keppelstok
Van de Redactie tuit"r llescherm wat geweest is", luidt de oproep, angebracht op het toegangspoortje vàn de Sinr Pieter io Crou- Imners, onze kloosten, strdsnuren cn stadspoonen, *insen, nolens, nar ook onze oostInditvaarders, stoonlocomodeveb en boerderiien vicleD ,rr p oo, aJr de o,'\e,b,ddelJl" "-r'.n \ri de..o,omi. en de ontwil<keling van oud nor nieuw. Zo werd ooit de duudere mfsreen uir verc steengroeven verdrongen door de soedkopere baksÉen uit nabije veldovens. Het ke*jc r"r \í,n kiykt nu ir,Êur l- ing rur "Tege quod
"Rusr en beweging in de kerk' hrd als
notto bovcn dit
numner kunnen stan.
Bi'de rcÍàuràde vd de deels nos tufsrerer 1le-eeume Agneskerk in Goutun kwanen ook oude graÈerken voor het licht en danan ziin er op een bijzondcrc manier enkele;chtbaar gebleven, al verdient dit geen schoonheidspLijs. Daar liggen priesters eo predikanter, die e. dierst deden: de ke,k in ruste. Mar ook lezr wc namen un de F-menghat, bewonss mn de \íiardastate, gentnd aan de Luk en h€las in 1882 à1s één ràn dc
rr,.,e f,i...,,i 1,.h Jgehroten zoJ. her J ccrdc Enengha$eÈ en Burhaniástne wàs vergan. Ons RelaLliel|l E een anikel
on dn
MdÊbzs un "he srenen arch;et
b Deijl
Stanwydr
o'e, de Le L in bewrging r de errer i le na-ter .. weftevesraanl) ontspotr ?ich een gedachrenwis*ling tusen de lreren ,"azr Spaz;ru ei pasÍoot Leo 'd" Uldei. Áanleidnrgwas het artikel nn laartgenoemde in het vorige nunmer: Neo-Goriek, nieuw of retro i Her zich boegen van de gelovisen b;j de wordt 'ierins door de eente omschreven als koielen, znten en opstun, op en neer, als zichóare vorm van aclanatie. De:nder daiehresen doelde in z;jn aÍikel meer op het konen en gaan van de man in de straar", heen en weer \íe ,.h, dtr ,e.. ,n,,,der berrotJ.err b1 de ti, urgie
"^
wannet hij ook nog met zijn viervoerer binnenlwam. Niet voor niets hrdden goterc kcrken een zeker
"hounegiselder'. hondenmepper, rcg maar "dorpel-
ON Rede.tielid Hzl/, lr,r/;aga beschrijít de Johannes Lerkvan Veenwouden. Aan de ene Lmt wordt de oude altaanreen mc oecn gereden. Arn de anderc kant, in de koormuur kwan weer zo'n onhntorischc nooddeur 3nno 2004. ohdàt de bràndweer zió niet aan koud water lde brmden. Bij de ldtste àanwiizins van jongc nonumenten door de Minister vàr CulÍuur wcrd Fryslàn onlargs wel heel
Hd
zou
zal<zijn on ook
onzc jorgere lterten, @nnerr loopt, er alleen te
dn recente religieuse crfloed ssaar
invennriseren nàÍ ook re promorcn in een deltaplan, mer her oos op het komende JDr vàn het Relisiers
Erflocd. Na behoud komt dan vewolgens revitalisering, gedachtig dc versregel un de Duirse dicher: "Und nenes Leben bliihr aufden Ruinen".
GRAFZERKEN IN DE GOUTUMER AGNESKERK GOUTUMERAGN] Notities bij de decoratie van enkele graftekens. Elleke Makkes vm der Deiil
Stm
h dc amer van 2005 werd de houten vloer in de kerk verwijderd voor de ànleg vd vloenerwàrning. Bij her weghalen van de planken werd vol sprning toegekeken orndat wel belend was d* er zerken noesten liggen, naar niet hoe ze er uit zrgen en voor wie E wàren bcstend'. De vemsing was groot. wmt niet alleen on listorisóe (families) nau ook on kunsthistorische rcdcnen bleken ze belmgrijk te
ÁJb. 1 nd
ziji
,tuijdei"s tu" à. hauren
(aP. 1).
"ket
Met de vondsi wn deze gave er minder gave sreneo rees netcen het pLobleem wt er mee noest gebeuren. Om her vloeroppewlal optimaal te kunnen benunen werd beslo,er de /crtcn werr rc bedeklcn. mau in .egenrellirrs ror de oude situatie noesten de neesr fraaie e! belansrijke
denplàren ,chrbar bl;jven. Om die reden werd gekoan \oo, een ío., J . ui' trn merJen roorer be'r-r rrnn
DE ÁGNESKI,RK
hardstoo en glmn tegels zr\n ópsennnen (áíb.2). Helar rnoet worden vastgeseld dat de gnftekens wel zichtbaar mau det goed leesbar zijn, ondat de verlich
De eente kerL, die van hout wd, werd in 1050 vervu gen door cer van tufstcen. Bij làtere verbouwiisen werd over het algemeen rode baksreen gebruikt. Vanàf 1250 rondcn cr rcgelmrrig verborrw ng. r plarr. dc hrrre irr 200512006. In 1908 werd de roren gerestaureerd. Mede vanwege de oorlóg l914 1918 ddurde het wij làng eer dè toÈn weèr in gebruik genonen kon worden- Pas io 1921 kon achter de werlzanheden een punt worden guet. Tijdens de werlcarnheden weden de gruven die er onder de vloer lagen, geopend en geruind. Hie$ij werden zes loden Íelarplrrcn aarscrroffcn. Var deze zes zijn er vijf bewrarcl 1 seL,lsen (a&.3) . Zc I'd^tren de mmen vm bewoner vd \íiardsrarc. (zic b;jssoesd orenióo.
ting die ondcr dc vloer is amgelegd zwal is. Boverdien zijn vcel zerken erg dónLer geworden mdat ze met wx
\íIARDASTAIE Zoah genoend ovezicht lar ?i€n z;jn nos veel neer bewoner van de voormàlige \íiardastate in de state heeft ooit tussen hd h dise &ryshuis en de kerk gesam. Op de plek stàt nu eèn ;n 1982 geplaa$t nonunentje. De voorlóper ven de wirda*ate was een rins Gen stenen woontoren). De esst bekende beworere own wrm Pybe \íyarda en ziin vrcuw Claer va! Irrergr-r1. Drr *^om.,,-er.. rr-0. rn de,,jd dJ, /ije. woonden werd de srim ve,aansetr dooL een confoLrabeIerwoonhuis, de stare. Het echtpaar kreeg drie oons: Sjoerd, lds en Oene. Sjoed blecf op dc state woncn. Íds, die ?ich nar zijn moedeL roende, bouwde voor zichzelfeen state ten noordoosten van hct ttnnsloC: Emenghastare. De derde zoor bouwdc vlalbij lds even-
Dea
eens een eigen
woonhuis: Durmanidrarc.
De die woonsteden staan er Dicr neer Burmariasrare werd in r 720 afgebrolten. op de vLijgckoncr plek k m een boerdeLij re staan die in 1850 wcrd verwijderd. Enenghastatc ondcrging hetzelfàe lot in 1775. Ook hie.
werd eest nog een boerderij geplàatsr die in 19,í6 moesr verdwijnen voor de &nleg vàn het Vàn Harhxnalanaal. Wiarddrare bleef ror 1882 besraan. wiardastate was ahijd het stamslot gebleven. Overleed de eigenaar eran dan ging het bezit over nur een ander lid 'rr oe Lhilie /o lsarn l er op eer gege' het bezir van de Van Canninghat totdat Ruerd Carcl vm cmminsha en zijn vrouw Jolunnà lirederica Esé tot ve*oop van de state rnoesten oversan: het onder houd wed te kostbat Na de vcrkoop rm de state ver trokkcr zij net hun twee zoner naar Brcda. Kon daarop
wcrd
nct
de aÍbLaak
bcgomcna.
DE ZERKEN Omdar er uijvcel rrkcn zijr aangetLoffen kunnen ze hieL nict allcmaal wordcn bcsprolien. tsL is daaÍom cen
keur gcmaLt op
basis van intenssante derails in de decoratie oÍ de ouderdom var dc stccr.
Er lisgen drie prie$erzerle n. op één ertn (aÍb.1)({.1)' zij,r de telens te zien die rhr een prieícrvcsijft!: rwcc lanneries e! cen misLelk rnct daaLboven een hostie. gen door s(c i, ryà- r . lrr de bo,erhoeler 'nl,eerd bevinden zich nedtllons rncr in ltcr linker een zandloper en in hct rechter ccr doodshooíC: vcmijzingen raar de eirdigheid van her leven. nssen de medaillons sraat een Larljnse tekst Vï hold !í. fu / g;t e' ra (tett.: n^ dt njd, n snett oak het hun u,/'). onder de ktunen cn de kelk stat de num van de overledene, Phoppius Gàrippius (t 1575), Pestdor in Gounrm6.
