inter view | werken
1DWXXUNXQGHIHQRPHHQ :DOWHU /HZLQ
k6WRSSHQ PHW OHVJHYHQ" -H YUDDJW HHQ DUWLHVW WRFK RRN QLHW RP GH NXQVW RS WH JHYHQ"y Natuurkundige Walter Lewin (77) verruilde in 1966 de TU Delft voor de Amerikaanse topuniversiteit MIT in Boston. Hij geldt als pionier op het gebied van de rĂśntgenastronomie, maar is vooral bekend als online ster. Zijn onorthodoxe colleges zijn een wereldhit op onder andere YouTube. Bill Gates stuurde hem fanmail. Bijna vijftig jaar na zijn emigratie werd hij ook ineens een Bekende Nederlander. Hij was bijvoorbeeld drie keer te gast in De Wereld Draait Door. Lewin vindt het leuk om af en toe op bezoek te gaan in zijn geboorteland, maar remigreren? “Over my dead body.â€? TEKST
62
|
heleen ronner
VERTREK NL SEPTEMBER 2013
9(575(.1/ LQGG
werken | interview
SEPTEMBER 2013 VERTREK NL
9(575(.1/ LQGG
| 63
inter view | werken
A
ls de lichtinval door het raampje van zijn douche precies goed is, ziet natuurkundige Walter Lewin twee regenbogen. En dan zijn het ook nog twee zogenaamde primaire bogen. Ze zijn allebei even helder en het rood zit aan de buitenkant. Een wonder, maar geen mysterie voor Lewin. Het centrum van een regenboog zit namelijk op de lijn die loopt van de zon, door je gezicht, naar je schaduw. Elk oog zit op zo’n lijn. Er zijn dus altijd twee bogen, maar als je er ver vanaf staat, versmelten ze. Als je ze van heel dichtbij ziet, bijvoorbeeld in de druppels van de douche, dan kun je ze apart waarnemen. De eerste keer dat Lewin dit ontdekte, kneep hij direct zijn linkeroog dicht. En inderdaad, ÊÊn boog verdween. Sindsdien werkt hij ’s ochtends af en toe thuis. Dan houdt hij de zon in de gaten, om vervolgens exact op het juiste moment onder de douche te springen om de kleine regenbogen te zien en aan te raken. Een regenboog in de douche ontdekken, dat vergt een geconcentreerde aandacht die je je nauwelijks kunt voorstellen bij Lewin als je filmpjes bekijkt van hem in de collegezaal of bij De Wereld Draait Door. Daar neemt hij de uitzending over met zijn drukke gebaren en bevlogen uitleg bij de spannende experimenten die hij in de studio uitvoert. Matthijs van Nieuwkerk verandert naast hem in een dienstbare schooljongen, die zich bijvoorbeeld letterlijk onder stroom liet zetten door de professor.
Kogel Lewin is wereldberoemd geworden vanaf het moment dat zijn universiteit, het Massachusetts Institute of Technology (MIT), zijn colleges online zette. Miljoenen mensen over de hele wereld staken hierdoor iets op over klassieke mechanica, elektriciteitsleer en/of elektromagnetisme. Een deel van de filmpjes is goed te volgen voor een breed publiek, omdat Lewin zonder ingewikkelde formules uitleg geeft over natuurkundige principes.
