VOOROP DIERGEZONDHEIDIN varken Augustus 2022 JUBILEUMEDITIE! De honderdste editie van Varken en het afscheid van Theo RisicofactorenVRUCHTBAARHEIDGeudekeinbeeldHoeDRINKWATERishetgesteld met de kwaliteit? 100NUMMER
PRRS PRRS PRRS
Wat is de kwaliteit van de herkomst van het water? Werkt de naarbehandelings-water-installatieendewaterlterbehoren?2
1
4
Bij de honderdste uitgave van Varken kijken we terug en vooruit. Zo vond ik op de onderste plank van mijn boekenkast het Handboek Varkensziekten van Dr. Karl-Otto Eich uit 1987. Bij het doorbladeren daarvan rees de vraag in hoeverre de varkensgezondheid sindsdien vooruitgang heeft geboekt. Enkele varkensziekten die prominent in het handboek worden beschreven zijn ‘brulhoesten’, vooral toe te schrijven aan een belabberd stalklimaat. En braakziekte, veroorzaakt door, jazeker, een coronavirus. De preventie voor braakziekte was, zoals destijds voor veel aandoeningen, ‘doorsmetten’. En dat doen we tegenwoordig toch niet meer? Sinds 1987 hebben we veel bijgeleerd, zij het soms door schade en schande. Denk aan de tot nu toe enige uitbraak van Afrikaanse varkenspest (1986) in Nederland door keukenafval, waarna swill-voedering werd verboden. Toch ligt keukenafval ten grondslag aan de huidige wereldwijde verspreiding van AVP. Of de dramatische verspreiding van klassieke varkenspest door varkenssperma in 1997. Zelfs op een KI-station liet het besef van bioveiligheid te wensen over. Sinds 1987 zijn we de Ziekte van Aujeszky, schurft en snuffelziekte de baas geworden, maar daarvoor in de plaats kwamen Circo en PRRS. Die laatste moet ook het land uit, maar waarom pas in 2050? Anno 2022 ligt de focus nog steeds op infectieuze oorzaken van gezondheidsklachten. We zouden ons echter vaker moeten afvragen waardoor al die infecties de kans krijgen om tot gezondheidsproblemen te leiden. Al in 1987 bestond het begrip ‘factorenziekten’ en wees men naar de risicofactoren: voer, boer, weer en beer. Theo Geudeke, varkensdierenarts 04 Actueel 07 Vruchtbaarheid: risicofactoren en diagnostische mogelijkheden 11 Vooruitkijken en terugblikken: varkensgezondheid in Nederland 15 Afscheid varkensdierenarts Theo Geudeke 17 Drinkwaterkwaliteit onder de loep 20 Voeding en gezondheid 23 De boer op: honderdste editie van Varken 24 Diergezondheid volgens Bas
Engelinhoud
Hoe is het aangelegd?waterleidingsysteem Dode leidingen Vervuilde leidingen/bio lm Doorhangende leidingen Is het water schoon, helder en heeft het geen afwijkende geur?6 Zijn er signalen die kunnen wijzen op problemen met de drinkwatervoorziening?7
5 R R
|
Bereikbaarheid Royal GD is op werkdagen telefonisch bereikbaar van 07.30 tot 19.00 uur via 088 20 25 500. Tarieven Alle genoemde GD-tarieven in deze uitgave zijn exclusief btw en basiskosten. Ophaaldienst voor sectie- en monstermateriaal Aanmelden: telefonisch 088 20 25 500 (24 uur per dag). Wij halen het materiaal dan zo spoedig mogelijk bij u op. Sectie- en monstermateriaal kunt u brengen van maandag tot en met vrijdag van 8.00 tot 17.00 uur.
172007
??
voorwoord
, augustus 2022 - 3
|
COLOFON Varken is een uitgave van Royal GD Redactie Manon Houben, Theo Geudeke, Karlijn Eenink, Annemieke Medema en Eva Onis | Beeldredactie Wendy van de Streek Eindredactie Jessica Fiks Redactieadres GD, Marketing & Communicatie, Postbus 9, 7400 AA Deventer, 088 20 25 500, redactie@gddiergezondheid.nl, www.gddiergezondheid.nl Productiecoördinatie Senefelder
Misset Doetinchem B.V. | Basisontwerp Studio Kaap | Vormgeving Dock35 Media B.V. | Druk Senefelder Misset Doetinchem B.V. | Abonnementen Varken wordt gratis toegezonden aan relaties van GD. | Advertenties Dock35 Media, T. 0314-35 58 52 | Verschijningsfrequentie twee keer per jaar | Suggesties Als u suggesties heeft voor dit blad, dan verzoeken wij u deze door te geven aan de redactie. Overname van artikelen is uitsluitend toegestaan na toestemming van de uitgever. | Disclaimer Royal GD en de redactie zijn niet verantwoordelijk en daardoor niet aansprakelijk voor de inhoud van de geplaatste advertenties en advertorials. ISSN: 1875-2594 Wilt u dit blad niet meer ontvangen of wilt u een adreswijziging doorgeven? Dat kan via 088 20 25 500, vraag naar klantdatabeheer of mail naar brbs@ gddiergezondheid.nl. VARKENSGEZONDHEID SINDS 1987
3 R
Diergezondheids-problemen Verminderde wateropname Onvoldoende drinkplekken BronwaterLeidingwater Wordt er toegevoegdietsaan het water? vitaminen?antibiotica,Bijvoorbeeldzurenen Is er aanwezig?breektankeen Meten is weten! Wordt er VarkengesteldeVoldoeteenuitgevoerdbronwateronderzoekinhetkadervankwaliteitsprogramma?hetbronwateraandeeisen?
|
BIGinzicht
4 - Varken, augustus 2022 Altijd op de hoogte van het nieuws?laatste Altijd op de hoogte zijn van het laatste GD-nieuws? Dan kun je je aanmelden voor onze nieuwsbrieven. Zo versturen we vijf keer per jaar de nieuwsbrief Actueel Varken. Hierin staat alles over de laatste ontwikkelingen op het gebied van voorjeScanvarkensgezondheid.deQR-codeomaantemeldendenieuwsbrief.
We werken samen met de Coalitie Vitale Varkenshouderij (CoViVa) aan de Vitale Big Box. Bij dit project stellen we onszelf constant de vraag: hoe kan de bigvitaliteit verder worden verbeterd? Welke handvatten zijn daarvoor nodig? Onze conclusie is: we hebben jou daarvoor nodig! Onze Vitale Big Box is tot nu toe gevuld met een mix van theoretische kennis én praktijkervaringen. Maar we willen nog veel meer meten en weten. Daarom zijn wij op zoek naar bedrijven die met ons mee willen ontwikkelen.
