Ο Στωικισμός & η ανάγκη καινούργιων θεών

ΓΙΩΡΓΟΣ ΦΑΡΣΑΚΙΔΗΣ

Ο ΣΤΩΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΑΝΑΓΚΗ ΚΑΙΝΟΥΡΓΙΩΝ ΘΕΩΝ

ΑΘΗΝΑ 2012

Ο ΣΤΩΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΑΝΑΓΚΗ ΚΑΙΝΟΥΡΓΙΩΝ ΘΕΩΝ

ΓΙΩΡΓΟΣ ΦΑΡΣΑΚΙΔΗΣ

Ο ΣΤΩΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΑΝΑΓΚΗ ΚΑΙΝΟΥΡΓΙΩΝ ΘΕΩΝ

© Γιώργος Φαρσακίδης Τηλ. 210 86 47 527 - 2310 20 40 18 ISBN: 978 - 960 - 93 - 3666 - 6

Ευχαριστώ την Άννα Χαλβατζόγλου, Ιορδάνη Χριστοδούλου και όσους με βοήθησαν κατά οποιονδήποτε τρόπο στην έκδοση αυτού του βιβλίου

Στη νέα γενιά

Κι αν είναι η σκέψη σου πριν από σένα δεν είναι θέλημα θεού και γέννα της σκλάβας σκέψης σου, σκλάβα δετή σου τηνε φτιάξανε οι δυνατοί... Κώστας Βάρναλης

ΠΡΟΛΟΓΙΣΜΑ Σ’ αυτό το βιβλίο επιχειρείται μια σύντομη παρουσίαση της μιας από τις τρεις «ομοούσιες» μονοθεϊστικές θρησκείες, τις πιο βίαιες και κυρίαρχες στον πλανήτη. Δίνεται μια σειρά απο εκείνα που σκοπίμως παραλείπονται από την «επίσημη Ιστορία», συγκαλύπτοντας τις ανομίες της εκάστοτε «Ελέω Θεού» εξουσίας. Η ιστορία και των τριών, «εξ αποκαλύψεως» θρησκειών, υπήρξε μια ιστορία επεκτατικών και εμφυλίων πολέμων. Στο όνομα ενός «δικού τους θεού», και στις εντολές των ιερατείων πραγματοποιήθηκε η εξόντωση εκατομμυρίων ανθρώπων. Όσο αφορά την προσπάθεια δικαιολόγησης των φρικαλεοτήτων με την επίκληση, στο «πνεύμα δύσκολων εποχών» πρέπει να πούμε πως δεν αποτελεί παρά μια δικαιολογία του «πνεύματος των κυριάρχων». Κι ας μη ξεχνάμε ότι στον καιρό τους όταν ο Αριστοτέλης θεωρούσε ανεπίτρεπτη πρόκληση την ισότιμη αντιμετώπιση δούλων και γυναικών, υπήρχε και ο Κήπος του Επίκουρου, όπου συμφιλοσοφούσαν μαζί του γυναίκες και δούλοι. Και όταν ο Πλάτωνας πρέσβευε την κατ’ εντολή του θεού υποταγή των αδυνάτων στους ισχυρούς υπήρχε κι ο Πρωταγόρας που διακήρυττε ότι: «...Οι θεοί ποτέ δεν φανερώθηκαν σε κανένα ούτε και έταξαν σε βασιλιάδες και ευπατρίδες να κυβερνούν...» Όταν κάνοντας ιστορία δεν εξοργίζεσαι με το άδικο, είναι σα να συμβάλλεις στην επανάληψη των εγκλημάτων του παρελθόντος.

Η αλήθεια είναι ότι σ’ όποιον ανήκει στην «επιστημονική συντεχνία» των εντεταλμένων να ασχολούνται με την ερμηνεία του παρελθόντος δεν είναι εύκολο να μην ακολουθήσει την πεπατημένη. Και πρέπει να έχεις τόλμη και αρετή να μελετήσεις την Ιστορία απαλλαγμένη από προφητείες, θαύματα και αναστάσεις νεκρών. Και η πραγματική Ιστορία που θα γραφτεί απ’ όσους το τόλμησαν θα βρίσκεται πιο κοντά στην αλήθεια από την παραποιημένη επίσημη Ιστορία. Σε μια εποχή γενικευμένης παγκόσμιας κρίσης, όπου ο σκοταδισμός προσπαθεί να μας πισωγυρίσει σ’ έναν καινούργιο μεσαίωνα είναι όσο ποτέ αναγκαίο να καταγγείλεις τον ολέθριο ρόλο των όπου γης ιερατείων που ταυτίζουν την ύπαρξη τους με την εξουσία των κοινωνικά προνομοιούχων. Γιώργος Φαρσακίδης

Τα κείμενα αυτού του βιβλίου είναι παρμένα από μελέτες έγκριτων μελετητών και η προσωπική συνεισφορά μου συνίσταται στην επιλογή, διαμόρφωση και καταταξή τους. Μια σειρά κείμενα, επιλεγμένα και ξανακοιταγμένα, τα έχω πάρει από το βιβλίο μου: Ιαματικά ψεύδη και «βέβηλες» προσεγγίσεις.

Πολεμώντας στην Τροία

10

ΔΥΟ ΚΟΣΜΟΙ ΑΝΤΙΜΑΧΟΙ Στην Ελλάδα πρωτοπόροι στις κοσμοϊστορικές αλλαγές για την κατάργηση των βασιλιάδων και της αριστοκρατικής εξουσίας στάθηκαν οι δώδεκα πολιτείες της Ιωνίας. Τη μεγαλύτερη τροχοπέδη στις κοινωνικές αλλαγές θα αποτελέσουν τόσο η στρατοκρατική, κλεισμένη στον εαυτό της, πολιτεία της Σπάρτης, όσο και οι νοσταλγοί της παλιάς τους κυριαρχίας, ιερατεία και η λακωνίζουσα αριστοκρατία, που θα επιστρατεύσουν, για να πολεμήσουν το δήμο, τη θρησκευόμενη φιλοσοφία. Στο μέτωπο ενάντια στη λογική ερμηνεία του κόσμου την πρώτη θέση έχει η Κοσμογονία του Ησιόδου. Ο Ησίοδος είναι μύστης και έχει παραισθήσεις που δεν είχε ο Όμηρος. Ο Ησίοδος επικοινωνεί με τις Μούσες και επιχειρεί να αποκαταστήσει το μύθο που τον είχαν κλονίσει οι λογικές ερμηνείες. Για τον Ησίοδο η ψυχή, που είναι αιώνια και αθάνατη, κλείστηκε για κάποιο παραστράτημα σε σώμα ανθρώπου και θα λυτρωθεί ακολουθώντας τις εντολές του Ορφέα.* Όσο αφορά τις γυναίκες, ο «Θεός», κατά τον Ησίοδο, «θέλοντας να κολάσει το ανθρώπινο είδος, έπλασε τη γυναίκα»!

* Ο Ορφέας είναι πρόσωπο μυθικό που θα αποκαλύψει στους ανθρώπους «...το μυστήριο της θεϊκής καταγωγής της ψυχής και με την ενάρετη ζωή, απολύτρωσή της από το γήινο σώμα». Για τους Έλληνες όμως ο Ορφέας γίνεται ο τραγουδιστής με την κιθάρα και την ελληνική περιβολή. Ο Ορφισμός υποστηρίχτηκε από την αριστοκρατία και μετά τον 5ον αιώνα θα γίνει μια επιπλέον θρησκεία.

11

Η ΙΩΝΙΚΗ ΦΥΣΙΚΗ ΚΑΙ ΤΟ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ Η Ιωνική φυσική, με βάση την αρχή της αιτιοκρατίας, προσπαθεί να εξηγήσει τον κόσμο στην κίνηση και την αλλαγή, με το λογικό και τις αμυθολόγητες ερμηνείες. Σε αντίθεση με τους Ίωνες, οι αριστοκράτες, όπως ο Ησίοδος, οι πυθαγόρειοι μυστικιστές, ο Σωκράτης, ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης, στην επιδίωξη να στεριώσουν τη θέση τους, καλλιεργούνε τους μύθους. Ορθολογιστής, ποτισμένος με την ιωνική φυσική, είναι ο κόσμος του Θουκυδίδη και του Ευριπίδη (που θα καταγορηθεί και για αθεΐα). Από τους πιο γνωστούς φυσικούς στην εποχή του Περικλή είναι ο Διογένης ο Απολλωνιάτης, ο Δημόκριτος και ο Ηράκλειτος που θα διακηρύξει ότι: «Τα πάντα κυλούν, τα πάντα αλλάζουν... και τον κόσμο δεν τον έφτιαξε κανένας θεός.» Για τους σοφιστές οι άνθρωποι θεοποίησαν ό,τι τους έτρεφε και τους ωφελούσε, ήλιο, ποτάμι, λιβάδι, αλλά και τους εφευρέτες, την Δήμητρα, τον Διόνυσο, τον Ήφαιστο... Το θρησκευτικό φαινόμενο είναι λειτούργημα κοινωνικό και πολιτικό και στη συνείδηση του λαού εκφράζεται με τις τελετές, τους χορούς, τις θυσίες, το μεγαλείο της δημοκρατικής πολιτείας. Να γιατί οι εκδημοκρατισμένοι, οι «ανθρώπινοι θεοί» της Αθηναϊκής πολιτείας έχουνε γίνει στόχος διασυρμού από τους αριστοκράτες.

* 12

Θυσία της Ιφιγένειας. Τοιχογραφία

13

ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ ΣΟΦΙΣΤΈΣ Όλα καθορίζονται από τον άνθρωπο. Οι θεοί ποτέ δεν φανερώθηκαν σε κανέναν ούτε και έταξαν σε βασιλιάδες και ευπατρίδες να κυβερνούν… Πρωταγόρας Η νίκη πάνω στους Πέρσες ήταν νίκη της δημοκρατίας και την ακολούθησε μια πραγματική άνθηση. Βέβαια το Μαντείο των Δελφών και η παραμερισμένη αριστοκρατία (που ευχόταν να νικήσουν οι Πέρσες) ανησυχούσε με τον ασυγκράτητο διαφωτισμό που επικρατούσε. Οι νέοι διαφωτιστές–σοφιστές ξεγύμνωναν από το μυστήριο τους ανθρώπινους θεσμούς, διαπιστώνοντας ότι οι θεσμοί δεν έχουν καμιά θεϊκή προέλευση, αλλά είναι έργα ανθρώπων. Σοφιστές όπως ο Πρωταγόρας, ο Ιππίας, ο Πρόδικος, ο Γοργίας και άλλοι, απέκτησαν σημαντικότατη θέση στη διανοητική ιστορία του ανθρώπου. Με τη συμβολή τους ο κόσμος από θεοκρατικός γίνεται ανθρωποκεντρικός και κριτήριο για όλα ο άνθρωπος. Ο Αναξαγόρας που ισχυριζόταν ότι τα ουράνια σώματα είναι σφαίρες πυρακτωμένες, θα κατηγορηθεί για αθεΐα και θα πεθάνει στην εξορία. Μέσα στο κλίμα που γέννησε τη σοφιστική, άνθησε ο Αττικός πολιτισμός του «Χρυσού Αιώνα» σαν μια ανεπανάληπτη σελίδα της ιστορίας. Και είναι ευνόητοι οι λόγοι που πολεμήθηκαν τόσο οι σοφιστές από τον Πλάτωνα και τους ομοίους του.

* 14

Σχολή Αθηνών

ΕΚΦΥΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΠΟΓΝΩΣΗ Αυτή την υπέροχη περίοδο του «Χρυσού Αιώνα» θα την αφανίσουν οι συνέπειες του Πελοπονησιακού και των πολέμων που ακολούθησαν. Οι ολιγαρχικοί αρπάζουν την εξουσία, γκρεμίζουν τα μακρά τείχη, το θώρακα της δημοκρατίας. Με τη σπαρτιατική φρουρά στην Ακρόπολη οι «τριάκοντα τύραννοι» σφάζουν και διαγουμίζουν τις περιουσίες των δημοκρατικών. Ο 4ος αιώνας ζει την τρομοκρατία στην πιο φρικιαστική της μορφή, βυθίζοντας την Ελλάδα σε εκφυλισμό και απόγνωση.

15

ΠΥΘΑΓΟΡΕΙΟΙ Οι Πυθαγόρειοι, καλλιεργώντας τα Μαθηματικά, έφτασαν στο συμπέρασμα ότι οι αριθμοί είναι η «ουσία των πάντων». Ο «πυθαγόρειος τρόπος του βίου», που θαυμάζει ο Πλάτωνας, είναι στροφή στους αυστηρούς κανόνες ζωής, τη νέκρωση της σάρκας, παρουσιάζοντας σαν θεάρεστο τον αρχαϊκό αριστοκρατικό τρόπο ζωής. Ο Πυθαγόρας με τους οπαδούς του κυβέρνησαν στην Κάτω Ιταλία με αλαζονία και ομαδικές σφαγές των δημοκρατικών και όταν ξεριζώθηκαν από εκεί άφησαν πίσω τους άσχημο όνομα. ΠΑΡΜΕΝΙΔΗΣ Ο κύριος εκπρόσωπος της Ελεατικής Σχολής (από την Ελέα της Ιταλίας), ήταν ο μαθητής του Πυθαγόρα αριστοκράτης Παρμενίδης. Για το γενάρχη της υποκειμενικής ιδεαλιστικής μεταφυσικής ο γύρω μας κόσμος δεν είναι παρά το ξεγέλασμα των αισθήσεων και το «αληθινό» είναι οι έννοιες που σχηματίσαμε για τα πράγματα.

Πυθαγόρας

16

ΣΩΚΡΑΤΗΣ Ο Σωκράτης, όπως και οι οπαδοί του, τάσσονται, με τους επικριτές της δημοκρατίας, διαστρέφοντας την έννοια του «φυσικού δικαίου», που δίδαξαν οι σοφιστές, σε «δίκαιο του ισχυρότερου». Ο πληβείος αυτός γιος του Σωφρονίσκου, ξημεροβραδιάζεται με τους αριστοκράτες και τρέφει βαθιά περιφρόνηση, για τους ανθρώπους του λαού, τη δημοκρατία, και τις φυσικές επιστήμες, που είναι «τέκνα του δήμου». Με το δελφικό «γνώθι σαυτόν», την ειρωνεία και την προσποιητή άγνοια «εν οίδα ότι ουδέν οίδα», πάει να εξευτελίσει την ανθρώπινη γνώση, και ν’ ανοίξει το δρόμο της πίστης. Αλλά κι ο ισχυρισμός του ότι δέχεται φώτιση από το «δαιμόνιο», η σχέση του με το Δελφικό Μαντείο* και ο χρησμός που θα φέρει από εκεί ο Χαιρεφών, για την «εξαιρετική του σοφία», τον κάνει ύποπτο στα μάτια του δήμου. Η «Διαλεκτική», του Σωκράτη (στην αρχική σημασία της η τέχνη της συζήτησης), είναι για τον Πλάτωνα «η κατ’ εξοχήν επιστήμη που δίνει το σωστό ορισμό» και κάνει τους ανθρώπους «άριστους και ηγεμονικότερους», δηλαδή άξιους να κυβερνήσουν! * Κατά την αρχαιότητα το Μαντείο των Δελφών, με τους χρησμούς του, κρατούσε τα νήματα της τότε «διεθνούς πολιτικής. Κατά τους Μηδικούς πολέμους το Μαντείο των Δελφών «εμήδισε» και κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο «λακώνισε».

17

Ο Σωκράτης πέρασε όλη του τη ζωή μ’ ένα ατέλειωτο κουβεντολόι στις παλαίστρες, την αγορά, στα σαράφικα. «Μα είναι σωστό» έλεγε ο Επίκουρος «ένας ολόκληρος άνδρας, να παίρνει πόζες, να χειρονομεί, να μορφάζει, να αραδιάζει φράσεις και σχήματα, θέλοντας να αποδείξει τα αναπόδειχτα;». Αλλά και ο Κολώτης, μαθητής του Επίκουρου, έχοντας στόχο την περιφρόνηση του Σωκράτη για τις αισθήσεις και τις φυσικές επιστήμες, είπε «Όμως γνωρίζεις ότι το φαΐ είναι φαΐ, το πανωφόρι πανωφόρι και πώς να φυλάγεσαι από φίδια και λύκους.» Ο Σωκράτης θαυμάζει και ξεχωρίζει τους «ισχυρότατους και πρωτεύοντας…» Από τον κύκλο των θαυμαστών του Σωκράτη ήτανε και ο Κριτίας που θα αιματοκυλήσει το δήμο, ο Αλκιβιάδης που θα φέρει τόσες συμφορές στην Αθήνα, αλλά και ο Πλάτων κι ο Ξενοφών* που υπηρέτησαν τους «Τριάκοντα τυράννους». Από τον Σωκράτη και μετέπειτα πραγματοποιείται η μεγάλη στροφή της φιλοσοφίας από τη μελέτη της φύσης στα ηθικά προβλήματα.

ΣΤΟ ΠΑΝΘΕΟ ΤΩΝ ΕΚΛΕΚΤΩΝ Ο δήμος, αφού ανέτρεψε την τυραννία των «τριάκοντα», δίκασε το Σωκράτη και οι δικαστές με τις μνήμες γεμάτες από τις πρόσφατες σκηνές φρίκης και αίματος που είχανε ζήσει, τον καταδίκασαν σαν φίλο και θεωρητικό της ολιγαρχίας. Και ήταν επόμενο ο Σωκράτης ν’ ανυψωθεί απ’ τους μεταγενέστερους φορείς του σκοταδισμού στο πάνθεο των εκλεκτών. *Ο Ξενοφών ήταν ένας από τους ολιγαρχικούς που όταν γινόταν η μάχη του Μαραθώνα προσεύχοταν για τη νίκη των Περσών και περίμεναν το σήμα για να τους παραδώσουν την πόλη.

18

Πίνοντας το κόνιο

Άλλωστε για τη φράση του: «...θα εξακολουθείτε να κοιμάστε ώσπου... ο Θεός θα σας στείλει άλλον κανένα» ο Σωκράτης θα βαθμολογηθεί ψηλά από τη χριστιανική ιστορία για το ότι «προέβλεψε» τον ερχομό... του Χριστού! Ωστόσο πρέπει να ειπωθεί πως όταν οι «τριάκοντα» τον διέταξαν να φέρει το Λέοντα τον Σαλαμίνιο για να θανατωθεί, ο Σωκράτης με κίνδυνο της ζωής του τους το αρνήθηκε. Αλλά και ότι προτίμησε να πιει το κώνειο παρά, δραπετεύοντας, να παραβεί τους νόμους της πολιτείας!

19

Πλάτων και Αριστοτέλης

20

ΠΛΑΤΩΝ Ο Πλάτων (427-347), υπήρξε από τις γονιμότερες διάνοιες της αρχαιότητας, στοχαστής, ποιητής, και υποδειγματικός φιλόσοφος με την έννοια της ιδεαλιστικής μεταφυσικής φιλοσοφίας. Παιδί της Αθήνας ο ίδιος, ποτίστηκε ασυναίσθητα με τη χαρά της αρμονικής ζωής και της παιδείας που χάριζαν οι δημοκρατικοί θεσμοί. Η οικογένεια του Πλάτωνα στάθηκε πάντα αριστοκρατική και αντιδημοκρατική. Στο σπίτι του γίνονταν τα διαβούλια για την ανατροπή της δημοκρατίας και από εκεί ξεκίνησαν ο Κριτίας, θείος της μητέρας «ο των πάντων κλεψίστατος και φονικώτατος» και ο αδελφός της Χαρμίδης. Τη χρονιά που ο βασιλιάς της Περσίας και η Σπάρτη επιβάλλουν στις ελληνικές πόλεις ολιγαρχικές κυβερνήσεις, ο Πλάτων ιδρύει την Ακαδημία του με σκοπό να μορφώσει τα παιδιά της ολιγαρχίας. «Τη σταθερή αλήθεια», μας λέει ο Πλάτωνας, «μας την δίνουν μόνο οι έννοιες που τις λέει «ιδέες» και που είναι πάνω από το χρόνο αιώνιες». Ο Θεός του Πλάτωνα είναι υπερβατικός και οι προσδιορισμοί του αρνητικοί: Άναρχος, άυλος, ανέκφραστος, ακατανόητος. Και φυσικά ο αριστοκράτης Θεός δεν έρχεται σε επαφή με το σάρκινο άνθρωπο, παρά μόνο μέσω «δαιμόνων». «Ο δημιουργός πατήρ», λέει ο Πλάτων, «χώρισε τις ψυχές ισάριθμα με τα άστρα… οι ψυχές πέφτουν στη γη, φυτεύονται σε σώματα και παίρνουν μέρος στην αίσθηση, στα πάθη, την ηδονή. Οι ενάρετες ψυχές ξαναγυρίζουν στο άστρο τους. Όμως όσες ψυχές παραστρατήσουν, ξεπέφτουν σε ταπεινότερα σώματα, της γυναίκας πρώτα και αν συνεχίσουν την ίδια διαγωγή, σε σώματα κατώτερων ζώων…» Έτσι μπαίνει η έννοια της τιμωρίας, η καταφρόνηση του κορμιού, και των επίγειων αγαθών.

21

Ο Πλάτωνας υπηρέτησε νέος τη δικτατορία, όσο κι αν αργότερα, γέρος πια, έγραψε στην 7η επιστολή του ότι: «Στα νιάτα μου πίστεψα πως αν έπεφτε η δημοκρατία και την αρχή την έπαιρναν οι ομοϊδεάτες μου, θα έφερναν την ιδανική πολιτεία. Μα η κατατρεγμένη δημοκρατία αποδείχτηκε χρυσάφι μπροστά σε εκείνο που έκαναν ο Κριτίας και η συντροφιά του.» Το ψέμα και η λογοκρισία, στην πιο στυγνή της μορφή, είναι το ιδεολογικό θεμέλιο της πλατωνικής Πολιτείας. Ο «επιτρεπτός μύθος» είναι αυτός που θα πείσει τους πολίτες ότι ο χωρισμός τους σε κάστες οφείλεται στο μέταλλο από το οποίο είναι πλασμένοι από τον Θεό. Από χρυσάφι οι άρχοντες, από ασήμι οι φύλακες-στρατιώτες κι από σίδερο και χαλκό, οι γεωργοί και τεχνίτες (που δεν πρέπει να πολυπραγμονούν αλλά να δουλεύουν). Και η όποια απόπειρα να περάσεις από μια κάστα στην άλλη, θα ήταν σωστότατο να ονομαστεί «κακουργία υψίστου βαθμού». Στα γεροντάματά του ο Πλάτωνας έγινε πιο στριφνός, το έριξε στην «αστρολατρεία» και είχε ζητήσει για όσους «εξευτελίζουν την ιερότητα των ουρανίων σωμάτων» να θανατώνονται. Ο Πλάτων πέθανε σε ηλικία 80 χρονών αποξενωμένος από το λαό της Αθήνας, με τον οποίο οι σχέσεις μέχρι το τέλος του παρέμειναν εχθρικές.

