Keppelstok 77 by Stichting Alde Fryske Tsjerken

keppelstok

Van de Redactie "Yrer hen g.aË vindr hen Klondike venekgde ons ntn hrlve eeuw seleden ;n z;jn sndeerkamer rhter de

Kànselárij de ad sew@rdeede RijksaÍch;va;s vad Friesland Maria Perrus nn Bultenen, alfschatgraver b;j

\íelenschappelijh smaÁverk, ook in archiqen en docu-

menM, wordr zelden beloond mer dar aardse soud, scoon eerder net vob&Én, d;e de kennis vsr;jken: 'tresof' b, un$ekr Bi en archeologisch ondetzoek in DokkÍn in 2007 nàar de shchts djdelijk b*eilb*e fun dmenten onder koor en koorlu og van de voorn:lige Abdijkerk kwam ook het resranr van e€D mo?.lekvloer aan her lichr. Naar herzich laat aanzier zal dn onder de nêuwbouw zichrbaar blijven en dus nietworden opgeoíe,d Jin de bu.ine,'. DJJrcn,escn l;sscn dr nee,,,je'. afl(omÍis qn de vloer in de l3e-eeuwse Parochiekerk ernat, nog steeds op de rommelelder Rn de Martinikerk; legpual zorder patroor

In Noordelijk oostergo blsen veel Middeleeuwse. vm oorsprorg Katholieke kerken bward, zij het herbcsend voor Protestantse liturgie. gestript en vm oude luistet beroofd, som danig opgelàpt. In Zuidelijk wecrgo darentegen onrkwanen zij zelden un de slo peBhamer was dit te wijten ao een hiet d;ep wonelen de onhodoxie net een bloeiend geneenteleven, die "schoon" schip wilde naken met de laente stener restrnten vrnhet oude (bij)gelooP \íx het sons ook de bodengesteldheid of dc gotere welvarendheid, die zich derwbouw kon veroorloven? op de kerk in Nijiand cn enkele torens m dateren de kerLen in wymbritsendiel dao ook uit de na Refornatorischê ijd. In het voorbij gaan roepteensenr dringend op tot behoedzmheid bij sraaÊvdkzahheden ;n de grond ooder de kerk, bodemar.hiefbij uitstek. Hout is soud, rcker wenneêr h* stamt uit de tijd van vóór d€ bouw ;n seen.

vrr UlJen ohr. R.K. fÀr,"r r- \n,-( rn \,(r\ srne,J,l \rn \., hi'J.n. /F' de rorlom,r 'ri / ln | -u M.

''Lerren op de klendei' seldt niet in het mnrst voor Sytse

ona

ten Howe, voornalig dirccreur van het

Scheepvaarrnuseum in Sncck, bcschrijfr dc haan op

(weltwestaan: aan) de preekstoel detrdc predikant herinnerend am

in Kubard.

de optrc

Peru. Jan D.Th. wsrnar, Áeoloog, ooit predilot in \Torkun c.o., nu te Hellendoorn, gat in op en allegorische verkh ring voor de pmbel vm de Brr$eÍtige Smdtm. .fge berd op tra w dc sildcbrren ;n de cenrudi.kst. Rudolfj. Brcesma, heraldicus, vernoedt in de Á.sneskerk van Goutm hergebiuik vd somnige sraÊ stenen. Het vasrstellen vrn de sonr zmar heschadigde fàmiliewÀpens verèist dan ook gepute a.g*un. rchite.tuurhisroricu van de Riksd;ensr A.C.M.. bespreekt twee nieuwe uitgaven over kerken io Jos sróver,

Noordoost Friesldd

wymbr;6eEdiel.

Her ven.hil tssen be;de is opmerkelijk.

kerken met gemengde gevoelens regemoet. En indedaad lijk tu dnl@r vu her Relisieus Efsoed de vraas sqeÈ risd hoe lans we onze kerken nog overeind, laat staan intact weten te houden. Aansldting bij het verleden is nier de stcrkstc kant van het noderne loensg*oei: mecr oog voor de trend dan voor de traditie! Nog onlángs zelfs het rrcheologkch beschermde terpgebied Co.rrum nie, vciliB. Lcn a.rdcre rr.hire. ruurhinori.

van dc Rijlsdiensr A.C.M. spmk onlanss zijn lvijfcl uir aan het voonbestaan van zo'n hondcrd Friese kerken. Ofdc voorsenonel inverrarisarie door de provincie daar drn nog veel am zal kunnen veruderen is nog maer de vrag. Maar al is "her glorie4ke v ledeb" En de schoolplat hoogsens een clióé, toch kunneo we het de DJtse dichterJohàdn wolfgang Coerhe n@ggen: ''Das Be{e wa\ wir v.n der Geschichte haben isr der Ebthusiàshus den s;e erre$I"

EEN HAAN OP EEN PREEKSTOEL Een bijzonder scharnier in Kirbaard

len

l<opcren haan als windwiler op een kskdak- of rorer is niets bijzonders.{r Eer haan van koper op ccr preekÍocl is dar wel. Tijdens restauratiewetkzaarnhcden in 200,1 h de ke.k van Ktl,ard lwam zo'n haàn r*oor sdijn.(, Dc kerkinrichrins daar werd in de 19de eeuw

wel gesclionden, maar is nog Àltijd waardevol ner haar klassieke protestance opsteiliog van het neub;larr Dar herlÍeeg bi de rcsràuhrie veel vàn tjn oude luisrer,

'oo,'l

doó, ha ,e on,d"-n ,Jn

c., o'n.,

hr deri rg rr

De in de kuk opgeselde hercnbanken datenn uit 1644 en 1655 en geven de pe.iode aan, wàrin de oospro e lijke licrlinfthtus tot stand kwarn. B€blinsen voor geschonken wapenglzen, onder andere van de Srarcn en het Hofvm Friesland ln 1649, wijzen ook op tuichtingswerkzamheden in die tiid.(3 aerrrrJ rn l-er ir r.ri,: n'd,dep,-rlnoel Hc'i,e.r soed loorbeerd van Lisenmat<eswerk, dar in ziin vormgoing, rls zovecl Friese kansds uit de tTde ce!w. g{Ed re

versclijken is fte. de ku$en or kecfrLdten, die rocn De zcskme kuip heefr op de panelcn een veÍsieÍins vatr seprofiteerde, in hoekisc pàÍohen selcsde lijÍen rotrd

om een snal, veriqal gcplàn$ ku$er. Her zin ,!sc naarrde gckornnte panelcn. op de hoekcn ziin È$etr de

panden se.annèleerdÈ (gegoefde)

pil*te6

(halfzuilen)

md ko.intis.he kapitelen (bekroningen) ansebmchr.

omgaaode hoofdgestel (hreed horizontal lijstwerk) @n de bovenzijde van de kuip is boven de pilxters verkropt. Dar wil zeggeo d* het dar vooruit steekt. Boven

zhh in het hoofdgestel pueler net horircnÉal seplaarsrc ku$eru. Het ondèÁtuk vàn de kuip heeft de vonn van een omgekeerde kon. Deze zogenamde lampo hali op de hoeken geprofileerdc de paneleD bev;bden

ribben. Z€ eindigen in €en knop. Een fuggenschot, ook net lijswerk en een hop voor het ophangcn van de predikantenbaret of steek, verbindt de kuip net eeu groot zrshoekis khnkbord. Dit door lijswerk am dc ondezijde ;n vlakken ingedeelde klankbord heeft een geprofileerde rand met verkroppingen op de hoeken. De preelstoeltrap met een leuning van gedra;de bJus te6 Gpijkjet vGft ner etr klein boÍdes bij de deur in de pLeeksroelkuip. Dere deur droit an scharnieren, waanan het ondersre qempla* van speciale nalelij is. \{/@nchijnlijk is deze scharnier;b d€ 19de eedw gedeel ielijk wes serimmerd in de er achter l;gseode lanbrise rins bij de wijzisins van de draaiichtins En de de$ 'loen hij in 2004 rijdetijk vlij werd gelegd, bhek hij enkele bijendere derails re hebben.

rut op eed gegoten, aer geslLeerde vogel, hon un moet beelden. De dràipin vàn heÍ

Her schamier die een

schanier heeli een eveneens gegoter vaxvornige hop (geel koped. Ondet het scharnier zit am de draaipin een fore borgknop. VeÍder ;s er op het

var nesi'g

sdrarnieL een niet geheel leesbare

insdt'tc dgebncht:

"DOE . DIIN. HAF-N . GHEKRAEIT-.-..-./ I!.TRUS

uH!5CRIlÍ . \ÍLfSL MLÍ HIM

TOT.

Mnschien is hcr cen Lijmpje. Boven de teksr

stan op her draibarc dc.l van

her schar

nie. de dnering "ANNO 1644" en de ilitialen O.W.WI,

w ak een hrisnerk is bchandeld ir op tc nemen.

warvan de tweede door er een kruis

onmiddellijk drnst zich de vergelijlirg op mer de preeL*oel nr dc kcrk vm hct mbij Ktbaard gelegen Von,nJ'. ool deze preel-'oer \trÊ Ln \a d.unj. vJ,, de l.u,p ri g,n,- (np en '"h"rri re' np dF d,d;ó r De preel<stoelvan \Tommels onderche;dt zich v*der andere preekstoelen in Friehnd doot zijn opvrllende kopewerk: een hekwerk van zware balustss net tusen

liggende vullingen voor her bordes aan de preeksroehràp

als

hij "nc odulphus.

geelgieter te IJIsC wordt

genoemd, henteli hij in deelfde kerk de kancnkronen voo. Í1. 1-2-0. In de stadsreleningen vD IJlsÍ Íaar hij ir 1661 verheld net een bedràg ven fl. 16 6 0 voor "m€sken p;epen in de [erk' en in 1665 mer ecn bedrag van R. 24'0-0 voor "piepen op de banLen en de armen aan de pijlers ;b de kerl . Zijn àctiendius wàs wel srorer dan het gebied rond Sneek en lllst. l[ 1663 stut "Olelïwibes geelgieter vm DrilsC'in hct Dolswrd* Lerkvoogdijrekeningboeft voor fl. 24-0-0 voor r*kerw rt *n d. ;,ree\.roeJ . De bedoetdc pijpcrr zrjn

lo+

Vq nukeluert rordr me.rrg

Íàpleoing mer de sesnverd€ allianr;ewapens Grovestin$HottingÀ en het jadral

b'alq. 'oor

$6.t4

Voor dar Olofwybes is IJlst woonde. wr hij g*esrigd nr Sneek, waar hij op 13 novehber 1652 rodwde met Fokje Kornel;s un Bolswrd.

en een koperen knop op de

in Ktbaard ah;n wonmels,

Opvallend is ook dat, zowel de preekstoeltrap en het bordes mer balusrerhek bij het dculje in de k,,ip BcplJàr., i ij,, de wat ook het g*al is bij de preekstoel in de Maninilerk in Sneek. Iriesland is de preeksroelopgng doorgaam

!,,

s*./id..

beide koperer ..l,rrnreÍrn re, \rin,j* / Jn , nigw r. re veLgelijken met het schamie. aan deze preekstod in Sneek . Hicr is aan dc prcelsroelluip van de k;srennaker Barrel Winsenrs uir 1626 cer schrrnier boestigd mc eer gcÍileerde adelaar als drager van cer prachtig gegoten koperen leeuwtje. Mogelijk is ooL hier de vogel in de onde$teuning van het schmier bedoeld als ham. L.te

OlofWybs De maler van her biizondcrc scharnier in Knbaard is ft iderrificcrc! door zijn cr op aangebrachte initialen O.w Her is de I]lsrer seelsierer oloí (ÁleO \íybs.

In de LerkvoogdijreLeningen vm de Sneker Martinikerl is hij terug te tódeh voor lev*andes van "genaakte rinsen en hengsels an de nieuwe kerkedeul' voor fl. 25 4 0 (= 25 Cuoluguldens van 20 stuivers, 4 stuivers vm 16 penningen en 0 pehhingen) Ib 1658 stààn àD hen een betáling veÈnooord voor "twee nieuwe krndelan, wegende tesrnen I 12 pond" voor fl. 97 4 0- In 1662,

de Chrisrelijke iconognfie is de

hm,

die vroeg

walker is en mer zijn geknJ her aanhreken vrn de dag aukondigt en mens en d;er wekt, het synbool van de waakaamheid. De han vewijst ook nat de verlooche ning van Jaus door Petrus e. ;s a ook ee" opro.p tot waakzrmheid, ramelijk om trouw te tjn en kzus ed

on hen nict

te vedoochenen.

In alle vier evmgelien Lont dc haan voor nr de liidene ge. hnden . vr lezu. qmneer de di.cioJ r.,ru ' belui$ dàt hij zijn Meester noon in de steek al latcn.

Nár de woorden vàn Mrttheiis 26: 34 voorspeldc Jezusl uu t aat. ]k zry u. in dcz.n na, ht. eo dc haan b,a tit z"b gij nij diemaal lerhorlrzrz': marop l'etrus ant' woordde: "Zelís al noest ik rnct U srerven, ih al U vooaker nier verlooóener". Toen Petrus diezelfde orchr in het huis vm hogepriester Kajafm reeds rwee maal had betuigd dat hij lezus nie! kende, zwoer hij: "Ik ken den nens niet €n de oangel;s. (MaÍheiis 26: 75) scnolgr: "En ternnd h,aaí'!e ea hdzn. En Petns heix nenlz znh het woord, dat Jezu gaproÉen had: Ee,

,l' haat

|rad nar lnitn

Eias

. )Lh

sj lai d,i" qtul,daa,ba." rn hi en ueen'I2 hitter"

Het km hast niet andets dan dat de tekst op het scht nier van de preekstoeldeur en de aÍÈeeldiog van de han bedoeld wren als een aanwizidg voor de predikan!