AJt
Têgen het voeteneinde is een andere steen zó neergclcgd dat het lijLt rlsof het hier on één zerk gàt. -&n her I ootd.inde d,J de L ep,. rondi. ui . '"n gchakt en rechts van het nidder een elllpsvorn in dc lengterichting vm de steen. Hieronder bevindr zich ccn rnedaillon m* een wrpen. De trkens op het schild zijr weggehàkt, ftá"r her helhtekcn is nog gaafen steft een
enseleDÊsuu. voor md in de li"keth."d..n ros bloemen. Hoewelroor beide srenen dselfde *eensxrr is gebruikr, horeo ze niet b;j elkaa. Ileel duidelijk is te zien dar de brsteo in de vee stenen niet in elkaus ver lengde lopen en thr hrt rcidje en de ellipso.n an ltet hooldr rnoe nr de on.ler. e reel er hrr J- J--r,r r van de pricsterzerh passen.
.r .
t. t,,"
l z.*,aot |'hn
tu'
Czli i,'
A1b.5 uielpa'
s.rrU neï
.e" se aseLle a op ,le
xrk no lelh
De tweede priestemrk cn tcvens dc oudste zerL in de kerl<, Iigr iets verder naar hct wesrcn (p13). De invJoed .rr de r iddeleeuuer L zichtbaaL in de de.o a e. Zo zijn rooÍ het Íandschift gorische ninukels gebruikt.
rr Je hn.t-r . (df, ,1 .
J.
et,, o,,d1o o.en a"o
,,írÀ*n
Dez€ vierpa$en bevaten de vieq in dit geval goleugelde, evangelistensynbolen: de adelaa! de engel, de os en de leeuw, (voor resp. Johanncs, Mairciis. Lucas en Marcus,
vier oargelister uit her Nieuwe Testàner$. Een ander gorisch siermoticfis dc spitsboog dic van de
erlele hosel.s i, ,oorzicn ,./po,. H. r rnd-Jrrifi $ rin de ,,Jrm qn df overlcd. n p-,oo wo d, \c , ctd i, .le l-t lee.ba:. \4enhc.l, d. lrijn\ rck.rnogncr helemaal weren re onrcijfercn, nar wcl is rekcr dat het saa. om een zekerc lello (oflella), die in februati 1528 ov leede. Áan her hoofdeinde van het middenveld sraat nog een tekst die rer waFchijnlijk ccn oproep ror sebed voor de ziel van dc ovc cdcre bchelsr.
/t/t.6
'tn:l4oÍ
nrt h,rrl ot
rl?
.o tr !0or Jell\
De laatste priesterrrlr ligt in het
er behoon
toe aan Johannes
nidder van het schip
ltoeda (p6)r0.
(Dc bcsch jvins volsr onder 'Stccnhouwen'). IJr liggen ook enkele predikatrtzedreD. ln de buurtvaD de steer voor Iello liggen wee stenen die warcn bcstcmd
voor PcrrusAdriani (p12) en willen Laurenbaó (pl1) (besprekiry volgr) , mccr nau het westen ligt de steen
voor Iohannus Schotánus (p5). Zij mren alledr;e predi Lant te coutun (en swichun). De steen voor Schotanus is ?eeÍ eenvoudig net àn het hoofde;ode een tekst en in en verdiept veld er onder eer mpen. DeEJohannes Gellius Schotanu (zoa1s hijvoluit heene) wo vao 1606 mr aao zijn dood in 1625 prcdilert in Goutum; hij werd 48 jaarrr. Vecl stencn waren bestend voor de fan;lie Enengha die op Enensha- en wiardasrate heeft gewoood. Op één . NJn ntu, Jan I'er hooldeinde de votgerd. el": Díe hgh. . . .. cnde uelgcborcn heet Siría' ldn Etuing 5. . .. / .... Hoort dcst lcger *eed toa (De stipjes geven an dat dc relsr hier onleesb@r is) Er is geen decoratie ungebrucht. Omdat allee. aa" de li.ketkant een ribbel loopr, een moselijke rest vaD een oud nndschrift, is de stccn waaschijnlijk bewerkr om hen voor hergebruik geschikt te naken. Het is niet bekend ofv*melde pesoor daadwerkelijk onder d* sreen werd begnven. Bij Trijnrie Parers, de vlouv van de predikant Lautenbach (t 1657), is dat ook niet du;delijk, de over lijdensdatun is nmelijk nicr insevuld. Her kan tjn dn zij na het ovedijden vm haar eótgenoot n henrouwd en elders is gaan woncn. Enkele stenen bmnen teksr roch decomtÈ: nogelijk zijn ze om de een or andere red.n umg,leerd. Dir n ri.,
DE DECORATIE Op de Coutumer stenen Lonen geen religicuze voontellinsen voor, màr wel wapcm (rdcllijke fanilies) orde kelk met erboven een hostie en aan beide zijden een kannerjê (priesies). In de hoekdeco€tie zijn schilden, rozenen, leeliijdskoppen'3 of evmgelistcrsymbolen opgenonen. Soms is de hoekdecoratie weggelatcn ofis er gckozen voor een andere invulling vrn de vierpxsen of ncdaillons. Dat laaare is het geval bij de stenen voor de ccrder so,oemJr t,.d,k-nr.n l,r.enba"I en Adriani. Villem Lautenbe.h wàs prdikmt te Goutum en Sw;chuh toen hij in 1657 op óo-jrigc leefrijd stieÍ. Perrus Adrirni ws er evencens prcdikant. Hij ove eed ;d 1670; hii wr toen nesenendertis jaar. Aan hd voeteneinde zijn bij beidc srenen de meda;llons sould met een leeftijdskop. war bercft de w hg wn de medaillons am het hoofdeinde is ecn atuijking van de sebrd,l.el,jl. de, o,à, i. ,e /ier. \ornrrl v ordcrr hier eveneens leeËij,Jrkoppen aangebtacht. Bij Lauterbacï bevar hct rechter medaillon echter een Ltiinse tekst: Synb: / Mal1s Tianquilk / iz arlr {vut.: Rustig temid den van de baren) en ;o het Iinket een afleeldilg vm ecn hcer die mer rhrijfgerei in zijn enr hand en een geopend boek in zijn rdere àd,ijn wetuuÍelis g6rcn (aJb.7).
In het koor liggen behalvc e*ele aliaart€nen d;e te herkennen zijn
an
de zogcnannde wijdingskruÈjesr'?,
ook veel restanten van zerLen. Omdar op enkele plaatsen dergelijke re.r"nrcn re opvull:ng varr de egelrlo- zilr gebruikr kr worden rngcr onr n drr de bodem er nu neer h zijn oonpÍoilelijkc staat verkeen. Dat is ook het goal ii de oude torsisrorie' wer zelfs twee sten€b boven op elkar liggen. Ondcr dc torcn is nog ccn sarcofaagdeksel zonder zicht bare tekens
angetrofkn.
AJb.7 haecàzcatne op
,12
zok tuat wílLn
tartrbdrll
Ají.9
hoehdzcoratie op dz zerk uoot Pe'tu'
Adt;á"i
Omdar in beide ge%llen heoèlfde voorheeld is gebruikr en de srijl van het beeldhouwerk eveneens overeen konr, moereo de zerken in heeelfde etelio zijn bewerkt. De stenen zijn helaas niet gesigneerd 4dàr nicr is na re gaan wie de steenhouwer is geweest. de sree! voo. Ad;an; is het medtllon in de rechter bovenlroek gevuld met een leek\áskop (aÍb.9. op heel vcel Friese rrken is een dergelijk hoofd met die bijzondere haardrac.ht te zien, mals in Marssum op de steen voor Árle wopkesz. en Ducke \íopkev. PopÍr (11617 en 11593) (dJb. t0). Ze zijn echrer te verch;llebd van elk@r oh ze àd een bepaalde sreenhouwer roe te kunnen schr;jven.
Op
AJb.8 Radd,
Etk
n
Tirun:ah un Eti4aha
Dcre afbeelding is te veqelijken net dic op de agenamdc portrctrrk voor Tiallingh vm Eysingha (l 1658) die zich in de Laurerriuskcrk van Raerd bevirdt (np.8). Hij wordt c afgebeeld als een geleerde heer Toch zal er in hct gcval van Lautenbaó geen sprake zijn van een porrrer ondar op de steen van zijn ambtgenoot op d*lfde plaats eenzelfàe Èsut is Íe zie" (dÍb.9). zcer wn,hi,ntijl, uordr ner de aiL,eeJdingcn de gclcerdheid van de predikheren benadrukt.
Alb.
la Mn/srn, haehdtu/ati
op à"
ze*
raor
Anh ." D"che
w@rchijnlijkws
er een prcnÍ
ohloop die de meesres
net
een deryelike kop in
als voorbeeld hebben
gebruikr.