De ontwikkeling van de Vitale Big Box
Door de kennis over de Vitale Big Box naast de ervaringen te leggen uit de praktijk werken we toe naar een concrete aanpak. Zo werken we samen aan de totstandkoming van de de nitieve Vitale Big Box voor de gehele sector. Voor meer informatie kun je terecht bij Karlijn Eenink en Jobke van Hout. Zij zijn bereikbaar via infovarkens@gddiergezondheid.nl. tot nu toe
Wij willen jou de ruimte geven om te onderzoeken met welke inzet jij de bigvitaliteit op jouw bedrijf kan verbeteren. Wij hebben daar tal van inzichten voor. Met deze aanpak ga je samen met je begeleiders, heel stapsgewijs én op je eigen bedrijf, aan de slag. Wij volgen deelnemers voor een periode van minimaal één jaar. Zo is er voldoende tijd om te meten. En kunnen we samen onderzoeken wat voor verbetering vatbaar is, en het effect van een verandering meten én volgen.
Op basis van de inzichten én het advies dat je van ons ontvangt, kun je het probleem - samen met jouw dierenarts en eventueel voeradviseur - gericht aanpakken. Zo werken we samen aan een goede bigvitaliteit op het bedrijf.
Kom meer te weten over BIGinzicht en scan de QR-code. Bigoverleving is en blijft een belangrijk aandachtspunt in de varkenshouderij. Sinds de introductie van BIGinzicht vorig jaar zijn al ruim 1.200 biggen beoordeeld. BIGinzicht brengt op basis van ingestuurde doodgeboren biggen en mummies in kaart wanneer de biggen zijn gestorven en of de biggen voldoende ontwikkeld waren om levensvatbaar te zijn. Het moment van sterven geeft duidelijke aanwijzingen over de oorzaken.
DierenartsPPersoneelP
actueel
Bij het a everen van de varkens is de scheiding tussen de schone en vuile weg op mijn erf 100% duidelijk. Vrachtwagens zijn voor aankomst op mijn bedrijf gedesinfecteerd.
Ik neem geen eten en drinken mee in de varkensstal, maar nuttig dit in de kantine. Vogels kunnen niet in mijn stal komen. Het is duidelijk wat de schone en vuile weg op het erf is en met welke kleine veranderingen de hygiëne verbeterd kan worden. Huisdieren lopen vrij rond over mijn erf, maar hebben toeganggeentotmijnstallen.
Knaagdieren worden samen met een specialist bestreden. Kadavers worden vanaf de openbare weg opgehaald. De afgesloten opslagplaats wordt daarna direct gedesinfecteerd. Het a everpunt voor sperma staat op descheidingdevanvuileweg.
AVP: actuele situatie op onze website Scan de QR-code en kom terecht op onze speciale informatiepagina over AVP.
De hittestresscheck Periodes van extreem warm weer kunnen we niet voorkomen. Met een goede voorbereiding kunnen we er wel voor zorgen dat de gevolgen voor dieren zo beperkt mogelijk blijven. Op deze speciale websitepagina staat of de buitentemperatuur een negatief effect kan hebben op het welzijn van varkens en er staan adviezen. Zo werken we samen aan het voorkomen van hittestress bij varkens. Scan de QR-code en ga naar de Hittestress Check & Advies. Iedereen wil natuurlijk AVP weghouden vuit Nederland. Dat begint bij de aanpak op het eigen bedrijf! Bekijk de dagelijkse werkzaamheden die op en rond het erf plaatsvinden. Ben kritisch of laat je adviseren. Wat kan er beter? Is het erf schoon en opgeruimd? Is de scheiding tussen het schone en vuile bedrijfsdeel duidelijk en houdt iedereen zich eraan? Bekijk welke maatregelen je kunt nemen.
Varken, augustus 2022 - 5
17°C
Ik ben de baas op mijn erf. De vrachtwagens voor voer, mest en materialen blijven op de vuile weg. Iedereen die de stal ingaat, doucht vooraf op mijn bedrijf. Ik ook.
WELK VACCINATIESCHEMA PAST HET BEST BIJ UW BEDRIJF? www.flexibelvaccineren.nl Scan de QR code en start het spel! voorbehouden.rechtenAlledochterondernemingen.haarenStatenVerenigdeNJ,Rahway,Inc.,Co.,&Merck2022©NL-NON-220600009Speel het online 4-op-1 rij spel en ontdek meteen wat +0,1 voederconversie u per varken kost.
De risicofactoren voor een tegenvallende vruchtbaarheid van zeugen zijn op te delen in zes groepen: varken, varkenshouder, management, voeding, huisvesting en gezondheid. Al deze factoren kunnen de druppel zijn die de vruchtbaarheidsemmer doet overlopen. Varken Het moderne varken is steeds productiever geworden. Berigheidsproblemen waren in de jaren 1990 een belangrijke reden voor de afvoer van zeugen (>10 procent), tegenwoordig nauwelijks meer. Die vlot berige zeugen worden ook makkelijker drachtig. De toomgrootte is gestegen van 13,5 totaal geboren biggen per worp in 2007 naar ruim 16,5 in 2021. Die grote tomen zijn dan wel weer aanleiding voor enerzijds vaak wat meer lichte biggen en anderzijds een langer werpproces, waardoor de kans op zwakkere biggen toeneemt. Daarnaast is het aantal spenen niet altijd meer toereikend. Wat verder van belang is bij de beoordeling van de vruchtbaarheidsresultaten op een zeugenbedrijf is de leeftijdsopbouw. In een jongere zeugenstapel is de kans op tegenvallende reproductiviteit wat groter. Varkenshouder Naast vakmanschap is de attitude van de zeugenhouder cruciaal, in het bijzonder de wijze van omgang met de dieren. In het verleden is in onderzoek aangetoond dat een rustige, ontspannen manier van omgang met de zeugen resulteert in duidelijk betere resultaten. Risicofactoren voor eenvruchtbaarheidtegenvallende
WELKE DIAGNOSTISCHE MOGELIJKHEDEN ZIJN ER?