Noten 1) S. ten Hoeve, 'W nclvanên op Fíiesê torens en ke en' in: Keppelstok' publicaties van de Stichting Ftyske rsjelken m 53 \Leerwarden, I 996), bz.35 52 l - ook: w"o. l. vvw ora, ër p.rl : W novdnen

die ze in het oog kreeg als hij de peekstoeltnp beklon. Ze noesten hen rnanen lezu niet ie vedoochenen.

Het nerlwaudige scharnier van Kfbud is na de restaurarie weer gedeeltelijk ac.hter de kefthnbrizering verdwe nen- Die vd Womnels is nog steeds goed zichtbaar Het is nogelijk dat daarop ook een imcriptie heeft gestan. Die noet dan door het poeaen gedurende eeu*e", "er

Alde

ike mededelins van DolÍ van Weeze! EÍens, dle dl- leuhl t h belêd Têoówe+Ê l-íqoFo or de povin ciê Fryslán bLj de kerkrestaLríatie in Kibaard bêtrokken Vriende

was. lk dank heÍi en A bert Feinstra van de FACÀ,4 en E. J. Válkena van Archftectenburea! Jellê de Jong voor Íoto's en nformaiie. Tresoar arch eÍ Statên van Fíieslancl tloesanssnummêr 5) NÍ. 2675, Registeí van Belal ngsordonnantie, 13 augustus 1649 NÍ. 0916, Fekên ng OntvangeÊgeneraa , 1648 1649

Ía!.32 S. ten Hoeve, Frèse preekstoe/e4 (Leeuwarclen, 1980),

blz.85 en 143

JEZUS ALS DE BARMHARTIGE SAMARITAAN door Dr Jan D.Th. wasenur

Het aantal aÍbeeldingen vd de gelijkenis wn de barnhartige Samariton is niet te tellen. Een heel bijzondere raI op de gildel'"r \oor de Jporheke^ cn de chin,r' sijns in de p.ot€stdtse st. Genrudiskerk te \íori<um. Daarover gaat dit arrikel. Eerr de gelijlen;s als zoduig, uir Lucd 10r 30-35. Nar amleiding m de vraag '\lie is mijn naste?'

vm 'E/

een wetgelcerde venelt

tu^ een ien,lkd.rc

Jeus hen:

M Jd'zdhh

ex ox,leweg uetd oretualen doot

uitttothen,

ntr,

nnhandeldzn en

achterlietm. Toeoalli huan èt ee ],ie$et !a"s', ntu, n. n 4 t a thcnnfq ux lK{n. lip? hij na pn b"ag oa hen hezn. Er kuan oo| ea Le"izt ln s', maat bi het zie ux h* slachnlfer l;ep uh hij net eer boog om ben heea. Eex Sanatiraan ecbtet die op reis ua, kteeg nedrlijdza toer hij hen %s Lsse . Hi ging naat dz geuon!r'r /tuln toe, goor olie en djn orer zija uondzn en nboad n. Híj ntte

àjh

eigeh

unr hij wt hm

xadl i.ho re;'de dtu hcn àjn hh

hm daana halfuod

/4db

en bracht

hn tat

eea logenent,

ntgdz. De nlgetu/e notgen saf hij ture

àeaaie aan de eigndat en ni: "Zors uoat hm, ee ak nat kor"a aoa nakpn. a! ik r die n2 ntln tugnn '

\íle

van dàe d.;e is volgens u de nmsre geworden van

he nJ. hr.Fí, \i,, de ro'aJ Dr verbelêe,dr,e,: 'De nàn d;e medelijden mer hen heeft getoond.,

maar eeren dag vol ;ekren en vol oaar gektag. Vol ram, pen dmpen en verdrier. Een schim, een droom en

'Íoen zei lezus rescn heh: Doer u dàn voorraln ner zo.'

De apothekers- en chirurgijnsbaar;n ltrorkrm Sinds jràr en das herbersr de Sr. ceftrudiskerh re

wolkun

voor Nederlàbd unieke collectie sildenba ren. Zc weren voor de smeden (1756). de aporhekes en de clirurgtns (r 781), de timmedicden (1791), de landeen

bouwcs G 1726), de schipper (1805) en de sroo$chip pc$ (r806). ïèvcns zijn er lwee kinderbren (1693 en 180ó1. AllenrJ hebh, n /e rck ren ,,p d. largc I orizor rale óhlijsrinsen en fisuEricve voorstellingen op de

reóthoelrige vlakhen, aan weerskmten. Dc opschririer op de apothekes en ch;u.sijnsbar tui Ldt 'De das dcs doó& is de das des oor dee,ls en de dood Der zalise is cere vtrhuisiDs nar cod! schoól' en l)&r de zegen vm cod Almagrig werkt Ons hdd en Medicijneb Íerh.'Aàn de andere zi'de Al war er is, nrijn hoop ;s Chrirus en 2iin bloed. Door deze leev it.n hooD doo dir 1e, (clw g goed en on, hv-n i, dcn àen de ele

Help help Heere Jesu Helpt mij Gy Samaritaan

Reg. Sreensma verreh: 'De ene kant van de brar toonr schilden ner de ehblenen vm de apothcker en de chiruBijrN, cen geopend boek en de schurspàfonen Hippocmtes cn Dhscorides. De ànderc kanr heeft de voorrclhs vd èeb aporhcck, een ziekenzaàI, een opeLariezàal en van de barmhettige Samritaar. Hcr interieur van de aporheek lair een àchterwand zien mcr divene dozeD, laLafÈn ei ronnen, alsnede cs, kaÍje voor vers;ften. Achter de rcoDbanl zir een v.orw en saat de àporheker net een weesschaal in dr hand. we zien verder een grorc de$illeerkoll rwee bezoeke6 en een ssistent die de sramper in een srorc vij,el hanÉefi. De zielenzal rcolt twee pàtiënreD in bed èn €bkele beoekers en verplegers. Het laaGrc paneel van d% zijde

i, e.n r. 'ur.re ling r" r de gJ il.rni, ' D dr bJ, nhJn ibe smditaan. Op dc voorgrond lisr de nàn di€ beroofd is ,,ii$, 1'".I lJns. de -.8. Rij t'e'n,rr"r ae5irnJrirLr die van zijD padd is gesresen en zàlf(?) op hcr lichàam van de

nan siet. ondeman

sraÀt he!

volserde

lau Hdpt nii Gy Sdndrittu,, wbí't nijk uo,'|. uryeii nik en.l,

HÊb heb Hcete Eh rhenk

Sttilzlmt b ur Jèat alt d. bdhhà'tig. Sanzittun

u Gehdd.l Soo Gad iL Hemel

D. a!a,hêhe^- .n .bi aryi4,btut

ia".

rijh:

wilrkeld. Ze heft heel oude papieren, trouweos ook meuwe. De oudste, niet net verloren gegane originele btonnen van de gnostici, nu alleen indirect uit laterc bestr;jding beschikbare, uitleg vo de gelijkenis stamt uit de weede ecutr. Der ren.en $"rer op zoek nau hogere l.nnr angande het eeuwige, en wel achter de vergantel;jkheid. Ze vancn de historische vorm vn her evmgelie op als een soon vooLponal d.t toegang gaf tot vcrboLgen inzidrr. De interprerade ven gnostici van de gelijkenis n allcgorisch: de reiziger zien ze als Adam, die in handen

of allegori'clre,rr lJaring

van dc demonen, de rovers, gevallen is. Verblind als hij is. Lan hij God, zijn oonprorg, niet meer kenoen. legers hem vewult Christus de rol van de Samantan. ook van de kerlvaders krnàeds (r 135 ror I 200) en Origens (1 185 tot 254) is een allegorische verklaring board gebleven. Over;gens wa lrenàeds, bisschop van Lyon, en batrijdo nn de gnostiel. origeres, de belengrijlcre theoloog uh de vroegchristelijke tijd, had wel Jfiniteit net d;e beoadoing. Hij raalte bekend

ln dir rijm vo.dt drs Christus zelf aargeduid neg er

als de

roe:r.. ) eer ui leg die niet direct ui! de b;jbeltekst km worden afgeleid, naar in overdrachtelijke of allegorische zin goed denk-

Bij ..n o\e,d,4h,el,jl.e oi:l esori- he verldaring n.p ke van cen zinnebeeldige, rnbolische voorte ing van zalen. Een idee, eer begrip of iers dergelijLs wordt bijvoorbceld door middel van een persoon tot uitdrukking . rn de kun'r e-r orde mer een res gcbrrchr. en een zandlope. ee" alhgorie vàn de rijd. Oveligens konr de allegorie niet po ;o de bijbel voor: Al in de oudkid wer<t die vorm van verlluing gebezigd. Het veKhiiNel is re vinden wnneer nen te nat<en heeli net de interpretatie van klasieke teLsten binren

een

voongamde traditie.

"r.rJra.hrelijLe

Uit enig spedoerk mijnenijds blijkr, dat de overdnchtelijke of allegorische verklrins en de sel;jken;s vd de b"r nha rtrge r,n,r i.rr nier in I 8l in Wo'kum ..r,

Detail ,o e óiuëee* o? àe d?orheLn en ehi/utgijrtbóar: e" chitury4n raelr en th.delboi"s a;t

zowel zijn lenerl;jke als zijb allegorisóe bijbelvetkla-

ringen. v/elnu: blijkens een kone pasage beschouwt henaeus de barnhartige handeling vao de samaritun als her werk ven ChrisrLN, revijl hij <le eigenar vt het logemenr met de Heilige Geesr die versrerking biedt, asocieerr. Origenes deelt de uitleg wn een presbyter' (= oudste) mee. Volgens die interprerarie is/zijn Àdan de reiziger, leruzalem het p*edijs,lerióo de wereld, de roven de vijandel;jke machten, de priester de wet, de Leviet dc pLofeten, de Smritao Ctuntus, de wonden de ongehoor:amheid, het dier het lichaam des Heren; her logement d* iedereen die her wil binnenreden, onwansr, is de ke.k. De twee den*ie moeten als Vad* en Zoon opgmr woden, de ward is het oppeLhoofà vao de ke* am wie het beheer toevenrorwd k. Origenes is h€r net de .hristolosische verklaring van de presbyrer, rmrirran riet. een'. Drfuit n 'lieJe,u..h,i,'uri. d. volgens hen een ecclciologischc, die op de leer van de kerk gericht is, àf te leiden:'Dezc Sanaritaan draagt onr zonden en lijdt voor ons. drasr dc halfdode, bÈdgt hen naar het logenent (lec: de kcrk), dat iedereen opneent

en n;mand hulp onrhoudr. redereen is dar door Jezus r irgerodrgd. ler.lor.e veB.rrloo.. Orrgene. d. erhische draaswijdte op srond van de theologie van de ;nihttio e natols;nd nieÍ. Ook bij anderen wodt de allegorische, chrntologische uitleg mer eer noralistische toepassing verbonden, maar vaker nog met een ecclesiologische.

In de christelijke kunst en bij de Reformatorer Ook de ch.;sreliike

ku!Í

heeÍi zich intensiefmer de

sel;jkenis mn de barnha(ige Samaritaan beziggehouden. De Cods Rossancnsis. ccn Griela handschrift uit de zcsdc ccuq identificeert de Smaritaan nct Christus: de

vm de weldoenc mct ecn aureool rndere dogmarn, h. ir r.r.'iràriei. tc vindcn i! gcbrandschilderde $mn in dc kathedraal van Sens h Frankrijk. Dc gcschiedcnis is in .tlieén opgedeeld. Elk van de deler boat vier scèles, die een rypolo' gisóc strekking hebben. Bij de q'pologisóc bcnadering is het zo, dat personen of gebeunenissen van ccn bepaalde tijd als voorbeeld dienen voor een latere tijd. ln hct geval van de gluer in sens: de ontllede reiziger door n,iddet ,1n ,,.1e. o,., J. .. hepoirg , n de r.rdr ii, ing Íit het pàredijs, de pasÉse ove. de priestd en de Leviet door nitldel van scènes over wcsberachting, de welda codex sicn hct hoofd

r- rralcrrkon.l. ferr

lrn dc barnhariise Samaritaan door middel van s.ènes óver de verlossnrg door Christus. den

lhe, hel m rlictn ricnpr.kcn Jandcs.lijt(,,F'.'n Smritam gsijd. De rradirionelc alle-

de barnhartige

sorische verklarins pdr bij zijn theologie van Gods barmhanigheid. De Refornator richt zich schcrp tegen roomse werLheiligheid. \íanneer de Samdtam tegen dc wad zegt '(...) als u neer kosten rnoer maken, zJ ik u di. óp mijn rclrsni. \crsocdcn. zijrrvols.r.hemnier de ovenolligc gocdc werkcn bcdoeld. Hct inrplus' is Chrhtus. Dc pmkrijk van de licfdc wonelt alleen nr Hem

Calvijn verwerpt de allegorhche uitleg. wdneer hij van de aandJ<ling 'h:lfdood' aLs toespeling op de vrije wil r. r de rer,, Jie ror her lerenJ J,J,orlv\orer ni,r vilweren. Ln wanneer hii de iden;ficnie vm de SamariÊn nd Chrntus dfwijst. De ,aereforneerde, calvioistische *egese zal hern op dit punt volgen, hoewcl er vootbeelden vrn de allegórische interpretàtie re vindcr z jn. Hn helend.re . rel in de'li.Lei',o"" . In n'i,.

boekenkst srar en exehplar uit 1754, waruit ik de betLeffende';n

o"e-e.-.

