Իրավաբանական հոգեբանությունը և անձի սոցիալականացում

Պլան

Ներածություն

Իրավաբանական սոցիալականացում

Եզրակացություն

հոգեբանությունը

և

անձի

Ներածություն Իրավաբանական հոգեբանությունը հոգեբանության բնագավառ է, որն ուսումնասիրում է մարդու հոգեկանի օրինաչափությունները, հոգեկան երևույթները մարդ-իրավունք հարաբերությունների համակարգում, ինչպես նաև մշակում է հանձնարարականներ՝ ուղղված այդ համակարգի արդյունավետության բարձրացմանըֈ Իրավաբանական

հոգեբանության

հոգեբանությունը,

Քրեական

հիմնական

հոգեբանությունը,

բնագավառներն Քրեաբանական

են

Դատական

հոգեբանությունը,

Փաստաբանական գործունեության հոգեբանությունը, Պենիտենցիար հոգեբանությունը և այլն: Թերապևտիկ իրավաբանությունը նորարարական և միջառարկայական գիտություն է և պրակտիկ

գործունեության

ոլորտ,

որն

օրենքների և

իրավական

համակարգի

ազդեցությունը թերապևտիկ ներուժի ուսումնասիրության նպատակով միավորում է և ինտեգրացնում գիտելիքներն

սոցիալական ու

գիտությունների

փորձարարական

տվյալներըֈ

և

իրավաբանության

Թերապևտիկ

տեսական

իրավաբանության

շրջանակներում ընդունվում է այն գաղափարը, որ օրենքը որոշակի ազդեցություն ունի մարդկանց հոգեկան առողջության և վերջիններիս հոգեսոցիալական գործունեության և վարքային դրսևորումների վրա: Ս.Սլոբոգինը նշում է, որ թերապևտիկ իրավաբանությունը սոցիալական գիտությունների միջոցով բացահայտում է թե որքանով և ինչ կերպ օրենքներն ու իրավական նորմերը կարող են ազդել մարդկանց հոգեկան և ֆիզիկական առողջության վրա. Համաձայն Բլեքի իրավաբանական բառարանի "թերապևտիկ իրավաբանությունն ուսումնասիրում է օրենքների և իրավական համակարգի ազդեցությունը մարդկանց վարքի, հույզերի և հոգեկան առողջության վրա, և մասնավորապես իրականացնում է այն բանի միջառարկայական ուսումնասիրություն, թե կոնկրետ ինչ կերպով են փոխազդում միմյանց միջև օրենքն ու հոգեկան առողջությունը"։ Թերապևտիկ իրավաբանության շրջանակներում իրավական նորմերն ու ընթացակարգերը դիտարկվում են որպես յուրահատուկ սոցիալական գործոններ, որոնք հանդես են գալիս և որպես թերապևտիկ

հետևանքների պատճառներ, և որպես հակաթերապևտիկ գործոններֈ Այս առումով թերապևտիկ իրավաբանության նպատակն է առավելագույնին հասցնել օրենքների և իրավական համակարգի թերապևտիկ հետևանքներն ու նվազագույնի հասցնել հակաթերապևտիկ թերապևտիկ

ազդեցություններըֈ

իրավաբանության

Այդ

նպատակի

մասնագետներն

իրավաբանական ընթացակարգերի ռեֆորմների վրաֈ

իրականացման

աշխատում

են

համար

օրենքների

և

Իրավաբանական հոգեբանությունը և անձի սոցիալականացում

Իրավաբանական հոգեբանությունը ուսումնասիրում է այդ բնագավառի առարկայի, նպատակի, հոգեբանության

և

փախհարաբերությունններում

իրավագիտության նրա

գրաված

տարբեր

տեղի

բնագավառների

մասին

հարցերը,

հետ ոչ թե

վերացական ակադեմիական, այլ գործնական տեսանկյունից խիստ կարևոր են, քանի որ դրանց լուծումից են կախված «իրավաբանական հոգեբանության և հարակից գիտությունների

իրավասությունների

սահմանները,

հետազոտություների

հեռանկարները, գիտական հանձնարարականների պիտանիությունը, մասնագետների արհեստավարժ պատրաստության կազմակերպումն ու բովանդակությունը»: Իրավաբանական

հոգեբանությունը

ծագել և

երկար ժամանակ զարգացել է

իրավաբանական գիտության և պրակտիկայի ընդերքում, այն հիմնավորված ձևով քննարկվում է իրավաբանական գիտությունների շարքում գիտելիքների այնպիսի բնագավառնեիր հետ մեկտեղ, ինչպիսիք են քրեակական իրավունքը և քրեական դատավարությունը, քրեագիտությունը և քրեաբանությունը և ուրիշներ : Ինչպես

նշել

է

Ա. Մ. Ստոլյարենկոն, իր «իրավաբանական

բաժնում»

իրավաբանական հոգեբանությունը ուսումնասիրության առարկան պետք է հասկանալ այնպես, ինչպես որ իր առարկան հասկանում է իրավաբանական գիտությունը, իսկ «հոգեբանական մասում»` այնպես, ինչպես հասկանում է իր առարկան հոգեբանական գիտությունը : Ա. Վ. Դուլովը խոսելով դատական (իրավաբանական) հոգեբանության առարկայի մասին, նշում է, որ «այն կոչված է ուսումնասիրելու ոչ միայն արդարադատության իրականացման գործընթացի առանց դրսևորումներն,