VarkenshouderManagement enHuisvestingenVoedingwaterstalklimaatGezondheidVruchtbaarheid vruchtbaarheid7
Varken
Tegenvallende vruchtbaarheid bij zeugen kan gaan over de berigheid, terugkomers, verwerpers, geboorteproblemen en uitval van biggen. De oorzaken zijn velerlei en meestal niet in verband te brengen met infectieuze problemen. In dit artikel geven we een overzicht van risicofactoren en diagnostische mogelijkheden.
Theo Geudeke, varkensdierenarts
Varken, augustus 2022 -
Echter, het belangrijkste nutriënt is water. Vooral vlak voor werpen heeft een zeug tot 40 liter water per dag nodig voor het op gang komen van de melkgift en voor een vlotte geboorte.
Huisvesting en stalklimaat Het is inmiddels algemeen bekend wat de rol is van goede verlichting in zowel dekstal als drachtstal. In de dekstal om te zorgen dat zeugen vlot berig worden en in de drachtstal om te voorkomen dat zeugen denken dat het herfst is, waardoor de kans op vroeg verwerpen (najaarsverwerpen) kan toenemen. Als het in de drachtstal te veel tocht, dan geeft dat chronische stress. Erg riskant voor een drachtige zeug. En als in het najaar de verschillen tussen dag- en nachttemperatuur te groot worden, geeft dat ook een verhoogd risico op najaarsverwerpen.
De zorgen over de effecten van groepshuisvesting van zeugen op het in stand blijven van de vroege dracht zijn grotendeels onte recht gebleken. Niet het huisvestingssysteem, maar de kwaliteit van het management bepaalt het succes van groepshuisvesting. Dat neemt niet weg dat het niet altijd even makkelijk gaat met de vruchtbaarheid van zeugen in de groep. Zo is duidelijk dat de
8 - Varken, augustus 2022 Management Aspecten van het management met een duidelijk effect op de vruchtbaarheid zijn gewenning van de opfokgelten aan het bedrijf, vooral wat betreft huisvesting, voeropname en gang van zaken op stal. Daarnaast zijn belangrijk: een goede berigheidsdetectie en -stimulatie, het correct vaststellen van het inseminatietijdstip, de inseminatietechniek inclusief hygiënisch werken en een rustige werkwijze bij het verplaatsen van zeugen naar andere afdelingen. Het voorkomen van stress is een sleutel tot succes. Voer en water De allerbelangrijkste randvoorwaarde voor goede technische resultaten op een zeugenbedrijf is de voeding. Uiteraard is de voerkwaliteit belangrijk, maar zeker ook het voerschema. Denk aan het voorkomen van te veel conditieverlies bij vooral de eer ste-worpszeugen in de kraamperiode, maar ook aan het voer schema in de dracht. Een hoog voerniveau in het begin van de dracht is gunstig voor de toomgrootte, maar extreem hoog kan nadelig zijn voor het behoud van de drachtigheid. Het welbe kende hoog-laag-hoog-voerschema schiet nogal eens te ver door.
Diagnostiek Om de oorzaak van een vruchtbaarheidsprobleem op te sporen, is het belangrijk om alle hierboven beschreven risicofactoren systematisch langs te lopen. Dus niet meteen in een bepaalde hoek duiken, bijvoorbeeld alleen maar op zoek gaan naar een specifieke ziekteverwekker. Om te beginnen moet helder zijn wat precies het probleem is. Dus niet ‘iets te veel terugkomers’ maar veel nauwkeuriger, bijvoorbeeld ’12 procent terugkomers (8 procent regelmatig en 4 procent onregelmatig) in de afgelopen vier maanden en vooral bij de eerste-worpszeugen’. Voor een goed beeld is een analyse van gegevens uit het zeugenmanagementprogramma zeer nuttig. Andere hulpmiddelen zijn, al naar gelang de aard van de klachten, grondige inspectie van de zeugen (onder andere conditieverloop), wegen van zeugen, spekdiktemetingen, echografie (drachtigheid, eierstokken), slachtlijnonderzoek (beoordelen eierstokken), sectie-onderzoek (verworpen vruchten) en zeker ook gezond boerenverstand. Bloedonderzoek levert zelden bruikbare informatie op.
Varken, augustus 2022 -
Theo Geudeke, varkensdierenarts kans op vroeg verwerpen verhoogd is in systemen met stabiele weekgroepen en in stallen met voerligboxen, zeker als de ruimte tussen de rijen beperkt is. In grote wisselgroepen met een stro bed en voldoende goed functionerende voerstations is de kans op opbreken juist kleiner dan in alle andere systemen. In elk geval is de ideale groepsgrootte voor dragende zeugen niet gelijk aan 1, zoals men in de praktijk wel eens beweert.
Andere ziekverwekkers die geregeld in de belangstelling staan zijn Chlamydia en Leptospira. Chlamydia suis is als oorzaak van verwerpers bij varkens nog nooit aangetoond. Als oorzaak van onvruchtbaarheid is het denkbaar, net als Chlamydia bij mensen. Leptospirose is vrijwel nooit de oorzaak van reproductieproble men in de Nederlandse zeugenhouderij. Bij GD-onderzoek van enkele jaren geleden zijn in tientallen verworpen vruchten nooit Chlamydia of Leptospira-bacteriën aangetoond.
vruchtbaarheid9
Het is verleidelijk om naar infectieziekten te wijzen als de vruchtbaarheid tegenvalt. Vooral als oorzaak van verwerpen. Als een ziekte leidt tot ernstige algemene verschijnselen inclusief forse koorts, dan kan dat zeker leiden tot verwerpen. Denk aan acute App, PIA of griep. Ziekten die een direct effect hebben op de vruchten en de dracht zijn PRRS (vooral late verwerpers) en Parvo en Circo (vooral mummies en doodgeboren biggen). Parvo als oorzaak van verwerpers is echter zeer onwaarschijnlijk.
Gezondheid
Linda Verriet, voorzitter POV
Het is alweer de honderste editie van ons magazine Varken. Tijd om terug te blikken en vooruit te kijken. Hiervoor vertellen verschillende organisaties uit de varkenssector over hun visie. Want er zijn talloze mooie initiatieven en toekomstplannen. De varkensgezondheid is in Nederland op een hoog niveau, daar werken we samen hard voor. Welke thema’s gaan de volgende 100 edities van Varken aan de orde komen?