Dc cornmerrator Frangois Rovon srek, dat de !.iomfvan de historisch-kritische exegese, dic zich op wetenschappelijke basis an dc lctterlijkc tckst houdt, het einde wr de

.hristologische .llegorisering inluidde. Hij sprcek wel neteen ook vàn èen vloedgolfvm moralisne..

de oud secrcraLis-geneLaal van de Nedenan&e

Heryornde Kerk cn oud-voorzilrer van de VARA en de van deD Heuvel mij, dar hij ;n de lijd det hij bij de wereldraad van Kerken in Genève werlzam

Nos Dr A.H. Karl Barth: het gelijk van dc vrocgLerkelijLe exegese rk rcheel dat de ovsdachteliike ofallegorische verklarins dok nieuwe papièren heeft. IL heb dan enkele plaath het onvdgrijke oeuvre van Karl Barth, de groor'

sen

ste theoloog van de vorige eerw, op het oog. ln eer von de denien dikke delen vm àji Kit hhhe Dasndtih?ÊEÍ de groorste theoloog vm de vodge eeuw:'(...) die altk;chlÈhe Exeger des Textes wr grundsiuli.h doch in

lre.hr...,, ....,de',orCle lJilkee.gerhrd o r, pieel roch

'Hij,

gelik. Hij verduidel;jkr (in vertàling):

Je?us, is levend aanwez;g

voborgen gestalte

van iemand die de man mee"de re -oeten haten, rcals de ioden de Sm*itanen hatten.'In een ander

del spreekt hij ovu de groÈ SànaritàD. ner wic hij Jeu bedoeh. Door Hem wordt de christelijke geneentc in diensr senomen. Zij kan nier doen wat Hij doet.

wo,

een foto vm de afbcclding vanJezus als de barmhrtige Sanàritan op dc WorLuner apothekere- en chirur gijosbaer ad Brth gcgoen had. Nadien had die foto seru;me djd op diens bureau sesrau. Misschiel heeft d;e hem rlfs tor zijn positicvc uitspraken over de vroegle l.li.ke cr.g... gc r.pireerd ... Hoe dr ool ,,j: Jr e, r$F10,,dc in,.rp-f à,ie \r, Jelu, Jr, bJ mhrn,se sànàritàan, waarbij het rijnpje h \íoLkum ons bepalt, seeli nog stecds Íc denkenl

Dr J.D.T6. v^thddt i! dls ?fe.Ihatut,efio daaa dx ?late$dnae getueetute Helh .loom. Udfl 1996 tot 2001

diadr híj

Weg-gennnte

ho"olndz geneeate \Yothan

ex àe

Santn op

L Heilznslzip.

Literatuur:

Karl Barth, Kírthlithe Dognatíh d*etse delet

(Znrich 1932-r 968)! Ftngois Boron, D6 E d"gelitn nath LtIa deel lll/2 (Znrich uod D,seldorf; Neuknchen-Vluyr

En zij nas ook niet doen, alsofzij dat zou kunnen doen. wel noer zij Hem h wat Hij doet, navolsor. Aldus Burh. Vaawan akte! - Overigers: ror ig jar venel

r996);

- h.ob hrkn, Rijtulon rir

wotkuns utbtun.

De bucritdttdr batn dct gildea (Leeuwaden r975); Regn. Stecnsma, ,ry.r F,.r. kttkínxtie* Geloof dootl

m aàel in nonammnk beeldtaal (Leeuwarden/LjouweÍ I 995)l I.D.Tlr. \íasenaar (red.), 1951 St. Geríudi'he* 2001 (workun 2001);

J.D.Th. wrsenar, Tnl ex te*en

kuen

(\Torkum 2004).

Dt bnttuhdóse :;dn.nttun

GRAFZERKEN IN DE AGNESKERK TE GOUTUM Notities bij een aantal gevonden bekende en onbekende wapens RudolfJ. Brocsna

In her decembernunner 2007 worden in het arrilel vàn E. Malkes vd der Deiil Stan onder adere de kunst

In 2005 Lon de "\íurkgroep Grêfskriften' van her "Genealogl,sk wurLferbàn' (van de Fryske Álodemy)

historische aspecter vu de grafzerken in de funesLerk van Goutun bcschreven. lk ga hier in dit utikel e*ele wapens op dea rrken behandelen en de problenen die je als heraldicus regen ktru konen bij her reconstueren en identifieren vm vooral de bechadigde en afgedeten wepenvoostellingen. Voor een overicht en placegrond van de gtaÈetken wordt veman nar Keppelsrok ni 75, December 2007, pà9. 14 en i5-

sanen

net ondersetekende ír Goutum terecht voor het opnenen van onder andere de teksten en de wapens op de sraÈ€rken in de dorpske*. ook hier zijn ;n d€ lanse djd nn 'rijheid, selijkheid en broederchap' weer de nodise wapens onherkenbaar gemakr, naar zijn gelukkis niet alle wpens even fana-

tiek onder hudcn genoncn. Ondmks het fcir dat hier niet al te ijverise parriorren aan de g.ns zijn seweesr, blijven sonnige besóadigde en a esleten figurer helas toch nog ecn nadsel, zeker war het tot nu toe onbeken-

om een vooÀeeld van een derselijke siruarie re geven hierbii een detrilaÍbedding van het alliutiempen op dc ark van de prediLant PeÍus Adriàni en zijn vrouw Sukle Benndtl (zie zlSaAikg t) Op 1e. er,.r, s(/i(h, ljlt her er redeli;k goed rrr re u;n. Van het wapen ren PeÍu Ádriani is heraldisch recha (voor de beschouwe, li.ks) de Friese harve adelaar nog wel re heÍkennen, hàd (her) links woÍdr he! al een beerje

m..ilijle,. link hi'.n /oL trn h'rd \rn.en sic

8e,d ris.heetd tunn.r /in en trnkrnde .en,i;fo:n.ige sre. Voor een wàpen vàn een ptedikant auden dergelijte fisu,fr b,"r ur /,jn pr"J6 /,ja. He, brrd,rn trn $,j1.

ranl

(als onderdeel

rker

een

wijnÍok)

eD een ster hebben

kerkelijkc symboliek. even:ls natuudijk het helnteLen in de vorn vm een opogeslagen boeL (bijbel). Het wapen van zijn vrouw Saalje Bennerts rechts is ook een lasri$. Her zou een rak net een natuurlijkc rcos kmnen zijn, na rcchts een bloen er enkele

(ln)

omgo;ng. zoals dc Roorda's, de Van Sltzanais en de Hoewel deze wapens op vele plaasen voorkomen. rcals Lerken, wapenboeken e.d., loont het toch altijd de nocrr- re rruwlcung re ondenoeLen eq berhrincn. 'e Er znren vaak aemplaren tusen die van de tot nt toe bekende uitvoerinsen aÁvijken.

Dir

bleek

t de ondenockcn in Kubaard en

Oostenitrens, waar ook een amtal nog niet eerd* vast

helenal dtridel;jk blaadjes en links enkele bledjes, is het niet echt Gneer). (ztu dÍbeeldi s2 d 3). Een vergelijkbàr wàpen is dat van de famil;e Schik, dat onder andere voorkomt op een qn de wapenborden vàn de voogden vu het Nieuwc Stadsweeshu;s Leevatdet. (zie aJbuaing 4).

Uireraard vinden we

lier rcals gebruikel;jk ook de alon wn de adellijke geslachten uit de

bekende fanilicwapens

selesde variatrren van beLende fam;liMpens aan her Iich! k]i/uen en konden worden vastgelegd.

De in Gourum g*onden varidten vah b€kende familieepens z;jn En N N \íiardà (vróÍw ven Ids van

waesóijnlijk - een zelíde (all*wiatda, aJbeelling 6 ez 121van Hesel van Hernàna En Enensha (albcelding 7) en nn Frouck van \Nijtzna (aíbEAí s 8). Verder ecn nogelijke vdant op her wapen van Rooide vm Genun, een nog niet nader geirdentificeerd wepen op de ark van Albada (fszren 9 c t0), dewrpens yan Enensh4 aíbeeui r

wapen vab M€nno Enensha

EE /ï

^CÀ qg

Hene Lolckez en Tierck Hena P.ecÍ (aJbeeldins 11), Bdenhjc dc \o, (m 5r.e,rwi;k) en MJry Dyc, tuni, . Vooml deze varianren benoeilijken het ordermeL en nakcr je het heel lastig on een wapen te identiliccrcn, \oomláJ. f oot noseen be.ch"d:gd ofJgeJ.,cn rijn.

Her is lier alleen het ver,ànelen van "leule plaatjcs", er zit vecl ncer adrter de afbeeldinger. Men wijzigde eer Íami ieuapen raat nicr rcndcr rcdcn. hocwct vcr$*,n. gen van de uin'oercrdc stcenhouwe(s) natuurlijk ook niet uitgesloten noeten wordcn. \íapens vencllen veel over de familiegeschiedenis zoals Kees Kuiken in zijn etikel in het juninÍmner 2008 zeer terecht opmerkte.

Nruwleuig geneJogisó <,ndeooel blijft dm ook vm groot belàng on bijvoorbeeld de sanenhmg van de op de zerken rfgebeelde wapens en de vernelde fanilie nanen vast te kumen stellen. Een goede samenwerking tuser genealogen en heraldici is derhalve drn ook op zijn plurs.

ErI.b Vtíma !d/id"te,

D-,s, iJ( /oet N n,f. Jt e, n nod,8 om Lriti, "nJ-, bmden aan te ronen, mor ook omdat graÊzerkeo va* meerdere malen werden gebruikt (ookvoor ander fam;

lies). Hierbij weden de nmer van de vorige geshóten vewijderd en de nieuwe mmen angebracht. De wepen à6eeldingen vd de vorige eigenaas bleven echter vral zitren, wardoor de krs dus sroor is dar het verkeerde wapen b;j de vukeerde Èmilie erecht ka. ko-... Soms is het dan ook noodzakelijk dere qpens vak dan een keer te ondeooeken. Beter rhoongenaakt en een andoe belichting kunren vaak lett*lijk al een heel ander lichrwerpen op de a$eeldingen.

De wapeDs die nos niet bekend waren en waanan de erenplren nog op ccr redelijke wijze ie reconstrÍeren wÍen, zijn dc wapens vàn Perus Adridi en zijn vróÍw se.lje Bennerrs (zie de reconsructietekeningen hierbo

\en, dfueAih(2

3).

Van het wapcn van Tcurti Piters, de vrouw vm de predikmt willcm Lautcnbach, zijn de khver in de

Ajbtui"g t2 .letuib?,ane huon

tuape Enaghz (\t/id/dt)

nàr is helas de bovenkanr re zwaar beschad;gd on hier nog op redclijke wijze een 6guur un te kunnen halen. Op wee fragmenren van een rerk ;s nog een goed hcrlenbaar alliantiewapen gevonden, wawan hela* mrechijnlijl a-ueer de naan sn de man (Claer obd*kanr hos wd re herkednen,

Jmsermon) bwaud is gehlden. (.k

iíbeui"s t3)

ook vr her wapen nt dJbeelding 14ontbreken namen. ondar lelies valer voorkomer is her misschieD nos nogeJijL, nede an de hand van het hier gebruikr helnteker, de iuiste famiLie

Zo zal genealognch ondeuoek

vinder.

moean aantonen of

bij'oo,becld sàJl,je tsennerr, rrre hieroovenr,l,ln er ror de fanile ScIiL beLoort, ofdat haar wapen roevallig

lijkt op dn

van de genoende

frnilie.

au da*om een goede zaak zijn on eens van cnlele bekende Êrnilies ne*t een uitgebreide genelogic ook de door de divene leden gevoerde wapens te vernelden. Op nmier ouden we wellicht een beter nrzicïr kunnen kriigen vo de redenen waron nen ziin wapen verandeÈ Het

de en of hier misschien ook een sptemariek chrcr at. FIet is bekend dat bii erfeniskwestia men soms de oaan ha r.per ,ol ccn decl dranur qn de erll,r.r ging rosen. nar her hoe en wuron van de raruue'

(sons wellicht ook als breLing of brisure bedoeld) n tot nu toe nog nooit grondig ondenoek gedran.

Er blijft derhalve dus nog genoeg te doen.

ALBERT BUURSMA 2OO7, KERI(EN IN NOORDOOST -FRIESIÁND UIT DE ROMÁÁNSE EN DE ROMANO.GOTISCHE TIJD. Stichting Historia Doccumensis, Dokkum & Uitgeverij Schnell & Steiner, Regensburg. Gebonden' 127 bladzljden, bi.ina volledig in kleuÍ gei'llustÍeerd. ISÊN.97a-3-7954- 1838-0. Prijs € 14,90 In 2007 vers.heen eeó doorAlben Buursma geschreveo, beknopt ove-ichrEn de rcmaanse er rornaro-gotische kerken in het noordoo*en nn Friesl:nd. w:arin Dokkun nin ofmeer centrol is gelegen. De Êui geillu,Íee,de Li'gá'e ".,J drn ooL urrgegoen op inrigrrre vàn Sti.hting Histor;a Do@umensis. Ovedg€Ds hram het werL onder oummer 229 un in de rceks 'Crosw

Kunsttuh.ei €n Ve.las Schnell & Sreiner re Regensburg. Geen slehre Et on dir bock in een reeLs order tc brosen, die h€r resionale @estijg. Dit kar helper de kerken.ijkdom in dir deel vatr hropa brcder bekcnd tc mken.