STEENHOIIWERS zin gesigneed. Zo l;gt er een steen wn de steenhouwer vincenr Luc6 (w) (eedaeerd t546) voor Johánnes Ro;.da (f 1t41)(p6) en qn DL (Dirck Lèuwe, voor S;j6ke Albads (l 1607)(p9). o"de. het Twee ,erken
orgel ligt de rd sroÉ sreD voo. M€nno Imminsha (ï l<41 r. De ieen ; nier gc'i8ne, ,d mrJ i. $el voo, /ien vm een jàÍtal (1544). In de rechter bovenhoel< is een
de datm in de periode wain hij werk 16. Men ka er daon vm uitgm dat het hier on een werk va BG gaat. (Voorbeelden vm het wck vm BG en ook vm \,I- zijn re zien in de Mmhikerk te Frmeker) Op één sreen van VL en vijf van BG Lont behalve de
Bmndien valt
m
signatuur ook een huismerk voor, naar dat is een ander dm het nck dat op de afbeelding is te zienra. Het gut dm in iedc gwal om een mdere peroon die achter het huisnerk steekt. Voor zover bekend heeft BG zijn werk nooit net een huismerk gesigneerd, alleen ner zijn iniri'len. waaBcllijnlijk heeft BG het patroon voor de decorarie genaakt en heeft een ateliermedewerkcr dc reen boertr en sr.is,,eerd me, /ijn €isen
huisnerk te zien aaÉ.1,,)(p3). De de.oidie,e elemerrei dje op de,,een /:jn rf /ien (kegelvornige rosen, dartele kindÊguunje, dieenkop pen enz.) vertonen grote overeenkomst net die op stenen die in het àtelier Én Benediclus cerb.andts (BG) zijn bverkt. Zowel de srijl un de gorische lenets het "a" nndrchr;{i als de weergave un de menselijke ffguren laren qeoeeos de hand van dc neester zien. Hoewel de decoràtie op sohhige sreben qn Vincenr Luo veel okreenkons krtóont zijn h;jvoorbeld de figuren vm BG veel zwieriger dàn die van \4- zoals ook op dea sÍen ts te zlen (nÍb. t2).
w. Dolt íleeuurden) gaar irr zijn anrkel o,er de zesriende-eeuwse zerkhouwers'a in op mogelijke familiebanden nssen BG en VL. Zoals hij zelf zegt is het een hyporhe.e omdar er nos sccn doonlaggncnd bNij' i, gevonden. Zijn beroos is zeer ovenuigend zodat er vooíopig van wordt uitgegm dat er inderdad bmden
In LeeuwÀrdcn woondc cerbren beeldesnijder, Dals hij in oÍde teksren (1511,1534) werd genoend. Hij wu wamchijnlijk dc stecnhouwer die net GH signeede aals is te zien op de ark voor Hesel lelgeÍsz, ï 1505) die io de Huizuner kerk ligt. In het Frie\ M$eun bevindt zich de ark voor HdÉ van Dekana (ï1522) /i1n die her uerk un G.rbren l,Jr /,en mo, ool dr( 'Jn rcon [enedÈtu Gerbnndrs. Geóren had oog rwee zonen n.l. Bsnatdus en Luco Gerbrandrs. Deze Lucas rm de wder vm Vincent Luco. Omdar het *erk ".n \/L en BG veel overeenkomsre" io de deco'ade "eroo"r al Vrnanr s.durende.en bepulde r jd h.j zi;n oom rn de leer zijn gewe*t.
Vnant
venrok
nur
Franeker
wor
h,j in ls5o bu,Be"e. hr \ea,e,Í. Hijopendee' /rnJ'eliel BG sisdeerde rjn werk vanaf 1535. VL deed dn vanaf 1547, eent ÁJn. 1 1
10
nasereÉad
hsi'n k0pdek*tuuM
"oIn
nsha
met;jn
inirialen en vanaf1552 ner
ÁJb.t2 d.tun
zr*
"dD
Mcnno
t
ninsha
VL ziin ool zerken btriten lr;eslao<1 ltkend: in Groniigen. Leiden èn doh in Noord- Duitshn<1 en VaD
Dircl Lieuwes. de derde *eenhouwer, *amde eveneens vrn ccr l.crrw"rd.' "nilie . D, g,,' r'de, n"r {ie 'r hij wu geroend keeg Jt zijn eoste huwelijk een aon. Lieuwc Dircl$. de vrder vàn DL. Der we.d kistebmàkèr en q.uF,hij,,ti I oot Le. JJro:r, -.n ir Ji. ilJ nre, ongcbrullclijke conbimtiè. DL was wàrsch;jnl;jk leer Iing van zijn vader en legde in 1592 dè tudsterproefài Mer sisncrcn begon hij alvrÍdat hijzich mftÍtr mo.ht nocnen. De steèn ;b de Asneske* heeft hij a.n her
einde vm
zijl loopban bewerkt.
Tor slot nog een opnerking over de door DL ve*atd;gde *een voor Sijtske Albrdr. Zij bucht een deel vm hur leven door in het kloost* BedrleLern (bijAllcum). Zij stierfop 2l nei 1607. In tegenstelling tot de priecezetk;jn op de steo van de/, el,F eu,e seen ,e ",ir r s-r n,r, h,r ra"r r. rr r. wel zijn c op het niddenveld en in de hoeknedaillons
Heftandschrift vern,eldt alleen Siitske Albada, mar
<h
wapens zijn vrn haf oudeB: Arbada en sij$ema. De v.aag is ofdir in d;e djd gebruikelijhwas bij ecn
11
perod€ 1517 loi 1529 s hier echier geen ander als
religieur ofdat toen zij
Íierf
de oudere nisschien nog in leven waren en de steen oorpronkelijk voor hen rru
ro Het is duidelijk dat de in de Agneskerk angenotren Erken een interexsánte bijdmge leveteo ad de geschied schrijving En Goutum €D zijn kerk.
NoTEN
1
Er bestaat een beschnlv ng van Goutumer zerken maa.
hei Ínerendeêlvan de n! beschrêven zerken is daarin nêt aangerrctren. Hiervooí s nog geen verkladng
2 3 4 5 6
7
8
9
12
pastoor bekend, zoclat rede ijketuijs mag worden aangenomen clai hij dit tot 1528 s geweest. lênvu lende gegevêns Foemê ing: Johannes Roorda is de zoon van Johan Gofes Roorda en Tielh Schennqa. Hi heeit ca 1515 een beneÍ c e in Wommds maar wordl daatuit cloor de Ge dersen verdEven. H jstu' deert te Leuven n 1521 en koÍnt wáárschjnliik in 1532 as pastoor naar Huizum. Hil s daar nog in 1535. ln 153/ i- rrj p€bendàà ê Go rlu1l e_ .s dàl 1oq ir 1540. Hioveíljdt n T541 Volgens eên mededelng n de Kerck calendeÍ oÍte Dooteboeck Oresoar, arch. Van Haíinxma thoe S ooten i. 433) p 96 was hrl 'pasioa le Golium. Hei Slamboek van clen Freschen, vroegêrên en late€n adêl(Leeuwaíden 1846) d lp 310, d ll p 208) noêmr hem pÍesteÍ te Huizum en pre bendaat te Goutum. Be cle bÍonnen geven cle ovenildensdatum die doorde iekst op de zerk wordt bevestigd. Heas ontbreekl dad cle Íunctiêaandudng waardoor n et zeker is oí hil als pastoor oÍ als píêbên
F.K. de Jong, Een geschiedenis van GoLnum, Lêelwarden 1996. 02 63. Dê naam wordt op diversê man eren geschrêven. Gêkozen is vooí de schrjÍrrjze die op de oudste zerk waarop dê naam voorkornl is gebÍuiK. [,4eer over de geschigdgnis van de Íam les en de state, ze hei onder 2. vermede boekje. Deze geta en veMijzen naar de lgging van cle stenen op de brjgevoegcle plaitegÍofcl. lanvu lende gegevens van O.D.J. Boemelng (Huídegaryp): het bestaan ván deze pasioor is aleen door de vondst vaír ziln gíaÍzeík bekên.l Hil za hier koíie tijd hebben gestaan omdai er n 1574 nog iemand anders as pastoor wordt vermeld. n 1576 komt êr eên niêuwe pastoor Viêípas: een in dê íniddêeêuwen veêlvudig loegepast dêLo? ia, ê e1lênt. Hê ic.e- !o'r wààbjdaviaí lobben wodên gevoímd dooí cirkesegínenlên waar ,/ar 5€r "1ddêlpu'rl !à ratuêqÊ Êan /idÊ /d1 eên v kant ist (donk aan een kav€Íljevêr). De voÍm bevat vaak wapens or zoals in dil geva evangelsten
12
Hogê: eên gotisch siermotieÍ, van oorsprcng eên knop, ateí een bladvorm. Het wêrd vaak aangebÍacht op uchtbosen, piírakels (toreírles) ê.d.. Bijoude ker ken (b.v de Sini Jan van s Henosenbosch) zjn derse
BIBLIoGRAFIE: Dolk W "Zestiende eeuwse zerkhouwêrs n Friesand" n:
ijke hogels nog te zien. Advulende gegevens Roemelng: Jello wordt voor het eerst als pastoor te Goutlm vemed in r511 ên is dat n edeí gêva nogin1516.Ook n T 51 7/9 komt hil h eí voor maaí zijn Íunctie wordt dan net aafgegevên. Eên iuncliêaandu ding ontb€êkl ook op dê zêrk. n de
l
l
l3
14 1
5
Johè1re" i< z n v"dÊ C.ll Js opqê\olqd. Dê/" wds,1 T599 vanut Wons naar Goutum gekomen en beeÍ er plêdikant toi 1 605 Behalvê theoloog was hij ook medi cus en na z[n ambisperiode veriÍok h j naar Bo sward om zch daar als arts te vesiigef (De Jong2,30). Eef van cleze stenen is geiicht en worclt thans gebruikj als blad van dê Avondmaa staíê|. l p."i d<l^oppel 7i n' oofdên \dn íre-se if -'qu ê1 i1 vier levensíasen: als jongellng, een man in de kracht van zijn leven een oudere en een doodshoofd. Zij geven in vier stappen het aarclse leven van de mens
W.Dolk. 'Zestiende eeuwse zerkhouwerc n Friesland' nr De Vrie Fries 46, Leeuwarden r964 209. W Do k, "PD, DL en Johan Schlurman" in: 11 doê yn t hloed weí woun, Sneêk 2001, 55-59.