Αλέξανδρος και Αριστοτέλης

22

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ Γιος ενός από τους γιατρούς του βασιλιά Φίλιππου, ο Αριστοτέλης, νομιμόφρων, μοναρχικός, με τον ερχομό στην Αθήνα γίνεται ένθερμος θαυμαστής της διδασκαλίας του Πλάτωνα, λόγοι που αργότερα βάραιναν στο να προτιμηθεί στη θέση του παιδαγωγού της μακεδονικής αυλής. Από νεαρή ηλικία τον Αριστοτέλη τον γοητεύουν οι ασιατικές και αιγυπτιακές δοξασίες για μάγους, θεούς και δαίμονες. Η θρησκοληψία του βρήκε ευνοϊκό έδαφος στην Ακαδημία του Πλάτωνα, όπου ο νεαρός Αριστοτέλης έγραψε τους «εξωτερικούς» ή «εκδιδόμενους λόγους», υποστηρίζοντας με ζέση την αθανασία της ψυχής, το προφητικό μήνυμα των ονείρων και τη ματαιότητα της επίγειας ζωής. «Οι άνθρωποι δε γεννιούνται ίσοι», μας λέει, «αλλά ελέω θεού γεννιούνται οι λίγοι προικισμένοι και σοφοί και οι πολλοί, ο όχλος, οι βάναυσοι, οι γυναίκες και οι δούλοι, που δεν μπορούν να κυβερνηθούν παρά μόνο με τη βία και το φόβο». Ή και ότι: «Για τους καθ’ υπερβολήν υπερέχοντες άνδρες δεν ισχύει ο νόμος». Οι πιο πάνω αριστοκρατικές αντιλήψεις προπαγανδίζονται από τους ολιγαρχικούς στη διαμάχη τους με τους σοφιστές και το δήμο. Και κυρίως μ’ αυτές τις αντιλήψεις είχε έρθει σε σύγκρουση ο Επίκουρος. Για το νεαρό Αριστοτέλη η ψυχή, κατεβαίνοντας από τα ουράνια στη γη, ξεχνάει τα θαυμάσια που είχε ζήσει εκεί. Άλλωστε η χωρίς σώμα ζωή της ψυχής μοιάζει με την υγεία, η ζωή μέσα στο σώμα με αρρώστια και η επίγεια ζωή με τιμωρία!

23

Ύστερα από δοκιμασίες και πείρα ζωής, ο Αριστοτέλης γίνεται πολύ νηφαλιότερος. Το μεστωμένο του μυαλό, οι πληθωρικές γνώσεις που απόκτησε στα χρόνια της εργασίας στο Λύκειο και οι τόμοι των συγγραμμάτων του μας προκαλούνε δικαιολογημένα το θαυμασμό. Οι μεταγενέστεροι, οι «ακροαματικοί λόγοι» του Αριστοτέλη, με τη λογική τους υφή και το νατουραλιστικό τους πυρήνα, είχαν σκανδαλίσει τους πιο συντηρητικούς. Και δεν προσφέρονταν πια για προπαγάνδα... Ο Μαρξ, εκφράζοντας το θαυμασμό του, παραθέτει αυτούσιο στο Κεφάλαιο του, ένα απόσπασμα από τα Πολιτικά, όπου ο Αριστοτέλης, για πρώτη φορά στην ιστορία, αναλύει τη διπλή χρήση και τις δυο ιδιότητες του εμπορεύματος! Η φιλοσοφία για τον Αριστοτέλη είναι η γνώση που μας δίνει ο στοχασμός του ανθρώπινου λογικού στη γύρω πραγματικότητα και η απόκάλυψη της αλήθειας. Την επιστήμη την καλλιεργούμε, κατά τον Αριστοτέλη, για την ηδονή που δίνει στη διάνοια μας, (γνώση για την γνώση) και όχι για τις πρακτικές της ωφέλειες. Η αντίληψη αυτή απορρέει από την κοινωνική θέση του Σταγειρίτη. Ο ψυχρός και διδακτικός, με γνώμονα τη λογική, Αριστοτέλης στάθηκε ένας υποδειγματικός οργανωτής της επιστημονικής έρευνας που, με τη βοήθεια των μαθητών της σχολής, επεξέτεινε και ταξινόμησε τις γνώσεις της εποχής. Ο Αριστοτέλης αποκρούει τις ιδεοκρατικές αντιλήψεις του Πλάτωνα. Για τον Αριστοτέλη, οι «ιδέες» δεν υπάρχουν έξω από την αισθητή πραγματικότητα. Το κάθε «ον» είναι ύλη και «είδος» (μορφή και ιδέα). Η ύλη είναι το «δυνάμει ον» (η δυνατότητα της πραγμάτωσης), ενώ το «είδος» είναι το ενεργητικό, που μεταβάλλει τη δυνατότητα σε πραγματικότητα.

24

«Όλα στον κόσμο γίνονται», μας λέει ο Αριστοτέλης, «με έναν τελικό σκοπό, με μια εσωτερική ορμή που «ενυπάρχει» στα πράγματα, την «εντελέχεια». Το χαρακτηριστικό της πραγματικότητας για τον Αριστοτέλη είναι η κίνηση και η αδιάκοπη προκοπή. Η ψυχή-αιτία της ζωής στα φυτά και τα ζώα είναι θνητή. Όμως η ψυχή του ανθρώπου, χάρη στο νου, είναι αθάνατη και τον συνδέει με το Θεό. Ο κόσμος, κατά τον Αριστοτέλη, είναι ενιαίος και βρίσκεται σε αδιάκοπο «γίγνεσθαι». Η αρχική αιτία της αιώνιας κίνησης είναι το ακίνητο «πρώτο κινούν», είδος χωρίς ύλη, που είναι ο Θεός». Ο Θεός του Αριστοτέλη είναι η «νοήσεως νόηση» η ανώτατη ιδέα του «αγαθού». Ωστόσο επειδή το πέρασμα από τη νόηση στην ύπαρξη δεν μπορεί να αποδειχτεί παρά μόνο με μια άμεση εμπειρία, ο Θεός του Αριστοτέλη δεν αποτελεί παρά ένα λογικό κατασκεύασμα. Με όλη την τεράστια προσφορά στον τομέα της γνώσης οι αντιλήψεις του Αριστοτέλη διατηρούν τον ιδεαλιστικό τους πυρήνα. Στη διάρκεια του Μεσαίωνα, στη «σχολαστική φιλοσοφία», που στηρίζεται εξ ολοκλήρου στην αριστοτελική φιλοσοφία, δεν απομένει παρά να στηρίζει την πίστη. Κυρίως με τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, η φιλοσοφία πήρε διαμετρικά αντίθετο δρόμο από εκείνο της ιωνικής φυσικής. Η ιωνική φυσική και η σοφιστική ήταν ο διανοητικός τρόπος της δημοκρατίας, η ιδεαλιστική φιλοσοφία της ολιγαρχίας. Με τις μοναρχίες και τις απολυταρχίες της Ελληνιστικής εποχής, την κυριαρχία της Ρώμης και το Μεσαίωνα, οι θεονόμες θεωρίες βρήκαν ευνοϊκό έδαφος, ενώ οι μεγάλες μορφές του Αναξίμανδρου, του Ηράκλειτου, του Πρωταγόρα, του Δημόκριτου διώχτηκαν, παραμελήθηκαν, χάθηκαν.

25

Η ΝΙΚΗ ΤΟΥ ΜΟΝΟΘΕΪΣΜΟΥ Ο Αναξαγόρας παρομοιάζει το θεό με τη νόηση και ορίζει το ρυθμιστικό του ρόλο: «Ο νους έβαλε τάξη στο χάος...». Τη διδασκαλία αυτή τη συνεχίζει ο Σωκράτης που περιορίζεται σε μια λαϊκή διδασκαλία για ένα προνοητικό θεό... Όμως ο Πλάτωνας στάθηκε ο κυριότερος θεμελιωτής του φιλοσοφικού θεϊσμού με συνεχιστές τον Αριστοτέλη, τους Στωικούς, τον Πλωτίνο. Τελικά ο μονοθεϊσμός της Ανατολής επιβλήθηκε στον ελληνορωμαϊκό κόσμο, σαν πρόκληση στον ελληνικό ορθολογισμό και το μέτρο. Ένας θεός παντοδύναμος εξουσιαστής των πάντων. Ένας θεός «ακατάληπτος», ο δεσποτικός θεός των Ιουδαίων, έγινε ο θεός του χριστιανισμού, μπολιασμένος από τον Αυγουστίνο με τις πλατωνικές αντιλήψεις της «θεϊκής καλοσύνης».

Ο Παντοκράτωρ θεός

26

Ο ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ ΚΑΙ Ο ΚΗΠΟΣ Ο Επίκουρος κρατούσε από παλιά δημοκρατική κι αρχοντική οικογένεια. Γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Σάμο. Στα 17 του χρόνια έρχεται στην Αθήνα για να κάνει τη στρατιωτική του θητεία. Είναι η εποχή όπου η πλουτοκρατική Αθήνα εξαγόραζε μισθοφόρους για το στράτευμα και οι δημοκρατικοί με τον Δημοσθένη αγωνίζονταν για την ανασύσταση ενός στρατού Αθηναίων πολιτών. Μετά την ανατροπή του Δημήτριου Φαληρέα, επιστρέφοντας στην Αθήνα, ο Επίκουρος θα ιδρύσει Σχολή. Ο Κήπος, όπως ονομάστηκε η σχολή, ήταν μια όαση που ανταποκρινόταν στις ανάγκες της εποχής... Στον Κήπο θα έβρισκε ο καθένας εκείνο που δεν μπορούσε να του δώσει η πολιτεία: το ανεξάρτητο δημοκρατικό πνεύμα, την πίστη στον άνθρωπο, την καλλιεργημένη σκέψη και τη φιλία. Ο Επίκουρος άσκησε κριτική στις δεισιδαιμονίες, μαντική, ιερατείο, τους πολιτευτές και τους μύθους, ενώ ο ίδιος απαντούσε στους επικριτές του με την κληρονομημένη ευγένεια. Μέσα στην πολιτική και διανοητική αναρχία της εποχής των διαδόχων του Αλεξάνδρου, ο απέριττος Κήπος του ένωνε μια πιστή ομάδα από μαθητές. Εκεί βασίλευαν η ειρήνη, η φιλία, η σοβαρή ηδονή της μελέτης και οι ελεύθερες συζητήσεις εναλλάσσονταν με τα μαθήματα του δασκάλου. Κι ο δάσκαλος παραμέριζε με χέρι ελαφρό και αποφασιστικό τους μάταιους τρόμους, το φόβο του θανάτου, μαζί και τις φιλοδοξίες, ραδιουργίες, τις εκδικήσεις, και τα εφήμερα μεγαλεία. Ο Επίκουρος πίστευε πως δεν υπάρχει μεγαλύτερο αγαθό από το να ζεις με τους φίλους σου, να είσαι ολιγαρκής και να χαίρεσαι τα αγαθά της ζωής χωρίς ενοχές. Αλλά και «το φριχτότερο κακό, ο θάνατος», έλεγε, «δεν πρέπει να μας φοβίζει, διότι όπου υπάρχει ο θάνατος δεν υπάρχουμε εμείς.

27

Άρα ο θάνατος δεν έχει σχέση με τους ζωντανούς». Σε αντίθεση με τον Αριστοτέλη, που πρέσβευε ότι η γνώση δεν πρέπει να καλλιεργείται για τις πρακτικές της ωφέλειες, για τον Επίκουρο η αξία της γνώσης μετριέται με τη χρησιμότητα της. «Η γνώση», έλεγε, «πρέπει να βοηθάει στο να λείψουν οι δεισιδαιμονίες και οι πλάνες, για να μπορούμε να κατακτήσουμε το ύψιστο αγαθό, την ψυχική μας γαλήνη...» Σε αντίθεση με τον Αριστοτέλη, που θεωρούσε ανεπίτρεπτη πρόκληση την ισότιμη παρουσία δούλων και γυναικών, στον Κήπο μπαινοβγαίνουν γυναίκες και εταίρες, παίρνοντας μέρος στη ζωή της Σχολής. Εδώ η γυναίκα, έχοντας όλο το σεβασμό που την περιβάλλει, νιώθοντας άνετα, αναμετρά το μυαλό της με το αντρικό, της αναγνωρίζεται πως έχει ψυχή και ότι η χιλιοειπωμένη κατωτερότητά της είναι ένας μύθος. Η μια απ’ αυτές, η Λεόντιον, κοπέλα του λαού, που η φύση την στόλισε με ομορφιά, εξυπνάδα και καλοσύνη, θα αναλάβει με τη σειρά της την προεδρία της Σχολής. Ο Λαέρτιος εγκωμιάζει την ημερότητα του Επίκουρου και τη καλοσύνη που δείχνει στους δούλους (σε αντίθεση με τα παράφορα ξεσπάσματα και τις τιμωρίες που επέβαλε στους δούλους ο Πλάτωνας). Το όνομα ενός από τους «συνφιλοσοφούντες» δούλους μάς το περιέσωσε ο Λαέρτιος: «...ων ην ενδοξότατος Μυς...», τον οποίο μαζί με άλλους δούλους, ο Επίκουρος θα αφήσει ελεύθερο. Ο Επίκουρος αρνιέται ότι τα ουράνια σώματα έχουν βουλήσεις, πράξεις και αιτίες και γράφει πως: «...από μιας αρχής, στη γένεση του κόσμου, πήραν μαζί με το σφαιρικό σχήμα την αναγκαιότητα και την περιοδικότητα στην κίνησή τους ». Κι όσο αφορά τις αισθήσεις μας: «Οι αισθήσεις δεν μας γελούν και αν τα όσα αντικρίζουμε τα βλέπουμε παραλλαγμένα, το λόγο έχει η θέση τους απέναντί μας... και για τα λάθη που κάνουμε φταίει η κρίση μας...» Οι θεοί, για τον Επίκουρο, είναι «αλειτούργητοι», δεν ανα-

28

Στον Όλυμπο.

29

κατεύονται στα ανθρώπινα κι ούτε χαρίζουν ούτε δέχονται δώρα. «Αν οι θεοί εκτελούσαν ό,τι ζητάμε στις προσευχές μας», μας λέει, «θα χάνονταν οι άνθρωποι, γιατί όλοι τους παρακαλούν για το κακό των άλλων». Κι ακόμα ότι: «Ασεβής δεν είναι εκείνος που δεν παραδέχεται τους θεούς των πολλών, αλλά εκείνος που τους φορτώνει τις δοξασίες των πολλών». «Να αποφεύγουμε τις μωρές επιδιώξεις», δίδασκε ο Επίκουρος, «που σε κατεβάζουν στο επίπεδο των χυδαίων... Οι τιμές και οι δόξες τέτοιου είδους δεν έχουν αξία». Η άποψη αυτή συμπυκνώθηκε στην πασίγνωστη φράση: «Λάθε βιώσας», που παρανοήθηκε, γέννησε σκάνδαλο, ειρωνεία, αλλά και ενέπνευσε στοχαστές και ποιητές: «τη ζωή σου... μη την εξευτελίζεις», όπως το είπε ποιητής του καιρού μας, «στων σχέσεων και των συναναστροφών την καθημερινή ανοησία...». Όσο αφορά τη φυσιολογική ερωτική ορμή «είναι καλό να κρατηθεί στα μέτρα του ήθους, της ευπρέπειας και της υγιεινής». «Την ηδονή (με την έννοια της έλλειψης πόνου)», διδάσκει ο Επίκουρος, «τη χρειαζόμαστε όταν υποφέρουμε από τη στέρησή της (και όταν μιλάμε για ηδονή, δεν εννοούμε τις απολαύσεις ασώτων, τα αδιάκοπα ξεφαντώματα, ούτε την απόλαυση αγοριών ή γυναικών). Γιατί δεν μπορεί να ζει κανείς ευχάριστα χωρίς να ζει φρόνιμα, ούτε φρόνιμα, ηθικά και δίκαια όταν δεν ζει ευχάριστα». Για να μπορούμε να αποκτήσουμε την ψυχική γαλήνη, αυτό το ύψιστο αγαθό που μας χαρίζει η ευγένεια ψυχής και το υψηλό φρόνημα που μας οπλίζουν με θάρρος μπροστά στις ιδιοτροπίες της τύχης.

30

Η ΣΤΡΕΒΛΩΣΗ Η επικράτηση του Αυγούστου σήμαινε και το τέλος του αρχαίου κόσμου. Στους αγωνιστές της λευτεριάς φορτώθηκαν οι ευθύνες και οι κατάρες για όλες τις συμφορές. Η δημοκρατία κακολογήθηκε, οι επικούρειοι και ο Κήπος έγιναν στόχος. Διαστρεβλώνοντας την έννοια της επικούρειας «ηδονής» την έχουν παρουσιάσει «σαν μια ασύδοτη σε απολαύσεις στάση ζωής». Γράφτηκαν αισχρές επιστολές, που κυκλοφόρησαν με το όνομα του Επίκουρου. Ο Επίκουρος υπήρξε ο κακός δαίμονας για τον Πλούταρχο ο οποίος γράφει ότι: «Μια πόλη μπορεί να κάνει ευκολότερα χωρίς χώμα παρά χωρίς τις καθιερωμένες λατρείες της. Και το να ανέχεσαι αυτούς που προσπαθούν ν’ ανατρέψουν τέτοιους θεσμούς, είναι σα να πιστεύεις ότι ο Επίκουρος είναι σοφότερος από τον Πλάτωνα... και αυτοί θα έπρεπε να μαστιγωθούν όχι με το συνηθισμένο μαστίγιο, αλλά με το αστραγωτό...». Από την πιο πάνω πολεμική, που κάνει μετά από 300 χρόνια ο Πλούταρχος στον Επίκουρο, γίνεται φανερό, παρ’ όλους τους διωγμούς που υπέστη, το πόσο μεγάλη υπήρξε η διάδοση και η ζωτικότητα των αρχών της διδασκαλίας του Επίκουρου. Ο σεμνός αυτός και ευγενικός άνθρωπος περιλούστηκε με ταπεινές συκοφαντίες και χοντροκομμένες διαστρεβλώσεις. Για τους χριστιανούς, όπως και για τους Εβραίους, το επικούρειος είχε γίνει συνώνυμο του ειδωλολάτρη, του άπιστου, του δαιμονικού. Με τη σημασία αυτή και η βλάστημη λέξη «επικούρ» στο στόμα των Εβραίων της Θεσαλονίκης. Αλλά και ο Δάντε τους επικούρειους τους βάζει σε ειδικό κύκλο της κόλασης με πύρινους τάφους!

* 31

ΠΑΤΕΡΑΣ ΚΑΙ ΓΙΟΣ Κατά τη διάρκεια των 23 χρόνων της βασιλείας του ο Φίλιππος συγκρότησε μια ισχυρή στρατιωτική δύναμη και εκμεταλλευόμενος το αίτημα των καιρών για τη δημιουργία ενιαίου κράτους και την επέκταση των αγορών, κατάφερε να «συνενώσει» κάτω από την αυταρχική εξουσία του τις ελληνικές πολιτείες και η Ο Φίλιππος Β΄ Συμμαχία της Κορίνθου θα γίνει το πειθήνιο όργανο επιβολής της μακεδονικής κυριαρχίας. Το 366 π.Χ. οι στρατηγοί Παρμενίων και Άτταλος, σαν προάγγελοι της επικείμενης εκστρατείας, κυριεύουν την Έφεσο και προελαύνουν έως το Μαίανδρο ποταμό. Το όνειρο του Φίλιππου, σαν «Εκδικητή των Ελλήνων» να ηγηθεί προσωπικά της εκστρατείας κατά των Περσών, θα το ανακόψει το χέρι του (σύμφωνα με τις ενδείξεις) πατροκτόνου Αλέξανδρου. Για να σταθεροποιήσει το θρόνο του, ο Αλέξανδρος κατέσφαξε τους πολυάριθμους πιθανούς ανταγωνιστές ανάμεσα στους οποίους και τον αδελφό του Κάρνο και όλα τα άρρενα μέλη της οικογένειας της Κλεοπάτρας. Όσο αφορά την ίδια την Κλεοπάτρα με την κόρη της που είχε αποκτήσει από τον Φίλιππο, «η Ολυμπιάδα τις έσυρε», όπως γράφει ο Παυσανίας, «σε πυρακτωμένη σχάρα και τις Αλέξανδρος έκαψε». Λεπτομέρεια ψηφιδωτού

32

Κάτω από τα τείχη της Τρoίας

33

Ποιός τελικά ήτανε ο Αλέξανδρος; Φορέας πολιτισμού όπως τον θέλουν οι όπου γης υμνητές; Ή ένας παρανοϊκός και μεγαλομανής, κατακτητής, άπληστος για πλούτη και δόξα, που θα υιοθετήσει τρόπο ζωής και ήθη «βαρβάρων»; Μια σειρά ιστορικοί θεωρούν τον Παρμενίωνα σαν το μέγιστο στρατηλάτη στην νικηφόρα εκστρατεία της Ανατολής και όχι τον ΑλέξανΠαρμενίων ο μέγιστος δρο που φθονούσε τη δόξα του και στρατηλάτης της δολοφόνησε τελικά το στρατηγό μικρασιατικής και τον γιο του Φιλώτα. εκστρατείας Οι ελληνικές πολιτείες της Ιωνίας, εστίες πολιτιστικής ακτινοβολίας, είδαν στο πρόσωπο του Αλέξανδρου έναν κατακτητή πιο αδυσώπητο από τους Πέρσες, που θ’ αφανίσει ελληνικές πολιτείες, όπως τις Τράλλεις, την Άσπενδο, την Αλικαρνασσό, το Γρύνειο και τους Μαρμαρείς της Λυκίας, που αντιστάθηκαν μέχρι θανάτου. Μετά την άλωση της Τύρου, με διαταγή του Αλέξανδρου 2000 έφηβοι θα σταυρωθούν κατά μήκος της παραλίας, θα σφαγούν 6000 αιχμάλωτοι και 30.000 γυναικόπαιδα θα πουληθούνε στα σκλαβοπάζαρα.