Voda ook dar de inleiding nn het boek en de bijschriÊ \s een Duibr en Ingelr \etulinB,,jn vooriea. 'er Vdder

h$ kamhrer van hcr boek

overigens wcl strikr

.edon@I. GezieD her wcrk$bicd vàn Srichring HsÍoÍia Doccunelsis is dir op zióalf niet veemd- In wezen seeft her boek ec! overzicht vrn hetomams en de ronano-gotiek tussen het Lruwrsner en de vodnàlige Middelac, een door dddelijke iatuu.l;jke greMei àfgebakend gebied, net Dotlum àls Ènrud. Aan de ándere kant vornt noordoost Frielmd nar en sukje va dat enorme Frics-Groningse en Oostfriese voornalige kwel deíandschap, \mràn men toó wel km zeggen dat het eén groor culruurgebicd is, ookwrt bereft kerkbouw kunst. Èr had war mij betreft wel wat v:ler nogen wor den gercíi rcenl ro de ,irur.ie en d. unvrtkelingen ir dc re* vr FrieJ:rd ren C,oningen,. trr rnde, pun i, de zJd- en zuidwesrelijlrc grens \d het werkgebied nogal willekeuris lik re zijn seÍokker waaron vodr RoodkerL wel en he! du dichrbij setesen oudkerh íutuepnl) ri. opgenoncrl I n wrJ om .rà 5, en. ea ' 'n BÍirsum er niet in? NatuurlijL de g.ens moer etgss

drt

Het boek ;s dddelijk opg%r. Na vooNoord en alsem€ne;Dleidins vol$ een uirs€breide inhoudelijke inleidiry op her ondevop. Darna volgr het catalogusgedeeke,

uarin

de kerken op alfabetische volgorde worden behandeld. Achterin her boek bsindr zich r€nslore een nogal beknopte l;taatuuí;jsr en en schemarische kaa met daarop íle besproken gebouwen. Essentieel voor het begrip van de lekr is een gocde hhotrdelijke inleidiDs. Daarin is dir boek voorie! mcr een hoofdsruk getireld Algemeen dccl'. Hierin worden alle àenen un de romaanse etr romatro-sorische kerkbouwkun$ belichr - wa.onder de mareriële, de rclisieuze alsnede de hisror;sche. Zelf.s een beJ<nopte landschapsgenese is opgenomer. Zo lercn we waarom er al zo vroeg zoveel stcnen kerlen wcrden gebouwd in het terpen gebied er warorn dit ir de Friese Wouden veel ninder

gebeude. Darnast komen we neer te weten orc. de gebr:ikre bouwmrreri:Jen en hourrrrn,. her inreieur.r de inrichting. Het hoofdstuk ;s onderhoudend, even beknopt als infornatiefgerch.even. Hie. en daa. heb ;k wel wat in.onsequenties s€vooden. Zo kan de kerk van Rrn,rm,g.e.r nooi, ren i,"h,,ns /,jn wnurr he. .i,,e,. ,

iëir,

lJoorer

KJrLsp. ugrien

her l,r'.re

I165 werd gcíicht. rerwiil de ourlrte delen van de kerk in Rinsum,geest vD rónd I I 00 zouden dareren. Soms ontbreekt een wat bredere visie op her ondemerp en wordt er mr te weinig over de gremen vd hct ondozoekssebied gekeken. Het is natuudijk wel een beknopt. voor ecn breed publiek bcdoeld boek. maar arn de ande re kanr: ook de seinrere$ecrde leek heeft op @mplere inlormdie, re mecr omdrr er o'er de I rie+ kedèouwkunÍ sowieso al niet veel ovezidrtswerken mer oos voor de historische conrdr zijn seschreven.

eót

ktk u, Bn^,n.

Áchter

,escnncndÀc"tuv bah$aa lrè

Her nosal in.roverte kàr,lter vm hcr boek kotut onder neer naar voren ;b de beschrijvirg van de periode vm de keF,e,,,rs DF 1.,{-ri1g 'nnd ro."h c. hr plaau mnrit Urrechr war \íillibrord G739) met steur van de prus en de F.aDki$he hofneijer ài in 695 een m;ss;post ner

ree .nken h:,J ingerrór.

Ook BoniLr

Ur.echt.r De lichmen vàn Bonifadus

qe I'e

ntrir ' van

en een ant.l

diens sezellen tjn nà de nrteldood nr 754 dan ook nict in Dokkun begraveo, mu testond mr Utrecht gebracht. Bonifatís is zelÍs korre tijd bijgoet geweest in de Sint' Salvatorkerk aldau.ii Niet voor nier behoorden Ooser en wesrergo later tot het aaÍsdi,ldndt vd dezc kelk. De kerk in Dolkun groeide uit tot een an de Utrechae kerk ondcrhorig srili, dat - overigens mdes dd Buu6mà suggereert pm in de rwaalfde eeuw in Prcrnorstratenzer

halden werging.l Ko.to-: die Utreátse connectie had

pi,g

S t E, lidntu n"adflr

heth

rh'il

nor nijn

idce beter belichr hogen worden. Buuama gaat vcrder met het vetdere verloop van de kerrening en kerlstichtins€n. Hij ondencheidr daain groso nodo drie fasen. De eerste viel min ofrneer samen net dc kclstenins en de p*iode d;ect daana. In die eeste fue zullen kerkeb met nàne zij! sesdcht oP doneinen die ra de lrankische inlijvins van !-tiesland id de achtsre eeuw in handen vab de Innlis.he heeret warcn sekomen. De Utrechse kerk heeli danan geprofitcerd. Her Frankische gezas was imne6 sebàÀt l,ij een stevige kerkelijke orguisnie in het gebied. Zo w^.lr Pippijn lll (768) genoend als instigator nn het

Dokkunner stili. Maer nàdt de bisschopvf,Èl in Utrccht werden ool enkele lauw met de Frankis.he vont verbonden abdijen besunsrigd. Dit blijkt wel dit hcr feit dar heel wn plaanen waar nu ronaansè.f

romano-sorische LeÍken staen op goederchlijsÉn van onder neeÍ Bonifàtiui kloosrer te Fulda ofde Sin(Virusabdij te Corvey voorkomen. De oud.re kerkri, hr ing.n in l-e, F'ie'e gebied wden in de rcsrÍ reven. d. belrs,,jl,\,e. n,kvijl, hrden /,j rnrrum van een Lerkelijk rechlssebied, en waarun djdens de seend (vàn synode) rccht werd gesproken, voorgerten door de bisschop of zijn plààtsverEnser De oudsre ker, ken tungeerden tevens rls noederkerken voor oieuwe l.erLrrhringcn. Die alplining nieuq. ril-rrrgen 'an zier Buursna ais een tweede fa*. Ofdn al in de dende eeus gcbeurde. ?oJs Buu,'mi bseerr. wer il n,er. Zelf heb ik het idee dar de afsphsing ro nieuwe kerken pd h de loop vaó de 1l e eeuw nr ecn hogcre vc$nelling is gekonen, roen her hel€ bisdon Urrechtse bisdom werd gdeorgeniseerd en i! een aantal aansdiakonaren verd ondeNerdeetd. die elk rc$or€e.den onde. en v0, de belangrijke kapittelkerken ;n her bisdom. Zuiderso, wesÍcrso en oostergo kwanen daarbij onder de proosi/àÀnsdieken vai Oudmunster (Sinr,Sa-tvator) te UiÍe.ht te và1leh. In I086 verkreeg bissóop Koenraad tevens de grafelijke macht in Oosrer- en westerso. Dit alles zal effecr hebben gchad op de Lerkelijle sÍuauur vao het sebied. Dc bouw vm een nierwe tufstenen kerk te DolJ<um lijkt hiernee dm ooL smen te hangen.a Hoe dan ook over die vroege periode weten we eigehl;jk maar heel weinig. Misschien dat archeolo gisch ondszoek i! kerlen nog nieuwe gegevens Lan ópleveien. Her is daarom van srooi belans dài bij oDder srondse werkz@hheden in Lerken, bijvoorbeeld bij de

van DorkweÍd b;j G.oninsen. Naar aadcidins van ingrij pende werkzaamheden au dc fundering van de kerk werd de ondergrond van dc kerk ondemchl Overigens l$erde dit onderzoek hier màÀr weinig infor marie op over de geschiedenis, voorafgamd an het hui dise, zveDrieqde-eeuwse kerh. Ook kloosren lwerden larer een belangrijke bijdnge un het srichren van nieuwe kerken. De ciÍerciènzei àbdij Klaarkamp (s6richr bij Dol]rum in 1165) had heel wn dochterkerkeo in noordoosr Fricsland, soals de bene dicrijner abdij É Foserd (bij FeIwrr, noselijk gestichr e;nd 12e €euw) en her premonsrrarenzer Mdiënweerde (gesricht bij Hallun in 1163). Ikstel niivoor dat de terkcn op soederen *crden ge,,i"]] dje doo' de fgi,,. nJe en plài,.eiijke sro,en !oo, he, ,etenheit oi h,j inl'e. de vm hun kindercn wcrden geschonken. Een dcrde golf ke*emrichiinsen ziet Buursnà vdaf circa 1 1 50. Van de oude seendkerken werden steeds nieuwe dochte*erken afgesplitst. totdat de meeste terp doryen een eisen kerk haddcr. De rol van de planelijke of regionale elite lijlt hierbt groot te zijn geeest. Dat zou nen a}hans kunen opnaken uit het feit dar àdellrke seslÀchren in later eeuwen optreden als kerl, pàÍoon. ook zien we in veel snallen een 6's;eke veÀinding tu$en kerk en $inse of srate. \7e kunnen ons afvngen hoe het nogelijk ;s geweesr dar er in diÍ sebied dveel keften zijn gebouwd. \ías her aanta-t draakrachri ge

làhilie! in dde psiode rc sesr@id? Moselijk hansr

ádleg vab vloerveMarning, nuÍyoouieningen en bij

sden hd de b€dijkins sinds de 1rc en I2e eeuq wàrdoor neer grobden in gebruil konden worden genomen. Productie en welrun noeren roen onhooggeschoten zijn, een prina voedingsboden voor

hestel vai tundeLinsen en dergelijke, voldoende undachr en iiid vordÍ beÍeed an het bodematchieÊ

een ktachrige en gtotere elite. Hiernee kwmcn meer niddelen beschikbaar on Lerken te kunnen stichten en

Dn sebeurr.u nÀuwelijk! en we kunDeD ons aÁ'rasen sren van (houten) voorsanseN e. bij srondwe* in kerken inniddds ongdien verlo.en zijn sesaan. rn somnige gevalten kan onddrcek woden afgedwon, gen, ah her ke*sebouw bijvooibeeld op êeó aÍcheolo, giscb rijksmonunenr srdt, zóáls recedtel;jk b;j de kerk

te onderhouden. Hct stichien vd een kerk was zeer au, trekkclijk, omdat dit niet aileen positief uiwake voor her zielenheil maar ook voor hei preÍige ván de sti.hreE, familie. Met nane toen nen ha zich kon pernineren de kerk in sreer uit te vocren. beschikte de Íichr. over een duurzaam podium om zijn plek in de samenleíDs te

hoeveel

een en àrder

nc! botrwdc, was patroor, doopte er zijn kinderen en vond er uiteindeJijk zijn graf. Drt nen dadij rdereerde am de architectuur van hogtre overheden, zoals vost en bisschop, is heeJ goed de*bau. In dat licht noeten we misschien ook wel het grotc antal gerednceerde westwerken zien dat in het gebied voorkont. Dcrgdijkc torens hcbber op de verdieping an op de kerkruinte geopende krpel of loge, die noselijk als 'HcrcnsiÍz' moet wordcr geduid, een fenomeen dat nen in het groot bij vclc aan het rijlsgezag gelieerde kerlen aurtreft.5

Maanenskerk en in Deventer de kbuinuskerk groots lier herbouweh. Vóaf rond 1050 volsden nog de Urechtse Salvarorkerk en nog weer wàt hte. de Mariákerk, ook in Urrechr. Vrnrlfsene.eerden deze rti;teited een ruf steenlogistiek zonder weerga, wardoor Unecht en D*enter zich op den duur tot *apelplasen konden onrwikkelen. Pas toen werd tfsteen nal*elijker verlcijg baar in deze conÍeien, ièts dat tot nu toe weinig wordt

Na het bctoog over de [storis.he conrdr gaaÍ Buurna \erder ne, de meer ty,iete Àpe.,en ,d d. kerkbouw in de noordoost Frieland. Hij gat in op onder neer de bouwmteràler die werden toegepast, in chronologischc volgorde hort, tufsteen en bàldreen. Bij het in zwans raken vm tun en baksteen speelden externe frcrorcn waarschijnlijk ccn belangrijke rol. BuuÍsna seefr aan dat tufstecn eer kostbm borwneteriaal wx vuwegt de

daaraan hebben bijgedrugen. Dde orde was er inners meesrer in om in onootgo."en gebieden on*ezige h"lp

etalerer Men sricLrre,

hoge tramportkosten. Het modt innen over de Rijn vmuit de Eifel worden mgsoerd- De winning vD

,ui,,eeh

M...n kol nkt,jt

nonop"t

h"u*haen ir

anvankelik

besl;sr goede connecdes nodig om erm te konen. Her gebru;k ervan rru voorbehoud€b ub : koninss bi$choppen €n anderc r;jksgroÉn. Ik durf dan ook rc srellen dar $fsreenbouw voo., laten spe hadden

/c8Bci. 10

n dc F ,e'e geb.ede. "e'"'g 'o' ""' vooikoht, h€t als een Dn de uitzonderingen de stiftsLeik te Dokkuh, die ;b de laa elfde eeuw in tufsreen werd herbouwd. Mar d* stichrins had dd ook een dire.tè rehtie het her bisdom Urrechr. Dàr tufsteen uire;bdeliik in de late 1le eeuw en vootal qnrf I 100 $el op Brorcrc ,"haal bc,"Iikbur k*am. i, re <tanlrcn aan dc enorne bouwà.ri teiten, vanafcira 1010, in de UÍrechrsc bisschopstad. Allereent bouwde

bi$chop Adelbold (1010-1026) net wondcrbaarlijke snelheid'een nieuwe grote Domkerk. Zijn opvolseÍ Bdnold voesde daamatr in de srad Utrechr nog eers dr;e grote kap;nelkerken roe,

reMijlhij in Emn€rik de

Het gebtuik van bJ<steen werd volgens Brusne door de kloosrers gelhÍoduceerd- Voorál de .isterciën^r orde z.l

brcnnor nor zijn hud te zenen. Dmrbijwerd gebruik gemaaktvan de rJme ewa.ins die de orde inhiddels eldere had opgedaan. Deronderre ook de produaie van baksreen. De d!Èrciënzer kloosten Klarkmp

(gesr;chr;n 1165) en Aduàrd (Ce5ti.ht

vduit Klàrkmp

de in h* gebied an weige klei. Beide abdijen werden ahhans gehel in baksteen uirgsoerd.T Jammer genoeg is er in het boek verder weinig andacht voor dere kloostere, die met de introductie wr baksteen in hoge nate bijdroegen aur de verstening van de gebouwde ongeving. Bakstccn werd namelijk al snel een relatief goedkoop en minstens oen

in 1192) maakten gr;fgebruik van

duuEàd .lternàrief vooi tdsteen. bechten ook nieuwe

bouworno

grote abdijen

mee. Met mme de

abdij van Adurd zal in dit opzicht eer rol hebben gespeeld bij dc torÍandkoming van het zogehetcn ronàro gorische vornenvocabulaire. ln de vcertigtr jàren de dertiende eeuw werd hier begonnen met de bouw vu een geheel bakstenen kerk met een klxsiek sorisch omsdgskoor met straalkapelleo en al.3

De ziekenad ;n Aduard uit 1297laat zien hoe groot die cisterciënzer invloed op de !-dese en Groningse bakÍetreD keÍkbouvkunsr is s eesr.