D.V,i.li' 4t'. W
ep
MdroF_
q64 or "
Slurnd
,lrprrr
Dolk. ÈD Dl ê1 lohJr n: hjoe.l tua tua"h, srcek 2@1 (Hêt lbêr am cotum voor Srtsê len Hoeve), 55 61. De Jons, R.K Ee" Serhia/?'is ,ar Gaatam, Leeuwaíder 1996. vos, R e.a Zethm in Friesk 4 Le€uwarden 1994.
BEWONERS WIARDA-, EMINGA- EN BURMANIÁSTATË wier nanen op de rerken zijn amgetotren
1467 Minne vm Enenghà 1467 + Tyenck vd Enenghá 1490 Ids van Enogha 14900 N.N. van \íieerda 1541 Siouck vu Enengha t541 Menno Inhinsha 1543 leeldà Imnidsha 1551 lds vu Energhe 1557 Eelck IÍla 1561 Agh van Feitsmà 1592 \íick van Hermana 1600 Menno vm Enengha 1602 Vick van Hyemst€ 1605 Hesel van Enengha 16ll Frouck van \íijtsne 1630 leÍskc ven Enenge 1633 vick van Emenge 1645 Dororo van Ehedgha t645 Hesel Hermaia van Emensha 1653 Wigli$ van Buig;rs 1653 Frms ven Enensha 1658 Bauck van Enengha 1660 Elisabeth van ockingha 1662 Minle vd Enenghà 1677 Hiske ven Buigirs
(uder van rds wn Emengha) (echBenote van Minne qE., moeder
vaD lds
Gader "ar (echrgenote van I& vE., moeder wn SiouckrEnengha) (vadq vai Ids ÍEmensha) (aliu Viarda), vader van Iceldii Inningha)
(dochter van Menno Inningha (alias \rirda)) (vader van Hesel vEnengha) (echtgeoore van Menno lnningha (alir wiarda)) (echtgenore van Siouck rE.mengha, noeder vo lds vE) (echtgenote van Hesel van Emengha) (echtgenore van Ids nEmengha, noeder van He$el vE) (echrgenote van Menno van Ëmengha) (dochrer van He$elvan Èmensha(?) (dochrer van Hesel van Emengha(?)
wn Hiske yBuigiÍo (aon van Heset vu Enensha) (vader
€n Minne van Enensha (ech€ehàÉ En \íislius rBuisns, noeder van Hiske (moedeÍ
(zoon van Frans en Batrck sEnensha) (weduwe van Minne vEnengha)
De volsende nmen kotuen voor op de loden naamplaÍen
l-lt' 1720 1723 1732. 1733 1757
Weglinà
\,n
yEnenshe)
S;ouck van Enengha)
Bv,mJn,a {geborcn fmingár
Fnns Minno wn Eminghe Elisaberh Dorothea van Burmania {dochter van Ruierd Iockmà qBvrmànià) RuieÍd Iockda Yah Bvrmania ïberivs Pepinvs ab Eninsh van !í,rda rhoe Govrvn Hiske MÍià ván Sixha, geboren Burnania, echtgenote vd Tiberius Pepinus
Er lisr een sien in de kerk besrend voor Sixrus
m
Eninga sedor
{B)
EEÈOEdOO B E 06
E
B
E O
tr
trtrE Étr tr tr 0ntrnntrtr o É o o tr ltr 0
o
oE
E
t]
ZERKEN IN DE AGNESKERK (zie pláttégÍond)
NAAM
l 2 3
Minne
STERFJAAR
vd
14
DATERING
AFMETING 230X203
r467
Tyenck van Ehensha G..) (lese sÉen)
146x2O2,5
Menno rmm?sha (alias vÀaÍda) Eerck ra.ra
4
Emengha
STEENHO U'iJíER
(vt
1541
t640
Ann€ Wlcks doÍ Sickeha (vr) Iohánnis Schotanis
l622
Johannes Rodda (voor Sixtus van Ehinga sen;o,
9 l0
Sijtske Albada Gerben GedoÊ
Ior)t See.ps lnlós MÍtien Iets€s Pettert€lle (vr)
t544
287xl7l
1552
TFerdr Riedcks zi AndÍiDsa
5 6 7 8
BG
1625 1541
244x145 192x7O
VL.
i:nn
2O3x1l4
26\xl44 2D4rl3l 1633 't607 1626 1657
D.L.
75187
l97xl I 201x86
PetmAdriei 1676 Saeckie Bennens (vr) t676 13 Iell(o) t52a 14 \?ick nn Hermana 1592 Hesel van Enenghr 1605 15 LI.Pinut 16 Eelck...( vr w Synen Douwe9 12
t7" 176
Iánsenrco
Claes (bovensre deel
behodd bij
18
...
19
-
lm
258x145
-
-
c:60x72
ni 17"
-
...
Phoppius
t87x67165
>t7ox72
-
22 23 24
2r3xt04
1651
1667
(inonpleet)
21
-
een rerD
(in@mpl€e.)
20
205x88
Garippius
1575
-
a4or72
a
60145
a
115x65
a
80x28
l\3x77 lo3x74
wijdinsskruisj€s vijfwijdinsskruisjs
taps roelopende steo ner drie taps rclopende steen mei
183x84
19ax74l5a
ond€F €n boveDijde lopetr nier paral€l De volgende sÉnen srun niet op de platregrond; ze liggen ten
25
Ren
HeÍte hlcke á Ieldv Sijnens Honma
1572
(vr) 1579 26 \íinryc Hebbes dro \íolkona 1610 (vr van Dye Dnck) (hconpleet)
27
Sijdts Ates
(vr mn
dJo
Trc.. wilks) (inonplet)
2a
-
29
Ta..k€
30
raps toelopende
3l
wilkáo tuen
Beene
lm Herbmda
*aten
'u
de
vookak 200x118 64a65
1640
32x>61
1602
steo
tolcke
'
(u)
1597
36p50 44x85
-
2o5x86165
202x1t4
1600
15
LIJF EN LITURGIE Over de lichamelijke participatie varr de gelovige tijdens de misviering in de loop der eeuwen.
Otder de titel Neo-gotíeÈ: niau of "reto"? schrceí de heer L. van Ulden ofm een rtikel in de Keppelstok van juni 2007. Over de room krtholieke eredienst tijdens de middeleeuwen en in de 19& eeuw, merLt de arte". "p, ''1" dz nege,tiade e?,u uA dz kethgang ttrggnalln tot dz tuelt todloE b%ísheid dz ueak (...)". Dir alles in "an tegenstelling tor de middeleeuwen toen, naar de aureur neent, de eredieostvoor een ke*sanser van die rijd een
ristnche gebed - de canon - riidens welk sebed brood en en her bloed vm Chiistds werden. Toen in 1555 Genme vd Burndie bij de inhuldigins van Philips II weigerde voor de vost te knielen en zich veronrscïuldisde ncr: "w1 Ftie*n, q1 hnibbelje allinne foat God", àoelàe hij àan ook op het kniclcn onder de
Êel d),nahishs sebeuren rcu zijn gqeesr. lk neen dat
Op visite
deze voorsrellins van zaken om
verchillende redenen een
zekere rcouche behoefr.