նրանց

միջև

մասնակիցների

հարաբերությունները,

հոգեկան այլև

երևույթներն

հետազոտելու

ու բուն

գործունեության հոգեբանական առանձնահատկությունները` կապված ընդհանրապես արդարադատության իրականացման և դրա առանձին ֆունկցիաների հետ»: Հետաքրքրական է, նշում է Վ.Վ. Ռոմանովը, որ իրավաբանական

հոգեբանության

առարկայի որոշման բազմազանության պարագայում, այնուամենայնիվ, իրավագետ և այդ բնագավառում աշխատող հոգեբան գիտնականնների մեծամասնությունը գրեթե համակարծիք է այն հարցում, որ եթե հոգեբանությունը, որպես մարդու հոգեկանի մասին հիմնավոր գիտություն, ընդհանուր առմամբ ուսումնասիրում հոգեկանի

գործունեության առավել

իրավաբանական հոգեբանությունն

է

մարդկային

ընդհանուր օրինաչափությունները, ապա

ուսումնասիրում

օրինաչափությունները, հոգեկան տարբեր

է

մարդու հոգեկանի

նույն

երևույթները, բայց ոչ ընդհանրապես. այլ

իրավահարաբերությունների կամ ինչպես այլ կերպ ասում են «մարդ- իրավունք» տարբեր ոլորտներում (քրեաիրավական, քաղաքացիաիրավական և այլն) : Ճանաչված քրեահոգեբան հաստատում

է,

Վ.Լ. Վասիլևը

որ

այդ

քննարկելով

բնագավառի

հոգեբանության առարկան`

մեթոդաբանական

հիմնական

առանձնահատկությունն այն է, որ ծանրության կենտրոնը տեղափոխվում է անձի վրա` որպես գործունեության սուբյեկտի : Եթե իրավունքն առաջին հերթին մարդու մեջ առանձնացնում է իրավախախտի, վկայի, տուժողի և այլն : Վ.Լ. Վասիլևը գտնում է, որ դատավորն ու քննիչը, դատախազն ու դատապաշտպանը, քրեակատարողական գախտնի ներկայացուցիչներ որոնք

պետք

դաստիարակը

և

իրավապաշտպան ոլորտի

այլ

է զինված լինեն այնպիսի հոգեբանական գիտելիքներով,

նրանց հնարավորություն կտան

ճիշտ կողմնորոշվելու

խճճված

և

կոնֆլիկտային հարաբերություններում : Դատահոգեբանական

այս

ոլորտում մենք

գործ ունենք

տարբեր

ճակատագրեր

ունեցող, մեծապես կյանքի ուղուց շեղված, մոլորված ու դժբախտ մարդկանց հետ, և յուրաքանչյուր սխալ մոտեցում կամ որոշում կարող է տխուր, ողբերգական հետևանք ունենալ: Այս մասին դեռևս զգուշացրել էր անվանի հոգեբան Սերգեյ Ռուբինշտեյնը, որն

ընդգծում

է,

որ

դատաքննչական

աշխատակիցների

հոգեբանական

մտահասությունը

օգնում

է

«Նախականխել

երբեմն

ծանր հետևանքներով

հղի

սխալները, որոնք կարող են առաջանալ մարդկանց արարքների մասին դատելիս` հոգեբանական պահերը, հանգամանքները չհաշվառելու հետևանքով»: Այսպիսով` ամփոփելով

ու ամբողջացնելով

իրավաբանական հոգեբանության

առարկայի շուրջ տարբեր տեսակետները` Վ.Ռոմանովը առաջարկում է հետևյալ սահմանումը. իրավաբանական հոգեբանության առարկան համարվում է հոգեկանի տարբեր երևույթները, իրավահարաբերություների մասնակից աձնանց անհատականհոգեբանական

առանձնահատկությունները`

ընդգրկված

իրավակիրառական

գործունեության ոլորտում : Քրեահոգեբաններ`

Վ.Վասիլևը, Յու. Չովարովսկին,

Մ. Ենիևը, իրավաբանական

հոգեբանության դասընթացը բաժանում են երկու հիմնական` ընդհանուր և հատուկ մասերի:

Ընդհանուր մասում

շարադրվում է

իրավաբանական

հոգեբանության

առարկան, համակարգը, զարգացման պատմությունը, մեթոդները, կապն այլ գիտական դիսցիպլինների

հետ, ինչպես նաև ընդհանուր և

սոցիալական

հոգեբանության

հիմունքները : Ընդհանուր մասի երկու խոշոր բաժիններում հոգեբանությունը

քննարկվում

ձեռնարկատիրական

է

իրավբանական

իրավախախտումների

գործունեության ոլորտում

և

հոգեբանությունը

իրավաբանական շախատանքի

հոգեբանությունը : Իրավաբանական հոգեբանության հատուկ մասը, որը

հաճախ

անվանում են դատական հոգեբանություն, կազմված է հետևյալ բաժիններից` քրեական հոգեբանություն,