Hij doet dat vaak met veel spektakel. Bekend is bijvoorbeeld de slingerproef. In de collegezaal hangt een loodzware kogel aan een touw. Lewin pakt de kogel en loopt ermee naar de muur. Vervolgens laat hij de kogel los. Terwijl het gevaarte door de lucht suist, en de studenten hun adem inhouden, blijft Lewin stokstijf staan. De kogel raast naar de andere kant van het podium, om vervolgens in volle vaart recht op de professor af te komen. Een fractie van een seconde voor Lewins kin geraakt zal worden, bereikt de kogel het uiterste punt en slingert terug. Er gaat een kreet door de zaal. De wet van behoud van energie is dan voorgoed in het hoofd van de aanwezigen gegraveerd. Naast dit soort onorthodoxe experimenten gebruikt Lewin in zijn colleges voorbeelden en vragen die tot de verbeelding spreken. Wat gebeurt er als er een ster uit elkaar spat? Waarom drukt de kunstrijdster haar armen tegen haar lijf als ze pirouettes draait? Waarom hoor je geluid als je door een saxofoon blaast? Als hij die laatste vraag behandelt, vraagt hij studenten om hun instrumenten mee naar de collegezaal te nemen. Hij is bovendien naar eigen zeggen op dezelfde manier “quasibezetenâ€? van moderne kunst als van natuurkunde. Regelmatig verbindt hij zijn twee liefdes in zijn lessen. Natuurkunde verandert zo van een stoffig vak in spannende materie. Juist ook de colleges waarin hij regenbogen helemaal ontleedt zijn mateloos populair. U ontrafelt het mysterie van regenbogen met behulp van natuurkunde. Waarom worden ze daar mooier van? “Maar dat is toch volstrekt duidelijk? Als jij naar het museum gaat en je kijkt naar een Mondriaan en je weet niets over de evolutie van kunst, dan kijk je toch gewoon naar een plaatje? Dan vind je het misschien mooi, met dat rood, want je sofa thuis is ook rood, maar je hebt geen idee waar je naar kijkt. Zo is het met natuurkunde ook. Als jij kijkt naar een regenboog, dan zeg je: ‘Ja, dat is mooi.’ Je kunt er lang naar kijken, maar je draait je om en dan‌ ben je klaar. Was het rood nu aan de
k$OV LN LQ 'HOIW ZDV JHEOHYHQ ZDV LN QDWXXUOLMN QRRLW ]R EHURHPG JHZRUGHQ DOV LN QX EHQy 64
|
Matthijs van Nieuwkerk laat zich in De Wereld Draait Door gewillig ‘onder stroom’ zetten door Walter Lewin (bron: youtube)
VERTREK NL SEPTEMBER 2013
9(575(.1/ LQGG
werken | interview
Walter Lewin’s Lake House.
buitenkant of aan de binnenkant? Dat weet je niet meer. Zag je soms twee bogen? Of ĂŠĂŠn? Was het je opgevallen dat de lucht binnen in de boog veel helderder is dan de lucht daarbuiten? Welnee. Met andere woorden: je hebt wel gekeken, maar je hebt niets gezien. Kunst kĂjken kan iedereen, kunst zĂen kan alleen maar als je educated bent. Dat is exact hetzelfde met natuurkunde. Dat noem ik de verborgen schoonheid van kennis.â€? Lewins boek Gek op Natuurkunde is een ode aan die verborgen schoonheid, waarbij hij veel van zichzelf laat zien. Hij schrijft ook openhartig over zijn Nederlandse jeugd en het stempel dat daarop gedrukt werd door de verschrikkelijke oorlogsjaren. Zijn grootouders en veel andere familieleden van vaderskant zijn vermoord in concentratiekampen. Hij schrijft dat de emoties na 65 jaar nog zeer intens zijn en hij er dus niet gemakkelijk over praat: “Wanneer ik er met mijn zus Bea over spreek, moeten we bijna altijd huilen.â€? Is er een verband tussen die gitzwarte tijd en zijn emigratie naar de Verenigde Staten in 1966? “Dat heeft er helemaal niets mee te makenâ€?, zegt Lewin resoluut. “Die gedachte heb ik zelfs geen seconde gehad.â€? Hij legt uit dat