Dyamisch gebeurn Allereerst is de huidige nisorde in w*n geen mder dJr die 'rn pr'lveC I t00 ol1600. De lirugi.rh. he^o,m,ng qn de.on,mrelo'mJrie i... he, Romein. di$aal van Pus Pius V van 1570, behelsde voornmelijk een dificarie va. de lirursische telsten, temiji de huidi ge mi\o,de . d,e wn VJuunum ll uir dr jrrcn r!ig "n de vorige eeuw - een voorat qua ritueel sre* gereduceerde var;ur is. De rcndasse hoognis had zich in de tijd vai de hose niddeteeuwen onrwikkeld rot een rijk en dyoamisch gebeurenr een uitgebreid ritueel uitgdoerd door de priesrer en zijn ssistenten. De rol vm de gelovi se hie.bij was ir feire addachrig en met gepste eerbied roezien. Voor de niddeleeuwse kerkganger en evenzeer voor d;e un de vroesnoderne Íijd wàs sram de ansewezen houd;Ds rijdens de viering van de liiursie. DàÀrmee drukie hij zijn eerbied uir voor her heilige gebeuen dar ,i, \ vuor /,jn osen. op scpa.rc alwand door de prierer werd voltroldrcn en waaran hij door zijn ànwezigheid deel had. Áls ukienc vorn vm eerbied kwm darbii ib de loop van de rijd het knielen op. Det gebeurde in de regel bij her bidden door de priester ven het eucha-
16
wijn tor het lichan
Naast staan eo k.iele. ru voor de kerkganger ook hct nalen van het kruisteken een nanier on de betrokkenheid bij de erediensr uit te drukkcn. Bij voorbeeld bij de
ophefEng van de hosde en de Lelk tijdens de canon en bij de zegen aan hct cinde vàn de mis. Derbij móeten we bedenken dar de eucharistieviering werd beleefd els een uitgesprokcn heilig en voorJ ook heilbrengend gebeuren. Dat nen de gcsproken en gercngen teL*en nicr kon vols€n, deed daar reLer nier am at In beginsel was het voldoende dat de gelovise anwezis ws en dÀt der amdachtig en met gcpmte eerbied. dus ook in de juiste lichanclijkc houding en gebaren, het heilige gebeuen an her altar volgde. Ió dn verbabd kackre, riseen de hÀroricus GerÍd Brom de kerkgang in de negentiende eeuw bepàald bier onju;sr ah hij spreekr van "bij onze Lieve Heer op visite 8on . Men d;ende keuis gekleed en net goede nanierên de mis É horen, zoals dJ, roen hee e. Dez ben"dering vrn J. miii,u,gie wó tot em de jàren zestig vd de vorige eeuw nos vlij alse, meen. \ïel lqm ir de lont %r dr lqde eeu\ bij bepaalde geatelijken het sÍsen naa. vo.en om de gelovigen neer e.tief bij de ered;en$ re beÍekken: de zogeheren "lirurgische boegins'. Men sloot bij de gebruikelijke goedburgetlijke wijE van nishoen m en srimuleerde door publ;edes (het volksnissaal) n;et alleen
de de
de seesieliike berokke.heid maar bevorderde ook de seloviseD rijdens
lichmelijle prnicipár;e En
erediensr. Houdhgen en
gebdn
sende specr ervd, net als sqols een Íerke nadruk op het verbale in de litugie. Versraanberheid (volksraal i.p.v ke*irtijn) en de deelnane door leken in de
(bepe*te) lirurgische hmdelingen liesen íle aandachr. Daarbij ging de sinds de jaren zestig vàn de vorise eeuw nerkbare algenene hmg nd het info.hele qeneDs een det onbelmsriike rol spelen. De aioude vormen wn lijfelijke pàrricipÀtie els staab, kDielen en her kruisÍcken
uirdrukon rc en belwins buiren bij ahar en die waren voorses.hreven in de rubrieken, de "chorco, srane" voor de celebrerende priester Meo ging sraan, om naar war re noehen, b;j de b;nieqkomsr van de
voelen.
ncn knielde tijdens het bidden wn de schuld, belijdenis en het kyrie en men sins ziÍen onder her
Hds
In aansluiring op de drie venouds seb.uikelijke
kinssvornen sràm, knieleó
eh kruisreken - verd de berrokkenheid vah de kerkganser bij de niwiering vcrsroten, een .od€ onrwilJ<eld voor houdingcn gebaren ter b*orderiog van een meer interoe van de nisliturgie. DeE code, die soeddeeis de officiële kcrkeiiike voonchrifteo bleel sloor aan de houdinsen en sebaren die de priester aan het in achr diende re nenen (de ageh*en koonegek)
malen gebonden m her sacrale karakter van de nisliturgie verloren dáàrdoor naa. veler sevoeletr
aan betekenis. Dir alles heeli eÍoe seleid, d.r wndaas de dag nenige eucharisrieviering een dynamiek verroonr nier seheel onselijl en die vàn een dooBnee nier,
relisieuze bijeenkomsr: seeÍ eltdente roèrloze baisheíd", ner de kqksanser die bekend is met de heerseóde seculiere vergaderculruur zal zich er niet onwenhis bij
priesrer,
Sparrius,
coudi
s%ns slorir, terwijl heh bij her noemen ro de nam van Christus in dit geang het hoofd boog. Bij de ankondignrg van de evangelieleing ging men sraar en bekruisre
zió
met de
Juih
*"
a.
-1...t
.p
voo.hoofd, nond en hàn. et.., erc. Ko.roo,""a wie in 1950 de rcndagse hoogds aaiefbijwoonde, was de hele diemt druk in de we
et!
gedurende
Reductie Her rweede Váticàans concilie lier weliswae srÍu.tuur en inhoud vàn de his soeddeels onaangetast, nar ir her door de prieter te verrichten ritueel wcrd flink het ms sezer. En daàrnee verdweer de nogelijkhcid voor de kerkgangr on actiefin houding en gebaar lierbij aan re hnopcn. Der redu, ie het rrueelging,e\en, '
'an
vm verkondi-
gepaard met een acenwerchuiving in de beleving de eucharistieviering: van her sacrale nar her
LITEP-{TUUR Barnwell, Th. ue ofthe Chuth. Bkuorth, Nofthdnptonshile ot the E e of tbe Refolnatíon, in Ecdesiolo$, Todày, Issue 35, Sepember 2005,43,61. 11S.
G. Btom, Herlzríns un de kokelijÈe Neàetund,Letden 1933.
tuut ix ÈatholieÍ
l. |L lnsnàín, Mí'sdrun Solb sh,
5à.
àNk,
\Xrien 1962
Ya de \íolfe.à. Ged), Z,rrgnch
uoo
exboeÈ,
P.oenoná
en Mdeik1958-1962-
17
Reacrie
dhr spanius over de door nij ïoerloosheid" wàrnee de ercd;enÍ wordr senoende zijn steekhoudend voomver daarnee bijgsoond leel ,Jrr de Íirurgi,"le deelname bew.ging. bedoeld lamte wx, en is, niet het goalloos" zou zijn. Dit in de loop der rijden ontsede Hct gaar eerder over de van een kerkelijke plechtiggcwoonte dat her bijwonen plads denen in de banken en vao da heid berekenr: het eirde. hele volgen vàn her besin rot uit de dienst niddeleeuwen vàn de Íadskerken in de De;drichting laÉb een sterk vermoeden roe dat dn destijds nogelijk
sndskerken sons een apane "ffi", wàÍbij nen zich rond het sprcelgestoelre vezamelde. en m afloop nog oen rondslcnterde, een kadsje ópstek ner iemand in discusie ging over het gehoorde, wum nen het \mdion" weer verlier. Áls kind heb ik nog neegenaakt dar achterin de Leidse Sr. Pet,uskerk heel war marneD s@nde de diensi biiwoonden. Kerkbesruur en geestel;jkheid zàgen dir ner hedwqer aan, de eeaten vanwege het gemiste plaetsengeld, de laaten vanwege het verneende gebrck
Her bestan vm koorhekken wodr vak uitgelegd als een srenge scheiding tussen clerus en leken, nar kan ook duiden op een afscherning van het kerkgedeelre waar men een ongestoorde viering lL de liturgie wenste van her gedehe *aer kennelijk ook rijdeN de dienÍen - vrij, en nogelijk luidruchtig, rondgclopen werd. Een kerk kan destijds wel eens veel in- en unlooppobliek sekend hebhen. Men hran bnuen, begafzich naar een ofandere devotiekapel, stond en djdje bij het koothek. knikte naar een bekcnde, lu;setde naa een gezang, stapte op en kwan ftn rijdje lare. wer den
vernoeden dat het een gebeunenis betrofdie lijkt op een vóortzctrins mn de niddeleeuwse rcndagmiddas' preek die men, desnoods vergezeld door dc hond,
De opmerkingen van
De SinrJab in Den Bos.h kent dere klandizie nog steeds, getuige de dringende venoeken on tijdens de vieringen niet rond te lopen. ook in de Sneker Martinus zien we djdens de zondagse hoogmis lieden het ponol in d'entelen, sons even in een zijbeuk plaats nemen. en nJ een ritdje óp\ràppen. Dc Preel wÀ in
1A
aen betrokkenheid..... Schilderijcn wn de protestmtse eredienst laten eveneens
Tot op de dag van vandaas pleseb kátholieke kcrken ook rijdens de vierins open te stan. Maa een bcl geeft her besin en her eind van de viering un en nen wordt - zeer Nederlmds - geacht nier te lot e konen of re \roes weg ,e sun. Bii pro,elJnr'e le,ken viel mii in miji jeÍsd alrijd op dar iedereen op tijd bin.en was, en darna za je de deuren dicht gaen..... Mer al die banken en stoelen is het wel netter en over zichrelijker geworden, maar ook wel statisch. Vrag maar aan de kind*en die een uur lurg zoet gehouden noeten
L. van Ulden
o.ln.,
Sneek
DE JOHANNESKERK VAN VEEN\íOUDE,N Fryslàn kent de nodige tlorpsnànen ner her achrervoes' sel ïoude of wolde, denk am oudwoude cn Oostervolde. Me.kwaardig dat bij Vrenwouden dc rneer voudworn is toegepast. Damaut kont 'wóuder nog
voor in streeknamen als: Zoenwouden en Dokhurrr wouden. Veerwouden orrstaa! aan hd einde vàn de 15e eeuw dooL her samengmn van de ddrpen Sinr Johaooeswald en EshwJd (in ode gesórifter zorder In Sint loharneswald hebbcn de d,lj€ op de C;$erciënzer honnihen vàn het kloostcr Claercamp
r.