Μίλητος

34

Τα ερείπια τις Περσέπολης

Στη Γάζα, μετά την εκπόρθησή της, υπό τους ήχους τυμπάνων θα σφαγιαστούν 10.000, οι πιο νέοι σε ηλικία και θα κατεδαφίσουν την πόλη. Η λεηλασία της Ασίας από τον Αλέξανδρο υπήρξε η μεγαλύτερη δήωση στην παγκόσμια ιστορία. Μετά την κατάληψη της Περσέπολης, ο Παρμενίωνας, που δε συμβιβαζόταν με τις ακρότητες, προσπάθησε να συγκρατήσει τον αρχηγό της εκστρατείας λέγοντάς του: «Γιατί θέλεις να κάψεις κάτι που είναι πια δικό σου;» Η συμβουλή του εξόργισε τον Αλέξανδρο, που είχε διατάξει να αφανίσουν την Περσέπολη, να σφάξουν όλους τους άντρες και να σύρουν στις δουλαγορές τις γυναίκες. Η καταστροφή του πολυφημισμένου για τους καλλιτεχνικούς θησαυρούς ανακτορικού συγκροτήματος υπήρξε ένα από τα μεγαλύτερα εγκλήματα κατά του πολιτισμού. Έργα τέχνης που αποτελούσαν μια δυναμική σύνθεση και πλούσια ενότητα πολιτιστικών παραδόσεων και τεχνοτροπιών, ασσυριακών, αιγυπτιακών και ελληνικών επιρροών από τις πόλεις της Ιωνίας, αφανίστηκαν.

35

Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΤΟΥ «ΘΕΟΥ» ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ Μετά την «αυτοθεοποίησή» του, ο Αλέξανδρος πήρε άδεια από τον «πατέρα του Άμμωνα» να λατρεύεται και ο νεκρός Ηφαιστίωνας σαν θεός. Η είδηση ξάφνιασε και προκάλεσε θυμηδία και αγανάκτηση στην Αθήνα.* Δεν ξέρω κατά πόσο η προσωπολατρία και οι θεοποιήσεις των ισχυρών της εξουσίας γεννούν και στους ίδιους την ψευδαίσθηση υπερφυσικών ιδιοτήτων. Όμως όσον αφορά την επιβολή της αυτοκρατορικής εξουσίας στα πέρατα των κατακτημένων περιοχών, η «θεοποιημένη αρχή» ή και η προσωνυμία ακόμα «Ελέω Θεού», σίγουρα αποδίδει. Ο αυταρχισμός, η αλαζονεία, και η ασύστολη επίδειξη χλιδής του Αλέξανδρου θα μεταφυτευτούν στις αυλές της δυτικής πολιτικής και εκκλησιαστικής εξουσίας. Με τον Αλέξανδρο θεμελιώνεται η ιδεολογία της «Ελέω Θεού», απόλυτης μοναρχίας. Οι ύπατοι και οι αυτοκράτορες, όπως ο Ιούλιος Καίσαρ, λάτρεψαν τον Αλέξανδρο σαν πρότυπο κατακτητή και κυρίαρχου. Ο Πομπήιος κολακευόταν να αποκαλεί τον εαυτό του δεύτερο Αλέξανδρο και ο Οκτωβιανός Αύγουστος, μετά την ήττα του Αντωνίου, θα σπεύσει στην Αλεξάνδρεια να προσκυνήσει στον τάφο του. Ο μύθος της εκπολιτιστικής πρόθεσης του Αλέξανδρου θα αποτελέσει ένα προηγούμενο για τους Ρωμαίους, που θα εμφανίζουν τις ληστρικές κατακτήσεις τους σαν μια επιχείρηση εκπολιτισμού και «αδελφοποίησης», μια «φιλοσοφία επεκτατισμού», που θα κληρονομήσουν οι κατοπινοί αυτοκράτορες αλλά και οι «εκπολιτιστές» της ιμπεριαλιστικής υποδούλωσης των λαών.

*Τριάντα χρόνια αργότερα μια παρόμοια απαίτηση του Δημητρίου Πολιορκητή θα γίνει αποδεκτή!

36

Ο Ιούλιος Καίσαρας στον τάφο του Αλέξανδρου

37

Η ΣΙΔΕΡΕΝΙΑ ΦΤΕΡΝΑ ΤΩΝ ΔΙΑΔΟΧΩΝ Κατά τις δεκαετίες της εμφύλιας διαμάχης, που ακολούθησε το θάνατο του Αλέξανδρου, από τις πιο φρικαλέες της ιστορίας, τελικά μόνον ένας από τους «κληρονόμους» του θα ευτυχήσει να πεθάνει από φυσικό θάνατο. Με την Μακεδονική φρουρά (στρατό κατοχής) οι ολιγαρχικοί σωρηδόν καταδικάζουν και εκτελούν... «Όσον αφορά τους Μακεδόνες της στρατιάς», γράφει ο Πομπήιος Τρόγος, «χάρηκαν το θάνατο του Αλέξανδρου, σα να ήταν εχθρός». Οι 3000 Μακεδόνες που θα επιχειρήσουν την επιστροφή στη πατρίδα, μας λέει ο Διόδωρος Σικελιώτης, θα σφαγιαστούν όπως και οι φρουρές (20.000 πεζοί και 13.000 ιππείς) που θα τους προλάβουν ο Περδίκας και οι Πέρσες του «και αφού τους λήστεψαν τους κατέσφαξαν όλους». Και η Ελλάδα; «...Θα καταντήσει μια επαρχία ναρκωμένη κατάσπαρτη από μικρούς οικισμούς όπου βασιλεύει η δυστυχία και οι ολιγαρχικοί θεσμοί μιας κοινωνίας που δεν θυμίζει σε τίποτα την Ελλάδα του 5ου αιώνα».

Η μάχη της Ισσού

38

ΤΡΕΙΣ ΑΙΩΝΕΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

Λαοκόων. Από τα αριστουργήματα της ελληνιστικής περιόδου

Η επέκταση στην Ανατολή αποτέλεσε την έκφραση μιας αμείλικτης νομοτέλειας της δουλοκτητικής κοινωνίας. Από την Ελλάδα, που φθίνει, μετακινούνται όλο και περισσότεροι τεχνικοί, διανοούμενοι, καλλιτέχνες προς τα καινούργια αστικά κέντρα της Ασίας και της Αιγύπτου.

39

Ο πολιτισμός της Ελλάδας συνέβαλε στην απελευθέρωση του ατόμου από την πνευματική καταπίεση, έστω και στις κορυφές των κοινωνικά προνομιούχων. Και ο προοδευτικός ρόλος του ελληνισμού εκφράστηκε καθαρά με τη δημιουργία μιας πανελλήνιας γλώσσας, της κοινής. Η ελληνική φιλοσοφία, η φιλολογία κι η τέχνη, έγιναν κτήμα εκατομμυρίων ανθρώπων και πολλές ανατολικές πόλεις, όπως η Αλεξάνδρεια, η Πέργαμος, η Αντιόχεια, η Σελεύκεια κι άλλες, έγιναν κέντρα ελληνικά. Αλλά και η Ανατολή είχε δώσει πολλά στον Ελληνισμό, πλαταίνοντας τον οπτικό ορίζοντα των Ελλήνων. Στην Ανατολή οι Έλληνες βρήκαν ένα υψηλό βαθμό ανάπτυξης της επιστήμης (αστρονομία, μαθηματικά, ιατρική), και αναπτυγμένες παραγωγικές μεθόδους σε μια σειρά τομείς της οικονομίας. Όσο προχωρούσε η αποσύνθεση της πολιτείας, τόσο κλονιζόταν και η βάση της θρησκείας της πόλης. Μετά την επικράτηση των Μακεδόνων η θρησκεία πάει να γίνει εκείνο που έγινε τα μεταλεξανδρινά χρόνια, ιδιωτική υπόθεση, μπολιασμένη δεισιδαιμονία και πρόληψη.

Από Αττικό αγγείο

40

Απόπειρα ανοικοδόμησης του ναού της Ιερουσαλήμ

ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΙΟΥΔΑΙΑ Στην Ιουδαία ο αγώνας ανάμεσα στην εξελληνισμένη αριστοκρατία και τις λαϊκές μάζες επιτάχυνε την έκρηξη του λαϊκού κινήματος των Μακκαβαίων και την απελευθέρωσή της από τους Σελευκίδες. Οι Ιουδαίοι όχι μόνο μεταφράζουν τη Βίβλο και άλλα βιβλία στα ελληνικά, αλλά επιχειρούν και θρησκευτικο-φιλοσοφική διατριβή στο πνεύμα των στωικών. Με την επίδραση της ελληνικής φιλοσοφίας στην εκχυδαϊσμένη μορφή της διαμορφώνεται ο ιουδαϊκός μονοθεϊσμός, που θα επιδράσει με τη σειρά του σε άλλες θρησκείες.

41

Η ΡΩΜΗ ΤΟΝ 2ον ΚΑΙ 1ον π.Χ. ΑΙΩΝΑ Οι συνθήκες στη Ρώμη του 2ου και του 1ου π.Χ. αιώνα μοιάζουνε όμοιες με τις ελληνικές του 4ου και του 3ου αιώνα. Οι καταχτητικοί πόλεμοι που έγιναν με αφάνταστη αγριότητα και ερήμωσαν τον μεσογειακό χώρο, ανέδειξαν βίαιους πολεμικούς αρχηγούς. Στον 1ο π.Χ. αιώνα οι Μάριος και ο Σύλλας, ο Πομπήιος και ο Καίσαρ, ο Αντώνιος και ο Οκτάβιος είναι πρωταγωνιστές σε άγριους ταξικούς αγώνες που ξέσπασαν. Όπως και στην Ελλάδα, με τους αριστοκράτες και τον λαό, έτσι κι εδώ, η παλιά διάκριση μεταξύ πατρικίων και πληβείων αντικαταστάθηκε με την ολιγάριθμη τάξη των πολύ πλουσίων και το μεγάλο πλήθος από φτωχούς και ξεκληρισμένους, που τα χωράφια τους τα είχαν αγοράσει οι νεόπλουτοι των πολέμων.

Ο Ρωμύλος χαράζει τα σύνορα της Ρώμης

42

Ρωμαϊκός Θρίαμβος

Η «ΥΨΙΣΤΗ ΤΕΧΝΗ» Η ύψιστη τέχνη των στρατοκρατών της Ρώμης ήταν να λεηλατούν και να σφάζουν. Στην Ελλάδα, στις Κυνός Κεφαλές, έσφαξαν οκτώ χιλιάδες Μακεδόνες και πέντε χιλιάδες τους πούλησαν σκλάβους. Στη Μαγνησία έσφαξαν και πούλησαν 50.000, στην Πύδνα έσφαξαν 50.000. Στη Καρχηδόνα έκαναν απερίγραπτες αγριότητες κι από τις δεκαριές χιλιάδες Κίμβρους και Τεύτονες που είχαν σκοτώσει «…η γη λιπάνθηκε τόσο που η σοδειά ξεπέρασε κάθε μέτρο».

43

«Στην Αθήνα» γράφει ο Πλούταρχος «χίμηξε ο Σύλλας μεσάνυχτα… με πολλές σάλπιγγες και κέρατα κι ο στρατός σ’ ένα νεύμα του ρίχτηκε με αλαλαγμό στην αρπαγή και το φόνο… και δεν έχει μετρημό ο αριθμός εκείνων που σφάχτηκαν. Ακόμα και σήμερα μπορείς να διακρίνεις τα σημάδια από το αίμα… που χύθηκε γύρω στην αγορά και σκέπασε όλον τον μέσα από τη Δίπυλο Κεραμικό, και λένε ότι ξεχείλισε από τις πύλες και πλημμύρισε το προάστιο… Πήρε και τον Πειραιά ύστερα από λίγο κι έκαψε το μεγαλύτερο μέρος του και την οπλοθήκη του Φίλωνα, έργο Τέχνης που θαύμαζε ο κόσμος…» Αλλά και στη Ρώμη θα αναμετρηθούν ο Μάριος με τον Σύλλα. «Με την επιστροφή του στη Ρώμη ο Σύλλας, στρίμωξε στον Ιππόδρομο κοντά έξι χιλιάδες Σαυνίτες, κάλεσε

Σφαγή

44

Περνώντας το Ρουβίκωνα

τη Σύγκλητο σε κοντινό εκεί ναό κι όταν άρχισε να μιλάει ακούστηκαν γοερές κραυγές. Οι άνθρωποί του, όπως είχε διατάξει είχαν αρχίσει να σφάζουν. Μη σκοτίζεστε, είπε με απάθεια ο Σύλλας στους ταραγμένους συγκλητικούς, είναι μερικοί αδιόρθωτοι και πρόσταξα να τους βάλουνε γνώση. Είχε γεμίσει η Ρώμη με φόνους που δεν είχαν ούτε αριθμό ούτε όριο». Φτιάχτηκαν οι κατάλογοι των “προγραφών’’ και οι αγριότητες συνεχίστηκαν με τον Πομπήιο και τον Καίσαρα, τον Αντώνιο και τον Οκταβιανό, ώσπου (το 31 π.Χ.) πάνω στον τσακισμένο λαό, βάραινε η αυτοκρατορία του Αυγούστου «εξαφανίζοντας και τα τελευταία ίχνη δημοκρατίας» και ο αυτοκράτορας γίνεται παντοδύναμο πρόσωπο που λατρεύεται σαν ημίθεος ή θεός.

45

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΔΟΥΛΟΙ Όπως ο «Πελοποννησιακός» έτσι και οι πόλεμοι της Ρώμης, (αλλά σε μεγαλύτερη έκταση) έχουν γίνει κυρίως για την προμήθεια δούλων. Στρατιές ολόκληρες από Ασιάτες αιχμαλώτους πλημμύρισαν την Ιταλία. Οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι που ξεριζώθηκαν από τη γη τους για να γίνουν τα λατιφούντια εξαφανίστηκαν σε μεγάλο βαθμό μέσα στους κατακτημένους λαούς. «Κατά την περίοδο της “Ρωμαϊκής ειρήνης” που ακολούθησε», γράφει ο Παντίτ Νεχρού: «ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε, δεν ήταν παρά ένας πολιτισμός των κοινωνικά προνομιούχων. Οι πλούσιοι της Ρώμης δεν έμοιαζαν με τους μορφωμένους πλούσιους της Ελλάδας, ήταν ένα κοινό απαίδευτο και αγροίκο που η κύρια απασχόλησή του ήταν να διασκεδάζει. Πίσω από την επίδειξη της πολυτέλειας, τις πομπές, τα όργια, τον ιππόδρομο τους νεκρούς μονομάχους, υπήρχε η εξαθλίωση των μαζών και η αφόρητη ζωή των πολυάριθμων δούλων... Το κανονικά οργανωμένο κυνήγι δούλων γινόταν από τις στρατιές της Ανατολής που τις συνόδευαν έμποροι δούλων που αγόραζαν επιτόπου το εμπόρευμα.

Μονομάχοι

46

Η φυγή του Σπάρτακου

Η ιερή, την εποχή των αρχαίων Ελλήνων, νήσος Δήλος είχε μετατραπεί σε μια τεράστια αγορά δούλων, όπου κάποιες φορές, σε μια μέρα πουλήθηκαν και 10.000 δούλοι. Και ένας δημοφιλής αυτοκράτορας συνήθιζε να επιδεικνύει κάθε φορά 1.200 μονομάχους να αλληλοσφάζονται προσφέροντας θέαμα»!

47

Οι σταυρωμένοι της Αππίας οδού

Η ΕΞΕΓΕΡΣΗ ΤΟΥ ΣΠΑΡΤΑΚΟΥ Στους «αυτοκρατορικούς χρόνους» το κράτος το κυβέρνησαν ξένοι στρατιωτικοί και αυτοκράτορες με ηγετική τάξη τους γαιοκτήμονες των επαρχιών. Οι απότομες αλλαγές προκαλούν αναβρασμό και εξεγέρσεις με κορύφωση εκείνη των μονομάχων του Σπάρτακου. Μετά την αποτυχία της εξέγερσης που είχε συγκλονίσει τη Ρώμη, οι περισσότεροι από τους 70.000 δούλους εξοντώθηκαν και στο δρόμο από την Καπύη ως τη Ρώμη, στήθηκαν 6.000 σταυροί. Ο νικητής του Σπάρτακου, ο Κράσος, στρατηγός του Σύλλα, ο πλουσιότερος άνθρωπος της Ρώμης, είχε στοιβάξει τα πλούτη του από τις περιουσίες των προγραμμένων.

48

Η ΑΝΑΓΚΗ ΚΑΙΝΟΥΡΓΙΩΝ ΘΕΩΝ Η ανάγκη να συμπληρωθεί η παγκόσμια αυτοκρατορία με μια παγκόσμια θρησκεία φαίνεται πολύ καθαρά από την προσπάθεια της Ρώμης να φέρει μέσα στους κόλπους της την λατρεία όλων των οπωσδήποτε σεβάσμιων ξένων θεών. Αλλά επειδή με αυτοκρατορικά διατάγματα δεν μπορεί να δημιουργηθεί μια νέα παγκόσμια θρησκεία, ο Χριστιανισμός εμφανίστηκε σιωπηρά από το ανακάτωμα της ανατολικής, προπάντων της εβραϊκής διεθνώς διαδεδομένης θεολογίας, της ελληνικής και της στωικής φιλοσοφίας. «Οι θεοί του κάθε λαού είναι εθνικοί» λέει ο Ένγκελς «και ζουν όσο υπάρχουν αυτές οι εθνότητες. Αλλά με την πτώση των πόλεων διαφοροποιείται και η σχέση του ανθρώπου με τους θεούς». Τώρα το άτομο αφημένο στον εαυτό του επιδιώκει στενότερη επικοινωνία με το θεό, από τον οποίο δεν περιμένει πια την ευημερία της πατρίδας ή τη νίκη των όπλων της πατρογονικής πόλης αλλά την προσωπική σωτηρία του. Με την οικουμένη που πλάτυνε ο άνθρωπος νιώθει τον εαυτό του ανίσχυρο. Η δημοφιλής φιλοσοφία των Στωικών, αντανακλώντας αυτή την ψυχική διάθεση, δεν προωθεί πια σαν θετικό ιδανικό την ευδαιμονία αλλά τα αρνητικά, αταραξία, αλυπία, απάθεια. Στην Ελληνιστική εποχή εκφράζεται ξεκάθαρα η τάση προς το μονοθεϊσμό και ο θεοί της Ανατολής με τις καθολικές ιδιότητες διεισδύουν στη ελληνική θρησκεία.

* 49

ΕΝΑΣ ΡΩΜΑΙΟΣ ΟΠΑΔΟΣ ΤΟΥ ΕΠΙΚΟΥΡΟΥ Και μέσα σ’ αυτό το όργιο του αίματος και των εγκλημάτων που συγκλονίζουν τη χώρα, η φωνή του επικούρειου Λουκρήτιου, με τόνο πρωτάκουστο θα ψάλει το τραγούδι της γης, την ειρήνη, την ομορφιά της ζωής. …Ντροπιαστική σερνόταν στα μάτια ολονών Η ζωή του ανθρώπου εδώ στη γη τσακισμένη από το βάρος της θρησκείας που από τα ουράνια χτίσματα σήκωνε κεφάλι και έριχνε ματιές φοβέρας απάνω στους θνητούς… Ο πρώτος από τους θνητούς που τόλμησε κατάματα να την κοιτάξει από τη γη της Ελλάδας βγήκε… Νικητής μας έφερε ο Έλληνας τη γνώση Τι μπορετό και τι μορετό και τι ανήμπορο στη φύση. Ποιοι οι τελικοί σκοποί που βάζει ο νους. Έτσι θρησκείες, προλήψεις συχνά ποδοπατούσε Και στα ουράνια νικητές εμείς ουριοδρομούμε… Παρ’ όλους τους κατατρεγμούς ζωογονημένος από τους φλογερούς οπαδούς οι υλιστικές αντιλήψεις του Επίκουρου, επιβιώνουν μάχονται και η φωνή του επικούρειου Λουκρήτιου θα ψάλει το τραγούδι της γης την ειρήνη, την ομορφιά της ζωής. Το υπέροχο τραγούδι κορυφώνεται με μια προσευχή-παράκληση στην Αφροδίτη να ημερέψει τον Άρη (τη μοναδική που είχε κάνει ο Λουκρήτιος): Όταν ξαναμμένος από τον έρωτα θα κρέμεται από τα χείλη σου… σκέπασέ τον με το άγιο κορμί σου, χύσε λόγια γλυκά από το στόμα σου ζητώντας, υπερένδοξη, την ποθητή ειρήνη…

50

Συμπόσιο στον Όλυμπο

51

Θυσίες Λατίνων

52

Η ΛΑΤΡΕΙΑ ΣΤΗ ΡΩΜΗ Όπως και σε όλες τις αρχαίες θρησκείες έτσι και στη Ρώμη η λατρεία είχε κατ’ εξοχήν δημόσιο χαρακτήρα. Οι πολιτικοί δικαστές συγχρόνως ήταν και ιερείς και εκτελούσαν και ιερατικές λειτουργίες. Η λατρεία ήταν αυστηρά καθορισμένη και δεμένη με την εξάρτηση του πιστού από την κοινότητα. «Το θεμέλιο της ρωμαϊκής πολιτείας» έγραφε ο Πολύβιος «είναι εκείνο που κατακρίνουν οι Έλληνες, η δεισιδαιμονία, η οποία έχει διαποτίσει την ιδιωτική και δημόσια ζωή των Ρωμαίων. «Για να χειραγωγούν το πλήθος» έχει γράψει ο ίδιος «οι παλιότεροι μελετημένα του μετέδωσαν τις ιδέες για τους θεούς και την μετά θάνατο ζωή. Και είναι απερίσκεπτοι αυτοί που θέλουν να τις καταργήσουν». Ο Κικέρων υπερθεμάτιζε για τις μαντείες, και ο γέρο δάσκαλός του ο Σκευόλας υποστήριζε ότι «το ξεγέλασμα του λαού όσον αφορά τη θρησκεία είναι πολύ εξυπηρετικό». Αλλά και ο Τίτος Λίβιος πίστευε πως «ο καλύτερος τρόπος για να έχεις υποταγμένους τους αγράμματους και απλοϊκούς ανθρώπους είναι να τους γεμίσεις με τον φόβο των θεών».