TERUGBLIKKENnaartoe?ENVOORUITKIJKEN
Waar komen we vandaan en waar gaan we met elkaar
achtergrond
Varken, augustus 2022 - 11
‘Hoog niveau varkensgezondheid’ “Als POV zijn we trots op het hoge niveau van varkensgezondheid en -welzijn in Nederland. Dit is onder andere te danken aan onze uitstekende veterinaire infrastructuur. Als we dit hoge niveau in de toekomst willen handhaven, zullen we extra aandacht moeten hebben voor gezondheid en welzijn van varkenshouders en erfbetreders. Want als het met hen niet goed gaat, kunnen ze ook niet goed voor onze varkens zorgen. Laten we dus omkijken naar elkaar en van daaruit gezamenlijk verder werken aan alle ambities die we als varkensketen – ondanks alle politieke en maatschappelijke tegenwind – nog steeds volop hebben. Want dat is wat we het liefst doen en waar we goed in zijn.”
“De varkenshouder is heel belangrijk voor de ziektevrije status van zijn of haar bedrijf. Zijn of haar invloed reikt heel ver, op het gebied van management en biosecurity. In discussies over deze onderwerpen gaat het vaak over vakmanschap. Dit houdt niet enkel in dat je beschikt over de theoretische basis, maar juist over praktische vaardigheden als manager en verzorger van Strevendieren. naar ziektevrij heeft voordelen voor mens, milieu en vooral voor jezelf als varkenshouder. Ziektevrij zorgt voor minder antibioticagebruik, lagere gezondheidskosten en verbetering van de technische en nanciële kengetallen op een bedrijf.
Miranda Kanters, varkensdierenarts VGTZ de varkenshouder (management en
“Als Topigs Norsvin ‘ontwerpen’ we varkens die optimaal presteren. We zijn dagelijks bezig de fokkerij af te stemmen op de wensen van onze klanten, de maatschappij en de wet- en regelgeving. En we zijn dagelijks bezig die genen naar onze klanten toe te brengen en bij de varkenshouders het optimale uit de genetica te halen door goede adviezen. Onze zeugen zijn de belangrijkste medewerkers op de bedrijven, ze moeten zelf in staat zijn de biggen die geboren worden groot te brengen. Er moeten voldoende goed geplaatste, functionele spenen beschikbaar zijn en in ons fokdoel is opgenomen dat er voor alle biggen die erbij komen ook spenen beschikbaar moeten zijn. Op onze kernfokbedrijven investeren wij volop in vrijloopkraamhokken, omdat onze zeugen uiteindelijk in deze (steeds meer toegepaste) systemen moeten presteren. Zowel zeugenlijn-beren alsook eindberen worden uitvoering getest. Daarbij is het uniek voor Topigs Norsvin om gebruik te maken van CT-scanners zodat we tot in detail in het varken kijken. De beelden van de spieren, het skelet en de botstructuur gebruiken we onder andere om te selecteren op karkas en beenwerk. Op deze manier maken we sterke dieren die optimaal presteren.” van Oort, Topigs Norsvin
Zonder een goede biosecurity is het niet mogelijk om voor langere tijd ziektevrij te blijven. Ook hier heb jij als varkenshouder een sleutelrol met jouw vakmanschap. Bij het inrichten van het bedrijf, het aansturen van personeel en de eisen die je stelt aan erfbetreders. Denk aan het inrichten en gebruiken van een douche voor alle bezoekers. Voorkom je insleep van ziektes op jouw bedrijf door iedereen te laten douchen en is er een duidelijk schone en vuile weg voor mens, dier en materiaal? Tijdens mijn werkdagen zie ik dat het op ongeveer de helft van de bedrijven verplicht is om te douchen en daar is deze ruimte ook hiervoor ingericht. Als je dit nog niet hebt ingericht, dan is het alvast een goed voornemen voor 2023?”
‘Volop investeren Ziektevrij:vrijloopkraamhokken’indeinvloed van
biosecurity) 12 - Varken, augustus 2022
Jean-Marie
Varken, augustus 2022 - 13
“Met het veranderende klimaat moeten we steeds meer maatwerk leveren om het voor onze dieren zo aangenaam mogelijk te houden. In de steeds warmere zomers met extreem hoge buitentemperaturen is het belangrijk daarop te anticiperen.
Karien Koenders, Voorzitter Collectief Praktiserende Dierenartsen
Veel veehouders zijn innovatief geweest en hebben bijvoorbeeld via verneveling verkoeling aangeboden. Een varken kan maar op twee manieren de effecten van hittestress verminderen. Door het verhogen van de warmteafgifte of door het verlagen van de productie van lichaamswarmte. Sprinklers op de daken zijn een uitkomst. We zien ook vaak dat daken wit worden gekalkt en dat ramen met directe zoninlaat verduisterd worden. In de stallen is het goed om op tijd de biggenlampen boven de nesten uit doen, om te voorkomen dat er extra warmte via straling bij de zeug komt. Voer in de koelere periode van de dag en zorg voor de juiste nippelopbrengst per minuut en pas op met wei- of nippelvoedering, in verband met het zoutgehalte. Zorg voor rust en regelmaat. Stel desnoods vaccinaties een aantal dagen uit. Zo werken we samen aan het voorkomen van hittestress.”
achtergrond ‘De beste zorg voor het dier start bij het werkbaar houden van het vak’ “Namens het Collectief Praktiserende Dierenartsen willen wij graag bijdragen aan deze editie waarbij we ook Theo Geudeke bedanken voor zijn inzet voor de varkensgezondheid gedurende zijn carrière. Het CPD – belangenbehartiger vóór en dóór de praktijk - zet zich in voor het werkbaar houden van het vak van dierenarts, zodat dieren altijd onmiddellijk de beste preventieve zorg en behandeling kunnen krijgen. Dierenartsen werken tegenwoordig in een complex veld met vele belangen. Het CPD levert inbreng op alle plaatsen waar beslissingen worden genomen die invloed hebben op het werk van de practicus. Hierbij steunt het CPD steeds de onafhankelijke positie van de practicus. Want als de dierenarts zijn werk goed kan doen vanuit professionele autonomie, wordt het dier het beste geholpen!”
Johan Hulzing, practicus bij Coöperatie Varkensartsen. Daarnaast actief voor de KNMvD in de Begeleidingscommissie Monitoring Dierziekten. ‘Hittestress in de loop der tijd’ wit
De diergezondheidsmonitoring is een laagdrempelig systeem dat een breed vangnet biedt voor het zo vroeg mogelijk opvangen van signalen over diergezondheid. De signalen zijn afkomstig van dierhouders uit verschillende sectoren, dierenartsen, verwerkende industrie, onderzoeksinstituten en instanties die zich inzetten voor de volksgezondheid.