rbij R r.rmrg-nreen Li'l'oli' de,ur. v.rdedigireroren, roen ungeduid als 'Schin Mómika huse en nu bekend als De Schier$ns. Zowel Eshwald Js Sinr Johanneswald hebbe. da" een eigen kerk en pastool N.r de lkto ratre lomt de rrn' ir h"nJ n rn d. ' Provinciale Staten, vaa ra het in 1596 prni.llier bezit
ln de lare Middeleeuwen worden de uitgesÍektc hoogveenseb;den bij &hwaLd en Sint Johàmeswald onrsonnen. Het latst senornde dorp kont steeds mcer tot bloei, waarschijnl;jk is de;ovloed van het klooster Claercamp hier debet aan. De vootnane handelsweg raaL her zuiden liep (vanafclaercamp) oostelijk var \inr JohJnnc$ald nrr trra.hrer . Hrrde Jr J n '..r g den zich in SintJoharnemld en het dorp kreeg dur door steeds meer aanzien. Het westel;jker sel€gen !Álawald Eakt meeÍ e! meer geisoleerd. Het leven concentreerr zich steeds meer robd de stins. In l5r I Lont de dorpsnaam !èenwolde (in enkelvoud!) voor hct eerst in geschr*en bronren voor, maar reeds in 1539 komr de meervoudsvoÍm Feenwolden e bork. Een ioepaselijke naan voor het hieuwe dotp op de greus van veen' en 'wouden. Bij wou<ten moetrn we denken aar noeLasbos. Op de Schoranuskaan van 1664 wordr dc 'Vcrvallcr Kerck van hcr ccrden Eslawald nog 19
dngegeven (óverigens zonder vcrnclding van die oude
20
uiteindcliik kan ;n I 648 voor 7 120 CÍolsuldcm de bouq v.n een rrur g J'l-rs.ord.n ,obcrccd.
Blijkbaar vcrkeen het (velnoedelijk) l3qeeuwse ke*je van her vrocgcc SintJohaueswald oolr;n slechte strat.
Hct veLhaal ga* dat jrloerse Hoeksten (bewonen van her vroegerc Lslawàld) : àvonds mar de 'buonen ireHren om de psgebouwde kerknuren weer neer re halen. Derndanks vindt in 16,í8 dc oplevering mn her
In 1641 woidr financiële stcun gevraagd bij de Classis Dokkun. De provincie doet ook een duit in het zakje en
nieuwe lterkgebouw plaas. Dàt jarràl is vcreeuwisd in rnuurmker op de toren. Het is een raditioneel aal-
kerkje geworden net een zàldeldàktoren. De muren zijn genetseld in kuisverband net een baksteenfàrnaat van 20,( 22 x 4,( . m en hebbe,r een dikre vJn 5q .m De muren bcvarten cn z*ental vemten (bewuste symboti.u) Bij dc bous audcn ook tdoorermoppen z jn gebruikr van de oudc voorgdger. ln ieder gqal is een ahamteen opnieuw gebruikr en wd als dorpel bii de roegàngsdeuren. De steen is op nat gem&kt en heeír nog één
wijdingstrÍisje.
De toftn is .ls hei ware in de kerk gebouwd, de wesrgevcl vornt een geJreel. Twee bakstenen zuilen met door li^,rn rrnBes cn kr'pi,elcn orrdenteunel de rorer rn
maale;lvea de I7e eeuwse kanselbijbel, een tinnen offer schaal, een sierlijke koperen doopschaalhouder, bezit de kok nog 4 tekstborden met vrone dichtregels in verguld ,
ur,iei q hrift. Dc orndncnrifl i, ui,gflorrd in I oui'
XIV{tii1. Her kerkinterieur is in de loop van de tijd diveme keren gsijzisd. In 1971 vooÈiet men de kerk vu nieuwe banken en een schrootjeslanbrisering. In 1991 wonlen de binnenhuren opnieuw gepleisterd en wordt het o;g;nele tongewelfhenteld, nadat de borte knaagkwer is besÍeden. ln 2004 noer de bepleisrering opnieuw gerestaurecrd worden (voortdurende vochtproblemen). Bii d@ rsrau€rie wordr ook dc vloer vernieuwd en
kont
Van her ooFpronkelijke 17e eeume kerkinrerieur resr alleen nog de eiLenhouten preekstoelknip net rechte pmelen en gemneleerde zuilen. ln I 890 wordr het inierieur ingrijpend gewijzigd door het anbrcngen var een balustndeorgel, door de flrna Bakker & ïmmenga, au de oostkant vm de kerlcdmte (Loor). De preekstoel verhuist bij die gelegenheid vrn de zuidmuur naar de oostkant en wel onder het nieuwe orgeJbalkor. Het orgelbalkor dient nu als klankbord. Er komt een nieuwe kanseltnp en het bijbehorcnde doophek worden
In 1925 wordt àn de westziide ed uitbreiding vm her àdel zitplesen gererliseerd door het unbrengen vm en galaij, oli*el en kteake.In de l7e en de ee6te helft É de 18e eeuw is Veenwouden kerlelijk gecombineerd net Alheruoude en Murnerwoude (nu Dàmwoude). In 1755 verzelfstmdigt de geneertc cn
er weer een niddcnpad in dc kerkruinte. De lelijke schrootjesbetinncrins vcrdwijnt eD vemnsen door een eikenhouten peiwand net paneeldcuren. On aan de veiligheidseisen tegemoet te konen wordr cr an nooddeur in de koornuur geplatst.
Her hewornde Lerkje lit 1648 is sinds 2005 omsedoopÍ rot Johanneskerh. In de eeste plats is die nam gekozen
oh É vevijzen nàr de àpostel Johmnes. naar natuur ti,k ,e,$ij,, de nàs ook n"r de oude dorp,nam uir tle M;ddeleeuwen. al ontbreekt het knholieke'sint'.
Harm \íoelinga, Veenwouden
bcroept een eigen prediLant in de pesoon van ds
lohannis Folkensna. Het
llikt blijkbm
goed tusen
geneente er predikmt, wut de doninee blijft marr liefst 35 jàr m de geneente verbonden. Bovendien ..l.enker de p,edit n en /ijr r.our de te.t r*ee dÍnige kioonluchters 'tot sierad en gebruik voor den A,ondgod.dirn,, . De iBJr lu"hre, ma in.,ipr;e, /ijn nog steeds een sierod voor de kerk. Naor het avond-
21
STICHTINGSNIEIJ\íS
ldts6en, in Ter Id,ard.. De kedr iD IeÍ IdzaÍd;s een srukjonser
Bericht van de Emmakade
na de kerk vu Boer Op 31 nci on 4 uur g:Jmde sinds lange tijd het gcllid Restauratie
vàn de kerkldok over het dorp Boer (Innekeradeel). Met een synboiische tlolsleg luidde amnenerbedrijf Bouw 75 ui, \\orkm de rafuu,Iie \"n de kerk in. Van dir freie mar ruineur terpkeÍkje Íeekr alleen de iD 2001 geresiaureerde ingang in posirise zin af bij de ret. Maar het gebouw heeft potentiel
. . .
Her is een culruurhisroriscï belangrijk Zonder her kukrer an rc trtcn, kunnen bercekesfacilitciren worder gerealiseerd, en Dc licsing ad doorgemde (mter)wegen biedt kasen voor alternatief gebruil<.