Í.ekeb q'p;sche archhecron;sche Bepaalde voor Êen"mcnen worden op heldere u,,gel,, h,. 50n, /irn

",Jr

wn her genmnde gcedueude wat-

cr omissies, rcals heÍ swal is bij dc behandeling

verchijmel vm de reeds werken. op de nogelijke tunctie en betekenis daanan woidt niet ingegan. Op àndere platsen is te zien dat het moeilijk is een prsende verkldng te vinden.

Noten 1

Dat geldt bijvoorbeeld voor het fenomeen vm de hagioscoop. Volgens een oude theorie rcudcn de laaggeplaatsre venster zicht bieder op het altaar voor degenen die de roegrng ror dc terk w$ vcrbodcn. íeJl' seey.om. muriceerden, pcsdeiders en melaatscn), opdat zij de mis op het altaar Londcn volgen. Tegcnwoudig denkt man echter, dat dc venstcrs werden geplarst on de lirurgische hmdelingen van voldoende licht te voorzien. Toch km men niet helenal voorbij gam am de tndiriorele,e,kl,ring. omór ,ahmige hrgio.,open /iin uir gevoerd als kdelnissen, aaLs bij de kerken te leernens en wirdun (beide in Groningen). Kennelijk hingen de

,,men 'en!e^ íook)

onda*s

mer een lirurgi,.he

pr*rijl.

het hier en dar wat introverte krakter Lan ik 'Kerken in Noordoost Frieslmd' vu hme anb*elen. Voor een Loopje liijgt u een goed leesbar boelc dat niettegenstunde de ger;nge omung veel infornatie biedt ov* de hhorische conrexr van de kerkbouwkun* in het noorden wn ons land. Mee' in ;ede' ge*l d,n de dikke p;l van Ka6rka.el, d;e ik in een eerder nummet bespol. Uirer@td b;edr dar boek weer meer ovenicht. Nu ik toch an her veÍsel;jk€n sla: Kerken in Nordoos Frieslod' is nogal klusiek van oprer, sonnigen auden het alÀ wat ouboll;g kunnen noemeh. Dit wordt echter ,uim,"h,,.,, Ë,,.J€emrk, doo, de keurrs. uinoerirg (gebonden) en mer name door her beeldmarer;aal. Alle rcente foro's zijn gemaakr door en archiectuurfotograaf die zijn vak vcrtrar. Gocd belichr, altijd schery en vasrgelegd rcnder perpectivische vertekening. Zoir forograafhad Kartlarels frai vornges€ven boek tot een ccht juweel kunnen malen.

3. 4.

ZÍn íêlatie met het missiecentrum bliK dlide ijk t]it het fet dat Boníatius zoals Buursma ook schijÍt zich heêÍt ngezel voor een aartsb sschoppe rlke status van hel m ss egebied, waaruan hrl overigens geen aartsbisschop was zoas BuursÍna beweêrt. Dit misvêísland is gedurênde dê gêhêlê Mjddelêeuwen en kenneljk nog lo i on7" ddg-, n \_dnd qêbêven O\ê gê \ Bo ifdr u, ool 1er i1s &r gêw-e-lLêl Taese nsse qebied lot een aartsbisdom om te vormen. Niet lang na zjn dood €ssorteerde het Frlese missiegeb ed aLs s!Ífragaán bisdom onder hei aadsbisdoín Kêu en. Zoals Wilibad beschrifl. Voloens dezeíde ên andeÍe bronnen werd de heiige uteindeilk vanuit het bisdom Mainz opgeeist en tenslotte in de abdij te Fu .la beqra ven. Zie B Rau . (Íed.), M. Tang & Ph. H. KÉlb (Íans.) 1988. BonlÍai i Epislo ae, w libaidivita Boníatii, qu bls acceduni aiquot itterarum monumenta coaeva. Daímstadt (= Ausgewàhlte Ouelen zur deutsóhen Geschichte des Mitlelalteís. FEiherr vom Steir' Gedáchtn sausgabe 4b). Kaj van Vliei 2002. ln krngen van kanunniken. l,4unsters en kap ttels in het b sdom Utrecht 695'1227. Zuiphen. 193 e.v. C. Dekker 1977, Vorm ng van Aairsd akonaien in hêt .llocees Utrecht in de lweede helft van de 11ê en hêl eerste kwarl van de 12e eeuw'. n: K N.A.G. GeograÍsch Tildschrifl Xl, 5, 339-360. H. HalbeÍtsma 2000. êsland^ O.d5ÊdÊ-'. têl riit \or de EÍp\e kon ngen, opkomst en ondergang. Utrecht. 137 143. R.J. Slóver 1997. De Sni Salvalor oÍ Oudmunsterkerk te Utrechl. Stichtingsmonumeni van het bsdom

5. 6 7

UÍecht. 83 90 Voo, dê addeleó-wsó l@p"sn9 ?"n lufs.e- /iê Elzabeth dên Harrog 2000. De oldslê keíken van Ho land. Van kerslening lot T300. Ulrechl. 47 e.v. H. Praamstra & J.W Boersma 1977. Die archáo og schef Untersuchungen.ler Zstezienserabteien CLarus

campus (Klaarkamp) be F nsumaseest (Fr)und

St. Bernarclus in Aduard (Gr.). lnr Palaeohistor a X X, 173 259 Hel was daarmee het eersle gotische gebolw op regenwoord g Nederlands gronclgelriecl. Íer vergelij k ng: met het koor van cle Dom van Utr€ht werd pas n 1254 begonnen.

Sltse ten Hoeve 2008, IGRKEN TORENS 6. KLOKKENSTOELEN VAN WYMBRITSERADIEL. Gemeente Vlmbritseradiel. Gebrocheerd, 92 bladzilden, bijna volledig in kleur geillustreerd. Prijs € 4,95. B*telade: BoeLiudel Vsrea Gálámagmcht 9, 8651 EB IJlsr, t€l. 0515-531318 Bij een beschouwing mn de Friee kerkenrijkdom gm de gedechten roch in de eerte plats uit nar de niddel eeuwse kerken in het kleiseb;ed. sytse ien Hose boort mer zijn 'Kerken, Torcns en Klokkestoelen wn \íymbritsendiel' een heel andere bron un. Een die welis war nier veel nidd€leeuvse gebotrwen 'opspuil, hd

goed van groor h;storisdr en kunsáistori..h is. De geneente \i'ymbriseradiel, die het boekje heeft uit$geven is rerecht troa op haar religieuze erfgoed.

die ner

belag

Opnerkelijk is het geringe amel niddeleeume kerken in d. grem m kler .r he, .en,ràle dei vJn l'rieslod. "p veen. Niet dat die er nooir zijh gewdt. vtnbritseradiel kan de kerkendic.htheid van de neer noordelijle delen ran Friclald (en Groningen) niet *enmn, maar mch ien we, dat ook hier m'n beetje elk dorp in de niddel' eeuwen een kerk had. tuders dan in het noorden is daar' van bijna oiets overgebleven. ondat vrijwel alle niddeleeume godshÉen in de loop der Íijd door nieuwe kerk-

;jo

rruangen. opnerlelijk is de ooroak dit deel van Frisland bl*en relen de Rooms Karholieke kerk rr,'u*. Mur de kerkgcbouwen rr.r tii dens de Refotnatie wel in hervornde handen gekomen. gebouwen

hiemn.

Omdat oelen karholiek blryen, waren de Henornde gemeenre te tlein om de laten van onde'houd te dngen. \eru,J *a. her ge,olg. ln de nen'iende eeu" ,icn we echter dat besuurdes als sriernd sjuck GeÍold 20, /nh hebbe ngezr Ju.lema varr Burmani, voor de stimulering van het kerkelijk lever in dit gebied. besramde ke.Aanvmkelijk leidde dit nog rct herstel ken, nar udere werden later in de zeventiende eeuw

tlr'5' I

afgebroken en vemneen (bijvoorbeeld die re Gauw' Ysbrechrum en Oppenhuien in respe.tiselijk 1685, 1694 en 1695). Ook;n de chttiende eeuw wer<ten onder grietman Duco Cenold Manedà vd Bunmia (1687'

74,

divese oude kerkeb gesloopt en nieuwe opgeook(Niihuizum, Gutheer en odega in respeaievelijk t721, 1752 en t753). WMÍ,h in dit sebied zo vaak tot nieuwbouw wed overgegaar is ne trouwem nier duidelijk. \Tellichr was het ve*al zodmig drt nieuwbouw de goedkoopsre oplosing wo. Mar waron stan er dan I

keD

nos zoveel middeleeuwse k*ken in het noorden van de provincie? ook daar al onderhoud een for proble-

zijn ssecst.

sàar

Ê bijna a&rageo ofde hardftkkig'

heid vu het katholicisne ir dea strek ook en rol speelde. Misschien heefr nen ner de n;euwbotw t*ens willen bewerlselligen dat er weinig overbhef dàt an die oude 'Paapse tijden rcu kunnen herinneren. Hoe dan ook uiteindel;jk bleef alleen in N;jland de niddeleeume kerk besman. Hier o dar resteren nog middeleeume torens, zoals in Cauw. overigtns hram het op sonnigt plekken na sloop nn de kerk niet tot herbouq De kerkhoven bleven in gebruik. Op die plekken werder klokkenstoelen opgericht. mals in Cteonterp, dat in 1780 zijn kerk verloor

logai qr bouwar,'i,ei en plats in het krder vao het'Frysk Reveil', dat indirect met nme teidde tot het vergroten vm bcstaande kerken,

ln Je negenriende euu

'urJên

en kerLscheuring€! in 1834 en 1886, die hct optrekken nn nieuwe Lerhg€bouwen tot gevolg hadden. Ook rmen er natuun;jk nog de ketholiclcn. Z;j ke.kên sinds ha verbod op hun eredienst uit 1580 in schuilker ken. M* de inrithting van de Ba@fse repólick in 1795,

dic nau Frans nodel ecn strikre scheiding tussen kerk er *at voorerond, kwmen de katholicken op gel;jke voa te Íàm ner de andde kokgenootschappen nr de Nededuden. Vanaf die tiid mochren zij - hoewel amvad<elijk onder staatstoeicht ook weer kerken botwen (de rcgeheten watestaatske*cn). De instelling vm de bisschoppeliike hiëEchie ir 1853 v6 de d;ecte amlei

ding tot de groe bouwoede die Latholieken in de tweede helÍi van de nesenriende eetrw en de das lesden. Darbij werd vrijwel altijd grLozen voor de gotiscÀe vorm. De neogoriek wc een belugrijk uirinssniddel van de emancipatie van de Roons Katholicker in Nededud. Men oorleende die rrant inner aan de hoogtijdasen nn het Katholicisme, de middeleeuwen, toen de sanenloing nots n,e, vr,'tood trd door ideern vJn de Hcnormirg. En nisschien wo de goriek als meest herkenbare middeleel"' houw'rUl reven' her uirirgsorm om de dcrënniteit vd de Roons karholieke LerL ren opziclre van de rJe,..h, btrl,jle n.h,,nse,, re ondeh,repen. Ook in Fr;qland zijn in de neesre srctere plaarren cn in de katholieke enclaves op het planelmd neogotische kokgebouwcn

bqondcn.

Denk darbii rm de Bonifariu*erk in Leeuwrden, de Nicolmkerk in Sint Nicolarg (Skanarlin). In de gencenre \íymbrirsendiel is dc te

Blauwhuisler Vruskerl een

froi

voorbeeld

neogoriek.