Η Καπιτωλίνα Λύκαινα

53

Αλέξανδρος Σεβίρος και οι καινούργιοι θεοί της αυτοκρατορίας

54

Ο ΣΤΩΙΚΙΣΜΟΣ Ιδρυτής της σχολής των Στωικών,* ο Ζήνωνας από το Κίτιο της Κύπρου. Οι Στωικοί είχαν αντλήσει στοιχεία από το σύνολο της ελληνικής φιλοσοφίας. Έτσι στο μωσαϊκό που παρουσιάζει η φιλοσοφία τους μπόρεσαν να γίνουν αλλαγές στις ουσιαστικές αντιλήψεις. Οι αντιφάσεις στη διδασκαλία άφησαν ανοιχτές τις πόρτες για διάφορες θεολογικές θεωρίες που όλο και περισσότερο παραμέριζαν την υλιστική βάση της φυσικής του στωικισμού. Οι ιδέες των Στωικών ήταν αποτέλεσμα της αποσύνθεσης της πόλης. Οι μοναρχίες δεν ανταποκρίνονταν πια στις προσδοκίες της μάζας που άρχισε να διαμορφώνει μια οικουμενική αντίληψη της συγχώνευσης όλων των ανθρώπων σ’ ένα λαό κι έναν πανίσχυρο θεό κυρίαρχο του ουρανού και της γης. Απλοποιώντας την φιλοσοφία τους ο στωικισμός πήρε πλατιά διάδοση και με τη μορφή των ιδεών για την αθανασία της ψυχής, την ασκητική ηθική και την θεία πρόνοια, αφομοιώθηκε από τις θρησκείες της ελληνιστικής και της ρωμαϊκής περιόδου, ιδίως από το Χριστιανισμό. Μονάχα στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία που αποτελεί τον τελικό σταθμό των κρατικών ενώσεων στην αρχαιότητα, έγινε δυνατή η ενιαία παγκόσμια θρησκεία σαν συμπλήρωμα στην παγκόσμια αυτοκρατορία, ο Χριστιανισμός. Έτσι ένα από τα σημαντικότερα αποτελέσματα της συγχώνευσης του ελληνικού πολιτισμού με τον ανατολικό, είναι η διαμόρφωση του ιουδαϊκού μονοθεϊσμού και η ενσάρκωσή του στον ιουδαϊκό αποκλειστικά θεό Ιεχωβά.

*Από την Ποικίλη Στοά που είχε ζωγραφίσει ο Πολύγνωτος, και όπου είχε την έδρα της η Σχολή.

55

Οι στρατιώτες του Διοκλιτιανού εισβάλλουν σε Χριστιανικό ναό

56

ΜΟΝΟΘΕΪΣΜΟΣ ΤΟ ΣΤΉΡΙΓΜΑ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ Τα καινούργια θρησκευτικά συναισθήματα βρήκαν στις θρησκείες της Ανατολής έτοιμες μορφές λατρείας, μυστήρια και κείμενα για τελετές. Το παμπάλαιο σύμβολο του σταυρού και οι δοξασίες για το μυστήριο της «αγίας τριάδας», η «σφαγή των νηπίων» η «παρθενογέννεση», η «γέννεση σε σπήλαιο», οι «μάγοι» και το «άστρο που οδηγεί», ενσωματώθηκαν στην καινούργια θρησκεία.

Δημιουργία

57

«Όλες οι θρησκείες των θνησκόντων θεών» γράφει ο Παναγής Λεκατσάς «επαγγέλλονται τη σωτηριακή αθανασία: Τα Ελευσινιακά Μυστήρια, όπου η κάθοδος και η άνοδος της Περσεφόνης…», αλλά και τα Διονυσιακά, τα Οσιριακά, τα Κυβελικά Μυστήρια. «…όμοια και τα Μιθραϊκά Μυστήρια (όπου ο Ηλιακός Μίθρας σφετερίζεται τη δραματική λατρεία ενός θνήσκοντας θεού), επαγγέλλονται όλα τους την μετά θάνατο σωτηρία του μύστη τους, κι έχουν στο κέντρο το δράμα ενός Θνήσκοντας Θεού που ανασταίνεται Θανάτω θάνατον πατίσας». Έτσι με τη συμβολή της τότε κυρίαρχης ελληνικής γλώσσας, και τις ήδη γνώριμες στους λαούς παρόμοιες μορφές λατρείας, τα δόγματα του Χριστιανισμού έχουν γίνει αποδεκτά από τις λαϊκές μάζες και όχι μόνο. Μια σημαντική μερίδα, η πιο διορατική της άρχουσας τάξης που πολύ σωστά είδε στη διδασκαλία του Παύλου, την πιο σίγουρη και μακρόχρονη εγγύηση της διατήρησής της στην εξουσία!

Ο «Καλός ποιμήν». Ψηφιδωτό. Από τις πρωτοχριστιανικές απεικονίσεις με εμφανή τα μορφικά γνωρίσματα της Ελληνιστικής Εποχής

58

Τοποθέτηση του αγάλματος του Απόλλωνα στον Αυγούστειο Οίκο

59

Η Θεοποίηση του Καλλιγούλα

60

ΙΣΡΑΗΛ ΚΑΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ Τον 11° π.Χ. αιώνα οι Ισραηλίτες νομάδες και οι συνοδοιπόροι τους οι Εβραίοι, εισβάλλουν στη Γη Χαναάν. Το συνδετικό στοιχείο ανάμεσα στους δυο λαούς είναι η λατρεία του Γιαχβέ. Οι εισβολείς, καταστρέφοντας έναν ανώτερο πολιτισμό, γκρέμισαν, όπως λέει ο Γιαχβέ, «μεγάλες και όμορφες πόλεις» «που δεν έκτισες εσύ, και σπίτια γεμάτα αγαθά που δεν κουβάλησες εσύ, σιντριβάνια σκαλιστά που δεν σμίλεψες, και αμπέλια και ελιές που δεν φύτεψες...». Όλα τους προσφορά, του Γαχβέ στο λαό του! Μπροστάρης στις μάχες και το διαγούμισμα ο Γιαχβέ, «ξερνάει φλόγες, βρέχει θειάφι, στέλνει φλεγόμενα φίδια...Ένας τρομακτικός, ένας οργισμένος θεός που τιμωρεί για την ανυπακοή και τα προπατορικά αμαρτήματα μέχρι και την τέταρτη γενιά». Ο Γιαχβέ απολαμβάνει την εκδίκηση και την καταστροφή. Διψάει για αίμα και τα βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης δεν είναι παρά ένα χρονικό εγκλημάτων, τιμωριών και σφαγών: «Είμαι ο μοναδικός Θεός... Θα ζήσω αιώνια… το χέρι μου θα σκορπίσει το θάνατο... θα ποτίσω τα βέλη μου στο αίμα, το σπαθί μου θα σκίσει σάρκες και θα βυθιστεί στα σώματα των αιχμαλώτων...» Αυτός ο ζηλόφθονος Θεός θέλει να είναι ο μοναδικός, κηρύσσοντας έναν ολοκληρωτικό θρησκευτικό πόλεμο. Και σε όσους δεν υπακούσουν: «...θα σας στείλω ρίγη, φθίση και πυρετό και άγρια ζώα να κατασπαράξουνε τα παιδιά σας..». Γενικά οι αυτοκράτορες της Ρώμης στάθηκαν ευνοϊκοί απέναντι στους Εβραίους, οι οποίοι στην επικράτειά της είχαν διατηρήσει την αυτονομία και τις συναγωγές τους. Όμως τα πράγματα άλλαξαν ριζικά όταν οι χριστιανοί θέλησαν να προσαρμόσουν στα μέτρα τους το δόγμα του «περιούσιου λαού» και να οικειοποιηθούν το αξίωμα της

61

«απόλυτης αλήθειας», τον ιουδαϊκό μεσσιανισμό και την Παλαιά Διαθήκη. Μια φοβερή διαδικασία θρησκευτικής λεηλασίας κι απάτης, που θα στρέψει ενάντια στους Εβραίους την ίδια τους την θρησκεία. Οι πατριάρχες και οι ήρωες της εβραϊκής ιστορίας, ο Αβραάμ, ο Ιωσήφ, ο Μωυσής και άλλοι αμέτρητοι πολιτογραφήθηκαν σαν δικοί τους προπάτορες! Ακόμα και τα λείψανα των προχριστιανικών Μακκαβαίων, τους οποίους ετεροχρονισμένα τους είχαν αγιοποιήσει, τα ξέθαψαν από την συναγωγή της Αντιόχειας και τα μοσχοπούλησαν στην Ευρώπη. Στον χριστιανισμό όλα όσα δεν είχαν ειδωλολατρική προέλευση, είναι αντίγραφα της ιουδαϊκής θρησκείας. Το Πάτερ Ημών, το Πάσχα, η Πεντηκοστή, η εκκλησιαστική λειτουργία. Ακόμα ο αποκλεισμός της γυναίκας, οι αφορισμοί αλλά και η εκκλησιαστική ιεραρχία και η καθολική ηθική που είναι σε μεγάλο βαθμό η ηθική των ραβίνων. Και το χειρότερο απ’όλα ότι αντιγράψανε για δικό τους, τον πιο μισαλλόδοξο και εκδικητικό θεό του κόσμου, τον θεό των Εβραίων. Οι Εβραίοι ήτανε φυσικό να θέλουν να παραμείνουν ο «περιούσιος λαός» του Θεού τους, αλλά και ο Χριστιανισμός, με τα πλέγματά του σαν «νόθο τέκνο», με το έτσι θέλω, τον διεκδικούσε κατ’ αποκλειστικότητα Και συνέβη μια θρησκεία που είχε κατακλέψει μια άλλη, στη συνέχεια να την συκοφαντεί και να την πολεμά για δυο χιλιετίες. Ειπώθηκε από κάποιον χωρατατζή πως: «Αν τον καιρό εκείνον λειτουργούσε Υπηρεσία Προστασίας Πνευματικών Δικαιωμάτων, δεν θα υπήρχε Χριστιανισμός».

62

Ο Πομπήιος στο ναό του Σολομώντα

63

ΣΤΗ ΡΩΜΑΙΟΚΡΑΤΟΥΜΕΝΗ ΠΑΛΑΙΣΤΙΝΗ ΕΣΣΑΙΟΙ ΚΑΙ ΖΗΛΩΤΕΣ Οι Εσσαίοι, που είναι γνωστοί σαν «Λίκαιοι και πραγματικοί Ισραηλίτες» με τη δική τους κοινοβιακή οργάνωση και αρχές όπως το γνωστό «ο έχων δυο χιτώνας...» και το «αγάπα τον πλησίον σου ως σεαυτόν» που δίδαξε και ο Ιησούς, αντιπαραθέτουν τον εαυτό τους στους Ρωμαίους καταχτητές, την εξουσία των Φαρισαίων και πολεμούν τον «Ναό» τους, όπως κάνουν άλλωστε και ο Ιωάννης με τον Ιησού. Οι Εσσαίοι από τα εγκαταλειμμένα παιδιά που περιέθαλπαν (κάποιοι φαρισαίοι της εποχής μας θα το έλεγαν «παιδομάζωμα»), ξεχώριζαν τους πιο ικανούς προετοιμάζοντας μορφωμένα στελέχη που θα έβγαιναν να διαφωτίσουν τα πλήθη. Έτσι το «μυστήριο της εξαφάνισης» το Ιησού, από τα δώδεκα του χρόνια, ως τα τριάντα, που θα αναγγείλει τον ερχομό του ο βαπτιστής, παύει να είναι μυστήριο. Και θα αναρωτιούνται αμφιβάλλοντας όσοι τον ήξεραν: «μα δεν είναι ο γιος του μαραγκού και της Μαρίας;» «Και εθαύμαζαν ο Ιουδαίοι λέγοντες, πως αυτός γνωρίζει γράμματα χωρίς να μάθει»; Οι Ζηλωτές πρέπει να αποτελούσαν τη στρατιωτική οργάνωση του κινήματος κι ανάμεσα στους μαθητές του Ιησού υπάρχουν ο Σίμων ο Ζηλωτής και ο Ιούδας ο Ισκαριώτης (που σημαίνει αντάρτης). Όπως και στο «Συμβούλιο του Θεού» των Εσσαίων, έτσι και στους μαθητές του Ιησού υπάρχει η επικεφαλής τριάδα των αγαπημένων του μαθητών Πέτρου, Ιάκωβου και Ιωάννη.

* 64

Ο Ιησούς εισερχόμενος στην Ιερουσαλήμ

ΝΑ ΦΟΒΑΣΤΕ ΑΥΤΟΥΣ ΠΟΥ ΕΧΟΥΝ ΤΗΝ ΕΞΟΥΣΙΑ Οι εξεγερμένοι Ζηλωτές και οι εξαγριωμένες μάζες, στη σύγκρουσή τους με τους δυνάστες, καίνε, σκοτώνουν, λεηλατούν. Το αρχοντολόι με τα όπλα των Ρωμαίων απαντά με μαζικές σφαγές και σταυρώσεις. Ο Ιησούς δεν ταλαντεύεται, αλλά παίρνοντας ξεκάθαρη θέση προειδοποιεί: «Πρώτον προσέχετε τους εαυτούς σας από την ποιότητα των Φαρισαίων...» Κι ακόμα: «Μη φοβηθείτε αυτούς που βίαια ξεσπούν την αγανάκτησή τους, αλλά αυτούς που μετά τους σκοτωμούς θα έχουν την εξουσία και θα σας κάνουν τη ζωή κόλαση». Κατά Λουκά.

65

«ΦΩΤΙΑ ΗΡΘΑ ΝΑ ΒΑΛΩ ΣΤΗ ΓΗ» Ο Ιησούς απευθυνόμενος στο λαό αναλαμβάνει να τον αφυπνίσει, για να δεχτεί την επανάσταση: «Φωτιά ήρθα να βάλω στη γη, και τι δε θα έδινα να είχε κιόλας ανάψει... Θα σας παραδώσουν στις συναγωγές, θα σας δείρουν και όλοι θα σας μισούν εξ αιτίας μου... λεν υπάρχει κανείς που να μην άφησε το σπίτι του, ή αδελφούς ή αδελφές, πατέρα ή μητέρα, ή γυναίκα ή παιδιά, ή χωράφια για τα όσα κηρύσσω...» Κατά Μάρκο. Κι όταν οι μαθητές του τον ρωτούν πότε θα γίνουν όλα αυτά, ο Ιησούς απαντά: «Όταν απ’ αυτές τις οικοδομές δεν θα μείνει πέτρα σε πέτρα... Όταν δε ακούσετε για πολέμους μη τρομάξετε. Γιατί πρέπει να γίνουν. Έτσι όταν δείτε να γίνονται όλα αυτά, η ώρα έφτασε...» Κατά Μάρκο. «Λέγω δε αλήθεια, στέκουν εδώ μπροστά μερικοί που θα ζουν ακόμη για να δουν την βασιλεία του Θεού». Και ο Ιησούς θαρρείς και δίνει οδηγίες ταχτικής σε αντάρτες πόλεων λέγοντας: «Κανείς δεν μπορεί να μπει στο σπίτι του ισχυρού και ν’ αρπάξει τα αγαθά του, αν δεν δέσει πρώτα τον ισχυρό...» Κατά Μάρκον.

Η ΠΑΡΑΧΑΡΑΞΗ Στο κατά Ματθαίο Ευαγγέλιο γίνεται ολοφάνερη η παραποίηση των λόγων του Ιησού. Έτσι εξουδετερώνοντας το σφοδρό κατηγορητήριό του κατά των πλουσίων, το «Μακάριοι οι πτωχοί ότι υμετέρα εστίν η βασιλεία του Θεού» θα μετατραπεί σε... «Μακάριοι οι πτωχοί τω πνεύματι». (Κάτι που το χρειάζεται ο Παύλος για να επιβάλει τις σκοταδιστικές δοξασίες του).

66

Ο Χριστός με το φραγγέλιο

Για τη βασιλεία του θεού μιλάει ο Ιησούς, εννοώντας το κράτος της δικαιοσύνης επί της γης δηλώνοντας: «Ουκ εστίν ο Θεός νεκρών, αλλά Θεός ζώντων» Στο Κατά Μάρκον. Στη βασιλεία των ουρανών μας παραπέμπει στο Κατά Ματθαίο. Στο «Μακάριοι οι πεινώντες νυν, ότι χορτασθήσονται». Δηλαδή θα χορτάσουνε τώρα. Το «νυν» θα εξαφανιστεί και η φράση θα συμπληρωθεί με το: «Μακάριοι οι πεινώντες και διψώντας δικαιοσύνη...»!

67

ΕΝΑΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΗΣ ΙΗΣΟΥΣ Τα λόγια του Ιησού στις γραφές αναφέρονται συγκεκριμένα στην επανάσταση: «Φαντάζεστε πως ήρθα να δώσω ειρήνη στη γη; Όχι σας λέγω, αλλά διχόνοια. Από τώρα και έπειτα θα είναι από πέντε σε ένα σπίτι διχασμένοι, τρεις εναντίον δυο, δυο εναντίον τριών. Θα συγκρουστούν πατέρας κατά γιου και γιος κατά του πατέρα. Και ο μη έχων πωλησάτω το ιμάτιο αυτού κι αγορασάτω μάχαιραν...» «Αλίμονο στους πλούσιους που αγνόησαν τις εκκλήσεις σας» λέει ο Ιησούς». «Αλίμονο σε σας τους χορτάτους γιατί θα πεινάσετε, σε σας που τώρα γελάτε γιατί θα πενθήσετε και θα κλάψετε...» ΚΑΙ ΕΝΑΣ ΚΗΡΥΚΑΣ ΥΠΟΤΑΓΗΣ ΣΤΗΝ ΕΞΟΥΣΙΑ ΤΩΝ ΚΥΡΙΑΡΧΩΝ Διατάσσω μας λέει ο Παύλος «να κάμνητε δεήσεις, προσευχάς, παρακλήσεις υπέρ βασιλέων και πάντων των όντων εν αξιώμασιν διά να διάγωμεν βίον ησύχιον. Πάσα ψυχή ας υποτάσσεται εις τας ανωτέρας εξουσίας. Ο εναντιούμενος εις την εξουσίαν, εναντιούται εις την εντολήν του Θεού...»

* 68

ΕΓΚΛΗΜΑ ΚΑΙ ΤΙΜΩΡΙΑ Τραγικά μόνος του ο Ιησούς σηκώνει την ευθύνη μιας ιδέας αδοκίμαστης, που δεν μπορεί να τη μοιραστεί με κανέναν! Απευθύνεται σε ανθρώπους με ασύλληπτα χαμηλό επίπεδο χρησιμοποιώντας παραβολές. Ακόμα και οι μαθητές του τον ρωτούν συνεχώς: «Είσαι αυτός που περιμένουμε»; Στην από αιώνες διαμορφωμένη ψυχολογία του δούλου, συγκριτικό στοιχείο ανωτερότητας είναι ο άρχοντας και τον μετρούν με τον τρόπο που τον κρίνουν κι οι Φαρισαίοι. Στο μυαλό τους δεν χωράει ένας γιος μαραγκού σαν προφήτηςηγέτης. Να γιατί θα αναγνωρίσουν αργότερα στο πρόσωπο του Παύλου τον ηγέτη τους και θα του παραδώσουν την ηγεσία του κινήματος. Η άρχουσα τάξη συνειδητοποίησε πού μπορεί να οδηγηθεί ο λαός από έναν τέτοιο λαϊκό ηγέτη, έστω και νεκρό, και στερώντας του την ταξική του προέλευση, τον μετέγραψε στα δικά της κατάστιχα σα θεογεννημένο αριστοκράτη. Και η μάνα του, η Μαρία του Ιωσήφ θα γίνει η Βασίλισσα των Ουρανών με την αυλική της ακολουθία. Και βεβαίως ο Ιησούς, που έγινε τώρα γιος του Θεού, δεν μπορούσε να είναι αναρχικός. Κι ασφαλώς «κατά λάθος ταλαιπωρήθηκε λίγο από τον υπερβάλλοντα ζήλο των αρχών ασφαλείας»! Αλλά τελικά, με τα μέσα που διέθετε ο πατέρας του, φυγαδεύτηκε στο εξωτερικό που λέγονταν «Ουρανός»! Και ο Ιησούς, απειλητικός και επικίνδυνος αναρχικός μαραγκός, χάθηκε μόνος. Σκοτωμένος δυο φορές, εξυπηρετώντας και νεκρός την άρχουσα τάξη που αγωνίστηκε να ανατρέψει.

* 69

ΚΑΙ Η «ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗ» ΑΠΟΔΙΔΕΙ Και τα θαύματα, ως τις μέρες μας ασταμάτητα, άρχισαν να πέφτουν βροχή: Στο Κλερμόν και Σαλόν της Γαλλίας δείχνουν από ένα «άγιο ομφαλό» του Ιησού, και το τρίτο κομμένο στα δύο στο Λατερανό και την Σάντα Μαρία της Ρώμης. Στον Άγιο Παύλο της Ρώμης υπάρχουν τα «άγια σπάργανα» και μια άλλη αλλαξιά στον καθεδρικό της Αάχεν. Σε μερικές εκκλησιές της Λορένης βρίσκονται τα «άγια άχυρα» από το παχνί όπου ξάπλωνε μωρό ο Ιησούς και στα χέρια των μοναχών δεκαεφτά πετσάκια της περιτομής του! Όσο για τις στάμνες από το θαύμα της Κανά υπάρχουν δεκατέσσερις, Παρίσι, Βενετία, Πίζα, Μπολώνια, Ραβέννα κλπ. Και τα δάκρυα του Ιησού στη Βαντώμ και τρίχες από τα γένια του στην εκκλησία του Ευαγγελισμού της Μόσχας. Άλλωστε ο Γρηγόριος Ναζιανζηνός έγραφε στον Άγιο Ιερώνυμο: «Έχουμε τη ανάγκη από όσο το δυνατό περισσότερους μύθους για να εντυπωσιάζουμε τον όχλο. Όσο λιγότερο καταλαβαίνει ο όχλος, τόσο πιο ενθουσιώδης γίνεται».