zijn stap naar Amerika een wetenschappelijke kans uit duizenden was. Begin jaren zestig werd hij als talentvolle promovendus van de TU Delft ontdekt door het befaamde Massachusetts Institute of Technology. In januari 1966 ging hij er werken en een halfjaar later was hij al hoogleraar. Hij geldt als pionier op het terrein van de rĂśntgenastronomie. Had uw carrière in Nederland ook zo’n vlucht kunnen nemen? “Ik heb veel aan Nederland te danken. Mijn grootvader van moeders kant kon niet lezen en schrijven en ik ben hoogleraar aan MIT. Dat was niet mogelijk geweest zonder het Nederlandse onderwijssysteem. Maar als ik in Delft was gebleven, was ik natuurlijk nooit zo beroemd geworden als ik nu ben. En ik had het ook niet overleefd. Mijn karakter accepteert geen autoriteit. In Delft zou een aantal capaciteiten afgeschoren zijn. Dan was ik misschien gewoon een middelmatige onderzoeker geworden. Ik heb een aantal keren in mijn leven het geluk gehad dat ik de right person, at the right time, at the right place was. En dat ik de juiste mensen ontmoette. Op MIT zagen ze bijvoorbeeld dat mijn manier van lesgeven uitzonderlijk
+HW VSHFWDFXODLUH ]LHQ “Voor mij is de natuurkunde een manier van kijken – naar het spectaculaire en het alledaagse, naar het reusachtige en het nietige – en dit alles te beschouwen als ĂŠĂŠn prachtig, spannend onderling verweven geheel.â€? Uit: Gek op Natuurkunde – Walter Lewin en Warren Goldstein (Uitgeverij Thomas Rap, midprice-editie â‚Ź 12,50)
SEPTEMBER 2013 VERTREK NL
9(575(.1/ LQGG
| 65
inter view | werken was. Al in 1992 besloten ze daarom mijn colleges te videotapen. Een paar jaar later werd streaming video op internet mogelijk. Toen lag mijn collegereeks dus al klaar.� Inmiddels bent u bekender als docent en pionier op het gebied van e-learning dan als onderzoeker. “Wat ik nalaat, dat zijn mijn colleges en de impact daarvan. Ik kon hoogleraar worden
%LMOHV LQ GH MDUHQ YLMIWLJ Lewins talent voor lesgeven bleek al op de middelbare school, waar hij bijles gaf aan een aantal meisjes uit zijn klas. Bijvoorbeeld aan Emmy McArver, meisjesnaam Daale: “Zijn ouders gaven les vanuit huis en overal hingen schoolborden. Walter legde ons alles keurig uit met witte krijtjes op het bord. Hoe moeilijk een onderwerp ook leek, hij was zo begaafd dat hij alles duidelijk kon maken voor de rest van ons, die niet zo pienter was.� McArver vertrok al jong naar Washington, waar ze werkte bij de Nederlandse ambassade: “Walter en ik hebben elkaar in Amerika na een aantal jaren weer ontmoet. Hij was toen al een eind op weg naar greatness. Na mijn ervaring met hem op de middelbare school verrast het me niet dat hij nu op zo’n hoog niveau lesgeeft.� Net als Lewin wil McArver ook nooit meer terug naar haar geboorteland: “Ik ga dolgraag naar Nederland, waar mijn tweelingzus nog woont en ik met mijn kinderen en kleinkinderen de nodige fietsvakanties heb gehad. Maar ik heb de Amerikaanse nationaliteit en beschouw dit prachtige land als het mijne.�
vanwege de kwaliteit van mijn onderzoek, maar dĂĄt is mijn legacy. Er zijn taxichauffeurs die via internet mijn colleges hebben gevolgd en die teruggegaan zijn naar school en nu op de universiteit zitten. Er zijn niet tien of twintig, maar echt honderdduizenden mensen wiens leven ik blijvend heb veranderd. In ontelbare fanmails staat: ‘You’ve changed my life.’â€? En wat adviseert u briljante jonge Nederlanders die geĂŻnspireerd zijn door uw colleges? Hup, emigreren naar de VS? “Als je de kans krijgt, zou ik zeker naar een topuniversiteit gaan, waar ook ter wereld. Het gemiddelde niveau in Nederland ligt veel lager dan hier op MIT. Dat is niet alleen kritiek, want jullie systeem is wel solide. Jullie hebben genoeg briljante onderzoekers en hoogleraren. Alleen zitten ze naar mijn idee te veel verspreid over al die universiteiten. Anderzijds hebben wij hier in Amerika natuurlijk niet alleen topuniversiteiten, die ver uitsteken boven de rest, maar ook universiteiten die ik brandhout noem.