De gids beschijft de Lerken nr Vynbiirseradiel op alfabetF.l-e ,ot8ordc. .zo$€t \er s,erieur Jl. \er in,eieur komen darbij ruimchoots am bod. Dat latste is belangrijk, mgezien er nonenteel veel am historische kerkinterieun wordt vermderd. in het Lader vm anpas ingo an de liturgie ofon de Lerk geschikt re n:len voor andere functies du kerkdienrteo. H;etbij kunnen belangrijke cultuuhistorisáe warden verloren gan. Aardig is dat ondark alle 'n;euwbouw in de zeventiende, achttiende en negentiode eeuw hier en dar toá nog wat niddclccuwse sporen zijn overgebleven. Het gat hierbij om klokken, nar ook zaken:ls sarcofaagdelsels en dcrgelijke. Zo hangt er in Indijk een deniende-eeuwse klok in de klol<kensto€I, waaBch;jnlijk een van d€ oudsre klókhen ib Nedeíand. OndeL de Llokkensroel in ldrga l;gsen een ahaarnensa en cnkcle f,agnenren vm sarcofàegdèkiels, ncr als in de ldolikentorcn vm Greonterp. I euk on r.ren . ook de a.\rerBrondinrornu,ie in de vorn van verhalen en anekdores. Dere verleverd;gen

hde. Een gsch;l rusen larholieken en herormden ove. her .echr on gebruik re nogen na.ketr de rekst in hoge

van de klokken ;n Abbega, een doninee die mnwege hoogrorees de preekstoel nier opdurli, een sedichr Gerard R*e over het kerlàof te Greonrerp et ceten. De schrijfsrijl is duidelijk en onderhoudend. Naa" de leesbarc en infomalieve relst is het boeJcje ook nog goed onrsloren, mer voorin en uitklapleart en achrerin een oveuichr vab spec;al;srische termen. Een belnopte lirera-

ruudiÈr vervolmaak de opzet. OoL hel fornaar is hudig; je sreekt herzo ;n je binneuakvooL ondemeg. Is er dan geen kridek? Toch wel, warr ik vind de opnaak ninder geslogd. Op het omslag een nogal sombere foto en binnenin een erg volle bladspiegel. Zeker in een gids

mt luchr hebben. ln dit seval kan dat niet ten Loste gaan van de telcr, wmr die is zoals gezgd mogen de paginaii

prina.

Een katerntje eÈij had dan mkschien war gescheeld, howel ik inzie dar dar duurder k. Helad hebben veel fotot nier de gwensre kwalireir. Ze veftonen dilvitl' pe,.pr(r. N.l-e 'e, teLening en de belnhrirrg i, sons ook nier oprimaal. Deze zaken knuren de aanrck-

kelijkheid

een boek enorm

vdgroren.

Nieitenin vind ik 'Kerken, Toren en Klokkenstoeler amrader. ik heb het net oprecht plaier gelezen.

een

onde dz |klhmtoel in ldzega lis<en fasne"È, ,n ht nídl.l auaÍ wbt?n 'd" dr.e !1.k, uturo"h e" Jldsn r dn tn nodan^'.keh tuIusd.bn &nk!) rn àr tutulfd. ofbesi"

STICHTINGSNIEU\íS

sen en

er subsidies vàn de overheid is de cont;Dulteit

we* van de Stichring Alde Fryske TsjerLen (SAFT) h ssaai om re bren zien d:r Sqf I .en her ouwbm panner r. geeli zij jaulijks opdncht tot connole vm de jaaneke' ning m een .egisÉraccountdt. Mei ingang En 2008 is Het werk kon -net behoud accourtant van het

Directiewisseling De Sti.hting Àde FÍ)ske Tsjerken heÊ per I augutus 2008 de heeÍ Ge,hard Bakker beooemd als directeur ad direc,eu,. inrerim. Hij necm, de uken tr!, \rn de 'orige Michàel Zrmreli, die op 1 augutu ;n dierotis getrcden bij het Plrtforn Ncderlandre Luchr@Í (PNL) in Lelysrad. Her bstuu berreun het renrek mn de ho Zwatelé, nu heeft er bcgrip vor dat h;j is ;ngegm op het anbod É het PNL o kisr voor zijn grote pusie voor de lucht-

mrr *mede

de rkerhcid

m en

tullrim. hemkfing.

Her bestuur hoopt de Lonende periode de middelen te vinden on een volgende directcur een meer volledige betekling an te kunnen bicden. De werkzanheden van de Stichting breiden zich uit.ls g olgvd het roen.m.nd "rmi kerkcn da, dr \Li. huns in be/ir kriic, (nu l8). Nar vemachtins rt dee rrend door. Totdàt een nieuwe diÍecreur in dienst rreedt. worden de taken van de directeu wargenonen door de heer

t,.4. B,kk., %r bu,e,u

Bakker Lri'goed Communidri.

te Leeuwarden. Balker heeft aventien jaar als journ:list en e,nd,cdr.reu, hri ha Frie,"h DrgLkd gtuerkr. Hi heli de laaÉÈ FÈi regelmtig gepublieerd ovo de problemadek mn kerkgebouwen die hun frrnctie verliezn

kgaten De Srichdng heeíi twee legaren onrvmsen. \íijlen hnrouw G.G. Cnossen uit Sneel bedrht de Stichting met een leg@t van 10.000 euro. De hee. J. Goodijk uit Busum liet de Stichting een bedrag na vM ,s.400 curo. Her beruur heeh de . hen[ngen in grote dmk

auvard.

Àccountantswisseling Zonder donateur, zooder het vokrijgen van giftcn, legarcl en nalatenschappen, rcnder bijdragen vd fond-

'm van kwaliteit-

"eranderd.

voor eeo substatieel hgere prijs worden

Accounnntskantoor Epemd uit "oor Leerwardcn berof de conrole vm de jadcJcening over 2007. In verband met de benodigtle verklring van getrorwheid werkt dit kantoor sámen mer "Verstesen Ac@untdts cn Adviseurs" te Dordrecht. De eerste opdracht

Jaarrekening 2007 Aan het slot van zijn ;n de jaanekening vur SAF I opg* nonen verklaring schtijli de accountant dre. T. van der Heiden RÀ: Naar ons oordeel geeli de jaanekening eeo gerrouw beeld van de groone en de sanenstelling vm het vermogeo ven de Stichting Álde !-ryske Tsjerken per 31 decenber 2007 en van hcr rcsukaat over 2007 in overeenstemning ner de richtlijl voor de jotvenlag640 "Orgànisàries Dnder winststrwen .

$ving

Enige gegevens uit de jaanekening: Her balansrotaal per 3l decembeÍ 2007 bed@gr € 1.004.695, wrNàn an vsre acdva € 328.114 en áàn vlórtende activa (grotendeels l;quide middelen) € 676.581.

€ 552.291. Vetder stan op de creditzijde van de balans mgenamde 'geootmerkte bedngcn. Deze bestaan uit b;j ovenlrecht van kuken onwmsen meegeefsommen (voorzover nognrr b*r.ed JaI onderhoudl groor € ,,t,,. t2u en ui( ecl fonds divesc doeleinden (voouovet nog niet besteed au door de schcnker bepaalde doelen) sroot € 159.709. Het eigen vermosen bedrugt op die detum

Restaurarie en onderhoudswerk

an kerlen wordt in de

jaurckening net een saldobedreg

"ermtwoord.

dor

Restaurarie- en onderhoudsubsidies en vm derden voor onwangen bijdngen naken deel uir vm dar saldo.

De apparaaakosten van SAFT worden vennrwood met inbegrip wn de provinciale subsidie.

De totale lasren (inclusief de genoemde saldo bedÍagen) ziin € 121.218. Der stut als veranrwoorde bateo € 136.814 regetover Áan bijrcndere baren en lasten is per saldo een resultat gtboekt van € 84.502. Dit resultaat is gunstig beinvloed door een gereliseerde

lm SÁFT trabsaaie in 2007 verkochl

koawinst op verlchte ellecten. Alle in het bsit zijnde Mdelen zijn bij

dtr

Bij rcllins van bovensenoemde bedragen onaraat een jaaÍesulraar vm € 100.033. Het bestuur van SAFT heeli in overleg nct de *tetne àccountant

€

100.000 vaD het

esultut besrend voo.

werkzaamheden namens de Srichdns, in sanenwerking ner bouwkuodige Klaes sytsma en dagelijks besuunlid I.D. Niemeijer Hij kreeg als dad< een bos bloemen over handigd. De heren o gden enoor d:r de llu r:rm binnen de begroting kon worden geklaard. Het hesuur k hen d@r bijzondei eÍkenrclijk voor

Árchirecruurhistoricu Peter Karsrl.rel uit LèeuwÍden refereerd€ in ,in toespraal mn zijn prikkelende opner king var enkele jaren geledcn, dat het ke.kje vei Bótr zich er uitstekend voor zou lenen on É laten venàllen ror ru,ne. Dre uirrpraak hecir tor heel wat di. r'ie seleid. De Stichting heeft er steeds afstand van genonen. Nu i, her \erk1e "ee een pronkjuueel rn de umgering. De geneente Franekeradeel kon geld vm de ijksd;enst monumen.enzurg be. hitb"r .rcllcn dankzii "eq 'oor wiiziging in de r;jLssubsidieregelingen. Daarnaut stelde

\,T:RANT\íOORDING ICEURKEUZE EXTERIEUR N.H. KERK TE BOER

toekomstig onderhoud. Dn bedtag is op de balans opgenomen in her eigen vermogen.

Het in de derriende eeuw, uirode baksteen (l<looster noppen) opgecokken, Letksebouw is onsrreekr 191t

Oplevering van de kerl in \íesternijtsjerk

gepleistenl. wellicht is roen het pleiste*dk rood gechilderd on het rode kanktet wn het bakstener Heur vrij snel gebouw re benadco. Mogelijk ;s

Dinsdeg 13 seprember 2008 h de opknapbeurt vm de do,p.le,l \r w6rern;jr'jerk teerelijk afucJoter. \oo, /iher ld BoseLid !s de pli{.e,,jke , omrisie on, hdde de vernieuwde rcnnwijzer ao de zuidgevel. Er is voor ruin veeÍkduiknd euro o het gebouw vmimerd.

Restauratie van de Lerk te Boer Op I5 oktober 2008 werd de gerataureerde kerk rc Boer feestelijk hercpend. \íethouder A. Bonnena nn de gemeenre Fnnekendeel (Monunentenzorg) ven;chtr. de of6dële opedidslhddeling. Hij nm een Maiabeeld in onnrrg.r. drr de :ri l'r'ng ; amgeboden door G.er Fehling lid vrn de Plaatselijke Connissievan Boer c'.iIe.' RLdolt L wieiing€ begeleiddr de re$JJ,rie

ve.bleekt toi een roze kleur, war anleiding km zijn goeest om en gele kleur an te brengen. In de loop En de twintissÍe eeuw zijo beide kleuen r goed als verdwenen en kreeg her gebouw een roa uitsÍa1ing. Varwege dc onrekerheid var de juiste oosprcnkelijke L,eur *od her nicr rerunvoord ger h ,n de roze kleu! aan te bÍeng€n en las het eigenlijk voor de had on de latete, wél exect te bepalen, gele kleur an te bengrn. Toth i' n, reel dis u'ie vuwcge de unicrte . bsloten om de kerk wer eo rood kmkter te geven, eigenlijk eo donlerrct. Rudolf Wielingà. 14 r 1 2008

centrum', in sanenwerking net de historische lereniging tdzr"o dr . orJ r,* hr w.',J, w, (. h,,u*\riJ gr ,rnpasrng-r J,"r,,", n.'Jr/i n. n, rt ,*tjt. commrssie hoopt de henodigde m;ddelen hienoor nedio 2009 !e veReNen bij lokle en regnrnaLe fondsen. Her bestuur vd de sdchting hoopt in het voorjar bekeod te kunnen rnalen werneer de restauratie begint, en welke arnnemer de werkzaenheden zal uit

De plannen voor 2009

'l*

Ged Fêhli,]8,

lià,ar

á. ?bdbelaíke

tu,)tui$i, nthanà;gt a.t

hokter Bornena &n de ganeent Fn"ehetud l het Mariabeeld àaí zi l. Perk ,a Bo.t Lt *t danhbaarhcid uoo, au, ja*n 'tat

zij ik

Boe/

'ch. stu.ont h..f.

dc gcnccnte rog een bijdrage beschikbar uit het Dorpenfonds. Vm dat grld zijn bij de kerk parkeer is o an informadebord geplarnt en een pi.knÈkÈfè1. De plerselijke commissie di€ is opgèri.l-r. wer(r "rr eer nre rwe h*renrirg.

plutsen angelegd,

1rrr"r '"or

Op naar de volgende resrauratie: Ter Idzard

Idz*d hoopt de Naasr de restaun;e van de k*k van Stichtnrg volgend jaar de restaumrie van de kerk van Sint lacobipaLochie te kunnen venolgen. Daar moet her dak nodig order handen worden genomen. De kosten bedasen een halfmiljo€n euro. De Rijksdienr voor ArchsÈ logre. t : ruurl,rJ.. hrp .n M,,rrn, n er h .É \ eloor een subsid; beschikbàer geÍeld van 270.000 èuro.

I r i. du. ,'og.,,.