Σκλαβοπάζαρο στη Ρώμη

70

ΤΑ «ΑΓΑΘΑ» ΤΗΣ ΔΟΥΛΕΙΑΣ Είχε πει ο Ιησούς: «...Με φώτισε ο Θεός να φέρω καλά μαντάτα στους φτωχούς, να κηρύξω στους αιχμαλώτους απελευθέρωση...» Κατά Λουκά: «...Είστε φίλοι μου... δεν σας αποκαλώ δούλους, διότι ο δούλος δεν γνωρίζει τι κάνει ο κύριός του...» Κατά Ιωάννη Το αντίθετο μας λέει ο Παύλος: «Ελευθερωθέντες δε από την αμαρτία... υποδουλωθήτε εις τον Θεόν... και θα προσφέρεται τα μέλη σας δούλα...» Μέσω του Παύλου κηρύσσονται τα αγαθά της δουλείας: «Βαφτίζεται ο δούλος του Θεού», «Παντρεύεται ο δούλος του Θεού, την δούλη του Θεού», «Ανάπαυσον Κύριε τον δούλον σου» κλπ. Και ο Παύλος απευθυνόμενος σε όσους αγοράστηκαν στα σκλαβοπάζαρα λέει: «Δεν ανήκετε στον εαυτόν σας γιατί αγορασθήκατε με τίμημα... και όσοι έχουν αφεντικά χριστιανούς θα γίνουν ακόμα εργατικότεροι γιατί θα δουλεύουν για αδελφούς σαν να πρόκειται για τον Κύριον Χριστό». Ο Παύλος απαλλάσσοντας το αφεντικό-εργοδότη κάθε ευθύνης την μεταφέρει στο Θεό: «...Δούλοι υπακούετε εις τους κατά σάρκαν κυρίους σας μετά φόβου και τρόμου ως εις Χριστόν εκπληρούντες το θέλημα του Θεού και γνωρίζοντες ότι από τον Κύριο θα πάρετε την ανταπόδοση». Από το Θεό λοιπόν θα ζητήσουμε «...τον άρτον ημών τον επιούσιον...» και όποιο άλλο επίγειο αγαθό και ο θεός στο εξής θα ευθύνεται και όχι ο επί γης αφέντης αν τρώμε ή δεν τρώμε. Και η δουλεία αλλάζοντας μορφές ως τις μέρες μας, θα συμπλέει αισίως με την χριστιανική ηθική. Και επειδή το άδειο στομάχι και η απόγνωση μπορεί να προτρέψουν τους δούλους σε ανταρσία, ο Παύλος προβλέπει και λέει:

71

«Ο ΑΡΧΩΝ ΕΙΝΑΙ Ο ΕΚΔΙΚΗΤΗΣ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΚΑΙ ΔΕΝ ΦΟΡΕΙ ΜΑΤΑΙΩΣ ΤΗΝ ΜΑΧΑΙΡΑΝ» «...Όσοι είναι υπό ζυγόν δουλείας, ας νομίζουσι τους κυρίους αυτώ αξίους πάσας τιμής διά να μη δυσφημείται το όνομα του Θεού... Ο άρχων είναι υπηρέτης του Θεού για το καλό σου... είναι ο εκδικητής του Θεού, το εκτελεστικό του όργανο και δεν φορεί ματαίως την μάχαιραν. Διά τούτο να υποτάσσεσθε όχι μόνο για την οργήν του αλλά και για λόγους συνείδησης...» Η επίσημη εκκλησία του Παύλου, για αιώνες θα γίνει το στήριγμα της όποιας αυταρχικής εξουσίας, το ένα από τα κεφάλια του «δικέφαλου αετού». Θα συμπορευτεί και θα στηρίξει τους «έχοντες και κατέχοντες».

Και ποιος δουλοκτήτης, πιο μεγαλοαφεντικό δεν θα αποδεχόταν αυτή τη διδασκαλία περί της «Θεϊκής Δικαιοσύνης».

72

Ο Άγιος Δομίνικος, μετά την καταδίκη έτοιμος να παρακολουθήσει το κάψιμο αιρετικών

73

Η ΝΥΧΤΑ ΤΗΣ ΓΕΣΘΗΜΑΝΗ* Και είπε ο σατανάς στον Χριστό: «Οι άνθρωποι είδαν την αθανασία ΣΟΥ και έχασαν τον φόβο του θανάτου. Νέες μάζες πιστών ΣΟΥ, ακολούθησαν άλλες που σταυρώθηκαν, και κατάλαβα τότε πως το πνεύμα που έκαιγε μέσα τους ήταν πολύ ισχυρό. Αναγνωρίζω την πτώση μου, αλλά δεν καταθέτω τα όπλα. Επειδή δεν μπόρεσα να πολεμήσω την διδασκαλία ΣΟΥ με την βία, άλλαξα σύστημα κι έγινα «φανατικός μαθητής ΣΟΥ κι απόστολος. Εκατομμύρια απλοϊκών ανθρώπων που προσκυνούσαν το όνομα Σου, πίστεψαν σε μένα, όχι σε ΣΕΝΑ. Αιώνες τώρα κυβερνώ τον κόσμο προφέροντας το άγιο όνομά ΣΟΥ. Τόλμησες να απορρίψεις τους πειρασμούς μου για πλούτο και δύναμη, αλλά οι οπαδοί μου, προστατευόμενοι από το όνομά ΣΟΥ, δημιούργησαν τη ζωή των ευπειθών λαών τους πάνω στην απληστία και ματαιότητα. Μετέτρεψα τη δημιουργική αγάπη σε φιλήδονη κραιπάλη, την ανθρώπινη εργασία σε ανθρώπινη δουλεία, τη θρησκευτικότητα σε εξαγορασμένη υποκρισία. Μετέτρεψα τα λαμπρά ιδεώδη σε ένστικτα βίας. Η εικόνα της μορφής ΣΟΥ που πάσχει, χρησίμευσε στην υποδούλωση των λαών. Υψώνοντας το σταυρό, σύμβολο του μαρτυρίου ΣΟΥ, πάνω από τις μάζες των φανατικών, έκαψα ζωντανούς τους ερευνητές της αλήθειας...» *Μια άλλη εκδοχή για τον προδομένο Ιησού, από τον Ιππόλυτο Γκοφστέτερ, το Ρώσο ανθρωπιστή, συγγραφέα και στοχαστή που στάθηκε ο «πνευματικός πατέρας» των παιδικών μου χρόνων. Ο άνθρωπος που μου έμαθε πως: «χωρίς μίσος για το άδικο δεν υπάρχει αγάπη!»

74

Η Σταύρωση

75

Ο «Νέρων στην αρένα».*

Ο «ΑΙΜΟΣΤΑΓΗΣ» ΝΕΡΩΝ Οι πληροφορίες από τις αρχαίες πηγές που έχουμε για το Νέρωνα είναι από πηγές εχθρικές μπολιασμένες με παραποιημένα εμβόλιμα κείμενα των χριστιανών αντιγραφέων. Αλλά και πάλι εκείνο που απομένει είναι μια εικόνα ριζικά διαφορετική, από εκείνη του «έκφυλου τέρατος» όπως μας τον έχει παρουσιάσει η «χριστιανική επίσημη ιστορία. Η πυρπόληση της Ρώμης είχε γίνει στα πλαίσια μιας προσπάθειας ανατροπής του Νέρωνα, με αρχισυνωμότη τον Σενέκα και το ότι ο Νέρωνας κατά την πυρπόληση βρισκόταν μακριά από την Ρώμη, δεν εμπόδισε την κατάφορη αντιστροφή των γεγονότων. *Πίνακας του ακαδημαϊκού καλλιτέχνη σύμφωνα με τις κλασσικιστικές αντιλήψεις των περασμένων αιώνων. Κατά τα άλλα, και στις πιο φρικιαστικές σκηνές, προκειμένου να γαργαλίσει τον αισθησιασμό της πουριτανικής ηθικής του καιρού του, δεν παραλείπει να παραθέσει, πάντα στο όνομα της Τέχνης και πάντα «εκπάγλου καλλονής» γυμνά!

76

Ο Νέρων απαγόρεψε να πετάνε έξω από τα τείχη της πόλης για θανάτωση τους ανήμπορους δούλους και συμπλήρωσε την καθιερωμένη χορήγηση ψωμιού στο λαό με καθημερινά γεύματα. Ο νόμος του Νέρωνα σύμφωνα με τον οποίο ο σκλάβος μπορούσε να μηνύσει το αφεντικό του για κακοποίηση θα καταργηθεί από τη Χριστιανική Σύνοδο της Ρέημς! Και οι δούλοι στο εξής: «Δεν θα γίνονται δεκτοί σαν κατήγοροι». Οι ρίζες αυτής της ευαισθησίας, θα πρέπει να αναζητηθούν στα παιδικά χρόνια του Νέρωνα που τα είχε ζήσει στο Άντιο και έλαβε ανατροφή από τη θεία του Λίβυα Λεπίδα, μια γυναίκα εξαιρετική, που τον είχε φέρει σε επαφή με τον απλό λαό και τον βοήθησε, ζώντας από κοντά, να κατανοήσει το μέγεθος του ανθρώπινου πόνου. Ο Νέρων, αψηφώντας τα συμφέροντα της ολιγαρχίας, που θησαύριζε με τις θηριομαχίες και τους αγώνες των μονομάχων, τόλμησε να αντικαταστήσει τους σκοτωμούς στην αρένα, με αθλοπαιδιές κι αγωνίσματα τέχνης κι οργάνωσε στη Ρώμη αγώνες σύμφωνα με τους κανονισμούς των Ολυμπιακών με συνέπεια να προκαλέσει την οργή της Συγκλήτου. Θα εισπράξει μια από τις σοβαρότερες κατηγορίες για το ότι: «στερώντας από τους νέους τα αιμοβόρα θεάματα υπέσκαπτε το αξιόμαχο του στρατού»!

Η Ρώμη στο πνεύμα των Ολυμπιακών αγώνων

77

Και ο Kautski αναφερόμενος σ’ αυτή την «ξεδιάντροπη παραχάραξη» γράφει: «Ναι ο “τρελός και διεφθαρμένος αυτοκράτορας’’ που ασκεί την ευσπλαχνία και τη φιλανθρωπία, που προσφέρει νερό στους διψασμένους, τροφή στους πεινασμένος και ρούχα στους γυμνούς…» Δυο φορές ο Νέρων επισκέφτηκε την Ελλάδα και οι Έλληνες τον δέχτηκαν με ξέφρενο ενθουσιασμό, ανταποδίδοντας τα φιλελληνικά του αισθήματα (χάρισμα φόρων, απελευθέρωση υπόδουλων στη Ρώμη περιοχών, εξαγορά Ελλήνων δούλων κλπ.). Ο Νέρων γράφει ο Λουκιανός προσπαθώντας να ανοίξει διώρυγα στον ισθμό της Κορίνθου συνάντησε την αντίδραση του ιερατείου και των επιχειρηματιών της διολκού που άρχισαν να μιλάν για φαντάσματα και ασέβεια στους θεούς. Ο συνασπισμός των κοινωνικά προνομιούχων θα επιχειρήσει να τον ανατρέψει με έξι πραξικοπήματα που θα ματαιωθούν συναντώντας τις αντιδράσεις των λεγεώνων και του λαού... Αλλά και μετά το θάνατό, η αγάπη του λαού για τον Νέρωνα ήταν τόση, όπως ομολογούν οι εχθροί του, «ώστε αναγκάστηκαν να τον κηδέψουν με μεγάλες τιμές, και ο τάφος του ήταν πάντα σκεπασμένος με φρέσκα λουλούδια». Όπως ήταν επόμενο η ελέω Θεού εξουσία και το χριστιανικό ιερατείο, στρεβλώνοντας την αλήθεια, έχουν καταγράψει τον Νέρωνα σαν τέρας και έχουν εξαφανίσει, με μνησίκακη σχολαστικότητα, όποια στοιχεία θα μπορούσαν να μαρτυρήσουν για το αντίθετο.

* 78

Ρωμαϊκό όργιο

79

Ο ΣΕΝΕΚΑΣ Ο Σενέκας, στωικός φιλόσοφος και μεγάλος «ηθικολόγος», διορίστηκε στη θέση του παιδαγωγού του Νέρωνα από τον Κλαύδιο. «Ο στωικός αυτός φιλόσοφος, ο θείος του Χριστιανισμού» όπως γράφει ο Ένγκελς, «που δίδασκε την αρετή και την εγκράτεια, ήταν μάστορας στις ραδιουργίες και δουλοπρέπεια κι ενώ είχε για παράδειγμα το φτωχό Λάζαρο, ήταν στη πραγματικότητα ο “πλούσιος του Ευαγγελίου’’»* Στο έργο του Σενέκα (που φυσικά διασώθηκε σχεδόν όλο), περιγράφεται η ιδέα ενός παντοδύναμου Θεού και η μοιρολατρική αιτιοκρατία των Στωικών: «Τα πάντα είναι προδιαγραμμένα από την ειμαρμένη και το μόνο που απομένει στον άνθρωπο είναι η υποταγή και η εγκαρτέρηση». Οι ιδέες αυτές του Σενέκα επιδιώκουν να μας πείσουν για την αναγκαιότητα της παραδοσιακής κοινωνικής διαστρωμάτωσης σε ένα πειθαρχημένο παγκόσμιο ρωμαϊκό κράτος.

*Τον Σενέκα, το 58 μ.Χ. τον κατηγόρησε μέσα στη Σύγκλητο ο Σουίλιος πως: «... τα εκατομμύριά του τα είχε μαζέψει κάνοντας τοκογλυφίες και κυνηγώντας κληρονομιές». Και ο Δίων Κάσσιος μας λέει πως: « Η εξέγερση των Βρετανών έγινε γιατί ο Σενέκας τους είχε επιβάλει δάνειο (9 εκατομμυρίων χρυσών δραχμών) με υπέρογκο τόκο και τα εισέπραξε με τον πιο απάνθρωπο τρόπο». Ο περίφημος αυτός εγκωμιαστής της φτώχειας, πεθαίνοντας άφησε μια από τις μεγαλύτερες περιουσίες εκείνης της εποχής (πάνω από 75 εκατομμύρια χρυσές δραχμές)! Ο Λουκιανός στον Ερμότιμό του, τον ειρωνεύεται γράφοντας πως: «... ενώ διδάσκει την περιφρόνηση στο χρήμα και τις απολαύσεις ενάγει τους μαθητές του στα δικαστήρια όταν δεν μπορούν να πληρώσουν τα δίδακτρα...».

80

Ο ΠΑΥΛΟΣ Μετά τη θανάτωση του Ιησού, σύμφωνα με τις Πράξεις, οι μαθητές του, απαλλαγμένοι λόγω χαμηλού διανοητικού επιπέδου, λούφαξαν φοβισμένοι και εκδηλώνοντας την νομιμοφροσύνη τους πήγαιναν στη συναγωγή, όπου ο Ιησούς είχε πάει μόνο για να βρίσει τους ιερείς. Το καταδιωκτικό απόσπασμα του Παύλου θα κυνηγήσει τους έξι «ελληνιστές» που ήρθαν να συνεχίσουν το έργο του Ιησού. Ο «πιστός Στέφανος» θα λιθοβοληθεί και όχι οι μαθητές του Ιησού, αλλά άλλοι «...σήκωσαν το Στέφανο άνδρες ευλαβείς και τον θάψανε». Οι απόστολοι δεν θα ανακατευθούν πουθενά έως ότου ο έμπειρος διώκτης της τότε Ειδικής Ασφαλείας, μεταλλαγμένος σε Παύλο, με την προσφιλή ασφαλίτικη τακτική, «μεταμελημένος» θα αγκαλιάσει αυτούς τους κατά τον Ιησού «φτωχούς νηπίους». Τώρα πια ο Παύλος έχει ανάγκη από το κύρος τους για να ολοκληρώσει τον ευνουχισμό του κινήματος που εκπροσωπούσε ο Ιησούς.

Ρωμαϊκό Δικαστήριο

81

Βέβαια στην Παλαιστίνη οι ιδέες του Παύλου περί υποταγής δεν έχουν πέραση και ο Παύλος με την πλήρη κάλυψη των Ρωμαίων και Φαρισαίων φυγαδεύεται κυνηγημένος. Αλλά και στη Ρώμη ζει φρουρούμενος από Ρωμαίο στρατιώτη. Σε κάθε σύγκρουση του Παύλου με τους συμπατριώτες του, του συμπαραστέκονται και τον σώζουνε οι Ρωμαίοι, όπως στην περίπτωση του κυβερνήτη της Αχαΐας Γαλλίωνα, που είναι αδελφός του Σενέκα! Αλλά και ο Αφάνιος Μπούρος, που θα αθωώσει τον Παύλο σε μια παρωδία δίκης, είναι παλατιανός, και κολλητός του Σενέκα! Ο Παύλος σαν φίλος και συνεργάτης αλληλογραφεί με τον Σενέκα, όπως θα καμαρώνοντας επιδεικνύοντας τις επιστολές του αργότερα οι άγιοι Ιερώνυμος και Αυγουστίνος: «Σενέκας στον Παύλο χαίρε. Σε χαιρετώ πολυαγαπημένε μου Παύλο. Θαρρείς πως δεν είμαι βουτηγμένος στη θλίψη και το πένθος... Γιατί ο λαός θεωρώντας σας τόσο λίγο ευαίσθητους και τόσο εγκληματίες,σας αποδίδει όλες τις συμφορές...»

Ο θάνατος του Κικέρωνα

82

ΟΜΟΪΔΕΑΤΕΣ ΚΑΙ ΣΥΝΟΜΩΤΕΣ «...Ο Σούμπριος Φλάβους» γράφει ο Τάκιτος «θα σκότωνε τον Πίσωνα, αφού ο Πίσωνας θα δολοφονούσε το Νέρωνα, και θα ανακήρυτταν αυτοκράτορα το Σενέκα...». Η ανταρσία θα ξεκινούσε από την Ισπανία όπου... συμπτωματικά μεταβαίνει ο Παύλος! Με την επιστροφή του Παύλου το 64, και πάλι... κατά σύμπτωση, θα ξεσπάσει η φωτιά που θα κάψει τη Ρώμη, σαν αρχή του παλατιανού πραξικοπήματος. Όταν ξέσπασε η φωτιά, ο Νέρων βρίσκονταν στο Άντιο, 50 χιλιόμετρα μακριά και ειδοποιήθηκε από το Σενέκα και τους φίλους του την... τέταρτη μέρα! Και ο ολιγαρχικός Τάκιτος, που μισεί το Νέρωνα για την φιλολαϊκή του πολιτική, καταγγέλλει σαν ενόχους τους Εβραιο-χριστιανούς. Άλλωστε τα χρόνια εκείνα το Χριστιανός, είχε γίνει συνώνυμο του εμπρηστή. Οι ανακρίσεις για τη συνομωσία και την πυρπόληση θα κρατήσουν καιρό. Ο Νέρων ζητούσε περισσότερες αποδείξεις, μη μπορώντας να πιστέψει ότι ο Σενέκας, ο άνθρωπος που αγαπούσε και εκτιμούσε τόσο πολύ, στάθηκε ικανός για μια τέτοια προδοσία και ένα τέτοιο έγκλημα. Ο Σενέκας προδομένος από το δούλο Μειλίχιο, θα αναγκαστεί να «αυτοκτονήσει» και ο Παύλος κυνηγημένος για εμπρησμό θα εξαφανιστεί για δυο χρόνια από την Ρώμη.

83

Αργότερα, και πάλι... συμπτωματικά, ο Παύλος ξαναπάει στην Ισπανία όπου κυβερνά ο ολιγαρχικός Γκάλμπα που θα πραγματοποιήσει νέο πραξικόπημα το ’68 και θα διαδεχτεί τον Νέρωνα! Όμως τον Παύλο που εξακολουθούν να τον αναζητούν οι αρχές με την κατηγορία του εμπρησμού, τον ξαναβρίσκουμε φυλακισμένο στη Ρώμη, απ’ όπου και θα στείλει το δεύτερο γράμμα του στον Τιμόθεο όπου γράφει ότι: «...με εγκατέλειψαν όλοι...» και «...μην ντραπείς για μένα». Ο Παύλος κατά τον Ιερώνυμο θα θανατωθεί ως ποινικός με τον ατιμωτικό θάνατο του αποκεφαλισμού, δυο χρόνια μετά το Σενέκα. Και από τον αποκομμένο λαιμό του «αντί για αίμα πετάχτηκε... γάλα»! Μετά τον αποκεφαλισμό του Παύλου και το θάνατο του Νέρωνα, για τον Παύλο δεν θα γίνει λόγος από κανένα ως τον τέταρτο αιώνα. Τώρα όμως με την χριστιανική τρομοκρατία που ξέσπασεοι άγιοι Ιερώνυμος και Αυγουστίνος, με καμάρι μπορούν να παρουσιάσουν τις επιστολές του Σενέκα του «μεγάλου φίλου των Χριστιανών».

84

Η αποχώρηση των Εστιάδων

85

Το χτίσιμο της Πόλης

86

ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ Ο Κωνσταντίνος θα κάνει πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας την Κωνσταντινούπολη, την Πόλη. Η Κωνσταντινούπολη, λόγω της γεωγραφικής της θέσης δε θ’ αργήσει να γίνει η πιο μεγάλη αγορά του καιρού της, η «χρυσή γέφυρα ανάμεσα στην Ανατολή και τη Δύση». Και «μαζί με την ανύψωση της Πόλης και την πτώση της Ρώμης, μπορούμε να πούμε ότι ήρθε και το τέλος της αρχαιότητας...» Ως τα μέσα του 15ου αιώνα η πρόσβαση στην Ασία δεν υπήρχε παρά μέσω της Κωνσταντινούπολης, που εκτός από τη μεγάλη στρατηγική σημασία της, ήταν η πολυπληθέστερη και η πλουσιότερη πόλη του κόσμου. «Η Πόλις ήταν το σπαθί, η Πόλις το κοντάρι η Πόλις ήταν το κλειδί της Ρωμανίας όλης...» Η Ανατολική αυτοκρατορία εξακολούθησε την ανοδική της πορεία. Τα μεγάλα εμπορικά και βιοτεχνικά κέντρα, όπως η Αλεξάνδρεια, η Αντιόχεια, η Θεσσαλονίκη είχανε πάνω από εκατό χιλιάδες κατοίκους. Κι ενώ ο πληθυσμός της Ανατολικής αυτοκρατορίας αποτελούσε ένα σωστό μωσαϊκό και η επίσημη γλώσσα ήταν η λατινική, στα μεγάλα αστικά κέντρα μιλιόνταν η κοινή (δημοτική) ελληνική. «Το Βυζάντιο δεν υπήρξε ποτέ κράτος ομοιογενές» γράφει ο Διομήδης, «με πληθυσμούς εκ ποικίλων φυλών... αβεβαίας πολλάκις αφοσιώσεως, με ιδίας παραδόσεις και διάφορα γλωσσικά ιδιώματα».