â€? U bent al een paar decennia weg uit Nederland. Heeft u eigenlijk nooit heimwee gehad? “Geen seconde. Ik vind het wel altijd fijn om even een week in Nederland te zijn en vrienden te bezoeken. En het is leuk om er lezingen te geven, op televisie te komen en musea te bezoeken. Maar er weer wonen? Over my dead body. De mentaliteit is zo anders. En ik heb hier nu ook een fantastische estate in Connecticut, met een meertje van twee hectare. De wanden zijn bijna helemaal van glas en waar ik ook kijk, ik zie geen buren, maar kolibries, herten, ganzen, kalkoenen en marmotten. We zitten bovendien op ongeveer 150 kilometer van New York, dus is het ook een stepping stone om daar kunst te kijken. Alle, maar dan ook echt alle vrije tijd gaat op aan kunst kijken.â€? U was een blauwe maandag met pensioen, maar binnen twee jaar vroeg MIT u terug en nu werkt u weer fulltime. Wat is er mis met niets doen? “Niets doen is een vacuĂźm. Ik heb nog steeds de energie van een twintigjarige en werk tien uur per dag. Ik geef al 53 jaar les, dit zit in mijn bloed en ik zal het ook echt altijd blijven doen. Je vraagt een artiest toch ook niet om de kunst op te geven? Weet je wat ik nu
66
|
bijvoorbeeld ook aan het doen ben? Ik specialiseer me in het geven van colleges via Skype. Ik geef zo regelmatig les aan middelbare scholen. Dan leg ik een groep van ongeveer twintig kinderen wat dingen uit, we doen een paar experimenten en daarna mogen ze een halfuur vragen stellen. Dat is fantastisch. Laatst had ik zelfs een school in Meppel. En ik zal ook altijd de ontwikkelingen in de natuurkunde blijven volgen. Zoals de vondst van het Higgs-deeltje in 2012. Het is toch veel leuker om dat te blijven waarnemen dan om niets te doen?â€? Maar is er dan op zijn minst iets wat u niet hoeft te doorgronden om ervan te kunnen genieten? Bijvoorbeeld die natuur rondom uw huis: zĂet u die ook, of kĂjkt u daar gewoon naar? Lachend: “Kunst kan ik zien. Regenbogen kan ik zien. Maar you can only go so far, en bij die natuur ga ik dus niet zo ver. Hoewel ik trouwens wel van alle vogels precies weet in welke maanden ze er zijn en wanneer ze een nest maken of eieren leggen. En ik weet bijvoorbeeld ook welke paddenstoelen hier groeien en welke ik wel of niet kan eten. Maar: ik ga de zaadjes niet onder een microscoop bekijken.â€?
k,N KHE QRJ VWHHGV GH HQHUJLH YDQ HHQ WZLQWLJMDULJH HQ ZHUN WLHQ XXU SHU GDJy Lewin hoort het vrijwel elke dag: “Had ik uw colleges maar op de middelbare school gezien.� Zo ook aan het eind van dit Skypeinterview. Lewin windt zich zichtbaar op als hij hoort dat ik ruim twintig jaar geleden strandde op natuurkunde. “Dat is een grof schandaal�, zegt hij en hij komt wat dichter naar de webcam om te bevestigen dat mijn leven misschien inderdaad wel heel anders was gelopen als ik hem eerder ontmoet had: “Je leraar natuurkunde was een misdadiger. There is no question in my mind dat ik iedereen, IEDEREEN, inclusief jou, natuurkunde had kunnen bijbrengen. En dat niet alleen: you would have loved it.� Q
VERTREK NL SEPTEMBER 2013
9(575(.1/ LQGG
werken | interview
k(U ]LMQ WD[LFKDXIIHXUV GLH YLD LQWHUQHW PLMQ FROOHJHV KHEEHQ JHYROJG HQ QX RS GH XQLYHUVLWHLW ]LWWHQy
:DOWHU /HZLQ Walter Lewin werd geboren in Den Haag in 1936. Hij studeerde natuurkunde en sterrenkunde aan de TU Delft. Hij promoveerde in de kernfysica. Sinds 1966 woont en werkt hij in de Verenigde Staten als hoogleraar natuurkunde aan het Massachusetts Institute of Technology. Sinds 1985 experimenteert hij met alternatieve lesvormen via video en internet. In 2009 ging Lewin even met pensioen, maar sinds 2011 werkt hij weer fulltime voor MIT. Hij ontwikkelt elearningmodules over natuurkunde. Aan zijn laatste online cursus deden 40.000 mensen mee. Lewin is getrouwd en heeft vier volwassen kinderen.
SEPTEMBER 2013 VERTREK NL
9(575(.1/ LQGG
| 67