տուժածի

հոգեբանություն,

հոգեբանություն,

քննչական

հոգեբանություն,

դատահոգեբանական

անչափահաս

հոգեբանություն,

իրավախախտների

քրեական

փորձաքննություն

դատավարության և

ուղղիչ

կամ

քրեակատարողական հիմնարկների աշխատանքների հոգեբանություն : Վաղուց ի վեր հաստատված է, որ մարդկանց կենցաղի, կյանքի պայմանների փոփոխման հետ կապված` փոփոխվում է նաև մարդկանց հոգեկան պատկերը: Այսպիսի փոփոխություններ

հատկապես

կատարվում

են

այն

մարդկանց

հետ,

ովքեր

դատապարտվել են ազատազրկման և ուղարկվել քրեակատարողական հիմնարկներ,

որտեղ դատապարտյալը, հայտնվելով անցյալ պայմաններից խստորեն տարբերվող կյանքի նոր պայմաններում, բախվում է յուրահատուկ խնդիրների, դժվարությունների հետ, որոնք նա պետք է կարողանա հաղթահարել: Ազատազրկման վայրում գտնվելն իր արտացոլումն է գտնում դատապարտյալների հոգեբանության վրա: Նրանց հոգեբանական առանձնահատկությունները առաջին հերթին դրսևորվում են հոգեբանական վիճակների որոշակի ամբողջության մեջ: Արդեն իսկ դատարանի դահլիճում, երբ հրապարակվում է դատավճիռը, ամբաստանյալը ստիպված է լինում հրաժեշտ տալ իր նախկին կարգավիճակին և հոգեբանորեն հաշտվել այն մտքին, որ ինքն այլևս դատապարտյալ է` ազատազրկված: Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ ՀՀ քրեական օրենսգիրքը սահմանում է ազատազրկում ենթադրող տարբեր պատժատեսակներ, ուստի հարկ ենք համարում նշել, որ սույն աշխատանքում անդրադարձել ենք միայն ՙորոշակի ժամկետով ազատազրկում՚ պատժատեսակին և տեքստում հանդիպող դատապարտյալ բառը վերաբերվում է որոշակի

ժամկետով

ազատազրկված

դատապարտյալի

այս

կամ

այն

առանձնահատկությանը: Ազատազրկումը սահմանափակում է դատապարտյալների` տեղից տեղ փոխադրվելու, հաղորդակցվելու, աշխատանքի տեսակ ընտրելու, ըստ ցանկության սնվելու և այլնի հնարավորությունը, ինչպես նաև հարկադրում է ապրել անձանց կուտակվածության մեջ, որի հետևանքով նրանց իրավունքներն ու պարտականությունները, նաև կյանքի ռեժիմը խիստ կանոնակարգվում են: Թեև պատիժը հիմնավոր է և արդարացի, միևնույն է այն իր հետ բերում է տանջանքներ ու տառապանքներ, ինչը զգալի վնաս է պատճառում անձին և նրա ուղղմանը, հանդիսանում է հիմնարկի ներքին կանոնակարգի խախտման և հատկապես բռնարարքների դիմելու պատճառներից մեկը:

Ահա ինչպես է մեկնաբանում այդ իրադրությունը Յու. Անտոնյանը. «Մշտապես, 24 ժամ շարունակ, գտնվելով տվյալ անձանց շրջապատում, դատապարտյալն ասես դառնում է

մերկ, նա զգալիորեն զրկվում է առանձնանալու, իր մեջ ամփոփվելու, կենտրոնանալու, իր

մասին,

կատարածի

ու

սեփական

մեղքի,

հարազատների

առջև

պատասխանատվության և այլնի մասին խորհելու հնարավորությունից: Միչդեռ դա հատկապես կարևոր է հենց նրանց համար, ովքեր կոպիտ ոտնահարել են բարոյական ու իրավական հիմնական արգելքները և դրա համար պատիժ են կրում: Ստեղծվում է ամբոխի մեջ մենության հայտնի ֆենոմենը, երբ շուրջը մշտապես մարդաշատ է, իսկ նրանք, ում հետ կարելի կլիներ խոսել, կիսվել, ում կարելի էր վստահել, չկան, կամ գրեթե չկան»: Սոցիալական մեկուսացումն ավելի է ուժեղացնում ընկճվածության վիճակը, որը հույսերի

փլուզման,

կենսական

պլանների

ու

նպատակների

կործանման,

ֆրուստրացիայի հետևանք է: Դատապարտյալը կարող է կորցնել ինչպես հավատը իր ուժերի նկատմամբ, այնպես էլ նորմալ կյանքի վերադառնալու հույսը: Ազատազրկման վայրում դատապարտյալի վրա հատկապես ազդում է կարոտը` հարազատների, մերձավորների,

բուն

դյուրագրգռություն,

ազատության

ներքին

նկատմամբ:

լարվածություն:

Արդյունքում

առաջանում

է

սպասելու

և

Փոփոխությունների

անհամբերության վիճակը բարձրացնում է դատապարտյալի լարվածությունը, ինչը երբեմն հանգեցնում է վարքի կտրուկ խախտումների: Կարող են զարգանալ նաև հուսահատության,

անտարբերության,

պասիվության

վիճակներ`

նպաստելով

բացասական հույզերի կուտակմանը, որպիսիք հանկարծակի դրսևորվում են ագրեսիվ գործողությունների, աֆեկտների մեջ: Դատապարտյալների մոտ կյանքի նոր պայմաններին հարմարվելու` ադապտացիայի գործընթացը կապված է ազատազրկման վայրում գտնվելու հետևյալ որոշակի փուլերի հետ.