* 87

ΤΟ ΠΕΡΑΣΜΑ ΣΤΗ ΦΕΟΥΔΑΡΧΙΑ Στο Βυζάντιο η πάλη για την κρατική εξουσία ανάμεσα σε κοινωνικές ομάδες υπήρξε πιο άγρια, μιας και στα χρονικά όρια της ύπαρξης του Βυζαντίου πραγματοποιήθηκε το πέρασμα από τον, σε αποσύνθεση, δουλοκτητικό τρόπο παραγωγής, οτη φεουδαρχία, που θα κυριαρχήσει από τον 9ο αιώνα μέχρι και την πτώση της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Η πορεία κατάρρευσης του αρχαίου δουλοκτητικού συστήματος, που είχε αρχίσει από τον 4ο αιώνα και η μετατροπή του σε φεουδαρχία υπήρξε αργή και ανόμοια σε διάφορες χώρες. «Η αρχαιότητα ξεκινούσε από την πόλη και τη μικρή της εδαφική έκταση» λένε ο Μαρξ και ο Ένγκελς, «ο Μεσαίωνας αρχίζει από την ύπαιθρο». Την περίοδο της κατάρρευσης της δουλοκτησίας πρώτα παρακμάζουν οι μικρές πόλεις-δήμοι, κι ακολουθούν οι μεσαίες και οι μεγάλες. Έτσι και το μεγάλο, οχυρωμένο διοικητικό κέντρο, η Κωνσταντινούπολη, θα δει τον πληθυσμό της να μειώνεται, σε σχέση με την εποχή του Ιουστινιανού και τα κτίσματά της να ερειπώνονται. Από τον 9ο αιώνα αρχίζουν και πάλι να αναζωογονούνται οι φεουδαρχικές πόλεις, όπου η καινούργια φεουδαρχική αριστοκρατία έχει περισσότερες δυνατότητες κοινωνικής ανάδειξης και δράσης.

Ο Χριστός - Μονάρχης, στον αυτοκρατορικό θρόνο, πλαισιωμένος με τους, εν είδη αυλικών, αποστόλους. Ψηφιδωτό στα τέλη του 4ου αιώνα

88

Ενώπιον της ένθρονης εξουσίας

Το δόγμα της τριαδικής υπόστασης της θεότητας διαμορφώθηκε κατ’ εικόνα και ομοίωση του κοινωνικοπολιτικού περίγυρου: Κράτος, Αυτοκράτορας, Επίσκοπος, με το ουράνιο αντίστοιχο: Πατήρ, Υιός και Άγιο Πνεύμα. Το δόγμα της ορθοδοξίας και η «ελληνικιή κοινή» των Ευαγγελίων, θα αποτελέσουν τον ενωτικό κρίκο των λαών του Βυζαντίου... Ωστόσο στις βυζαντινές πόλεις δεν θα υπάρξουν προϋποθέσεις που θα επιτρέψουν να αναπτυχθούν σε εμπορικές κοινότητες. Αντίθετα η βυζαντινή φεουδαρχική αριστοκρατία, θα παραχωρήσει προνόμια στους εμπόρους των ιταλικών πόλεων και θα γίνει ακούσιος συνεργός στη συρρίκνωση και κατάλυση της βυζαντινής αυτοκρατορίας.

89

Η ΕΝΘΡΟΝΗ ΕΞΟΥΣΙΑ Οι δυο θρησκείες δεν είναι παρά τα στηρίγματα της απολυταρχικής εξουσίας του αυτοκράτορα. Τώρα στις απεικονίσεις ακόμα και ο Χριστός, καθισμένος στο θρόνο σαν αυτοκράτορας, έχει αποκτήσει κοσμική έκφραση της ένθρονης εξουσίας. Η Παναγία μεταμορφώθηκε σε βασίλισσα των ουρανών με την παλατιανή της ακολουθία κα οι Απόστολοι δεν είναι πια οι ταπεινοί ψαράδες αλλά πρίγκιπες με μεγαλοπρεπείς αμφιέσεις. Ο Κωνσταντίνος θα παρασύρει στην καινούργια πρωτεύουσα τους συγκλητικούς και τους μεγιστάνες του πλούτου και θα εξαναγκάσει τους φεουδάρχες της Μικράς Ασίας να κτίσουν τα μέγαρά τους εκεί. Τα αρχαία έργα τέχνης ξηλώνονται από τους ναούς και μεταφέρονται για να στολίσουν την καινούργια πρωτεύουσα και σε περιοχές όπου πλειοψηφούν χριστιανοί, ο στρατός μαζί με τους επισκόπους προβαίνει σε λεηλασίες και κατεδαφίσεις ναών της παλιάς θρησκείας. «Ο Κωνσταντίνος» γράφει ο Ευσέβιος «απογυμνώνοντας τους νεκρούς θεούς, μοίραζε πλούσια λεία στους στρατιώτες του Νικητή Θεού και εξαφάνιζε τους ιερούς ίσκιους που έκρυβαν είδωλα». Ο Λιβάνιος καταγγέλλει τον Κωνσταντίνο ότι: «λεηλατούσε τους ναούς και χάριζε τους θησαυρούς στους ευνοούμενούς του...» και κατά τον Ι. Μαλάλα: «τα ιερά και πάντας τους ναούς των Ελλήνων κατέστρεψε».

* 90

Η μάχη του Τίβερη

ΤΟ «ΑΓΑΠΑΤΕ ΤΟΥΣ ΕΧΘΡΟΥΣ ΥΜΩΝ» Τους τρεις πρώτους αιώνες του χριστιανισμού οι πατέρες της εκκλησίας, σύμφωνα με το «αγαπάτε τους εχθρούς ημών...» και την απάρνηση της εβραϊκής και ρωμαϊκής «Αρχής της ανταπόδοσης», είχαν κατηγορηματικά ταχθεί κατά των πολέμων και της στράτευσης. «Κι ενώ ο φόνος που διαπράττει το άτομο χαρακτηρίζεται έγκλημα» μας λέει ο Κυπριανός, «η ομαδική σφαγή θεωρείται πράξη αρετής». Την ίδια αποστροφή για τον πόλεμο εκφράζει και ο Άγιος Βασίλειος της Καππαδοκίας. Οι χριστιανοί απέκρουαν τις αυτοκρατορικές αξιώσεις για στρατολογία και οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες συγκροτούσαν τις λεγεώνες με εθελοντές. ¨Όμως επί της μονοκρατορίας του Κωνσταντίνου, το χριστιανικό ιερατείο, εξαγορασμένο από τη «γενναιοδωρία» του, συναγωνίζεται το «ιερόν παλάτιον» σε μεγαλοπρέπεια και χλιδή. Στο εξής στους «οίκους του θεού» κυριαρχούν ο χρυσός και ο άργυρος, τα ιερά άμφια είναι πανομοιότυπα σε πλούτο και πολυτέλεια των αυτοκρατορικών αμφιέσεων.

91

Νομιμοποιώντας τη βία οι ιεράρχες γίνονται σύμμαχοι και εταίροι στη νομή της εξουσίας, και η «Υπέρμαχος Στρατηγός» τίθεται επικεφαλής του στρατεύματος και για κάθε εκατό στρατιώτες υπάρχει ένας ιερέας. Ωστόσο ο Κωνσταντίνος είναι εκείνος που αποφασίζει για την όποια εκκλησιαστική δραστηριότητα των χριστιανών, ενώ συγχρόνως καταφεύγει και στα μαντεία και παραμένει πιστός και αρχιερέας της αρχαίας λατρείας. ΔΥΟ ΘΡΗΣΚΕΙΕΣ ΚΑΙ ΤΟ ΑΜΦΙΣΗΜΟ «Χ» Μετά τη γνωστή νικηφόρα μάχη στον Τίβερη, οι φάλαγγες του Κωνσταντίνου, με προπορευόμενο ένα στρατιώτη που κρατάει καρφωμένο στο κοντάρι το κεφάλι του πεθερού του, μπαίνουν στη Ρώμη. Ο Κωνσταντίνος μιλώντας αορίστως για το θεό αντλούσε πολιτικά οφέλη από τους οπαδούς και των δυο θρησκειών. Στη Γαλατία, πριν από τη μάχη, μετά το προσκύνημα στο ναό του Απόλλωνα, ο «Θεός» θα του υποσχεθεί νίκη και μακροημέρευση. Κάτι που θα επαναληφθεί και πριν από τη μάχη στον Τίβερη. Όσον αφορά το «όραμα» με το σταυρό, που επικαλείται ο Ευσέβιος, οι «ειδωλολάτρες» κατά τον πανηγυρικό που εκφωνήθηκε στην Τρεβ, θα αναφέρουν την εμφάνιση του Απόλλωνα. Αλλά και στην αψίδα του θριάμβου στη Ρώμη θα χαραχτεί το όνομα του Διός. Το αμφίσημο «Χ» που είχε υιοθετήσει ο Κωνσταντίνος και θα το εκμεταλλευτούν και οι χριστιανοί, είναι Κελτικό θρησκευτικό σύμβολο και συμβολίζει τον ήλιο, καθότι ο Κωνσταντίνος παρέμεινε πάντα λάτρης του Ήλιου-Μίθρα. Μετά τη νίκη του Κωνσταντίνου θα ακολουθήσουν η εξόντωση των νόμιμων κληρονόμων του στέμματος και οι πολύνεκροι εμφύλιοι πόλεμοι για την κατάκτηση της μονοκρατορίας.

92

Εν τούτο Νίκα

Για τους πολέμους αυτούς ο Κέλτης Ναζάριους, υμνητής των θριάμβων του Κωνσταντίνου, θα γράψει: «…Μέσα στη νύχτα... με τη θεϊκή συμπαράσταση τους αποτελείωσες... και μόλις τερματίστηκε η σφαγή, ασθμαίνων, βρωμισμένος από αίματα εχθρικά, ξανάρχισες, βασιλέα, την πολιορκία. Ω Ρώμη παντοδύναμη, με ποια ευγνωμοσύνη θα τον ανταμείψεις για τους μόχθους του».

93

Η ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΑΙΡΕΣΕΙΣ Οι «αιρέσεις» και οι κάθε λογής διαφορετικές ερμηνείες, σαν έκφραση διαφορετικών ταξικών και φυλετικών συμφερόντων, συγκλονίζουν και αποσταθεροποιούν τη συνοχή της αυτοκρατορίας. Στις στοές, στους δρόμους, στην αγορά, οι χριστιανοί, προκαλώντας τις ειρωνείες των Εθνικών, δεν έκαναν τίποτε άλλο παρά να συζητάνε για Υπατία την Αγία Τριάδα και για το αν ο «Υιός» ήταν από την ίδια ουσία με τον «Πατέρα» ή μήπως δεν ήταν «ομοούσιος» αλλά «ομοιούσιος»... Ένας μορφωμένος ιεράρχης του καιρού του, ο Γρηγόριος ο Νύσσης, θα πει: «πώς να ονομάσω, παλαβομάρα ή τρέλα αυτό το κακό που έχει χαλάσει τα μυαλά του κόσμου». Ο επίσκοπος Αλεξάνδρειας Αθανάσιος, φανατικός πολέμιος του Αρείου, με τα τεράστια πλούτη και τον εμπορικό στόλο που διέθετε είχε απειλήσει πως αν δεν πέρναγε το δικό του σε σχέση με τον Άρειο, θα κάνει αποκλεισμό και θα σταματήσει να στέλνει στην Κωνσταντινούπολη στάρι. Όμως ο Κωνσταντίνος, ο οποίος δεν ήξερε ελληνικά και είχε μαύρα μεσάνυχτα για τη μεταφυσική των δογμάτων, σαν έμπειρος πολιτικός δέχτηκε μεν τον Άρειο που εκπροσωπούσε τεράστιες μάζες πιστών. Ωστόσο την παραμονή της επίσημης συνεδρίασης, όπου θα έκανε τις ανακοινώσεις του κατά περίεργο τρόπο βρέθηκε νεκρός σε... δημόσιο αποχωρητήριο! (Το επισκοπικό αξίωμα ήταν όχι μόνο τιμητικό αλλά και προσοδοφόρο και η ένταση κατά την εκλογή επισκόπου έφτανε στα άκρα. Κατά την εκλογή του επισκόπου της Πόλης Μακεδόνιου σκοτώθηκαν πάνω από τρεις χιλιάδες άτομα.)

94

Ο αρχηγός των ορθοδόξων και εμπνευστής της μισαλλοδοξίας πατριάρχης Αλεξανδρείας Κύριλλος, είχε οργανώσει διωγμούς ενάντια σε «αιρετικούς», ειδωλολάτρες κι Εβραίους. Ο ίδιος έδινε το παράδειγμα και ο όχλος διάρπαζε περιουσίες, γκρέμιζε, έκαιγε συναγωγές και οικήματα, κατέστρεφε μνημεία και έργα τέχνης. Πίσω από τους ανώτερους κληρικούς και καλόγερους βρισκόταν η Πουλχερία, που ανακηρύχτηκε Αυγούστα, πρωτοστάτησε σε διωγμούς κι όπως ειπώθηκε: «επί των ημερών της η δικαιοσύνη κατάντησε μαστροπός». Πρωτοστατούντος του Κυρίλλου, η φημισμένη για τη φιλοσοφική κατάρτιση αλλά και την ομορφιά της, εθνική φιλόσοφος Υπατία (που είχε ανάμεσα στους μαθητές της τον Ιωάννη Χρυσόστομο και πολλούς χριστιανούς), οδηγείται στην πατριαρχική εκκλησία του Αγίου Μιχαήλ, την κομματιάζουν, περιφέρουν στους δρόμους τα μέλη της και τα καίνε μαζί με τα συγγράμματά της στην κεντρική πλατεία. Και τον ίδιο χρόνο εκδίδεται ένδικτο να σταυρώνονται και να καίγονται ζωντανοί οι εθνικοί ιερείς.

95

Ο «ΧΡΥΣΑΡΓΥΡΟΣ» Οι κολοσσιαίες δαπάνες της οικοδόμησης, εξαγοράς και επίδειξης μεγαλείου καλύπτονταν με την εξοντωτική εισφορά σε χρυσό και ασήμι, το διαβόητο «Χρυσάργυρο» φόρο, που θα φέρει σ’ απόγνωση τα φτωχότερα στρώματα. Η αδυναμία καταβολής αντιμετωπιζόταν με βασανιστήρια και φυσική εξόντωση. Οι γονείς αναγκάζονταν να πουλούν τα παιδιά τους, και εκπόρνευαν τις θυγατέρες, γράφει ο Ζώσιμος: «Ήδη δε και μητέρες απέδοντο τους παίδες και πατέρες επί πορνείου θυγατέρας εστήσαντο.» Οι αγρότες πλήρωναν, πάντα σε χρυσό και ασήμι, φόρο για τα βόδια, τα μουλάρια, τους σκύλους... Επιβλήθηκε φόρος οικοδομής ο «αερικός» και ο καπνικός, «κεφαλικός» φόρος. Φορολογήθηκαν ακόμα και τα αφοδεύματα και τα ούρα, όπως μας ιστορούν οι βυζαντινοί χρονογράφοι Κεδρηνός και Γλυκάς. Κι ο Μανασσής μας λέει σιην έμμετρη ιστόρηση του: «...άπας ανήρ τε και γυνή, παις κόρη τε και βρέφος προσαίτης, απελεύθερος, οικέτης ουκ οικέτης υπέρ σκυβάλου κοπρηρον και δυσοσμίας ούρου εν εξ αργύρου νόμισμα παρείχε τω ταμείω...»

96

Ο Άγιος Κωνσταντίνος

97

Ο ΜΕΓΑΣ ΚΑΙ ΑΓΙΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΙ Η ΑΓΙΑ ΕΛΕΝΗ Ο Κωνσταντίνος ήτανε γιος του Κωνστάντιου Χλωρού, Αυγούστου της Δύσης με επικράτεια τη Γαλατία, Ιβηρική και Βρετανία. Τον Κωνσταντίνο τον είχε παραχωρήσει από μικρό ο πατέρας του στο Διοκλητιανό και το γαμπρό του Γαλέριο, «ομηρείας λόγω» γράφει ο Φιλοστόργιος, αλλά και για να εκπαιδευτεί στα στρατιωτικά. Μετά την ενηλικίωσή του, σε μια θηριομαχία ο Κωνσταντίνος με... «θεϊκή παρέμβαση», νίκησε το άγριο λιοντάρι αλλά διαπιστώνοντας την πρόθεση να τον σκοτώσουν, έκοψε τους τένοντες «ίππων και ημιόνων», για να μην τον κυνηγήσουν, και κατάφυγε στην αυλή του πατέρα του στη Βρετανία. Ο Κωνσταντίνος, κατά τον Ζώσιμο, ήταν νόθος γιος του Κωνστάντιου από την παλλακίδα Ελένη, καρπός ενός γάμου, ο οποίος, όπως γράφει ο Ευτρόπιος: «Δεν του περιποιούσε τιμήν αλλά πάρεργον ερωτικών επιθυμιών και εξ εκείνων τούτον δη συλλάβεσθαι τον Κωνσταντίνον». Ο Κωνστάντιος θα νυμφευτεί την ανιψιά του Μαξιμιανού Θεοδώρα, αλλά θα εξακολουθεί να συζεί με την Ελένη, την οποία όπως γράφει ο Αμβρόσιος: «την περιμάζεψε από την κοπριά και την ανέβασε στο θρόνο».* Φιλόδοξη και ραδιούργα η Ελένη θα παραμερίσει τη Θεοδώρα και θα προωθήσει το γιο της στο θρόνο. Έτσι, όταν το 306 μ.Χ. ο Κωνστάντιος Χλωρός θα πεθάνει η αυτοκρατορική φρουρά, αφού κατάσφαξε τα δυο νόμιμα παιδιά του, το Γρατιανό και το Μάρκο, εκλέγει τον Κωνσταντίνο αυτοκράτορα. * Τη φράση αυτή την επανέλαβε ο επίσκοπος Αντιοχείας Ευστάθιος το 326 μ.Χ. κατά την επίσκεψη της Ελένης στους Αγίους Τόπους, κάτι που θα του στοιχίσει την οργή του Κωνσταντίνου και την ισόβια εξορία.

98

Άγιος Κωνσταντίνος & Αγία Ελένη

99

ΝΙΚΗΤΗΣ ΚΑΙ ΤΡΟΠΑΙΟΥΧΟΣ Στο ενεργητικό των στρατιωτικών ανδραγαθιών του Κωνσταντίνου καταγράφεται η λεηλασία, το 310 μ.Χ., της Ισπανίας και η εξολόθρευση στις περιοχές του Ρήνου της γερμανικής φυλής των Βουκτέρων, την οποία θα εξυμνήσει ο Βυζαντινός Θεοφάνης: «Έκανες Κωνσταντίνε τέτοια σφαγή και καταστροφές που απ’ αυτόν το λαό δεν απόμεινε παρά μόνο το όνομα». Όσοι από τους αιχμαλώτους κρίθηκαν ακατάλληλοι για δούλοι, ρίχνονται στα θηρία. Ο Κωνσταντίνος, μαζί με τους αιχμαλώτους, θα ρίξει στις πεινασμένες αρκούδες και τους δυο αρχηγούς τους. Από το εγκώμιο του Κωνσταντίνου στο στάδιο της Τρεβ: «...Το μεγαλείο στο θρίαμβό σου και σε εμάς η απόλαυση του κατασπαραγμού των πολυάριθμων αιχμαλώτων... κι αυτοί οι βάρβαροι και αχάριστοι, ενώ μπορούσαν να επιβραδύνουν το τέλος τους, βιάζονταν να ξεψυχήσουν και προσφέρονταν στα θανάσιμα πλήγματα και στο θάνατο σε όλες του τις μορφές...» Ο Κωνσταντίνος είχε αποκτήσει από την πρώτη σύζυγο του τη Μινερβίνη, τον Κρίσπο, που διακρίθηκε στους πολέμους και ήταν αγαπητός στο στρατό. Αλλά και από τη δεύτερη σύζυγό του, τη Φαύστα, άλλους τρεις γιους. Ο Κωνσταντίνος, που έβλεπε τον Κρίσπο σαν επικίνδυνο για την εξουσία του, με την κατηγορία ότι είχε ερωτικό δεσμό με τη Φαύστα, τον έσφαξε με τα χέρια του και τη Φαύστα, κατά προτροπή της Ελένης (η οποία μετά τους φόνους θα ανακηρυχθεί Αυγούστα), τη ζεμάτισε ζωντανή στο λουτρό της.

* 100

Στην αρρένα

101

ΑΜΑΡΤΙΕΣ ΚΑΙ ΑΦΕΣΗ ΑΜΑΡΤΙΩΝ Ο φόβος μιας κοινωνικής αναταραχής που προκάλεσε η φρίκη της παιδοκτονίας και της συζυγοκτονίας ανάγκασε τον Κωνσταντίνο να καταφύγει στα ιερατεία επιδιώκοντας άφεση αμαρτιών. Κατά τον Σωζόμενο, ζητώντας συμβουλές για τον εξαγνισμό του, ο Κωνσταντίνος κατέφυγε στο νεοπλατωνικό φιλόσοφο Σώπατρο, ο οποίος θα πει: «μηδένα καθαρμόν είναι των τοιούτων ανομημάτων». Το ίδιο και οι ειδωλολάτρες ιερείς θα του το αρνηθούνε κατηγορηματικά: «Ου παραδέδοτε καθαρμού τρόπος δυσσεβήματα τηλικαύτα.» Έξαλλος ο Κωνσταντίνος διέταξε να εκτελέσουν τον Σώπατρο με την κατηγορία ότι με τις μαγικές παρεμβάσεις του σταμάτησε τους νοτιάδες και εμπόδισε τα σιτοκάραβα της Αιγύπτου να φτάσουνε στην πρωτεύουσα! Όμως οι χριστιανοί επίσκοποι προθυμοποιήθηκαν να του δώσουνε άφεση αμαρτιών αν βαπτιστεί χριστιανός. Αλλά και η μετάβαση της Αγίας Ελένης στους Αγίους Τόπους και η εκθεμελίωση του ναού της Αφροδίτης που είχε κτιστεί πάνω από τον Πανάγιο Τάφο, έγινε σαν πράξη εξαγνισμού. Βέβαια όπως είναι γνωστό σύμφωνα με τους νόμους των Ιουδαίων, όλοι ανεξαιρέτως οι σταυροί των εκτελεσμένων παραδίνονται στην πυρά. Όμως χάριν της Αγίας, οι Εβραίοι ραβίνοι, με το αζημίωτο βέβαια, θα ανακαλύψουν και μάλιστα άθικτο, και θα της προσφέρουν τον Τίμιο Σταυρό!*

* Το 440, 114 χρόνια μετά την επίσκεψη της Ελένης στην Ιερουσαλήμ, για πρώτη φορά αναφέρεται στη χριστιανική γραμματεία η ιστορία της «ανευρέσεως του Τιμίου Σταυρού»!