Nederland loopt met de diergezondheidsmonitoring voorop ten opzichte van andere landen. Voor zo’n dichtbevolkt en sterk exporterend land is dat ook logisch. Ons land onderscheidt zich in de verantwoordelijkheid die de schakels in de agrarische keten op het gebied van diergezondheid nemen. De aanpak van diergezondheidsmonitoring in Nederland, waarbij overheid en veehouderijsector nauw samenwerken, is uniek in Europa. Dat we voorop lopen betekent niet dat we achterover kunnen leunen. Continu verbeteren blijft belangrijk, de wereld om ons heen verandert immers constant.
De monitoring onderzoekt, bundelt en analyseert deze signalen afkomstig van elkaar aanvullende instrumenten. Met de diergezondheidsmonitoring hebben we in Nederland een goed overzicht ‘Monitoring is een uniek instrument’ van wat er speelt en er kan snel nader onderzoek ingesteld worden wanneer daar aanleiding toe is. Denk aan de toename in leververdraaiingen en vitamine D3-tekorten bij varkens. Bevindingen worden gedeeld met dierhouders, dierenartsen en betrokken partijen, zoals overheid, veehouderijsector, humane gezondheidszorg en (mits relevant) omringende
Een goede samenwerking met betrokken partijen is daarom onmisbaar voor het op niveau houden en verbeteren van de diergezondheid. Dat blijven we nu en in de toekomst graag doen.”
Lotte Roos, Coördinator
Monitoring 14 - Varken, augustus 2022
achtergrond
“De gezondheid van mens, dier en hun leefomgeving hangen nauw met elkaar samen. Met veel mensen en dieren die op een klein oppervlak samenleven, is het dan ook belangrijk om een systeem te hebben dat nauwkeurig is en de gezondheid van dieren in Nederland in de gaten houdt. De overheid en veehouderijsector hebben daarom samen met GD de diergezondheidsmonitoring opgezet. En als we het over jubileums hebben, dit systeem viert dit jaar haar 20-jarig bestaan.
‘Een gezonde varkenshouderij met Zonvarkens’ “De sector is volop in beweging en dit raakt bijna iedereen met een hart voor de varkenshouderij. Als sector zijn we gebaat bij een gezonde en innovatieve sector. Zonvarken wil hierin een alternatieve keuze zijn voor de varkenshouder. Professionalisering en investeringen worden vaak gecombineerd met uitbreiding en in sommige gevallen met bijvoorbeeld een switch naar de biologische varkenshouderij. Zonvarken is hierin nu een nieuwe alternatieve keuze. Zonvarkensbedrijven houden varkens kleinschalig, met hierin antwoorden op de meeste recente maatschappelijke discussies. De belangrijkste doelstelling hierin is om meer boeren te houden en te hebben. Een vitaal platteland met Zonvarkens!” Jeroen Koks, www.zonvarken.nl
landen. Op deze wijze levert de monitoring een bijdrage aan het nemen van de juiste en tijdige maatregelen in de praktijk, maar ook op beleidsniveau.
Varken, augustus 2022pensioen15
Varkensdierenarts Tom Duinhof: “Door de vele bedrijfsbezoeken die hij aflegde, was hij in staat een grote hoeveelheid bedrijfsspecifieke kengetallen met betrekking tot fertiliteit te verzamelen, uitgesplitst in detail naar bijvoorbeeld cyclusnummer en worpnummer. Dit resulteerde in een actuele referentiestandaard voor zijn adviezen op zeugenbedrijven met betrekking tot de biggenproductie.” Diergezondheidsmonitoring en biosecurity “De monitoring van de varkensgezondheid door onze Veekijker heeft verschillende doelen. We moeten alert zijn op aangifteplichtige ziekten, we kijken naar trends in bekende aandoeningen en we signaleren bijzonderheden die misschien kunnen duiden op een nieuwe, nog onbekende aandoening”, zegt varkensdierenarts Manon Houben. Theo rondde onlangs een literatuurstudie af over het belang van biosecuritymaatregelen en de financiële voordelen van deze maatregelen voor varkensbedrijven. “Het nemen van externe biosecuritymaatregelen op varkensbedrijven heeft tot doel om introducties van infecties te voorkomen. Ook om een dreigende introductie van Afrikaanse varkenspest op een Nederlands varkensbedrijf te voorkomen, vanuit de wilde-zwijnenpopulatie of vanuit andere mogelijke bronnen, is een goed ingevoerde en uitgevoerde externe biosecurity essentieel”, legt Theo uit. Theo deelt ook graag zijn kennis met de praktijk, veelal door artikelen in vakbladen, zoals Varken. Hij is al sinds editie 1 betrokken bij Varken en wil zijn kennis graag overdragen. In deze Varken doet hij dit dan ook voor een laatste keer met een deel van ‘zijn’ onderwerpen: voeding, water en vruchtbaarheid.
AFSCHEID VAN EEN ONDERZOEKER MET STERKE BASIS IN DE
PensioenPRAKTIJKTheoGeudeke
Deze zomer gaat Theo Geudeke met pensioen, na bijna 35 jaar bij ons te hebben gewerkt. Wij nemen je aan de hand van een paar onderwerpen in vogelvlucht mee in wat Theo voor de varkenshouderij heeft betekend. Hij weet de theorie en de praktijk altijd met elkaar te verbinden.
Theo specialiseerde zich in de loop der jaren in advisering en ondersteuning van dierenartsen, veehouders, KI-stations en varkensfokkerijen in Nederland en het buitenland. Hij gaf advies aan de hand van grondige analyses van diergezondheidsstatussen en productieresultaten, met name op het gebied van fertiliteit en voeding.