1. Նոր պայմաններին հարմարվելու շրջան, որը տևում է առաջին 3 կամ 4 ամիսները: Այս շրջանում հատկապես սուր զգացվում է պահանջմունքների սահմանափակումը, նախկին ստերեոտիպների քայքայումը: Այս նոր վիճակը որոշ դատապարտյալների մոտ առաջացնում է բարձր գրգռվածություն, մյուսների մոտ` ընկճվածություն, ճնշվածություն:

Սպեցիֆիկ հոգեկան վիճակները իրենց զգացնել են տալիս ազատազրկման առաջին ամիսներին: Այս շրջանում քայքայվում են նրանց նախկին ստերիոտիպները, որի հետևանքով առաջանում են մի շարք բացասական հույզեր, բարձր գրգռվածություն և այլն: 2. Կյանքի նոր պայմաններում հետաքրքրությունների առաջացման և զարգացման շրջան - այս շրջանը պայմանավորված է դրական հույզերի, վիճակների առաջացմամբ, որոնք բարձրացնում են դատապարտյալի հոգեկան ակտիվությունը: Հետաքրքրությունները կարող են լինել ամենատարբեր` ուսուցում, ստեղծագործական գործունեություն, աշխատանք, հանդիպումներ հարազատների հետ: Հետաքրքրությունների ընդլայնումը փոխում է դատապարտյալի հոգեբանությունը: 3. Ինքնադաստիրակման շրջան - Ուղղման գործընթացը անհնար է առանց այս շրջանի առաջացման: Այս գործընթացը բնութագրվում է կոնկրետ նպատակների առկայությամբ: Այս շրջանում «նորմալ» դատապարտյալը զղջում է իր կատարած հանցանքի համար, ամեն կերպ փորձում է ուղղվել: 4. Ազատ արձակվելուն նախորդող շրջան - ազատ արձակման սպասումը հաճախ բարձր գրգռվածության պատճառ է դառնում: Դատապարտյալը տագնապ է զգում նոր սկսվող կյանքի նկատմամբ: Նորից քանդվում, վերափոխվում են արդեն ստեղծված կյանքի ստերեոտիպերը: Նման շրջանում գտնվող որոշ դատապարտյալների ապրումներում դոմինանտում է անցյալը, մյուսներինը` ներկան, իսկ երրորդներինը` ապագան: Դատապարտյալները հարմարվում են ազատազրկման պայմաններին ադեկվատ կամ ոչ ադեկվատ տարբեր ձևափոխություններով: Ադեկվատ ռեակցիայի հիմանական հատկանիշներն են դատապարտյալի վարքի համապատասխանությունը այն ինֆորմացիային, որը կապված է ազատազրկման պայմանների հետ` պահանջվող կարգուկանոնի պահպանումը, սեփական հույզերի և վարքի վերահսկողության կարողությունը:

Ոչ ադեկվատ ռեակցիայի համար բնորոշ է հոգեախտաբանական, հոգեպաթոլոգիկ տարրերի դրսևորումներ այն անձանց մոտ, ովքեր մինչև դատապարտվելը համարվել են հոգեպես առողջ: Նորմալ

ռեակցիան`

ադեկվատության

բարձր

աստիճանով,

բնութագրվում

է

դատապարտյալի ուշադրության կենտրոնացմամբ սոցիալական մեկուսացման փաստի վրա, կյանքի հեռանկարների ռեալ գնահատմամբ: Այսպիսի դատապարտյալները ընկերներ են գտնում այն անձանց շրջանում, ովքեր կանգնել են ուղղման ճանապարհին, ուղղման բնույթի աշխատանքների նկատմամբ ունեն դրական վերաբերմունք, ընդունում են իրենց մեղքը: Միջին

ադեկվատության

դատապարտյալները փաստին,

բավարար

աստիճանով

բացասաբար

են

ճշգրտությամբ

նորմալ

ռեակցիայի

վերաբերվում են

սոցիալական

գնահատում

իրենց

ժամանակ մեկուսացման

դիրքը,

հնարավոր

հեռանկարները, մասնակիորեն կամ լրիվ ընդունում են իրենց մեղքը: Տրամադրությունը արագ է կայունանում և հիմնարկի կյանք մտնում են առանց խոր տրավմաների: Ադեկվատության

ցածր

աստիճանով

նորմալ

ռեակցիայի

պայմաններում

դատապարտյալները բավարար քննադատությամբ չեն մոտենում մեկուսացման վայրին: Այս փաստը հետագա կյանքի համար բացասաբար չեն գնահատում: Այսպիսի անձինք ձգտում են ապրել «այսօրվա կյանքով»: Լինում են նաև անձինք, ում համար հիմնարկը դարձել է «սիրելի տուն», և ներքին կանոնակարգի պայմանները նրա համար նորություն չեն հանդիսանում: Ոչ

ադեկվատ

ռեակցիաները

բնութագրվում

են

դատապարտյալների

վարքի

«խանգարմամբ», որոնք, սակայն, մինչև դատապարտվելը նման խնդիրներ չեն ունեցել: Սա առաջին հերթին վերաբերում է վախերի առաջացմանը: Հաճախակի առաջանում է կլաուստրոֆոբիա, որը դրսևորվում է փակ տարածությունների նկատմամբ վախով: Խցում գտնվելու պայմաններում այս անձինք ցուցաբերում են չափազանց բարձր աստիճանի