102

Η Αγία Ελένη προτρέπει τον Κωνσταντίνο να θανατώσει την Φαύστα

103

ΣΤΗΝ ΕΠΙΘΑΝΑΤΙΑ ΚΛΙΝΗ Κατά μια εκδοχή ο Κωνσταντίνος στη Νικομήδεια, στην επιθανάτια κλίνη του, είχε ζητήσει να βαπτιστεί από τον επίσκοπο Ευσέβιο, οπαδό του Αρείου. Κατά μια δεύτερη εκδοχή, των καθολικών «ο Κωνσταντίνος βλέπει στον ύπνο του τους Αποστόλους Πέτρο και Παύλο που τον προτρέπουν να τον βαπτίσει ο πάπας Σιλβέστρος. Και μετά ο Κωνσταντίνος παραχώρησε στην καθολική εκκλησία δικαιώματα πρωτοκαθεδρίας, την περιβόητη «Δωρεά Κωνσταντίνου», που κατά τον Ιωάννη Χρυσόστομο δεν αποτελεί παρά μια «ευγενή πανουργία». Κατά τον Φιλοστόργιον, ο Κωνσταντίνος δηλητηριάστηκε από τους ετεροθαλείς αδελφούς του. Μετά το θάνατό του, οι εθνικοί του έστησαν ανδριάντα με τη μορφή του Απόλλωνα-Ήλιου, η Ρωμαϊκή σύγκλητος τον θεοποίησε, και η χριστιανική εκκλησία τον ανακήρυξε άγιο και ισαπόστολο. Ακολούθησε άγριο μακελειό, γράφει ο Θεοφάνης: «γέμισε αίμα η αυλή, το φρέαρ του ναού και οι γύρω πλατείες». Σφάχτηκαν, με εντολή των τριών γιων του, οι ετεροθαλείς αδελφοί του Κωνσταντίνου, οι έξι ανιψιοί και πολλοί αξιωματούχοι. Στη συνέχεια θα αλληλοσκοτωθούν οι δυο από τους τρεις διαδόχους, και ο θρόνος θα περιέλθει τελικά στον Κωνστάντιο.

* 104

Η ανάρρηση του Ιουλιανού στο θρόνο

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ Ο ΠΑΡΑΒΑΤΗΣ Ο Ιουλιανός, ανιψιός του Κωνσταντίνου, προτού ακόμα ανακηρυχθεί αυτοκράτορας, είδε τον κίνδυνο του σκοταδισμού στα δόγματα της καινούργιας θρησκείας και διαμαρτυρήθηκε για τους βανδαλισμούς που προκαλούν οι μάζες των χριστιανών παρακινούμενες από τους παπάδες: «αυτούς τους μαυροντυμένους ανθρώπους που τρώνε περισσότερο κι από τους ελέφαντες και που πίνουν τόσο πολύ, ώστε να κουράζεται το χέρι των σκλάβων που τους σερβίρουν ανάμεσα στα τραγούδια».

105

Με αξιόλογη ελληνική παιδεία, απαγορεύοντας κάθε μέτρο βίας κατά των χριστιανών, ο Ιουλιανός διακηρύσσει πως «Έλλην ειμί», ότι: «οι σημερινοί Θρακιώτες και Ίωνες είναι απόγονοι των Ελλήνων» και πραγματοποιεί μεταρρυθμίσεις που ευνοούν την αναζωογόνηση των ελληνικών παραδόσεων. Μεταβαίνοντας στην Ανατολή για να απωθήσει τους Πέρσες και να στεριώσει τα σύνορα, κάνει αγαθοεργίες και μοιράζει τρόφιμα και γεννήματα στους φτωχούς. Στην Αντιόχεια ο Ιουλιανός προσέφερε θυσίες στο ιερό του Απόλλωνα Ήλιου, κάτι που εξοργίζει τους χριστιανούς που πυρπολούν τον ναό. Στη διάρκεια της εκστρατείας, πάνω στη μάχη, ο Ιουλιανός, θα χτυπηθεί θανάσιμα από χριστιανό, στον τρίτο χρόνο της βασιλείας του. Οι πατέρες της χριστιανοσύνης θα χαρούν, θα τον κακολογήσουν και θα του κολλήσουν τη ρετσινιά του «Παραβάτη». Και ο Λιβάνιος, προσωπικός φίλος του Ιουλιανού, ρήτορας και φιλόσοφος, θα γράψει: «πριν απ’ αυτόν ήταν νύχτα, κι έγινε νύχτα ξανά». Και από το «Εις τα περίχωρα της Αντιόχειας» του Κ. Καβάφη. Γραμμένο την χρονιά που έκαψαν οι Ναζί το Ράιχσταγκ! …Δεν άργησε καθόλου και φωτιά μεγάλη κόρωσε, μια φοβερή φωτιά. Και κάηκε και το τέμενος κι Απόλλων. Στάχτη το είδωλο για σάρωμα και για σκουπίδια. Έσκασε ο Ιουλιανός και διέδωσε -τι άλλο θα έκαμνε-πως η φωτά ήταν βαλτή από τους Χριστιανούς εμάς. Ας πάει να λέει. Δεν αποδείχθηκε, ας πάει να λέει. Το ουσιώδες είναι που έσκασε.

106

Ο Ιουλιανός θυσιάζει στους αρχαίους θεούς

«Έλλην ειμί», και «οι σημερινοί Θρακιώτες και Ίωνες είναι απόγονοι των Ελλήνων»

107

Ο Μέγας Θεοδόσιος ζητάει άφεση αμαρτιών

108

Ο ΜΕΓΑΣ ΘΕΟΔΟΣΙΟΣ «Επειδή κρίνουμε ότι όλοι οι άλλοι είναι στραβοί και άμυαλοι... εξόν την Θεία Δίκη Θα πάρουν και την δική μας τιμωρία». Μέγας Θεοδόσιος Το 381 συνέρχεται η Β΄ Οικουμενική Σύνοδος και με τις συμβουλές του αρχιεπίσκοπου Αμβρόσιου ανακηρύσσεται αυτοκράτορας ο Θεοδόσιος* που με τα διατάγματά του αρχίζει ένας ανηλεής διωγμός «εθνικών» και «αιρέσεων». Ο Θεοδόσιος θα υπογράψει την κατάργηση των Ολυμπιακών αγώνων, των Μυστηρίων της Ελευσίνας, την απαγόρευση των θεατρικών παραστάσεων, το κλείσιμο του Σεράπιου, τις σφαγές στην Αλεξάνδρεια. Άδικα διαμαρτύρεται ο Λιβάνιος και οι ιερείς των παλιών θρησκειών που βλέποντας να καταστρέφονται τα ιερά τους όφειλαν: «ή σιγάν ή τεθνάναι» και οι αγρότες «να μην βαρυγκομούν». Στην Αντιόχεια, όπου έγινε στάση. ο Θεοδόσιος διέταξε να γκρεμίσουν την πολιτεία. Στην αγορά στήθηκαν δικαστήρια, κι άρχισαν τα βασανιστήρια και οι σφαγές . Αλλά και στη Θεσσαλονίκη που την κυβερνούσαν οι Γότθοι, ξέσπασαν ταραχές. Όταν πια είχαν ησυχάσει τα πράγματα, ο Θεοδόσιος πρόσταξε να καλέσουν τους Θεσσαλονικιούς να «παρακολουθήσουν αγώνες». Οι Γότθοι μπλοκάρανε τον Ιππόδρομο, έκλεισαν τις πύλες και εφτά χιλιάδες άνθρωποι σφαγιάστηκαν εν ψυχρώ. Για τη σφαγή ο Θεοδόσιος θα δηλώσει μετανιωμένος, θα πάρει άφεση αμαρτιών και για την όλη του προσφορά στην Ορθοδοξία, η Εκκλησία θα τον καταγράψει σαν έναν ακόμα από τους «Μεγάλους» στην ιστορία της!

• Ο Θεοδόσιος ζέστανε το νερό του λουτρού του καίγοντας αρχαία συγγράμματα.

109

Οι εκχριστιανισμένοι Γότθοι του Αλάριχου πολιουρκούνε την Τραπεζούντα

Μετά το θάνατο του Θεοδόσιου οι εκχριστιανισμένοι «σύμμαχοί» του οι Γότθοι, με αρχηγό τον Αλάριχο, μαζί με τους καλόγερους κατηφόρισαν προς την νότια Ελλάδα λεηλατώντας και καταστρέφοντας ιερά και μνημεία. Τα ιερά της Δήμητρας στην Ελευσίνα και της Ολυμπίας έπαθαν μεγάλες καταστροφές. Έχοντας σκοπό να μείνουν στη Πελοπόννησο οι Γότθοι είχαν εξαπολύσει διωγμούς κατά του ελληνικού στοιχείου αναγκάζοντας τους Έλληνες να κρύβονται στα βουνά ή να περάσουνε στα νησιά.

110

Ο ΠΑΥΛΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΞΟΥΣΙΑ Στα πρώτα του βήματα ο χριστιανισμός δανείζεται επιχειρηματολογία, μορφές τέχνης και σύμβολα των παλιών θρησκειών. Άλλωστε όλες οι δοξασίες, το τελετουργικό και οι τελετές του δεν είναι παρά μια προσαρμοσμένη αντιγραφή θρησκευτικών μύθων που προϋπήρχαν. Όμως, με την εδραίωση του χριστιανισμού σαν επίσημης θρησκείας του κράτους, την κατάργηση των Ολυμπιακών αγώνων από το Θεοδόσιο και το κλείσιμο από τον Ιουστινιανό της Φιλοσοφικής Σχολής της Αθήνας, για κάμποσους αιώνες, εξαπολύονται αμείλικτοι διωγμοί ενάντια στους οπαδούς παλιότερων εκκλησιών και «αιρέσεων». Καθημερινά τα λιντσαρίσματα, αποκεφαλισμοί δασκάλων, εξευτελισμοί σοφών, λιθοβολισμοί, εξορίες. Οι καταστροφές ναών, μνημείων, βιβλιοθηκών, καρπός της μισαλλοδοξίας του Παύλου, ξεπερνούν σε έκταση την όποια επιδρομή βαρβάρων είχε γνωρίσει ο τόπος. Και μόνο με την πυρπόληση από τον πατριάρχη Θεόφιλο το 415, και την εκ θεμελίων καταστροφή της Αλεξανδρινής βιβλιοθήκης, στερήθηκε η ανθρωπότητα ανεκτίμητα αποθέματα γνώσης.

Η Θόλος του Ασκληπιείου της Επιδαύρου

111

Στο Ασκληπιείο

Δόγματα δανεισμένα από τις εβραϊκές θρησκευτικές παραδόσεις που κηρύσσουν τον ασκητισμό και την «αμαρτία της σάρκας» διχάζουν ανθρώπους παραμορφώνοντας τη ζωή. Με την επικράτηση του Παυλισμού-Χριστιανισμού τα «απαγορεύεται» πέφτουν βροχή, με ιδιαίτερη έμφαση στις σχέσεις ανάμεσα στα δυο φύλα. Ακόμα και το κοινό λούσιμο των αντρόγυνων απαγορεύεται: «διότι βεβαίως οι σύζυγοι αποτελούν «σάρκα μια» αλλά «δεν μπορούν να κάνουν κακή χρήση των μελών τους»! Ο Γιαχβέ των Εβραίων, ο Θεός Τιμωρός, πήρε στα χέρια του τις τύχες της ανθρωπότητας. Από τώρα όλοι περιμένοντας τη δεύτερη παρουσία και την αμείλικτη Μέρα της Κρίσεως, θα ζήσουν με το άγχος των «εγκλημάτων» τους, διότι διαιωνίζοντας το ανθρώπινο γένος κι εκτελώντας τον προορισμό τους να ζουν... «αμαρτάνουν»!

112

Στάση εχθρότητας απέναντι σε κάθε τι ελληνικό και περισσότερο από τους μοναχούς, είχε σαν αποτέλεσμα το όνομα Έλλην να ταυτίζεται με τον ειδωλολάτρη. Κι αργότερα ακόμα, μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης, ο πρώτος Πατριάρχης Γεννάδιος (Γεώργιος Σχολάριος), αρνιόταν να δεχτεί τον εαυτό του σαν Έλληνα. Και ο Κοσμάς ο Αιτωλός έγραφε: «Αδελφοί μου, έμαθα από την Χάριν του Κυρίου μας Ιησού Χριστού και Θεού ότι δεν είσθε Έλληνες και δεν είσθε ασεβείς αιρετικοί, άθεοι, αλλά είσθε ορθόδοξοι χριστιανοί...» Το να ήσουνα Έλληνας τότε, ήτανε σαν να ήσουν κομμουνιστής ή Εβραίος σε φασιστικά καθεστώτα. Η κατ’ ανάγκη αποδοχή σου από το χριστιανικό κατεστημένο προϋπόθετε «αποχρωματισμό» από οτιδήποτε θυμίζει ελληνικό. Έτσι στο πολυεπαναλαβανόμενο, «απετάξασο τον σατανά» απαντούσες «απεταξάμην» και αποκτούσες το «πιστοποιητικό των υγιών κοινωνικών φρονημάτων».

- 194 «Ο λαός ζητάει επίμονα να τον εξαπατάς, αλλιώς δεν μπορείς να κάνεις τίποτα μ’ αυτόν. Σε ό,τι αφορά εμένα θα είμαι πάντα φιλόσοφος μόνο για τον ευατό μου, αλλά για τον λαό θα είμαι μόνο ιερέας». Επίσκοπος Συνέσιος

* 113

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΟΥ ΜΕΣΑΙΩΝΑ Το Ασκληπιείο της Επιδαύρου, που θα το κλείσει ο Μέγας Θεοδόσιος, λειτουργούσε απαλλαγμένο από «Θεϊκές παρεμβάσεις» και περιλάμβανε στη θεραπευτική αγωγή: καθαρό αέρα, σχολαστική καθαριότητα, φυσικο-θεραπεία, υδροθεραπεία, σωματικές ασκήσεις, ψυχαγωγία... Υπήρχαν ακόμα για τους νοσηλευόμενους ατομικές πινακίδες με αναγραφή της πορείας της νόσου. Έλα, όμως, που κατά τους πατέρες της εκκλησίας: «Η αρρώστια αποτελεί έκφραση της Θείας Δίκης και δεν πρέπει να συζητείται ή να αντιστρατεύεται το θέλημα του Θεού»! Αποτελεί βλασφημία να δίνουν φάρμακα στους αρρώστους. Η «προσευχή το καλύτερο φάρμακο και ο Χριστός ο μόνος θεραπευτής»! Περισσότερο η Δυτική Εκκλησία είχε θεσπίσει σαν θρησκευτικό κανόνα την απλυσιά, αντιδρώντας στη «διαφθορά» της ελληνικής σωματικής αγωγής κι αργότερα στις συνήθειες των μουσουλμάνων. Έτσι τα αποτελέσματα της πολύπλευρης καταδίκης της ιατρικής με τη συμβολή της «Ιεράς εξέτασης», στάθηκαν θεαματικά. Η «μαύρη πανούκλα» και οι απανωτές θανατηφόρες επιδημίες θέρισαν την Ευρώπη. Ένας λόγος ακόμα να επισείεται από την Εκκλησία και ο φόβος του θανάτου σαν θεϊκή τιμωρία και η δημιουργία αισθήματος ενοχής και εξάρτησης.

* 114

Στη Δύση με παπικό διάταγμα είχαν απαγορευτεί οι ανατομικές μελέτες και νεκροψίες, μιας και η χειρουργική χαρακτηρίστηκε «ανυπόληπτη τέχνη». Αλλά και διότι στο «ανθρώπινο σώμα υπάρχει οστάριο» που έτσι και χανόταν, «ο νεκρός δε θα μπορούσε ν’ αναστηθεί»! «Όμως τι θα γίνει» αναρωτιέται ο φιλόσοφος Πορφύριος «στην περίπτωση ενός πνιγμένου που τον τρώνε τα ψάρια, που τα τρώνε οι ψαράδες, που κατασπαράζονται από σκύλους, που θα γίνουν βορά των όρνιων... Πώς θα συναρμολογηθεί το κορμί του πνιγμένου για να αναστηθεί»;

Μεσαίωνας

115

Ο ΠΛΗΡΕΞΟΥΣΙΟΣ ΤΟΥ ΘΕΟΥ

«Η φιλοσοφία και η κάθε εκπαίδευση Εμποδίζουν τη λύτρωση του ανθρώπου» Τερτυλλιανός

Ο Παύλος, σαν πληρεξούσιος του Θεού, μας βεβαιώνει πως «Εγώ κατά την χάριν του Θεού την δοθείσα εις εμέ σοφός αρχιτέκτων θεμέλιον έθεσα.» Διώκτης της γνώσης ο Παύλος μας λέει: «Διά της χάριτος που μου δόθηκε, τη σοφία των σοφών και τη σύνεση των συνετών θα εκμηδενίσω... Εάν κανείς από σας φαντάζεται ότι είναι σοφός, να γίνει μωρός, γιατί η σοφία αυτού του κόσμου είναι ανοησία κατά Θεόν.» Και ο κατεξοχήν απόστολος της διδασκαλίας του Παύλου, Τερτυλλιανός μας λέει: «Τι το θετικό μπόρεσε να απαντήσει ο Θαλής όταν τον ρώτησαν για το Θεό; Ενώ κι ο πιο αμόρφωτος χριστιανός το γνωρίζει... Αν δεν επιτρέπεται στους δούλους του θεού να διδάσκουν τις καλές τέχνες, δεν επιτρέπεται και να τις μαθαίνουν...» Η φιλοσοφία, ο αθλητισμός, οι καλές τέχνες τίθενται σε διωγμό. Και όταν ένας τεχνίτης ειδώλων ρώτησε τον Τερτυλλιανό πώς θα ζήσει χωρίς δουλειά, εκείνος του απάντησε: «Και τι νόημα έχει να ζεις;» Και να τι μας λέει ο ίδιος για τα θεάματα: «...Το θέατρο κέντρο ακολασίας, εκπορνεύει αισθήσεις και σώματα. Η τραγωδία και η κωμωδία σχολείο εγκλημάτων και διαφθοράς. Τι σκάνδαλο το ανακάτωμα των φύλων στις ίδιες κερκίδες, όπου ανάβουν οι φωτιές της ασέλγειας! Λαχταράς Θέαμα: Φαντάσου τη Μέρα της Κρίσης, όπου η γη με τα αρχαία μνημεία και τα νέα οικοδομήματα θα αφανιστούν στη φωτιά... Ω απέραντη έκσταση παρομοίου θεάματος! Τι να πρωτοθαυμάσω! Πού να στρέψω τα μάτια μου! Τι ευφροσύνη

116

Ημέρα της Κρίσεως

βλέποντας τόσους ποιητές, φιλόσοφους και επιστήμονες, μαζί με τον Ποσειδώνα τους να ουρλιάζουν στην κόλαση! Τότε που οι τραγικοί ηθοποιοί θα βγάλουν τις πιο σπαρακτικές κραυγές της προσωπικής τραγωδίας τους και οι γελωτοποιοί θα ξεχωρίζουν περισσότερο χάριν στην καινούργια ευαισθησία που θ’ αποκτήσουν στις φλόγες. Αλλά και οι αρματηλάτες κυκλωμένοι από τις φλόγες πάνω στα φλεγόμενα άρματα και οι αθλητές να πέφτουν κάτω από τα πύρινα βέλη του ουρανού. Πώς μπορεί να συγκριθεί ένα τόσο μεθυστικό θέαμα με το στάδιο, τον ιππόδρομο, ή τα αμφιθέατρα; Και, όμως, αυτό το θεσπέσιο δράμα, κατά κάποιον τρόπο, παίζεται τώρα μπροστά μας, γιατί η πίστη μας το κάνει ήδη ορατό!...»

117

Στην αγορά της Ρώμης

118

Η ΔΥΣΗ ΚΑΙ Ο ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ Οι απανωτές επιδρομές των «βαρβάρων» και η κατάλυση της Ρωμαϊκής κυριαρχίας στη Δύση επιτάχυνε την μετατροπή του δουλοκτητικού κοινωνικού συστήματος σε Φεουδαρχικό. Ο Μεσαίωνας, αρχίζει από την πτώση της δουλοκτητικής Ρώμης τον 5° αιώνα και τελειώνει στη Αναγέννηση, και η περίοδος αυτή περικλείει τη γέννηση, την ανάπτυξη και την αποσύνθεση της φεουδαρχικής κοινωνίας. Η αυτοκρατορική αυλή στο Βυζάντιο, ασκώντας μονοπωλιακό έλεγχο στη παραγωγή και το εμπόριο, σε αντίθεση με την Δύση, δεν είχε παραχωρήσει ποτέ στις συντεχνίες της χώρας το δικαίωμα μιας αυτοδύναμης λειτουργίας. Ο αυτοκράτορας ήταν ο επικεφαλής της εκκλησίας, του στρατού και της κυβέρνησης και η εκκλησία δεν ήταν παρά ένα τμήμα του κράτους. Η αριστοκρατία στο Βυζάντιο ήταν μια αριστοκρατία γραφειοκρατών και λειτουργών, απόλυτα εξαρτημένων απ’ τον μονάρχη που δεν επέτρεψε να ακμάσουν κληρονομικά προνόμια.