www.flexxstore.nlGood storage, Healthy business Lange LaagGemakkelijklevensduurtereinigenenergieverbruik Hygiënisch & efficiënt bewaren van dierlijk afval en kadavers AfvalkoelingOpslag en transportKoelunits Bekij k de producten in onze webshop INADVERTERENVARKEN? Neem contact op met: Frank Roosenbeek T +31 (0)314 - 355 830 E frank.roosenbeek@dock35media.nl I www.dock35media.nl VOOROP DIERGEZONDHEIDIN varken 2021 nummer 97 John van der Wielen en Sanne Hermanspraten over MONITORINGbigvitaliteitInfluenza onder een vergrootglas Het belang van vitamine D3 VOOROP DIERGEZONDHEIDIN varkenvarkenNovember 2021DIERGEZONDHEIDVOOROPnummerIN varken UIT HET LAB DeHetantibioticumgevoeligheidsbepalinguitgelegd,wanneerzetjedezein?VITAMINESbelangvanvoldoendeinnameAllesBIGVITALITEITovereengoede start 001_VA99cover.indd VOOROP DIERGEZONDHEIDIN varkenvarken Augustus 2022 - nummer 100 JUBILEUMEDITIE! De honderdste editie van Varken en het afscheid van Theo RisicofactorenVRUCHTBAARHEIDGeudekeinbeeldDRINKWATERHoeishetgesteld met de kwaliteit? 100NUMMER 001_VA100 cover.indd 1 12-08-2022 13:42
Water is een unieke substantie. Water is onmisbaar voor alle levende organismen. Zonder zuurstof is leven mogelijk, maar zonder water niet. Het water moet smakelijk zijn en altijd beschikbaar. Hoe staat het met de watervoorziening in de stallen? Doordat watermoleculen asymmetrisch zijn opgebouwd, hebben ze een enigszins positief en een enigszins negatief geladen kant. Daardoor trekken watermoleculen elkaar aan en is het bij kamertemperatuur een vloeistof terwijl stoffen met een vergelijkbare molecuulgrootte vaak vluchtig zijn. Door die typische structuur is water ook een ideaal oplos- en transportmiddel voor allerlei andere stoffen, zoals zouten, suikers en eiwitten. Veedrinkwater
Als een dier niet wil eten is de eerste vraag altijd: heeft het genoeg kunnen drinken? Voldoende drinken is ook van groot belang ter preventie van hittestress. Of een dier hittestress ervaart hangt in eerste instantie af van de omgevingstempera tuur, daarnaast is vooral de relatieve luchtvochtigheid belangrijk. Vochtbehoefte varkens Afhankelijk van de leeftijd hebben vleesvarkens 5 tot 15 liter water per dag nodig. Een vuistregel is dat varkens per dag 50 tot 70 milliliter water per kilogram lichaamsgewicht nodig hebben. Bij zeugen is de behoefte sterk afhankelijk van het cyclusstadium. Hoogdrachtige zeugen en zeugen in de kraam stal hebben tot 40 liter per dag nodig. De laatste 12 uur voor het werpen drinken zeugen wel 30 liter. Als een dier niet wil eten, is de eerste vraag of het genoeg heeft kunnen drinken
Geudeke,
Het belang wateronderzoekvanHOESTAATHETMETHETWATERDATVARKENSKRIJGEN? afdeling), ontstaat de kans op groei van micro-organismen in het water. Een eerste indruk van de kwaliteit van drinkwater krijg je door goed te letten op kleur, geur, helderheid en bezinksel. Een afwijkende kleur of helderheid kan duiden op ammonium, ijzer of mangaan in het water. Door bacteriële verontreiniging kan water afwijkend ruiken. Bezinksel in het water kan komen door ijzer, mangaan of bacteriën. Smakelijkheid De smaak van water wordt onder andere bepaald door het ijzergehalte en de hardheid. In hard water zit veel calcium en magnesium. Vooral extreem zacht water smaakt vaak niet goed. De hardheid van water wordt uitgedrukt in graden Duitse Hardheid (ºD). Nederlands leidingwater zit rond de 10ºD. Boven de 20ºD is de kans verhoogd dat kalkneerslagen en mogelijk verstopping ontstaan in het drinkwatersysteem. Water zachter dan 4ºD smaakt vaak niet best. Dergelijke zacht water kan eigenlijk alleen worden bereikt door het gebruik van waterontharders. Andere stoffen die de smaak van water negatief beïnvloeden zijn zout, ammonium en verontreinigingen. Het belang van goede smakelijkheid zit hem in het feit dat dieren doorgaans eerst drinken en dan gaan eten. Als ze minder drinken door een slechte smaak, zullen ze ook minder eten; met als gevolg verminderde weerbaarheid.
Varken, augustus 2022drinkwater17
Nog voordat drinkwater wordt onderzocht, kan je al een idee vor men of de waterverstrekking deugt. Dat begint met goede toe gang tot drinkbakken. Verder moeten de drinkbakken en leidin gen schoon zijn. Dat valt in de praktijk vaak tegen. Vooral als leidingen een tijd niet zijn gebruikt (leegstand van een stal of
Water voor mens en dier moet smakelijk zijn en altijd beschik baar. Het mag niet schadelijk zijn voor de gezondheid. Speciaal voor onze landbouwhuisdieren geldt bovendien dat de waterkwa liteit de voedselveiligheid (vlees, ei, melk) niet in gevaar mag brengen. De kwaliteit van het drinkwater is allereerst gerelateerd aan de herkomst. Als het leidingwater betreft is de kwaliteit goed, zeker in Nederland. Bij veedrinkwater uit een eigen bron ben je als veehouder zelf verantwoordelijk voor de kwaliteit. Beoordeling
Theo varkensdierenarts
18 - Varken, augustus 2022
Wat is de kwaliteit van de herkomst van het water? 1 Is het water schoon, helder en heeft het geen afwijkende geur?6 Zijn er signalen die kunnen wijzen op problemen met de drinkwatervoorziening?7
Hoe kan water schadelijk worden? Veel stoffen komen van nature voor in water, zoals ammonium, nitraat, sulfaat, ijzer, mangaan, zout, calcium en magnesium. Het wordt pas vervelend als de concentraties van deze stoffen te ver oplopen. Daarnaast zijn er stoffen die ontstaan door biologische processen en die een schadelijk effect op de gezondheid kunnen hebben. Dat zijn bijvoorbeeld nitriet, zwavelwaterstof en schimmel of bacterietoxinen. Schadelijkheid van water ontstaat vaak door ingrepen van de mens. Zo kunnen in een ontijzeringsinstallatie bacteriën groeien die nitriet produceren. Door het gebruik van ontharders kan het natriumgehalte te sterk toenemen en door verontreiniging met mest kunnen bacteriën, zoals E. coli, in het water terecht komen. Door gebruik van antibiotica kan schimmelgroei juist een kans krijgen. Schimmels kunnen schimmeltoxinen produceren met een schadelijk effect op de gezondheid doordat de weerstand verzwakt raakt. Ten slotte kunnen gecombineerde toevoegingen van zuren en ontsmettingsmiddelen, in het bijzonder actief chloor, leiden tot vorming van giftig chloorgas. Schadelijkheid verontreinigd water Ammonium is niet zeer schadelijk voor de gezondheid. Ammonium in het lichaam is een onderdeel van de normale stofwisseling. Schadelijke effecten worden pas waargenomen bij hele hoge doses. Ammonium in het lichaam wordt door de lever omgezet in ureum. Dit kost energie. Overmatige opname van ammonium kost dus meer energie. Verder is ammonium in water een aanwijzing voor vervuiling met mest. Nitraat is een natuurlijke stof en een belangrijke voedingsstof voor planten. Het maakt deel uit van de stikstofkringloop. Nitraat kan worden omgevormd tot nitriet en dat is wel giftig. Nitriet bindt in het lichaam aan rode bloedkleurstof en verhindert dan het transport van zuurstof door het bloed. Ernstig zuurstoftekort is onverenigbaar met leven. In lagere concentraties heeft nitriet ook effect op de vruchtbaarheid.
