Van Lyndens die op het kerkhoÍ ruslen, zullen rustiger tijden wachten.
L
De kerk van Beets was een museum van bouwstijlen en een baken langs de snelweg Groningen-Heerenveen. Daar dit gebouw geen monument was en geld zowel bij de kerkelijke als bij de burgerlijke gemeente ontbrak, is men tot sloop over gegaan. De eenbeukige kerk, geheel in neo-renaissance stijl met een drie zildige sluiting en een bekroonde toren, is gebouwd in 1889-1890. ln datjaar 1889 vonden de Beetster Íloreenplichtigen baron Van Lynden en jonkheer Lycklama à Nijeholt, dat de oude kerk maar eens verdwijnen moest en door iets aparts moest worden vervangen. Hun voorouders immers lagen in en bij de kerk begraven. Het was hun kerk. Zo kreeg de Opsterlandse gemeente-architect L. de Goed de opdracht eens rond te kijken in het zuiden van het
land. Hij hoeÍde niet op geld te zien,
Í 20.000,00 niet op aan.
àÍ
30.000,00, het kwam er
Het heeft in 1889 nog moeite gekost de oude kerk omver te krijgen, zo stevig waren de muren. En de tragedie van de nieuwe kerk volgde precies 94 jaar later. De nieuwe neo-renaissance kerk kwam en heeft duizenden guldens gekost en
werd 10 augustus 1890 ingewijd.
Nu
herinneren alleen nog de contouren van de kerk aan de tijd van weleer. Twee bijzondere graÍzerken zijn tussen het con-
tourenmonument in de vloer van de aÍgebroken kerk gelegd. Een gevaarlijke plaats overigens, want in de winter zullen water en vorst deze mooie stenen ongetwijfeld aantasten. En dat zal dan op den duur het einde zijn van de laatste resten van eens een rilke adelkerk te Oud Beets.
Van de bestuurstaÍel Toegetreden tot het algemeen bestuur in de Raad van Advies Mr. W. J. Adema, notaris te Leeuwarden. De heer Adema heeft zitting in de Raad van Advies namens de Provinciale Kerkvoogdij Commissie der Nederlandse Hervormde Kerk in Friesland. Op 20-4-1984 is overleden de heer J. Andreae, woonachtig geweest Buorren 41 te Boksum. Sinds de overdracht van de kerk te Boksum in september'1 979 is de heer Andreae aktieÍ geweest bij het werk van de Plaatselijke beheercommissie te
Boksum van de Stichting Alde Fryske Tsjerken. Hij vertegenwoordigde de Gereformeerde kerk van Boksum in de commissie van de Stichting.
ilt-175
Winterexcursie 19 januari 1985 De winterexcursie 1985 zal naar de volgende kerken gaan: Makkum, Cornwerd, Wons en Schraard. Graag vroegtijdig aanmelden om teleurstelling te voorkomen. De kosten bedragen f 18,00 per persoon, inclusief mapje, met eigen vervoer is de prijs per mapje
Í
6,00.
U kunt zich aarímelden via overmaking van het bedrag op gironummer 36 90 669 t.n.v. de Excursiecommissie "Alde Fryske Tsjerken".
lnmiddels zijn de diaseries met gesproken tekst klaar. Een ieder die denkt van dit materiaal alvast gebruik te moeten maken, scholen, verenigingswerk als ook kerken, kunnen het materiaal lenen tegen betaling van'f 15,00 per week. Wel zal het materiaal aan ons bureau afgehaald moeten worden. Tevens verzoeken wij u dan vroegtijdig te reserveren. U kunt
teleÍonisch kontakt met ons op nemen onder nummer 058-139666, tijdens kantooruren 's morgens 9.00-12.00 's middags '1 4.00-1 6.30 uur.
Nieuwe diaserie nu beschikbaar De educatieve werkgroep heeft zich lange tijd bezig gehouden met het educatieÍ
werk door middel van lesbrieven, diaseries en onderwijsbegeleiding. Zo hoopt men op een meer directe wijze bij te dragen tot instandhouding van de Friese kerken.
Verantwoording íoto's 1 Dikken en Hulsinga, Leeuwarden 2 lnstituut voor Liturgiewetenschap, Groningen
3 LeeuwarderCourant 4,5, 6
7
I I
F.
Andringa
G- Dijs U. Zwaga
Onbekend
Stichti ng Alde Fryske Tsjerken Eewal 86-3 891 1 GV Leeuwarden, telefoon 058-1 39666. Postgiro 220.76.00 - Bank: Frieslandbank rek.nr. 29.81 .OO.7O3 Kantooruren: 's morgens 9.00-12.00 uur 's middaos 14.OO-16-30 rrrrr
I
I
keppelstok STICHTING ALDE FRYSKE TSJERKEN ilt-176