հասնող

ակտիվությամբ:

շարժողական

անհանգստություն`

բարձր

շարժողական

Տագնապային-դեպրեսիվ անկմամբ,

ռեակցիան

անհանգստության «կյանքը

հոռետեսությամբ`

դատապարտյալները

բնութագրվում

զգացումով,

վերջացած

ցուցաբերում

են

է

կյանքի

է»,

տրամադրության

բոլոր

«կյանքը

ոլորտների

խորտակված

տագնապալիության

նկատմամբ

է»:

բարձր

կտրուկ

Այսպիսի աստիճան,

անհանգստություն, հաճախ տառապում են անքնությամբ, քնի խանգարումներով, սրտանոթային համակարգի տարբեր խանգարումներով: Նեգատիվ-դեպրեսիվ

ռեակցիան

բնաթագրվում

է

վերը

թվարկված

բոլոր

հատկություններով, որը զուգակցվում է մեկուսացման փաստի վերաբերյալ ներքին բացասական

վերաբերմունքով,

իրեն

մեղավոր

չճանաչելով,

կարգապահական

խախտումների առկայությամբ, ապաթիայով, ուղղման դիրքորոշման բացակայությամբ: Նեգատիվ-հիսթերիկ

ռեակցիան

դրսևորվում

է

բացասական

ցուցադրական վարքով, ուշադրության արժանանալու «անարդարացի դատապարտվածի»: Նրանց էգոցենտրիզմը,

իրենց

կողմից

կատարված

դեմոնստրատիվ`

ձգտման մեջ, որպես

հիմնականում բնութագրական է հանցագործության

արդարացմամբ

հեղինակության հասնելը, թույլերին ենթարկեցնելը:

Սոցիալականացումը

անձի

կողմից

տվյալ

հասարակության

մեջ

ընդունված

սոցիալական նորմերի, արժեքների և գիտելիքների յուրացման գործընթաց է: Այն թույլ է տալիս անձին համարվելու տվյալ սոցիալական խմբի անդամ և ներկայանալու որպես այդպիսին այլ սոցիալական խմբերին: Անձը ընդգրկվում է սոցիալականացման գործընթացի մեջ կյանքի ողջ ընթացքում, առանց որի նա չի կարող ստանձնել իր վրա որևէ հասարակայնորեն կարևորվող սոցիալական դեր: Անձի սոցիալական կայացումը պայմանավորված է լինում թե սոցիալական միջավայրի հետ նրա փոխգործողության բնույթից,

և

թե՝

անհատական

հատկանիշներից:

Նրա

արտահայտությունը

պայմանավորվում է անձի սոցիալական ձևավորման բնույթով՝ ի նկատի առնելով տարիքային առանձնահատկությունները: Այսպիսով, անձի սոցիալական կերպարը հանդես

է

գալիս

որպես

տվյալ

հասարակությունում

արժևորվող

հիմնարար

բնութագրական

և

արտահայտվում

է

տվյալ

սոցիալական

խմբի

հետ

անձի

նույնականացման աստիճանով: Սոցիալականացման նշանակալից

բովանդակությունն

սոցիալական

հասարակությունում

նորմերի

անձի

և

բնորոշվում արժեքների

ներգրավմանը

է

հասարակությունում

տիրապետմամբ:

միտված

Չնայած

սոցիալականացման

ուղղվածությանը, այն նպատակաուղղված է նաև անձի ինքնառեալիզացմանն ու կայացմանը, այլ խոսքերով, անձնային դրական հատկանիշների զարգացմանը: Սոցիալականացման արդյունքում ձևավորվում են անձի այնպիսի հատկանիշներ, որոնք վկայում են տվյալ սոցիալական խմբին նրա պատկանելիության մասին: Անձը իր կյանքի ողջ ընթացքում շարունակում է հանդես գալ սոցիալական հարաբերությունների թե օբյեկտի, և թե՝ սուբյեկտի կարգավիճակում: Այսպիսով, սոցիալիզացիայի օբյեկտ հանդիսացող անձը աստիճանաբար վեր է ածվում հասարակության այլ անդամների նկատմամբ սուբյեկտի և ինքն է ընդգրկվում հասարակական արժքների փոխանցման գործընթացի մեջ: Այդ գործընթացի ընթացքը պայմանավորվում է մի շարք գործոններով: Ա.Վ.Մուդրիկը առանձնացնում է սոցիալականացման չորս գործոնների խմբեր: Հեղինակը մեգագործոնների շարքում է դասում համաշխարհային գործընթացները, որոնք

այս

կամ

այն

չափով

ազդեցություն

են

գործում

բոլոր

մարդկանց

սոցիալականացման վրա: Հաջորդ խումբը ներկայացնում են մակրոգործոնները՝ դրանք են պետությունը, էթնոսը, հասարակությունը, որոնք ներգործում են գերազանցապես տվյալ երկրում ապրող անձանց սոցիալականցման վրա: Գործոների մեկ այլ մակարդակ՝ մեզոգործոնները, ներկայանում են տվյալ երկրում անձանց աշխարհագրորեն համատեղ ապրելու կամ միասին հաղորդակցվելու պարագայում: Դրանք են քաղաքը, գյուղը, համայնքը, հեռուստատեսությունը, տեղեկատվական այլ համակարգերը և այլն: Եվ վերջապես,