Nas Nu dè restau.atie van Boer vohooid is, kan de Stichdng zi.h vóÍedis ichÈn op de volgende BlaunrÈ in.le r;j: die vàn de herk in Te.Idzard. Door verrchilleode ooorLen n verÍàging opseÍed€i. De resraun;e kan begin nrn in het voorFÍ en 2009. De financiering;s z-o goed als rond. Het gaat om een bedrag var circa 600.000 euro. Bijna de helft daanan is afkonstig van hct Provhciaal RcsÍaurarie Uitvoerinsspro'aràmnrr. Daarnaast tastten dc geneente \íesrstehrgwerf en het

6nds l,larrelánsplojckrcn vm dc provilcic fors in dc buidel, ner een bijdrase van 35.000 curo elk. De plaàFelijke conuissie var ltr ldzard wil de kerk na de rcsraurarie ondeL meer gebruiken als 'historisch

'J0.000 eL,o rod,B ne \rh \,ing

Groarc KeLk, die het gebouw exploiteert als culnueel cenuum voor de wijde omgcnrg, wil de kerk wn binnen opknapper cn ondcrzoekt ofc eer bcwccgbau podium in de kerk kar koner. ook hiervoor moeten dc bero digde fo sen nog worden remonen. rleze

wcrkzamheden hoopt de Srichtins

2009

''''l rog l'r dll er dc d rl, ,, ,enr de (e I vJ, Kortezwag te Lunnen restaureren. Hiervoór is 130.000 edro nodig. van Rijliwcse is hiervoor 75.000 euro beschikbaar gcsreld. Voor de ortbrelende 55.000 euro wotden nog fondser gezocht. Behalve restauraties vinden er in 2009 nanrurlijk ook reguliere ondeLhoudsed@amheden plaats. Op de begoring van 2009 is eer bedrag vaD 96.200 euro gereseneeld voor onderrroud an de kerken van Foudsum,

Hanrunrhu;en, Hijuh, Korrenaas en NteholNolde. Daarbij gor hd in de meesre gevallen om schildemerk

In de "Kloostcrkapel"van sybrmdahàs is dit najal rl een roilervooziening àngebrácht. In de loop van 2009 volgr cr rrog cen teutengroep. D. Tiddetcn d,r-oo, /iJn no8 n,e, hclcmrl se'onden.H,, h*'uu, %n d. \'i. h,, nB heeli daar echreÍ niet ldger op willen wàchten, h€de g.let op her enrhou.ia.me 'rn de pl&r'elitle,omnr sie,die regelnarig activiteiten orgàniseert.

En dan nog...

\íier

De kerl van wier is, nà Boer en Ter Idzàrd. het latste '2orgenkindjc' van de stichting. Na ha m;slopen wn de hoofdprijs van de televisirsÍijd Bahkc;olore.ij

R..rrururi. r'el de k, rl v,n W.e' oo\ nog een. buiren dc boot voor eed bijdmse un de achrertandregeling En de Rijksdienst voor AJ.heolosie, Cuhuunandschap en Montrmenrenrcig. Dir ni€uws l*erde een fore releursrelling op voor de toennalige leden van de phatselijke @mmi..n. dic /i h de àr,,ej,,.nen.,mhrdJ.ni18c. spanner. Gelukligis er in \iter een nieuwe groep meosen engetieden, die blijÊ aandringen op restauratie, én die net nieuw elan alledei acrivireirel onrplooir. Mede debk zi Tsjerkepaad en de acriviteirer rord de "weeL van de sreren" wisr dc comnissie dee zoner bijnà duidd bezoekeN naar wier te lokken. Een helc

Het bèstuur vab de Sdchring onde@ekt de noselijlàeid de kerk nn \íier alsnog in aannerking re laten konen voor d€ achresrandvegeJing. In her rcmernunner vàn 2009 hopeb we u daar neer ovcr te kunnen berióren.

Inventarisatie Friese Kerken

\r de fio' ir. ie Fn'lin de inventaris;e uir re voe.en En all€

De \r.h,rng on^ ing opdracht

een

Frise kerl€ebouwen. Medio oktobe. is eei vrasehl;j$ de deut uitgegaan naar de eigenàren van .uih 750 ke.ken. Het ondezoekwordr uigevoerd in smenwerking met de Mdnumenrenwachr, de Sri.hring Behoud Kerkel;jke Gebouwen lrieslud, de Stichting Steuópunr

Modumentenzorg Fr;eslahd en Doarpsmrl. Het ondenoek heeÊ drie doelsrellingen. Allcrcent wordr de bouwkundige condnie in kan gebradrr. Met narne "h de e,Benr,.n rclr \etuJ.hren dI er binnrn ricn jàu groot onderhoud nodig h. Een tu€ede doel vd het oóde'lek n her in beeld bren, g.r ,rn t-e, m,r,., hrrr.t jt d,JJsvrJr op tokrt nivcau \,,.,, n..rnJh.uJints,rn he, kerkebo,,$. op di, pun, wordr samengewerkt met de Sdchting Doarpswurk. Vanwege de ontkerkel;jk;ng en het tusieproces nr de ProÉstan$e Kêrk;h Nede.land zijn er sree.ts minder kerken nod;s. Een deel daamn al wellichr worden adÈ geboden aan de Sdchting. Á]s het er vecl zijn, zal de orsanisarie dad rijdis op noeten worden angepast. .luist om die reden is de kerkeigenaren din ook gdnegd of ze verehren dar ?f, hon kerL ovcr rien jaar nog sreeds zullen gebruiken. Het onderzoek van Doarpwurk moer an$oord gden op de vraag ofde dorpelingen het ,en znÉb oh de zorg voor her gebouw oennreel op z;ch rc nemen. En mer name ook ofer lokaal voldoende bestuureLracht hienoor anwezig is. Hct derde doel var het onderaek is het bepàlen van de

wirde vr dc kerksebou$en. vr[. te,kseh,rufn /ijn eventreel geschik voor ander gebruik? En wat is er re aggen over de cultuurhistorische, architecroniscne en kerkhistorisáe uardei Voor dir l@tsÉ deel van her onderzoek werkt de stichting shen her archhecruurhis, rori.us Perer Kàrsrkàrel en onz eigeo kerkendekundige

TerugbliL op "2008.J;rr van her Religieus ErÊg"ed" He, be'ruu' kijk, mer revredenhe d rerugopde-ri,irei ten die onrplooid zijn h het kàder vD '200i1, Jààr van her Religieu. Lrlgoed. Nicr rleen Lon e, eer begih worden gemukt met de inventarisatie van het onroerend rel;sieu erfsoed G;e hierboven). Bovendien vonden er versch;llende publielsnanifesrarics plaars.

Mede dank zii de nrpanoingen van bestuurlid J.D. Niemeijer kon de Stichring am de internatiooale kunstdanifestàrie "Bridses". In en rond zes kerken va de sichtine (plus de \íaalse Kerk in Leeuwrden) w* van 24 jdi toÍ cn mer 10 augustus een tcntoonstelling net internationale moderne krmt te bewonderen. vr de kJeunijke E ngel'tJ ige . a ralogu. en de r- '" wir gedruLte vertaling in het Nedeíands zijn nog enkele exenpleen over (15 eu.o). \rie dat belangstell;ng voor heeíi. krn een mailje ruren ,d: inlor"aldefr) ke,'jrr ken.nl. Een foroverlag vao de manifesrarie is te vinden op de website van de stichdng.

De betuursleden J.D. Nicneijo eh H.T.

Algf

namen

sanen he. vrijwillger D. Kuiper de orguisarie op zich vao de openluátmanifestatie die op zàterdag 13 sePtenber (Open Monunentendag) werd gehoden Swichum

\virdum. Enkele honderden donateum maakten

sans naár swichun. Frb verslag van het Friesch Dagblad is rc lezen op de websne van de lcmt

(hap:i/w.frieschdagblad.nl/ind*.rp?artlD=41 026). Her kradpje vatr de Sdchting rok reselmads belusstellirg. LeuLvru het on donateus uit het hele land te mogen begroetenl Dat er onder de belangstellenden ook niet'donateur waren, mag blijlen uit de rcht oieuwe donaÉuB die we die das mochten iNchrijvenl Eén van de onderdelen van de nan;festatie was ecn schildeved

sÍijd voor kindcrcr De eerse prijs. veineldirs in de Keppehtok nét eer foro, wetd uitgereikt an Paulien Bakker (10) uit Leeuwarden. En dan waren er nog de vele xctiviteiter vd dc plaarselijkc conmissies, die vanuir het buÍ@u in Leeumrden op een 'oenementenkalendei zijn smengevat. Deze kalendei is bij alle donateuF bturgd.

VAN DE EXCURSIECOMMISSIE Naar aanleiding van onze Voorjàdscxcunie 2008 schreef onze trouwe berceker en dichter Klas Bruinsma de

F,h Fnne,nint ornr

l;hadint

de striderkloÊeo fan de hánles, Dyt a wolken rsinsen oer Íi swedje? Binni jubeliende koaren fan de ;ngels. Dyt d livge loovjc op syn souden rod? Ofkrisen hjiÍ in donker sral de sa"gen, Dlr Krists' tsjerkc dze lit omhesen? Jin, Kernbinen en jin, SeLaÊnen, Dnach Ís rneldijen ta Gods hinel yn

Binn it

De Coede Cedt

O sroarn Èn God, dyt op de sLeppi.gsdei Oer tohii-wa-bohn brilsde fan de

see

En woeste weager sqpke fan de oerfloed.

O wyn

cod, dyt op

de Pinlsterde; Tongen far ljoer omblies ta leafdegloed, Dy't in mylde lóge brárr yn minskeherten,

o mne

cods dlt om de lêste dei 1 skp !àn de rsjerke driuwt oer ri;dbe see. wàai. Hillge Gedr, yn \VesÍergeut foar ;vi.h!

Fant 1.

foenint

nei 'r ivich frrnamenrl

Voo.iaaÍ'€xcuÍsie

ond

voorjaaGexcuFie, op t4 maan (de 2e aterdag) 2009, vocrt ons opdieuw nar het noorden qn Ftiesland, nau Femerderadeel. 'Jíe z len ode kerken bezoeken in

\íesternijkerk (bij Marum) Blijà

wenserd.

Enjge opmerkinscn over de ke*en De kerk van \íeÍernijkedr is gwijd aar de heilige

n.-JJ,.

m",, trn rogeli'U eid . \4àrL. 'n. -e (erl r"L.reenpe 'ode. beg De dr.e-. r i' de 'roege

l3e eeuw en heeh romanse kenmerken, vooral aan de 15e e€uw is de kerk vemieuwd e, ,qgroot; veel hergebruikte sren. Voor de bouw gebruikre men rode en geelgroen€ baksreen. Er ?ijn reÍen van

noordmÍÍr rn de

ronanse

en uoeg

gdirhe

vensrerbosen. Op de rwee

hockcn van het hoor knlen ofmuuschalken mer schiif,

LJ:ir.hr. Lee 1,,,Íh'grge lSJlger ui de l<eerJw r .pi,.Loogri-en. or J. , , d.,,,, fen onNw jre, ,,, 1873. De kerk is gebouwd op een rechrhoekig deel inn het teÍein van Jeppena Íare. op het o€srngshek var her Lerlóof symbolo van de dood,óJ. /, F..!qg. ae lerrer ln de,e l. ziel "mega.

we o.à. eèn dubbde herenbank uir de eesre herÍi ian de t7c ceuw net vóorbfk hekwsk mer baluÍen en boos,

jcs, overhuiving ner me1

(;nrische atihjes,

bledftodeven. In de oosl?ijde

eeD

gecanneree.d en

rochrpoltaal in

/i r Uf, b.nt.en mc, bijzorrd.n u rlscr : r Lcsil

16e eeuw (voor de rcformarie). Twee

net

rechte àfs1Íi de boven ziide z;en we één kecL bladornanent en drie keer een kbop mer medaillons, pdsiesymbolen, gezicht, wapen en lefters- (zie K!.1'lrElSTOK nÍ. 72.. 2006) . ïidens de Íesrauradc vd 1990 werden i! de zddmÍr van het schip onder dc vcrsters, zes nissen zichtbar met (epe boog en rondboog .r c. r s,o'e,e Lepê, 'ooA4:\.

tins, Mee ner accoladcboog. Á]s aÀldting

jbl

(te KF.PPEI.S'lOK

6s. juni 2004).

In Blija was dc toren (13e eeuw) joncer dan de keÍk

mJ o. , de te't w,,d J sebroLer e I eer nier "e gcbouwd tusen 1500 en 1525, was de torcD ouder De kcdi heeri àls bescherhheilise s;trr Nicolad. TijdeDs de laa$re rcsrauratie n er iveer een heiligenbeeld in de nn boven dc roordingarg geplatst. lle kerk is gebouwd un baksreen, dczc is verhoogd tussen 1500 en 1525. Her sebouw is zes rràleeën diep en vijÈidis sesloren. De

venster er de aennberen zijn resdmads verdeeld oveÍ d' mL,.r. De inbrg 'ri J, 1!o,d/,JJe ,, lo,lbogig ea onlijst door een hoge geprofile de spnsboosnis ,n een

r,h,. ndd.,nJek.,,r,t:r r,ge-rpr rrr.rer rr e., ood /.nJ,,en. r bf\t.n nfr "Àof , v,,i

d. bodel

mrur Arnwezig een mooie preekstoel, over huilàe herenbmken. doophek als koorafsluiting er aar de noordzljde drie rijrn banken, moselijk uir 172t en ftr tekstbor<1en m* g*neden bekroning. In de kerk een aanral intensantc zcrLcn. hoog in de

Er dan Vanwcrd, prachtig een wcids landschap. Ecn eD

vlalibij

een

gelegèn

in het opèn veld,

klein dorp net een grote

k*k

waremolen scnamd VlCToR. Een pol

roren rr r86-dier. l<le:, p mo;,, j.. er d e,tr Ler..en"rgr Her i. een a.hrki,re Srond.e h rer $e

ker mct

een

vlucht van 19.60 meter

De grote kerk sraat op een omnuurd kerláof en is gewijd aan Perrus, gebouwd van rode en gele balsteen cn dateen un de 13e eeuw. Her koor ;s gewijd in 1335, versnald en hoger dan her sch;p. Het s.hip is sterk vernieuwd. Het 5/10 geloten koor net hoekpilasten is uit de 18e eeuw en eveneens sterk vernierwd. De brede toren, vrijwel a breed als de kerk, net adeldak, is uit de lse eeur. D. r"ren: in Je mur.n gedeelen ru ni. sen, sotisch seprofileerde sleutelsttkken en onder de ple;ster sporen va bogen voor een gewelfzichtbau. Over her interieur l-{et seghenthogig gewelfloopl door over de hele ruimte. Iowendig in het koor is tufsteen waargenomen. De inwend;s onregelhatige vijÊrjdig vorm mu in en tufstenen halfronde absis gehakt kunnen zijn. Het achreschot val de preekstoel kan uit 1794 zijn. ryenals de zes telstborden. H* huidige orgel van Hatdorff is uir 1877 maar het eerste orgel van Harmcn Jabs un 1674 en had d.ie klàvieren. In de k*k een annl interesgnte arken.