M;schien nog wel belàngrijker is dat het kerLje "piatsc-
lijk dnagvlal' heeft. De Stichting probeert niet
alieen
om hur Kerken te behouder nrn ool on hur nieu*. betekenk te gwen, indachtig ons motto "behoud door gebruili'. Logischc eerste gebruikes zijn de onwonenden. Het is dus van groot bclmg dat zij zicl berrokken De fordsenwening verloopt voonpoedig: de cxco resiàuràtie is door rijks. eó provinciele subs;dies gedekt. Màer er is nog wel eeb ubzienlijk bedrag nodig om de kerk te voooien vm fac;litenen die her gebouw n ti functioneel noeten mahen. ook zijn er nog plànnen on de kerk op te nemen in diverse recreatieve routs oals her Japikspaed en de Noordeliike Elfstedenroute. Van de Provinsie Fryslàn nochten we hienoor:l een ro@gging vm € 30.000,- ontvengenl Dc afgelopen jaren stel de knalrode spits .a de kerk als eci uiíoep,eLel bo'en de homer ui'. CelukJrig u i'rer er ilmiddels weer nooie zwatte leieh op de roren!
22
daD d;e
en
Boer (l6e eeuw) na* ook;j heli dringend hulp nodig. Na noodsignalen van onwonenden en belmgselLenden zegde de Srichting in 2006 toe zich in te zullen spannen om de kerk te herstellen. Er is om re bednnen een noodrepararie aan fier dak uilsnoerd on de ernstige lekkage te stoppel. Maar er is veel neer nodig on de kerl weer in bru kbare 'ua. re brensen. \oor de algehele rerrurale is € 600.000,- nodig. Ce er ot de urs.rr e.rr dea reuurrrr.. heeÊ de Slichrins Alde Fryske Tsjerken na een genereu hijdrage \Ja b,iir C 26u.000 uir hêr t,o\in,;ài ReiJU,rie UiNoe r;n$lprogrmm in deÈnber 2006 bdloten ón zo snel mogelijk te heginnen het de .estàuntie. In seprehber (nà efronding vàn de weNing voor Boer) is
de Íond.enrenrns g*mrr. Her reQurariepLn ,o.-*, ook ir de arnleg van vevarming, toileren, een keukeo,jc. ve,srde,,u,mte rn ,Jn,lu.r rgen op de nur,voonre. ninsen. Of rl der fac;lneiten, die de mogelijkheid tor nultifunctioneel gebLuik natuudijk enorn vergroten, dnect kunren worden gererlneerd, hrngt afvan het succes va! de fondsenwerving. Er ligt in elk goal en geíaseerd resrauntieplao klaar dar aÍhankelijk van de beschikbarc fonóen kan worden uirgevoetd. Her herkje van Ter Idzad ?21na de restaurarie mogelijk onderdak bieden aan de hisrorisck vercnisins "rdzwotd. . Dc irniddct,sryormde "rlJ,,Jijle Connissie' vàn Ter Idzrd spart zich in om lokale fondsen an te boren bij pàniculieren, de seneentelijke overheid en het bedrijfsl*en.
Op 1 5 nei
droeg her Collegt van Kerkrentneesrer van PIOJ semeenÍc "Mei-inod len' Rard Foudgum c.a. de kerk van Foudgum over am de Stichting. ïjdens een sfeenolle bijeenkonst in het stanpvolle kerkje werd onder leiding vd notris Hellem dt Dokkum de alte gepa.sseenl. De kosteres vrn de kerk, nevrouw Hendrika /uidemr.'erzorgJ..en he,logen lorngover l-en,,o,.
Have6chmidt (beter bekend ah de dichrcr
eD
schrijve.
Pier Pàaftjens) die in Foudsuh enise jaren dom;Dee w$. Het kwanet Rakefet venorgde parrende murek die m€de door de akoeÍiel vàn de kerk gcd tot zijn recht De kerk blijft rwee keer per nand ondodak bieden an de ledcn van "Mei inoàr len"- De Sdchting overlegr mer
belastingconsulentl ze zijn allenaal hcel erg wclkon! Help mee om de Stichting een groter dnagvlal te geven en zoek dat wewingsformulier op in de srapel. En als u ha niet neer heeÊ, vraag er entje aan bij het Bureau, we sturen er gtog een toe.
k. L.n,nêerdr (n A,.hire.renbureau Adena un Dokkun over dè hoselijkheden om iD de Le* war
Uw gift en de Íisru {.annuirend bii de ur n;ng:J.rie i\ her mis\ hien iulig on toe te lichten hoe het werk vm de Stichting gesteud
trcitircirer
len worden.
de
'oo
de
ar re b,erge teukfn. ro,tf, en eer ru,mre Indrrnnendien,,t, zodrr J. knl m:lrrtun, rr"
neel ingezet kan worden.
h "Idols voor nonunenten" Ook dir jaar had de BanLG;o Loterij I niljoen eub beschilèaar gesteld voor een È Êsterdèn prcject. Ke.kie Wier
Uir
een landelijke groslijst ven 50 mohumenren wareb 14 kandidaren geselecteerd. Eindjuniwed bekend, dar de kerL vm vier, eigendoh En de sdchrins, b;j de laaÈ sre groep aLl In het A\rRo-progcmma BaDkciro Lore j ReÍaurarie werden de sebouven aan de kijker voorye, steld en door desLundigen beóo.deeld. De kijkeG srem, den via SMs en relefoon op het honumenr van hun
voorkeui Dc vier monÍnenten net de meste Íemmen belandden in de srore frnale op 3l okrober Een abde. doel scoordc hoger \íe zijn nu wá een eNa.ins rijkeÍ, maar nier een illdsie à.he.l\íier bliift voo. ons en allen die neededen een toekomsrd.ooml
Samen met u, lezer. dragen nog ongeveer 3.450 donareurs j@rlijks bij aan het nr stard houden van onz oude kerken. sanen ne! de subsidie van de 0víheden kunnen we dmoor her nood?akelike insrandhoudiogswerk uitvoeren- E. is echreÍ nooir genoeg, te meer da* n;euwe regelgwing sreeds hogere eiren sretr een vootbeeld e geven: het sclilderen van de klmken van een van onze kerken koÍre 1500, Een k€uÍ;s bedEs. Mad er komt nog wat bij. De heden daagse ARBOregelgeving verplicht ons om een speciale steiger te laten ptaatsen. En die koÍ € 6.000, !wij wil len naar 4ssen: er n aldjd te weinig geld en dat gat helaas ren kosre van extra acrivircircn die we zo graag ,oude" o"rploo'e",o,l' he, o,,rwikkelcn !rn cduc"'iNe produaeo of de restauratie van orgels. Door ecn amvul tende grti. een *henking oí e. n hg.Jr geei, u on, iuimre
Om
€
bo
on dergelijle projectcn
rer
hmd
te nenen.
Een gNeldig reslltàetl
De penmJigc giÍl i. de ÍeF"' \no'k, Tende hegun!,sing. Ee! sifr is in besinsel f$.aàl afr.ekbaa.: als her roraal van uw sifÍen in enis jàr zowel lqo van uw dÍempelinkonen (of onzuiver inkonen) áls óoL € 60,- r boven gaat, is het meerdere aftrekbu voor de inkonstenbeluting tor ten hoogsre 10% van uw drempel;nkomen. U kunt ook cen periodieke s.hedking sne.. Daarvoor gcldcn dezc fiscalc beperkinged dier êeh pe.iodieke sche*ing is voor de inkonstenbelodng volled;g aÍrrek,
Hccl h"nejilt bedrntr voo, ,,s J er inf,. vàrr.... wij hadden Í uitgedáasd om èllenaal één nieuwe donaÍeui an ie brengen. Uw buurmu, nicht, groenreboer of
In een notàriële elte wordr wrgelegd welk bedmg u jàeíijLs wih schenkeb sedurcnde ren minÍe 5 jar.
via
ecn brief in de vorise Keppelsrok vroesen hulp bij her weruen van nieuwe donareuF.
vij
uw
En net succeslTot ru toe no.hÉn ;i al mer dan 80 nieuwe donàte$ hijrchijven, waaryaD een aanral bereid bleek de Stichting over een periode van meerdere jarcn exrra re sreunen via een periodieke schenkins.
Voor bijdmg€n van € 100,' en ner pd jar reselr betoh de Sdchdng de akte. Nier alleeh djdeds het Leven, ook na ovedijden kan
en
een algemeeo out beogende instelling als sÀFT worden gesÉund door de Stichting via een tctment geld of goederen na te làted. Een legat wodr notarieel vctgdegd. De Stichting SAFT is als Álseheen Nut Beogende Imtelling (ÁNBI) vrijgesteld un schenkings en mcer sierechten. Uw g;li, schenking oflegàn kont dus geheel ten gunsre var de doelstellingen. ofnadere o"der sreuning, neent u dm conràct ner ons op. \fij kunnen enoor zorgen dat uw bijdnge besteed wordt aan de lsende stenen un onze Friese kerken. Voor meer infor marie kunr u natuu ijk ook sóriftelijk of telefonisch Mocht u na ha
lan
enm
vragen hebben
informatie wensen over de divene vornen va.
conrad opneme. her her seffeteriat vàn onze slichdbs ofnet uw noraris.