միկրոգործոնները

անձի

վրա անմիջապես ներգործություն

ունեցող

գործոններն են, ինչպիսիք են ընտանիքի, հասակակիցների և շրջապատի հետ շփումը, դաստիարակչական

և

կրթական

կազմակերպությունները,

հասարակական, կրոնական և այլ նմանատիպ կազմակերպությունները:

ինչպես

նաև՝

Ամփոփելով

սոցիալականացման

առանձնացնում

է

սոցիալականացումը

այդ

տեսական

երևույթի

հանդես

է

եզրակացությունները,

սոցիոլոգիական գալիս

երկու՝

Ա.Վ.Մուդրիկը

հասկացումը:

առաջնային

և

Ըստ

դրա,

երկրորդային

սոցիալականացման մակարդակներով: Առաջինի տակ հասկացվում է փոքր խմբերում միջանձնային հաղորդակցումը, ինչպիսիք են ընտանիքը, հասակակիցների, այլ մտերիմների, ուսուցիչների և այլոց խմբերը: Երկրորդային սոցիալականացումը տեղի է ունենում սոցիալական մեծ խմբերի և ինստիտուտների մակարդակում: Դրանք են ֆորմալ

կազմակերպությունները,

կրթական,

զինվորական

ու

պետական

այլ

հաստատությունները և այլն: Ամբողջականացնելու համար անձի սոցիալականացման տեսական հայեցակետերը, հարկ է կանգ առնել նաև երևույթի մեխանիզմների վրա: Ժամանակակից սոցիալհոգեբանական

և

սոցիոլագիական

գրականության

մեջ

առանձնացվում

են

սոցիալականացման մեխանիզմների երկու խոշոր խմբեր՝ սոցիալ-հոգեբանական և սոցիալ-մանկավարժական մեխանիզմներ: Առաջին խմբին է պատկանում իմփրիթինգը՝ տպավորումը, որը ենթագիտակցական մակարդակի վրա կենսականորեն կարևորվող օբյեկտների տպավորումն է: Առանձնացվում է նաև որևէ օրինակի կամ օբյեկտի, ընդհանուր առմամբ, սոցիալական փորձի նմանակումը և նույնականացումը: Վերջինս հասկացվում է որպես այլ անձի կամ խմբի հետ տվյալ անձի նույնացումը: Վերը նշված մեխանիզմների գործառնության ընթացքում և արդյունքում անձը հայտնվում է ռեֆլեքսիայի՝ որպես սոցիալականացման մեկ այլ մեխանիզմի, կացության մեջ: Նա գնահատում է սոցիալական տարբեր ինստիտուտներին, ընտանիքին և իր սոցիումին բնորոշ արժեքները, ընդունում կամ, հակառակն, մերժում է դրանցից մի քանիսը: Արդյունքում անձը ընտրում է իր համար կարևորություն ներկայացնող արժեքների մի համալիր, համապատասխան որի ներկայանում է հասարակությանը: Դրա շնորհիվ անձը այս կամ այն չափով ընդգրկվում է սոցիալականացման գործընթացների մեջ և ներկայանում տվյալ հասարակության մի մաս: Ինչպես հայտնի է, gոյություն ունեն ինքնապաշտպանական բազմաթիվ մեխանիզներ, որոնք սովորաբար կիրառում են «նորմալ» մարդիկ: Ա. Ֆրոյդը առանձնացնում է հետևյալ

պաշտպանական մեխանիզմներըª արտամղում, ռեգրեսիա (հոգեբանական նահանջ), ռեակտիվ

կազմավորում,

մեկուսացում,

պրոեկցիա,

ինտրոեկցիա,

սուբլիմացիա,

ռացիոնալիզացիա, իդեալիզացիա և այլն: Սոցիալականացման

սոցիալ-մանկավարժական

մեխանիզմներից

նշանակալի

են

ավանդական, ինստիտուցիոնալ և միջանձնային մեխանիզմները: Ավանդական մեխանիզմի գործառնությունը հանդես է գալիս ընտանիքի և անմիջական շրջապատ կողմից ընդունված վարքի նորմերի, սթերեոտիպերի յուրացման արդյունքում: Դա ձևավորում է անձի սովորութային գիտելիքի համակարգը, որին անձը՝կախված այն բանից, թե ինչքանով է համարում այդ շրջապատը հարազատ և ընդունելի, այդքանով ձգտում է նրան հետևել: Սոցիալականացման

ինստիտուցիոնալ

մեխանիզմը

գործում

է

հասարակական

ինստիտուտների և տարբեր կազմակերպությունների հետ անձի փոխգործողության արդյունքում: Այդ ինստիտուտների միձոցով նա կուտակում է սոցիալապես կարևորվող սոցիալական

նորմերի

ու

հասարակության

արժեքների

մասին

գիտելիքը:

Սոցիալականացման ևս կարևոր մեխանիզմ են միջանձնային փոխգործողության ձևերը, որոնք առավել ցայտուն են արտահայտվում սոցիալապես և անձնապես նշանակություն ներկայացնող շփումներում: Ժ.Պիաժեն սկիզբ է դրել մի շարք ուսումնասիրությունների, որոնք անդրադառնում են էթնիկ ինքնության խնդիրների գիտակցմանը երեխաների մոտ: Նա առանձնացրել է երեք տարիքային