Ve rekenen op

een nooie

acursie.

2. De oÍgmisaiie. Dc busen vcnrckken van her NS station t€ LEEUWARDEN om 12.00 uur en proberer der ongseer 17.15 uu weer tcrug re zijn. Onze busen zullen een plaats rceken iets veder dan wau de lijnbusen staan: aa. de hct srarion vedaten en

naar

linls

lopen. "oo-ijde

12.00 per peroon. Behalve infor u doorheen rijdt en de deskundige inleid;ngen in de kerken, onougr u een envelop net beschrijvingen van de kerken, die we bcrceken. Inschrijvins kn dê excu.sie vindt plaats bij ontvrngst var genoemd bedrag op posÍekening 36 90 669 r.n.v. de ex.ursie.omniss;e Alde Fryske Tsjerken te Lfeu"rden onde, \prmFlding \rn vóo, iJd .er.u F ic. crag het antal pesonen vermelden.

De kosten bedngen

€

marie ovcr her sebicd

wer

U onrvmgt geen bevstigingsbericht. rw betalingsbmijs

i,ook uwbe*ij,v,r in,ó, i\ing.t lun, in..hrii.cn,or 30

febru$i dm dient uw betaling binnen te zijn, dit net het oog op hei hÍren vm de buscn. Daarna 25

loopt u het risico dat u niet neer met dc bus nee kunr.

Het is ook nogelijk on een envclop met beschrilv;ngen roesesuÍrd te krijso. Dcr onrvaryt u na overhaking van € 3.75 (beschrijvins van de kerken + ponokosen). Vao de baoeken net eigen vervoer wordt vemcht dat zij in één vd de kerken een envclop voor € 3.00 kopen. Dat geldt:ls toegogsbwijs. Een echtpaar betaalt dus tweemaal € 3.00. Dek bedragen gelden on in de kosten van zo'n dág te voorren. Her kont voor daÍ in de etre keÍk de enveloppen net beschrijvinsen uiÍveF kocht zijn. Het is noeilijk om voonf te beoordelen in welke kok de meeste besórijvingen verkocht zullen wor den. \aaj verwechten dat u dan in ecn volgende kedr de envelop net beschrijvingen koopt. We hopen u op 14 naan te ontnoeten ccn goede *curie te hebben.

Nmens

on net

elkaar

de dcusie@mmissie, Minze Postma.

PS. In de beschijvinswn de Siot Maanenskerk in \íesterseesi en in mijo mondelinge inleid;ng op 4 oktobc j.l. stelde ik, drt de gewelÊchildering in de absis van de hand van een nonnik Jt her kloósrer te weÍerbuyren zou zijn. Dit blijkt onjuist. \vie die dàn wèl? DaÍ blijli (voomlsnos) een Eadsell P

haalte

Sicco

in mineur

Nier als kunsm*k herkenbaar. mee door gebrek aan \-r ,1,. ( J"r ool ge*r lunrr'r niee o.rd. rirclrng.

t)e ksk vab Dodgjun wàs die Zondagrniddag in \-r. mhí Ë " id rr J. rrucn. or.c voor L rrrn r nend Inneker er pleisterplaats voor veradigde meubel

""lr-

ortrocrhg bij de buoeker Integendeell Tocn wij hem van die hoofdtooi wilden vcrloser met bchulp van d€ hengèLstok ràn her kerkcponkje, symbool

Lo.rl,'rrden:.piri, ril:r.i,.r',Fp,ra i-ot -n lr.J ie. De "kop" vàn sicco var Goshsa 11731 op het graÊ

var vroeg*e rijgevisheid, weerhield ecn nkbroeds vm de ahezige kunstemar ons darNd. Hij rrachÍe ons te

nonurnent, gebeiteld door dc vermaade Vaamre beeld houwerJD Bàptist Xàvery, was mcr man ged-p*.d.

doen geloven,

<1at

bij

deze

rouwfloer sprake

was van een

kursrwerk md een hogere bedoelins cn dar de bedenkr crvar zijn wijdse visioenel niet *ildc orthouden aan een doorgaans wat nuchtoder publiek. Rouwdc de over tcdcnc relf om de deerniswel&ende srart van zijn graf: Be., íIcrrd. d. r

ore

.n,:l nr .rlr rFrqiJ.r.L'l.wns,j

ro.l

rwi lclen,,*e1 m,,J-rne

.' hc

rrr

r rs

orgrrr

'r,r . /order J, g.maJr' í'prrJ rc kcnncrr pingn' .i .r r r:r de '-r,'nJqr' ll rg. J.r J .cn d. )ege rurmt,

de kerk an zo'n kumtroute ter bcschikking was gcsrcld, maar niet de durbij behomde kunstobjecten. \,.1 j. voo,. dd J. (urr.n"r' eer órrF piio l 'd 'eNi. derd oMcr het mom van de a.risdeke ingevins:

var

De k, r \êr J,p rd ,roo.!.n sij oh f.h,f, n. . ,1. gedachc, drt sicco, ecns Gedcputeerde rer Gen*alneit en ssadt bij voBtclijke hoven zoals Versailles,

r'.

ir een l-oodd -lïouwers...............ho..,"

ged.e.reliil ua. s.huld

geheel in een bocrkal

"ier

\X/:A.B-

Dansi,n,

safuo""n

tun Caslinsa

Vooruitblik

tsen culrurele insrell;ng

Er bestat nog geen stichdng voor de Net sa Alde Fryske Tsjerken, nar een flink amtal daman, dikwijls Roons kJ'holieke. bu e, onderh rnd we meesebJr /:jn. Ook nr dic kringcn drirgt zich dc vraag op hoe het met der gebouwen verdcr mocr. Hcr Bisdom Gronhgen Leenwarden houdt vasr am het uitgmgspunt dat de enige nanier on cen kerk te belouden is: er vaak er trouw naar toe gan: de collecte gedenker (liefst nct

nun$, en sievig needoen an de jaadijkse rijwillisc bijd€se. ook d. Róom,. tert /i-, e. tre onda h rr r,etor gen de neiging groeien on het geloof dernate geestelijk te geruislozc

behandelen det de nateriele rspecten daarum, w.o. de

brs \oo

ee,' le,kebóu*. pe,'oneel. er cisen J.rivirci vrijwilliser, bij,u lllergisch worden gemedcn. Een Nccdc uirsmsspurr voor het behoud van ccn kerk is dusr Hccft de paroóie genoeg vitalireir om haar

rc!

als

infrastructuur van memen en gebouwen naterieel te onderhouden? De eennrlige resteuetie lukt meestal wel. Mà* het kont tu op het dagel;jkse ondetho"d en dàarop wil het wel eens vsíopen.

\ídnes d

ssede N;jfels

o'ata.

o"e. de

to.ko-s

vàn een ke.k wordt her landel;jk bureau voor kerkelijke stetistiek en ondenoek, het KASKI, gevragd on een npport. De connissie die io h* Bisdom de zorg heefr voor herkelijL kunsbuit, architecon;sche wmrde en cultuurhistorische beckenis mn een kerk voor landschrp en dorp ofstrd wordt ook om en oordel sdra4d. Uit dde twee advie€n vormr men zich een oordeel ova de behoudenswutd;gheid van een kerL. Zo làng hosel;jk probeerr het dioees een lrcrk in srand te houden, maar er lijkt nict aan re onrkoncr dat er gebouwen aftestoten zuner gaur worder. De voorkeur heeÊ dan overdracht aar een ardcrc chrisicliikc conËe sie. Dn blijkr nier akijd nogelijk. Met andere nogelijkheden vàd g€bruik gaat men nogal behoedzaam om. Het g'àet da b;j om de ïaardigheid" die een nieuwe gebruiker an her voornalige kerksebouw kan geven.

ofeen school waarborgr meer dccorurn dan een rapijthal. Wanneer er geeu waudige he.bestemming gevonden kan worden opteen de Rooms-karholieke kerk in beginsel voor afbraak, í ofniet mer behoud nn voor de omg*

rins

bepalende elehenten

voor de hand

d;t

'aek

rEls bijq de ioren. Het ligt hev;se emoties oproept. In èen

dunboolkte prdncie als Fryslàn, die ook nog ov*dekt is ner een neMeÍk van dorpshu;en en culurele cenrra, die allemaaljonijks knokken voor hun subs;die, valt re vreren dar e. nier al É veel "narki' ?al zijn voo. re sluiren kerkeo. Tenzij men masaal besluit om war uk* naar de kerk te gaan zien we toch een roekonsr opduil. n dic p:ra leroopr aar uar er iI her ,e leden oo r gebcurd is: allerlei plekken waar de befaamde srellingver' nog ler\en relende. en d e je nr re'ugzn' als een balfvslaren oord met wat g'afsr.ne".n *" ldokkenstoel of"*cen'aamdc oren. \7e tin benieuwd.

Errata, Addcnda "Johannes is zijn naarn'

Lucs

1 vs. 63

In de Keppelsrok nr 75. December 2007, wordr dc Johmneske* in Veenwouden ten onrechtc aan de Aposrellohannes toesewijd, in plats van aan Johannes

Symbolen van trots De leeuw op de

homeije pral bij

Buna begraftlats ondo

\íeidrn

de ingug van dc (zie Keppelstok

76, pas. 39) dregr n;er een adell;jk wapen, zoals het ondsschÍiÊ abu;evelijk vermeldt. Zou tlie voornarne fmiLe dar rouwens walÍer vm hebben gelegen?

N e' rJ-rlrrle qrp, n..,,,J, \.h ÊeF.,elii(er pa,ri.ich. burgen, eigenerfde boeren, uijn op her eesre sczicht niet zo genaLlelijk te ondescheiden van rdellijke.

Mr.,

, (rnn r b,\,1\, J,.n,ri.i"el ,cle,erd?jn

fnnili.tunpèk ik di,ê^è Ftictê trth.r, ..2. Wrudt; t.k?"ihg doo/ J.C.

T.l,i"

voor de dnger Heraldus ltudolfJ. Broersma geeÍi een

over h,. Jg.m.en kun ,e "m .er wJpen ni., di,c., /,en ofhet ee. .dellijk *apen, een patriciààtwÀpen ofeen burgerwpen Hanníbal Chrístíar bnurd áe BrcNuiL (RruNuijh) ntr ijb uattn n.t sunà. en trlin-ewte le**", btenpotr,

ip/ikg.rd hnt, kn bntdril.l en èt, íbtui,'tudk (bfurdldtulk, Gtu k.í Jd.o/,ií ne*./k, Lèdtuàtd.n

btrcli.

Adellijke wepens. en dr zeker die van de (oude) hoge adel, ondescheiden zich neestal wel doordrt a vaak un meerdere kwrnieren bestan, vevijand naar de gebleden warover nen in de n;ddeleeuwen heente of

d;e nen in eigendom had, en door de bijbchorende versieÍingen zoals schildhoudes, meerdere helmen e.d. ]n de crore Kerk É l€euwrden is de ze* van Hannibal Chrnan ba$dd van Brunswijck een mooi voorbeeld van zo n wapen net meedere kwarierer. \íordt Jleer het schild afgebeeld, dar is het ueker bij de lagere adel en de wapens var hct paticiaat (zoah Buma) làng niet Àltijd te zien.

De niet adellijke wapens. zoJs die var dc gcesteLijken, en zeker die in de niddeleeuwen zijn ontstaan, zijn meeÍ.1 wrl als zodanig herkenbaar, hoewel dur ook cxenplaren tussen zitten die niet voor een edeilijh wrpen orderdoen. Met her toenemen van h* bewustziin vrn hun status en zeker bij de gegoede burgedj (in bestuunfuncties zoah burgeneestos, regenten. voogden e.d.) zicn we dar ook an de wapens die nen gart voeren. De gewone burgerwepens (vm de laag dic dnecr na de bqtuurdrrs komt, zoels anbachtslieden e.d.) zijn wak als ,odanig herl{enbaar doordn men iets vàn de uirgsocrde beroepen ir het wopen opneemt ofiea met de nam

doe,,.om',,,devo n'à,, een,ebd'o' ordN,h. Mooie vooÀeelden daamn zijn o.a. te vinden in het

hzrhtoogà,

17.

sch,ol,li"au

.t"u; kqk

\Uznèkd

'{t4'e..hír/,

CoUed.t/ 2ê ,eU)

hoofàstuk burgedijLe wapens in het wapen en vlàggen boek van Gerit Hesman (te zien op de beeldb.ok '.n hd Historkch CenÍun Lceuwarded. Bu.sus in Nederldd zijn vrij burgneeier Lecuuarà te helf t6e .. tu; un?e" nd t"!t"ltbl, !.ebtuiksuoorwrp &n xgehahhr\ oor?ton|.bjl ih h ;v oJ

tdntn{k, eddtnt

fet'oan

of|it,bij"dbrh, 'i!.*-,t': Gtè

on cd

wapen re (saa!)

voeren. Als mcn cen nicuw wapcn gaat oí laat onwerpen en het berclTcndc wapen laar registreren, {at nier ve.plicht is, km cr op wordcn tocgeLeker dat nen nier al te

àdelliike uiftoerhscn aannccnr.