Wij kunnen in drinkwater de zuurgraad, ammonium, nitriet, nitraat, chloride, zout, ijzer, mangaan, sulfaat, hardheid, het aantal colibacteriën en het totaal kiemgetal onderzoeken
Te veel chloride maakt water minder smakelijk, met als mogelijk gevolg minder voeropname. Te veel zout (natrium) kan resulteren in diarree en eveneens tot hersenverschijnselen (zoutvergiftiging).
Diergezondheids-problemen
Te veel ijzer kan ook leiden tot diarree en daarnaast verdringt het koper; een essentieel sporenelement. Te veel sulfaat geeft slappe
BronwaterLeidingwater
Varken, augustus 2022 - 19 R R R Werkt de naarbehandelings-water-installatieendewaterlterbehoren?2 Hoe is het aangelegd?waterleidingsysteem Dode leidingen Vervuilde leidingen/bio lm Doorhangende leidingen Verminderde wateropname Onvoldoende drinkplekken Wordt er toegevoegdietsaan het water? Bijvoorbeeld zuren of vitaminen? 4 Meten is weten! Is er aanwezig?breektankeen 5 R R R E 3 Wordt er bronwaterkwaliteitsprogrammauitgevoerdbronwateronderzoekinhetkadervaneen?Voldoethetaandegesteldeeisen? drinkwaterTheo Geudeke, varkensdierenarts mest en te veel sul de (zwavelwaterstof, H2S) blokkeert de zenuwgeleiding waardoor uiteindelijk verlamming kan optreden. Een hoog kiemgetal betekent dat er te veel bacteriën in het water zitten, zoals E. coli. Dat is slecht voor de darmgezondheid. Als de zuurgraad afwijkend is, heeft dat effect op de smaak en het kan een gevolg zijn van verontreinigingen. Stoffen als ijzer, mangaan en calcium zijn niet direct schadelijk voor de gezondheid, maar kunnen technisch schadelijk zijn voor het drinkwatersysteem. Wateronderzoek Wij kunnen in drinkwater het volgende onderzoeken: zuurgraad, ammonium, nitriet, nitraat, chloride, zout, ijzer, mangaan, sulfaat, hardheid, het aantal colibacteriën en het totaal kiemgetal. Steeds wordt bepaald of het water goed is of ongeschikt. Daartussenin is sprake van een grijs gebied. Dan is het water nog niet ongeschikt maar alertheid is geboden. Als water op meerdere punten minder geschikt is, wordt het uiteindelijk toch afgekeurd voor gebruik als drinkwater.
20 - Varken, augustus 2022
Dierenartsen wijzen bij veruit de meeste gezondheidsklachten bij varkens naar een infectieuze oorzaak. Ook bij pathologisch onderzoek uitgevoerd door GD blijkt dat er bij veel ingezonden kadavers sprake was van een infectieziekte.
Echter, sommige klachten zijn te koppelen aan andere oorzaken, zoals voeding, huisvesting, verzorging en hygiëne. En ook bij infectieuze problemen zijn bedrijfsomstandigheden, zoals voeding, vaak van invloed op de ernst van de ziekteverschijnselen.
Gezondheidsklachtenenvoeding
Maagdarmdraaiingen
0%1%2%3%4%5%6%7% 1 2 2012 3 4 1 2 2013 3 4 1 2 2014 3 4 1 2 2015 3 4 1 2 2016 3 4 1 2 2017 kwartaal 3 4 1 2 2018 3 4 1 2 2019 3 4 1 2 2020 3 4 1 2 2021 3 4 maagdarmdraaiingen (+ lever, milt) Varken, augustus 2022 - 21 Online monitorTheo Geudeke, varkensdierenarts
Vitaminering Andere voedingsgerelateerde gezondheidsklachten die de laatste tijd meer in de belangstelling staan en waarover aan de Veekijkertelefoon veel vragen gesteld worden, zijn gevolgen van tekorten (of overmaat) aan bepaalde vitaminen. Ook in dit magazine is daar geregeld over geschreven. Voorbeelden zijn chronische slijters door vitamine B12-tekort, kreupelheid door vitamine D3- en/of vitamine E-tekort of door te veel vitamine A, biggen met knikruggen door vitamine D3-tekort of klauwproblemen door te veel (of te weinig) biotine. Vertrouw niet blindelings op de gehalten aan vitaminen in varkensvoer en ga er zeker niet vanuit dat over de samenstelling van aanvullende vitaminemixen goed is nagedacht. Nader onderzoek aan de varkens (secties, bloedonderzoek) kan aanwijzingen geven voor onjuiste vitaminering.
Een gezondheidsprobleem dat direct is te koppelen aan voeding en voeropname, is een draaiing van delen van het maagdarmkanaal, inclusief draaiingen van de milt en de lever. Bij sectieonderzoek blijkt ruim 5 procent van de ingezonden vleesvarkens en volwassen varkens een maagdarmdraaiing te hebben. Vanaf 2018 lijkt sprake van een trendbreuk. Voorheen had 2,5 procent van de ingezonden dieren een maagdarmdraaiing en vanaf 2018 gemiddeld 5,5 procent (zie de figuur). Als ook de diagnoses meegenomen worden die niet direct verband houden met de doodsoorzaak, dan blijkt zelfs 8,9 procent van de ingezonden varkens een maagdarmdraaiing te hebben. Bekende risicofactoren voor het ontstaan van maagdarmdraaiingen zijn eenmaal daags voeren, schrokkerig eten, (te) natte brij, gisting in het voer en onrust tijdens het voeren. Het feit dat het moderne varken zeer vlot en veel wil eten, kan meespelen. Vaak beschouwt men in de praktijk een maagdarmdraaiing als een toevallige bevinding, maar het kan wel degelijk ten grondslag liggen aan een bedrijfsprobleem met verhoogde uitval van (zware) vleesvarkens of zeugen.