փուլ,

որոնց

արդյունքում

երեխայի

մոտ

ձևավորվում

է

էթնիկ

նույնականացման գիտակցումը. Տարբեր գիտությունների հայեցակետից սոցիալականացումը կարող է հասկացվել տարբեր կերպ՝ կախված տվյալ գիտության առջև դրված նպատակներից: Օրինակ, Ի.Վ.Կոժանովը ներկայացնում է մի շարք հարակից գիտությունների դիրքորոշումները երևույթի նկատմամբ: Սոցիոլոգիան այն դիտում է տվյալ միջավայրի դիտակետից՝ այն պայմանների և գործոնների, որոնք պայմանավորում են սոցիալապես կոմպետենտ անձի

ձևավորումը: Մարդաբանական հետազոտություներում կարևորվում է մշակույթի ազդեցությունը անձի սոցիալականացման վրա, որի արդյունքն է ադապտացման շնորհիվ անձի կողմից սոցիոմշակութային տարրերի փոխանցումը միջավայրին: Սոցիալական հոգեբանության հայեցակետից սոցիալականացումը ներկայանում է անձի՝ իրեն շրջապատող մարդկանց հետ փոխգործողության գործընթաց է, որի շնորհիվ անձը սոցիալապես զարգանում և ձեռք է բերում նոր գիտելիքներ: Ուստի, սոցիալականացման սահմանումները նույնպես կարող են տարբերվել՝ բնորոշելով տվյալ գիտության խնդիրներն ու նպատակները: Այդ իսկ պատճառով բերենք երևույթի համեմատաբար ընդհանուր, հանրագիտարանային որոշ ձևակերպումներ: Սոցիալականացումը գործընթաց է, որի շնորհիվ անձը յուրացնում է գիտելիքների, նորմերի և արժեքների որոշակի համակարգը, ինչը թույլ է տալի իրեն հանդես գալ հասարակության լիիրավ անդամ: Մեկ այլ ձևակերպման համաձայն, սոցիալականացումն այն հասարակության պատմա-մշակութային փորձի յուրացման և վերարտադրության գործընթաց է, որին տվյալ անձը պատկանում է : ձևակերպումների

Կարելի է շարունակել սոցիալականացման զանազան

շարադրանքը,

սակայն

բոլոր

սահմանումներում

կտեսնենք

հասարակության հետ փոխգործողության և այդ հասարակությունում ներկայացման անձի բնութագիրը:

Եզրակացություն Իրավաբանական հոգեբանությունը գիտութոյւն է, որն ուսումնասիրում է այն մարդկանց հոգեկան կյանքի երևույթներն ու օրինաչափությունները, որոնք կապված են իրավական նորմերի և իրավական գործունեությունում մասնակցության հետ: Այլ կերպ ասած, սա գիտություն է իրավակիրառական գործունեության և նրա սուբյեկտների, այսինքն իրավապաշտպան

մարմինների

աշխատակիցների

Իրավաբանական

հոգեբանութոյւնը

պետական

հոգեբանության կրթության

մասին:

համակարգում

ուսումնասիրվում է իրավաբանական բուհերում և համալսարանների իրավաբանական ֆակուլտետներում: Այն նաև դասավանդվում է իրավապաշտպան համակարգի բուհերում, տնտեսագիտական և կառավարման ուսումնական հաստատություններում: Իրավաբան ուսանողներին այս առարկայի դասավանդման նպատակը գիտնականները տեսնում են իրավաբանի հոգեբանական մշակույթը ձևավորելու մեջ, որը բարձրացնում է իրավաբանական

գործունեության

արդյունավետությունը,

նպաստում

է

նրա

հումանիզացմանը: Հանցագործ

անձի

ուսումնասիրությունն

առաջին

հերթին

անհրաժեշտ

Է

հանցավորության դեմ արդյունավետ պայքարի համար: հնչես ասում են. «Հանցագործ չեն ծնվում, հանցագործ դառնում են»: Հանցագործությունը մի ակնթարթում, պահի ազդեցության տակ ձևավորված վարքագիծ չէ, այն երկարատև անձնային դեգրադացիայի հետևանք Է: «Հանցագործությունը անձի կամային, գիտակցված, հասարակայնո¬ րեն վտանգավոր, անօրինական, հակաիրավական և քրեորեն հետապնդելի գործողություն է»: Վ. Ն. Կուդրյավցևը գրում է. «Կոնկրետ իրավախախտման կառուցված¬ քը կարելի է վերլուծել տարբեր տեսանկյուններից: Իրավաբանական մոտեցու¬ մը այն բնութագրում է որպես գործողություն, որը բաղկացած է չորս տարրե¬ րից' օբյեկտ, օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ կողմերից, սուբյեկտից: Քրեաբանության, սոցիոլոգիայի և հոգեբանության համար ավելի արդյունավետ է դինամիկ գենետիկ մոտեցումը, որը թույլ է տալիս ուսումնասիրել

մարդու

վարքագծի

զարգացումը:

Այս

տեսանկյունից

կոնկրետ

իրավախախտումը դիտվում Է որպես պրոցես, որն իրականացվում է տարածության և ժամանակի մեջ»:2 Ըստ Չուֆարովսկու, հանցավոր վարքի ուսումնասիրության համար հատկապես կարևոր է սոցիալական միջավայրի և անձնավորության փոխազ¬ դեցության գործոնը, քանի որ անձնային որակները և սոցիալական միջավայրը առանձին - առանձին վերցված

չեն

կարող

հանցագործության

պատճառ

հանդիսանալ:

Սոցիալական

միջավայրի ազդեցությունը անձնավորության վրա բարդ բնույթ к կրում, այն դրսևորվում է հանցարարքում' բեկվելով անձնավո¬ րության անձնային պրիզմայի միջով: «Քրեական հոգեբանության հարցերից մեկը ներքին անձնային պայ¬ մանների բացահայտումն է, որոնք փոխազդելով աոաջին հերթին մոտիվացիոն ոլորտի հետ արտաքին նպաստավոր պայմանների դեպքում տվյալ անձնա¬ վորության համար ստեղծում են հանցավոր իրադրություն»: Մարդու փոխազդեցությունը հասարակության հետ նշանակում է` սոցիալականացում: Մարդը

սոցիալականացվում

է

հասարակության

հետ,

ուրիշ

մարդկանց

հետ

հաղորդակցվելու միջոցով: Մարդու անձի սոցիալականացումը բացահայտվում է ադապտացիա հասկացության միջոցով: Ադապտացիան կենսաբանության կենտրոնական կամ հիմնական հասկացություններից է: Այդ նշանակում` կենդանի օրգանիզմի հարմարվելը միջավայրի պայմաններին, այսինքն` սոցիալական միջավայրին: Ելնելով ադապտացիա հասկացություններից, սոցիալականացումը դիտվում է որպես գործընթաց: Մարդու մուտքն է սոցիալական միջավայր

և

նրա

հարմարվելը

մշակութային,

հոգեբանական,

սոցիոլոգիական

պայմաններին: Ավելի ճիշտ կլինի ուղղակի ասել` սոցիալականացում հասկացության իմաստը բացահայտվում

է

այնպիսի

գործընթացներով,

ինչպիսիք

են

ադապտացիան,

ինքնազարգացումը, ինքնիրացումը: Ահա դրանց միասնությունն ապահովում է անձի օպտիմալ զարգացումը նրա ամբողջական կյանքում:

Սոցիալական են կոչվում այն գործոնները, որոնցում առկա են կամ ստողծվում են համապատասխան պայմաններ անձի սոցիալականացման համար: Մանկավարժ գիտնական Մուդրիկն առանձնացնում է սոցիալականացման հիմնական գործոնները, դրանք միավորվում են 3 խմբերում: •

Մակրո (մեծ կամ խոշոր) գործոններ. դրանց շարքին են դասվում տիեզերքը, Երկիր

մոլորակը, աշխարհը, հասարակությունը, պետությունը, որոնք ներգործում են անձանց վրա, բնակիչների բոլոր խմբերի վրա: • ուր

Մեզո (միջին) գործոններ. դրանց մեջ են ընդգրկվում էթնոսը, այն բնակավայրը, ապրում

են

մարդիկ`

ռեգիոնը,

գյուղը,

քաղաքը,

ավանը,

զանգվածային

տեղեկատվության միջոցները (ռադիոն, հեռուստատեսությունը, կինոն, ներկայացումը, լրագրերը, գրականությունը և այլն): •

Միկրո (փոքր) գործոններ. դրանց շարքին են դասվում մարդկանց վրա

անմիջականորեն

ներգործող

հասակակիցները, իրականացվում

միջոցները:

միկրոսոցիումը, է

սոցիալական

Օրինակ`

ընտանիքի

կազմակերպությունները, դաստիարակությունը

անդամները

,

որոնց

միջոցով

կամ

ուղղակի

սոցիալականացումը: Սոցիալականացման գործոնը մարդու զարգացման միջավայրն է, որը պետք է լավ կազմակերպվի: Զարգացնող միջավայրին ներկայացվում են մի շարք պահանջներ. նախ այնտեղ պետք է ստեղծվի բարոյահոգեբանական առողջ մթնոլորտ: Սոցիալական գործոնները միաժամանակ սոցիալականացման միջոցներ են: Դրանց ավելացվում է նաև կենսաբանական գործոնը:

Օգտագործված գրականության ցանկ 1.

Արզումանյան Ս., Գրին Է. «Իրավաբանական հոգեբանություն»: - Երևան 2004

2.

Դ. Ս. Ամիրյան - Իրավաբանական հոգեբանություն: Երևան, 2010

3.

Ратинов А.Р. - Психологическое изучение личности преступника.

4.

Антонян, Кудрявцев, Эминов - Личность преступника.

5.

Рональд Блекборн-Психология криминального поведения.

6.

ЯковлевА.М. - Преступность и социальная психология

7.

Крысько В. Г., Психология и педагогика. Вопросы - ответы. Структурные схемы, М.,

1999 8.

Мертон Р.К., Социальная структура и аномия. Социология преступности, М., 1966

9.

Мудрик А. В., Социализация человека: Учеб. пособие для студ. высш. учеб. заведений,

М., 2004 10.

Фрейд З., Психология масс и анализ человеческого Я, М., 1925