Giftetr, eÍfenissén gifr
de heer en
o
nevrouw Kooi, Alphen
€ 1.000,00 NN € 10.000,00 NN € 10.000,00 gift de heer k Aana, erfenis
NN
€
t€giten in 20M:
an
den Rijn
I-e;de.dotp €800.00
msrouw Z. Talsma
€
7l
1,88
20.000,00
gift de heer en ms.ouw Cho$en, Sneek € 960,00
w
Káltmd € 9.600,00 erfenis de her legaat mevrouw G. Veldmn € 2.272,72 gift de heer en nevrouw Ronmerts-de Bruin, Leeuwarden
€
615,00
gift nevrouw S-C. Wssenàr
€
FÍr
GroniDgen
500,00
legar de heer Ir' P Sanders€ 7 336.00 gift fanilie Olthol Bilthoven € 360,00 Aan al deze gulle goers h*telijk mne,{ un voor de toekomst!
ddkl we putten er
VAN DE EXCURSIECOMMISSIE r.
Áfsch€id
maar we hopen
In
onr
zien.
najaarwergadering heeft de heer H. oudhof hij oóze commissie gatverlaren. Dar bereke.t dat *e *eer am mvulling moeten wrken naar ook dat we ona sectetatis zullen misso. ll de voorjaasergader;ng op 22 februri 2001 moc.hren wij hen begroeten als nieuw lid Én onze connissie en in dcre vergadering werd hij ook beno.nd als secretarir de heer S. Grijpstra deed tot dan het secetriai. Darnart heeft hij net groot enrhousiasne kerkinleidingen verrcqd. In de connissie zullen wij hen missen
hen tijdens komende *cuaies terug
te
te kennen gegeven dat
24
2. voo4aar6€rcuÍ5ie De vóorjamcxcusie wordt gehouden op de derde ater das ván nàdr, 15 naart 2008 \íe gm deze keer naar het westen mn Fryslàn, naa. Màkkm, Emorra en Tjerkwerd. D.ie Plo$en die dicht bij elkar liggo re! zuidwesten van Bolswrd, het Matnegebied in wesrergo. Ovcr het gebied zullen net name de busr&iger meer hoen tijdens hun reis.
De heNormde kdk van Makkum heeft geen berchumheilige omdar de bouw pladNond in 1660, 80 ÈÍ nà dc reformrtie. De tóren is oudc Na het ontstan vm
co
PKN gemeente in MaLkun wotdt de kak Van Doniakeil senoend. De kerk is gebouwd op de plaars vm een voorganger op de Sint Màrtensterp. warom de kerk nuVan Doniakok genoemd wotdt kÍnt u lezen op een Íekbalk, on de ene kanr in ha tÀtijn en àen de an.lde in h* Nederlands. De k*k is asymnerisch vàn vorm. Aan de rcordzijde wud en zijbcuk gebouwd. gescheider van het schip door pilren. Zo gebouwd gccft dc kerk een ruime indruk. De llocr is belegd met cstrikcn. li de kerk een tongewellner
aelèalkcn cn korbclcr. In her iiterieÍr zien we drie heLcnbankcn. vrouwenbanLen, een fmie preekstoel rler r ur ccn. op de du;.el'yeJ mn.hlen rílorrrig 'rir dc vorige Lerk. De ingmg in het koor is in 1878 Dc drie kronen hebben rhildeo: ze kwamen io 1665 in kerl. In de kerk en rorcn interessante graíitenen.
de
ook op het kerldrofgnfnonumencn die ha bekijkrn ward zijn zoàls die van Lieuwkema en IGngma en hrt bijzondcrc grafmounent nas de toreo. Ha Naber
orgel
net biedermeierfront À het
enige vàn deze orgel
De láànnes dc Doper rsjerke vrn Exmore is, nadrt de pleisteíag vcmijdcrd is, weer in volle glorie te bewon deren in ccr bontc ncrgeling van rode en gelc steen. De resrauratie is een rcconsrructie rncr behulp vd oudc mneriàlen. Her is een Romaarse kerk, gebouwd in de esste helft van de l3e eeuw. De tdren werd in 1836 J".r *n w ndhoo' rrqo.s-. Nu n J,ar ..n daluicr. Let u ook eens op de gebogen noord nuur Toen er in de 16e eeuw gccn gcld was roor dalpannen werd de kerk mct rict gedekt. lI de l<erL gebrandsdrilderde ranen. Bijzonde! zijn de muuschildcrirycn dic wcrden rcrusserondcn tijdens de restauLade van 1965-1966. De scàilderinsc! zijn sedeelrelijk bijseschildcrd. Hct lijdcnsvcrhaal \J1 h/u. .rJ." . cn,r,'1. op d. /uid muur d. gc.c ing. r op de noord nuur dc plaarsiry vàn de doorncnkJoon met Íokkcn. Hcr zij! expressieve voorstellingen uit het begin vàn de l6e eeuw. De kerk Leeft een Van Dm orgel uit 1895. Meer oler de schilderingen Lunt u lear in Aldu is opgeschilderd' vàn Màrieke vrn Zdten. De sint Perus Lerk te Tjerkwerd (de nan betekent $,ierde vàn Tjerk) is waschijnlijl in de lze eeuw
De kosren bedragen € 12.00 per percon. Bthàlve infoi nàtie ovcr het sebied waaÍ u doorheen ;jdt en dè des kuncligc nrleidingen in de ke*en, onNangt Í een enve iop nct beschrij;ngen van de ksken, die we bezoeken. Insdrrijvn4 van de ercurs;e;ndt plats na ortvangst van genocmd bedrag op postrekening 36 90 669 t.r.Í dc excursieconmissie Álde liryske 'l-sjerken te Leeuwerden ondr vermeldirg van rootaaBcxcurie. Ook sraas het aantal peroncn vcnnelden. U ontvugÍ gcen bflestigingsberichr, uw b€Èlingsbewijs
i, ook uq
br",j, \. n r..h,iJ.ins. U \ri i,,h, i\eIo,
25 fcbruari, dan dient uw b*l;ng binnen rc zijn, dit net her oog op hrt huren vrn de busen. Drarna loopr u het risico dat u nÈt tueer net de bus nc. ku!t. H.
r . ooi nogelrj( n .
n -,
.cl.ó nr, Lp.J,riiv:rs.,,
toegestuud te krijgen. Deze onwangt u na ovelmlirg vàr € 3.75 (beschijfins van de ketken + ponokosen). gebodwd. DÀt zou je niet zesge! àls jc bij de kerk aankont. De kerk, nr de nnren iufsrce!, is in 1888 ommeÈ seldr toren
net
spits zljn ook uit dit
jar ll
de lrcLk een bijzondere proteÍàrtse iftichring, ccn herenbank en rolJo m bri.erir5. De preck ro. r'.*hrer u, 1725 en heefr hockvcrsicrins ncr bebladerde voluÈn en dric fraic voorstcllirgcr op de ktripr bekijh u voonl de
r
i
pl*tische voostelling van het rerhaal van de balk en de splinter In het koor van de kerk het bijandcn graÍironumehr voor \íàrze vàh Càmminghr en Rixt vm Donia, aan KepfelÍok no. 70 van Juni 2005 grotendcels is gewijd. Ook hijz,nd* is, d* Je zolder van het kcd<gebouw dienr doet a1s krarnlamer van ecn kolont ',rqvleern&en: damver vindt Í iiformatic in Keppelstok ró. 7l vàn December 2005.
Vr
Jle boeker met eigen veroer wordt wrwrcht dat zij in één van de kerkeD een envelop voor € 3.00 kopen. Dat geldt a1s tocgangsbsijs. Èen echtpar beb,lt db Meemxal
dn bedng.
Dez-e bedragen gelden
on ;n de koster
vr
zon dag tc voorien. Her komtvoo. dÍ in de ere kerk dc envelopper met beschriiinsen op tjn. Het is noeilijl on ,e . de r-6'- h-',1- i i r L.oo delen r
'",rrverkochr
'
"ell.e
zullcn worden. \íij vemchten dar u dao ;n een volgende kok de cnvdop ncr bocluijvnrse! koopl gen
wr
3. Orgdisatiê. De busen venre(len van het NS station rc Lccuwarden oh 12.00 uur ed we proberen dààr orgev€er 17.15 uur wes rerus re rjn. Onr busrn zullen eer plarts zocker
,ra de \"",/,Jd' h. "r, J. ,,rbb.-rnaar..rrn: verlarcn links lopen. en dan
26
.,.,:on
\íe
hopèn u op 15 naarr re zier cn mct ellear een goede
Nrmens Í1. d.unic.ommksie. Minze Posma.
F,rrata, Addenrla Keppelstok 74, oe
orce -
hr
lÍri
2007
rÉ.n .m de lo
o..p
p,s.
J
en .8
/ij
,