Figuur: Percentage van ingezonden varkens voor pathologisch onderzoek waarbij draaiingen van delen van het digestiestelsel als diagnose is gesteld (per kwartaal, periode 2012 - 2021) Ga er zeker niet vanuit dat over de samenstelling van aanvullendegoedvitaminemixenisnagedacht
Dinsdagmiddag 4 februari staat de diagnose varkenspest vast. De ernstige gevolgen voor een groot aantal bedrijven zijn inmiddels bekend.
TOEN EN NU: EEN RAMPSCENARIO VOLTREKT ZICH de boer op Scan de QR-code om naar onze AVP-pagina te gaan, met onder meer een afbeelding met maatregelen die je kunt nemen. geldt een meldplicht voor laboratoria die monsters van dieren onderzoeken. Een uitbraak van AVP in Nederland is realistisch, maar met betrokkenheid van iedereen in de sector kunnen we er alles aan doen om een introductie in Nederland te voorkomen. Laten we kritisch kijken naar onze eigen invloed. Wat kan ik er aan doen om de verspreiding van AVP te voorkomen? Zo staan we sterker om samen de ziekte te bestrijden.
Aangezien de diagnose nog niet met zekerheid kan worden gesteld, wordt de RVV ’s avonds laat nog verzocht om opnieuw onderzoeksmateriaal in te sturen.
Dit jaar is het 25 jaar geleden dat de uitbraak van Klassieke varkenspest realiteit werd in Nederland. Waren we klaar voor een rampscenario? Nee, het overviel iedereen in Nederland.
Varken, augustus 2022 - 23
Samengevat voor een ieder die er bij betrokken was, zelfs 25 jaar later: onmacht, zorgen, pijn en verdriet.
Maandagochtend 3 februari 1997: zowel een dringend telefonisch verzoek door de practicus voor een bedrijfsbezoek, als de bevindingen van een sectie bij GD zijn het startpunt voor alarmfase 1. Er zijn ernstige verdenkingen van een varkenspestuitbraak in Nederland. De RVV wordt gewaarschuwd en onderzoeksmateriaal wordt direct per koerier naar het ID-DLO in Lelystad gebracht.
edities100…EENKIJKJEINHETVERLEDEN
Nu in 2022 is er opnieuw een uitbraak dichtbij de grens van Nederland. Er is een continue dreiging van een introductie met Afrikaanse varkenspest (AVP). Het virus kan voorkomen bij gehouden varkens en bij wilde zwijnen. Het strikt uitvoeren van biosecuritymaatregelen is de sleutel om besmetting van gehouden varkens met het virus te voorkomen. Uitvoering van het bestrijdingsplan: dit vraagt vakmanschap! Samen is het kernwoord. Als er een uitbraak van Afrikaanse Varkenspest komt in Nederland, dan moeten we het samen oplossen dóór samen te werken. Om bij een uitbraak zo snel mogelijk te kunnen handelen, is het van groot belang dat iedereen die een vermoeden heeft van een besmetting met AVP, dit gelijk meldt bij de NVWA. Deze meldplicht geldt niet alleen voor varkenshouders, maar ook voor dierenartsen en andere erfbetreders. Ook
Terug in de varkenssector GD zocht varkensdierenartsen en na een gesprek zag hij het wel zitten om er aan de slag te gaan. Bas: “Ik ben weer terug in de landbouwhuisdieren en kan mijn steentje bijdragen. Er is nu meer aandacht voor bigvitaliteit dan toen ik in de praktijk werkte. Bigvitaliteit werkt ook mee aan het vergroten van de maatschappelijk draagvlak. Het is in de varkenssector altijd een samenspel van diergeneeskunde, economie en techniek. De diergezondheid is belangrijk, want je wilt gezonde dieren zonder problemen in je stallen hebben lopen. Daarnaast is de economische kant belangrijk, je runt uiteindelijk een bedrijf waar je mooie producten mee wilt leveren. Techniek ondersteunt daarbij, denk aan de systemen om verse lucht aan te sturen of mest af te voeren.”
Trends volgen Bas vindt het ook belangrijk dat er overkoepelend inzicht is in trends binnen de varkenssector. “De praktijken wisselen onderling weinig informatie uit. Het is goed dat signalen bij GD binnenkomen, zodat we inzicht hebben in de trends. Welke kansen en bedreigingen liggen op de loer? Wat speelt er in Nederland, wat zien we in een bepaalde regio? Hoe vertalen en verbinden we dat? Zodat we grote problemen met de varkensgezondheid voor zijn. Want een uitbraak, zoals de varkenspest in 1997, dat nooit meer. Door vroegtijdig signalen op te pikken, houden we de varkenssector met elkaar gezond. Je vindt mij vooral aan de telefoon bij de Veekijker, waar ik dierenartsen met vragen graag verder help. Meedenken om samen verbeteringen voor elkaar te diergezondheidkrijgen.”volgens AA 20 25 500, info@gddiergezondheid.nl
De 48-jarige Bas Engel versterkt sinds enkele maanden de afdeling Varken van GD. “Ik word enthousiast als ik de passie van de varkenshouders en praktijkdierenartsen zie. De samenwerking met hen verder verbeteren en me zo kunnen inzetten voor een nog betere diergezondheid en dierenwelzijn, dat spreekt me aan.” Je vindt Bas veel langs het rugbyveld, waar hij zijn drie zoons aanmoedigt die deze sport fanatiek beoefenen. In zijn vrije tijd mag Bas graag in en om het huis bezig zijn en bouwt hij een camper. Na zijn afstuderen zo’n twintig jaar geleden werkte hij veertien jaar in een dierenartspraktijk. Vanwege een longaandoening kon Bas geen bedrijven meer bezoeken en maakte hij de switch naar één van de diergeneeskundige ketens in Nederland als operationele en acquisitiemanager. “In die jaren verschoof de focus van landbouwdieren naar gezelschapsdieren. Terwijl juist de landbouwhuisdieren me aantrekken. Je werkt dan in een sector waar voedsel wordt geproduceerd voor mensen. Dat is een hele nobele taak en ik stop daar graag mijn tijd en energie in.”
Bas Engel Postbus 9, 7400
www.gddiergezondheid.nl,
Deventer, T. 088