* 119

ΚΑΡΛΟΜΑΓΝΟΣ Στα μέσα του 8ου αιώνα δημιουργείται παπικό Κράτος και ο πάπας γίνεται και κοσμικός άρχοντας. Ο Καρλομάγνος με μια σειρά κατακτητικούς πολέμους υποτάσσει λαούς, ιδρύει ένα μεγάλο κράτος και στέφεται από τον πάπα αυτοκράτορας της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (η οποία φυσικά δεν υπήρξε ποτέ ούτε αγία ούτε ρωμαϊκή). Στα χρόνια του Καρλομάγνου σημειώνεται μια σύντομη πολιτιστική άνθηση η «Καρολίγγεια αναγέννηση». Αποβλέποντας στη συνένωση των δυο αυτοκρατοριών ο Κάρολος θα ζητήσει σε γάμο την αυτοκράτειρα του Βυζαντίου Ειρήνη, η οποία δέχθηκε την πρόταση, αλλά ο εκθρονισμός της ματαίωσε

120

τα σχέδια του Καρλομάγνου. Στη Ρώμη μετά τις βαρβαρικές επιδρομές ο παλιός κλασικός πολιτισμός ξεπέφτει και χάνεται, ενώ παραμένουν σε χρήση η λατινική γλώσσα, η ισχύς του ρωμαϊκού νόμου και η εξουσία της καθολικής εκκλησίας. Κατά τη διάρκεια της «Φράγκικης εποχής», (ενώ οι Άραβες ιδρύουν τεράστιες πολιτείες), οι πόλεις στη Δύση παρακμάζουν και ερημώνονται, οι εκπαιδευτικοί θεσμοί είναι ανύπαρκτοι και η εκκλησία αποκτά το εκπαιδευτικό μονοπώλιο. Οι τάξεις που απαρτίζουν την μεσαιωνική κοινωνία σύμφωνα με τα δόγματα της εκκλησίας, και τη διδασκαλία του Παύλου «έχουν οριστεί από το Θεό» και κάθε προσπάθεια να παραβλέψει κανείς τα σύνορα ισοδυναμεί με «εξέγερση κατά της Θείας Βούλησης».

Ο Πάπας στέφει τον Καρλομάγνο αυτοκράτορα

121

ΔΙΩΓΜΟΙ ΚΑΙ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΕΣ Μετά το τέλος του 10ου αιώνα η Εκκλησία υποτάσσοντας τον νου με εικόνες ενός ατέλειωτου τρόμου κρατάει τα μυαλά των ανθρώπων σε μια αδιάκοπη θρησκευτική έξαρση κηρύσοντας το τέλος του κόσμου, και οργανώνει προσκυνήματα και σταυροφορίες. Στις σταυροφορίες (που αποτέλεσαν την ένοπλη εξόρμηση της Δύσης προς την Ανατολή) παράλληλα με τις αγνές προθέσεις των απλών ανθρώπων υπήρχαν οι οικονομικοί υπολογισμοί των ναυτικών πόλεων της Ιταλίας, φιλοδοξίες για κατακτήσεις αλλά και η προσπάθεια της Ρώμης να επαναφέρει τους αιρετικούς, τους αλλόδοξους, αλλά και τους «σχισματικούς» Έλληνες στον «αποστολικό θρόνο». Μια παρόμοια με το Βυζάντιο, θρησκευτική δογματική λογική διωγμών επικρατεί και στη Δύση.

Σταυροφόροι

122

Στο όνομα του Χριστού

Ο επίσκοπος της Βερόνα θα διακηρύξει πως «η πολυευσπλαχνία του Θεού απαιτεί να γίνονται δούλοι εκείνοι που δεν τους ταιριάζει να ζούνε ελεύθεροι και κάτω από τις εντολές Του». Ο πάπας Γρηγόριος Ζ΄ μας λέει ότι «καταραμένος να είναι εκείνος που αποφεύγει να βάψει το σπαθί του με αίμα», και με εντολή του Πάπα Ιννοκεντίου Γ΄ «...για όσους προβαίνουν σε προσωπικές ερμηνείες του Θεού» κατεσφάγη ο πληθυσμός της Νοτίου Γαλλίας και μόνο στον καθεδρικό του Αγίου Ναζαήρ σφαγιάστηκαν 12.000 και στην Τουλούζη 10.000. Όταν κυριεύτηκε η πόλη Μπεζιέρ, οι στρατιώτες ρώτησαν τον απεσταλμένο του Πάπα: «Με ποιο τρόπο θα ξεχωρίζουμε τους αιρετικούς;» Εκείνος τους απάντησε: «Τέκνα μου μην αφήσετε ζωντανό κανένα. Όταν θα παρουσιαστούν μπροστά στον Κύριο, Εκείνος θα ξεχωρίσει ποιοι είναι οι πιστοί του»!

123

Βυζαντινή μικρογραφία

Θηριωδίες διαπράττονταν από κάθε θρησκευτική πλευρά, και τους Προτεστάντες και τους Καθολικούς. Αμέτρητα τα θύματα της Ιεράς Εξέτασης αλλά και του ισοπεδωτικού δογματισμού των Προτεσταντών, να προστατεύσουν τα κοσμικά συμφέροντα των κρατούντων. Άπειροι οι τρόποι βασανισμού με όλη την κλινική εικόνα της ψυχοπαθολογίας των ανθρώπων του Θεού, με κάθε είδος σαδιστική διαστροφή. Η Θρησκεία της Αγάπης είχε θριαμβεύσει με το θεάρεστο έργο των βασανιστηρίων και των αφανισμού εκατομμυρίων ανθρώπων...

124

Η ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ Η ανακάλυψη νέων θαλάσσιων δρόμων, μιας καινούργιας ηπείρου, και ο πλούτος που άρχισε να συρρέει στην Πορτογαλία και Ισπανία προδικάζουν τις μεγάλες δυνατότητες του παγκοσμίου εμπορίου. Ξανοίγονται καινούργιες προοπτικές, επιταχύνονται οι αλλαγές. Η αστική τάξη προβάλλει δυναμικά στο προσκήνιο, ενώ παράλληλα οι αφόρητες συνθήκες ζωής ξεσηκώνουν τους δουλοπάροικους κλονίζοντας το φεουδαρχικό καθεστώς. Οι πολύχρονοι αγώνες των μεσαίων στρωμάτων οδήγησαν στην εθνική αφύπνιση και αναγέννηση της Ευρώπης, στον σχηματισμό πόλεων - κρατών με εμποροκρατική δημοκρατία. Το γκρέμισμα της φεουδαρχίας, το ακολούθησε σε μεγάλο βαθμό και η απαλλαγή από την κηδεμονία της Θεολογίας πάνω σε όλες τις μορφές της σκέψης και φυσικά και της τέχνης...

Η Άνοιξη

125

ΑΝΑΚΑΛΥΠΤΟΝΤΑΣ ΤΟΥΣ ΑΡΧΑΙΟΥΣ Φεύγοντας, πριν από το πάρσιμο της Πόλης από τους Τούρκους, βυζαντινοί λόγιοι (Βησσαρίων Νικαίας, ΠλήθωνΓεώργιος Γεμιστός και άλλοι), είχαν καταφύγει στη Ρώμη, την Βενετία, την Φλωρεντία (στην αυλή των Μεδίκων). Οι Έλληνες λόγιοι θα τους γνωρίσουν με τους κλασικούς από τα αρχαία κείμενα και από την ιδρυθείσα Ακαδημία (για σπουδή της τέχνης και της σκέψης Πλήθων Γεμιστός στην αρχαία Ελλάδα και Ρώμη). «Ο τελευταίος των Οι Ουμανιστές θα ανακαλύψουν το Ελλήνων» «ειδωλολατρικό», αντιασκητικό ενδιαφέρον για τα εγκόσμια και τους κανόνες του ηθικού και του ωραίου, που βασίζονται στη μελέτη της φύσης και του ανθρώπου. Απέναντι στο νέο πνεύμα που φύσηξε στάθηκαν δεκτικοί αρκετοί διανοούμενοι και ευσεβείς χριστιανοί, εμπνεόμενοι από την επιθυμία μιας ανανέωσης. Οι καλλιτέχνες της αυλής των Μεδίκων είχαν φιλοτεχνήσει σκηνικά και κοστούμια για τις λαμπρές γιορτές με θέματα από τους μύθους της αρχαιότητας. Τα έργα του Μποτιτσέλι μας δίνουν μια ιδέα αυτών των λαμπρών εκδηλώσεων. Όπως ήταν επόμενο, οι ιεροκήρυκες κατακεραύνωσαν την γυμνότητα, τις νύμφες και τους θεούς της ειδωλολατρίας και ο θρησκόληπτος όχλος, παρακινούμενος από τον Σαβοναρόλα*, έκαψε σε δημόσιο χώρο αναρίθμητα αριστουργήματα τέχνης.

*Μερικούς μήνες αργότερα, ο ίδιος ο Σαβοναρόλα θα απαγχονιστεί και θα καεί στην πυρά!

126

ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΑ Το 14° αιώνα είχε κάνει την εμφάνισή της η τυπογραφία. Οι άνθρωποι αρχίζουν όλο και περισσότερο να διαβάζουνε, να σκέφτονται και βέβαια μεταξύ των πρώτων βιβλίων που θα τυπωθούν είναι και η Βίβλος. Έτσι οι περισσότεροι τώρα μπορούσαν ανεξάρτητα από τους παπάδες να διαβάσουν όχι στα λατινικά αλλά στη γλώσσα τους την «θεόπνευστη» Βίβλο και να την «καταλάβουν» κατά πώς τη θέλουν αυτοί.

127

Η ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ Το κίνημα των Διαμαρτυρομένων (Προτεστάντες), εναντίων των δογμάτων της Καθολικής Εκκλησίας που ονομάστηκε Μεταρρύθμιση, υπήρξε μια λαϊκή εξέγερση ενάντια στη διαφθορά της Καθολικής Εκκλησίας, εναντίον των πριγκίπων της Ευρώπης αλλά και των πριγκήπων ενάντια στις αξιώσεις του Πάπα να τους διευθύνει. Στη διαμάχη αυτή οι εστεμμένοι της Ευρώπης τάχτηκαν με τη μια ή την άλλη πλευρά, το περισσότερο για τα προσωπικά τους συμφέροντα. Ο Λούθηρος και ο μεταγενέστερός του Καλβίνος, που ηγήθηκαν της Μεταρρύθμισης, δεν στάθηκαν λιγότερο μισαλλόδοξοι από τον Πάπα. Η Μεταρρύθμιση όχι μόνο δεν έφερε τη θρησκευτική ελευθερία αλλά γέννησε έναν καινούργιο τύπο φανατικών, τον Πουριτανό. Ο Λούθηρος είδε το θάνατο σαν καταδίκη, μια έκφραση της μανίας και της οργής του Θεού. Η Θεολογία του περίγραφε τους ανθρώπους ως ανίκανους να συνεισφέρουν στη σωτηρία τους παρά μόνο με την συνειδητοποίηση της αδυναμίας τους. Μια φρενίτιδα δραστηριοποιήσεων μπολιασμένη με μίσος για τον Πάπα, τους Τούρκους, τους Εβραίους, τις γυναίκες, τους ανυπότακτους χωρικούς και τους θεολογικούς αντιπάλους και μπορούμε να πούμε ότι σε μεγάλο βαθμό οι Μεταρρυθμιστές ως τις μέρες μας ευαγγελίζονται μια θρησκεία όπου η αγάπη του θεού συνυπάρχει με το μίσος για τους αλλόδοξους. Με την απέχθεια που υπήρχε για την Καθολική Εκκλησία οι μάζες των αγροτών στήριξαν τους διαμαρτυρόμενους. Όταν όμως οι αγρότες που ζούσαν σε άθλιες συνθήκες εξεγέρθηκαν ζητώντας την κατάργηση της δουλείας, ο Λούθη-

128

ρος τάχτηκε με το μέρος των φεουδαρχών και ζήτησε την καταστροφή τους: «Γι’ αυτό... όσοι μπορούν πρέπει να τους κομματιάσουν να τους σφάξουν... και να μην ξεχνούν ότι τίποτε στον κόσμο δεν είναι πιο δηλητηριώδες και κυριολεκτικά διαβολικό όσο ένας επαναστάτης...» Το ίδιο και ο Καλβίνος σε θρησκευτικά ζητήματα στάθηκε τρομερά μισαλλόδοξος, υποβάλλοντας τους αντιφρονούντες σε βασανιστήρια, καίγοντας «αιρετικούς» κι απαιτώντας απόλυτη πειθαρχεία... Ωστόσο ο Καλβινισμός βρήκε πρόσφορο έδαφος και ξαπλώθηκε, διότι συμβάδιζε με την ανάπτυξη της αστικής τάξης, η οποία είχε κάθε λόγο να υιοθετήσει την καινούργια εκδοχή της πίστης και με ήσυχη τη συνείδηση εξακολούθησε να συσσωρεύει το χρήμα. Οι Μεταρρυθμιστές είχαν χρησιμοποιήσει τις μάζες στους πολέμους ενάντια στους φεουδαλικούς ευγενείς όμως τώρα που είχανε θριαμβεύσει τις αγνοούσαν και τις στραγγάλιζαν. Και πρέπει να πούμε πως όλα τα αποσχιστικά κινήματα που αντιπαρατάχθηκαν στη Καθολική Εκκλησία είχαν καταδικάσει τη «βεβήλωση της πίστης από την μαγεία της τέχνης», και η καταστροφική τους εχθρότητα δεν ήτανε παρά μια εχθρότητα για το εγκόσμιο πολιτισμό.

Στον καιρούς της Μεταρρύθμισης

129

Η Τέχνη στην υπηρεσία της Αντιμεταρρύθμισης

ΑΝΤΙΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ Από το 16° αιώνα και πέρα κορυφώνεται η σύγκρουση ανάμεσα στην επιστήμη και την εκκλησία. Για την Καθολική Εκκλησία ο πλανήτης γη, το Βατικανό και ο Πάπας είναι το κέντρο του σύμπαντος και η Ιερά Εξέταση ο φρουρός της παγκόσμιας τάξης πραγμάτων. Μπορεί τελικά να τη γλίτωσε ο Κοπέρνικος με τις «αιρετικές θεωρίες» του, αλλά για κάτι παρόμοιους «βλάστημους στοχασμούς» ο Τζορντάνο Μπρούνο και ο Λ. Βανίνι θα καούν στη πυρά και ο Γαλιλαίος θα την αποφύγει με μια δήλωση μετανοίας.

130

Η Αντιμεταρρύθμιση στάθηκε το εκκλησιαστικό και πολιτικό κίνημα των καθολικών από τα μέσα του 16ου αιώνα, κατευθυνόμενο από τον παπισμό και στρεφόμενο κατά της Μεταρρύθμισης. Η παλινόρθωση του καθολικισμού με την ισχύ και την βία υπήρξε μια αντεπίθεση της Φεουδαρχίας που είχε αρχίσει να παρακμάζει. Στα μέσα του 15ου αιώνα, τερματίζεται η «ουμανιστική» περίοδος του φιλελευθερισμού, δραστηριοποιείται η Ιερά Εξέταση και αρχίζει η δίωξη των ουμανιστών στις τάξεις του ανώτερου κλήρου. Ο πάπας Παύλος Γ΄ εκπροσωπεί τη μετάβαση από την ήπια Αναγέννηση στη μισαλλόδοξη Αντιμεταρρύθμιση. Τα μοναχικά τάγματα, με βάση της αρχής «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα», εξαπολύουν επίθεση κατά των προοδευτικών ιδεών, της επιστήμης και του όλου πνεύματος της Αναγέννησης. Ιερά Εξέταση πόσα θύματα κλπ. Ο Μπρίγκελ από τους τελευταίους μεγάλους της Αναγέννησης στο Βορρά, όταν πλανιέται στους δρόμους των Κάτω Χωρών δεν βλέπει παρά σκηνές σφαγής και τρόμου ενός πολέμου που είχε εξαπολύσει ο Φίλιππος Β΄ της Ισπανίας με τις ευλογίες της Ιεράς Εξέτασης. Οι Φλαμανδοί εξοντώθηκαν διαμελισμένοι στον τροχό ή κρεμασμένοι στις αγχόνες τις στολισμένες με κουρέλια και κόκαλα. Στο έργο του καλλιτέχνη, αντανακλώντας το κλίμα της εποχής, αναβιώνουν οι σκηνές των μεσαιωνικών «Χορών του Θανάτου» με ζωντανούς και νεκρούς, τα σκέλεθρα, τις μακάβριες ανταύγιες της φωτιάς και τους λογχοφόρους σφαγείς.

* 131

Ο «ΗΓΕΜΟΝΑΣ» Γέννημα θρέμμα της Φλωρεντίας ο Μακιαβέλι (που φυσικά δεν είναι εκείνος που είχε «εφεύρει» τον «μακιαβελισμό»). θα επισημάνει το διαχωρισμό της πολιτικής πρακτικής από τα χριστιανικά ιδεώδη. Ο «μακιαβελισμός» ήταν παρών αφότου υπήρξαν άρχοντες και αρχούμενοι και οι δύο διαφορετικές Ιγνάτιος Λαγιόλα τάξεις ηθικής: η μια για τους ισχυρούς και η άλλη για τους ανίσχυρους. Πίσω από τον κάθε ηγεμονίσκο της Αναγέννησης έως τον Πάπα, και τον «προστάτη» της Καθολικής Εκκλησίας, Κάρολο Ε΄ (που θα λεηλατήσει τη Ρώμη), υπάρχει κι ένας εκφραστής του «πολιτικού ρεαλισμού». Αλλά και ο Λούθηρος, που πρόδωσε και παρέδωσε τον απλό λαό στο πιο βαθιά μπλεγμένο στα εγκόσμια συμφέροντα στρώμα της κοινωνίας. Και τι άλλο ήταν ο Ιγνάτιος Λογιόλα, που θα ξανασταύρωνε τον Χριστό, αν απειλούσε τη σταθερότητα της Εκκλησίας; Αλλά και η «χριστιανική» καπιταλιστική κοινωνία τι είναι, αν όχι η απεικόνιση της θεωρίας του Μακιαβέλι; Ο «Ηγεμόνας», στάθηκε έως τις μέρες μας ένα διαχρονικό πρότυπο, του άρπαγα εξουστιαστή «με το λεπτό γάντι του πολιτισμού και το κόκκινο νύχι του κτήνους». Ο Φίλιππος Β΄της Ισπανίας

132

Στα πλοκάμια της Ιεράς Εξέτασης

133

ΚΟΡΔΟΒΑ ΚΑΙ ΓΡΕΝΑΛΑ Η για εφτά αιώνες κυριαρχία των Αράβων της Ισπανίας, και ο υψηλός υλικός και πνευματικός πολιτισμός που είχανε αναπτύξει προκαλεί κατάπληξη. «Το βασίλειο της Κορδούης αποτελούσε το θαύμα του Μεσαίωνα και όταν η Ευρώπη ήταν βυθισμένη στη βαρβαρική άγνοια και μαστιζόταν από αλλεπάλληλους πολέμους, κράτησε μόνο του τη λαμπάδα της μάθησης και του πολιτισμού αναμμένη.» Η Κορδούη, η πρωτεύουσα του Βασιλείου, υπήρξε μια πολιτεία - κηπούπολη με ένα εκατομμύριο κατοίκους. Η αυτοκρατορική βιβλιοθήκη του Εμίρη περιείχε 400.000 βιβλία και λειτουργούσε, ονομαστό πανεπιστήμιο με φήμη σ’ ολόκληρη την Ευρώπη και την Ασία... Οι κάτοικοι όλοι σχεδόν ήξεραν ανάγνωση και γραφή, όταν στην Ευρώπη ακόμα και οι άνθρωποι που ανήκαν στην τάξη των κοινωνικά προνομιούχων ήταν αγράμματοι. Η επίδραση της αραβικής παιδείας στάθηκε μεγάλη και μεταδόθηκε στα πανεπιστήμια του Παρισιού, της Οξφόρδης και της βόρειας Ιταλίας. Ωστόσο, πρέπει να πούμε ότι ο ωραίος αυτός πολιτισμός ήταν πολιτισμός μιας φεουδαρχικής κοινωνίας με έντονες ταξικές αντιπαραθέσεις. Οι εμφύλιοι πόλεμοι που πήραν μεγάλες διαστάσεις προδιέγραψαν τελικά την κατάλυση και του ισπανικού βασιλείου των Αράβων. Ύστερα από άλλα διακόσια χρόνια παραμονής στην Ιβηρική χερσόνησο η εξουσία των Αράβων έπαψε να υπάρχει. Στα τέλη του 15ου αιώνα, νικημένοι οι Άραβες πέρασαν στην Αφρική. Ωστόσο, οι περισσότεροι Αραβες έμειναν δίνοντας πίστη στις υποσχέσεις των Χριστιανών. Είναι η εποχή που εγκαθιδρύεται στην Ισπανία η Ιερά Εξέταση και η σκληρότητα με την οποία συμπεριφέρθηκε ήταν αφάνταστη. Οι Εβραίοι που είχαν ευημερήσει κάτω από τους Άραβες, ήταν υποχρεωμένοι ν’ αλλάξουν θρησκεία και πολλοί, ακόμα και οι γυναίκες και τα παιδιά, κάηκαν στην πυρά.

134

Αλάμπρα, η κρήνη με τα λιοντάρια

«Οι άπιστοι» γράφει ένας ιστορικός «υποχρεώθηκαν να φορέσουνε ρούχα όπως εκείνα των Χριστιανών, να απαρνηθούν τη γλώσσα, τις συνήθειες, τις γιορτές τους και να μετονομαστούν Ισπανοί». Οι Άραβες που ήταν πολύ καθαροί είχαν αναγείρει δημόσια λουτρά σ’ όλες τις πόλεις και οι Χριστιανοί είχαν εκδώσει διατάγματα όπως κι αυτό: «Οι λουτρώνες θα γκρεμιστούν και δεν επιτρέπεται ούτε σε άντρες ούτε και σε γυναίκες να λούζονται, είτε στο σπίτι, τους είτε σε όποιο άλλο μέρος.» Μια από τις κυριότερες κατηγορίες που αποδίδονταν στους Άραβες, περιέχονται στην εγκύκλιο του αρχιεπίσκοπου της Βαλέντσια το 1602, είναι και το ότι «...αυτοί επέτρεψαν την ελευθερία της συνειδήσεως σε όλα τα ζητήματα της θρησκείας, την ίδια ελευθερία που και οι Τούρκοι και όλοι γενικά οι Μωαμεθανοί παραχωρούν στους υπηκόους των».

135

Η Αγία Σοφία

Ο ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΣ Ο Ιουστινιανός, μορφωμένος, φιλόδοξος, αυταρχικός, πεισματάρης με το που έγινε αυτοκράτορας το 527 φιλοδόξησε να νεκραναστήσει τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Έχοντας συνεργάτες του τους Ιωάννη Καππαδόκη και Τριβωνιανό (ικανούς και διεφθαρμένους) και τους ξακουστούς στρατηγούς του, τον Βελισάριο και Ναρσή, ο Ιουστινιανός πραγματοποιεί μεταρρυθμίσεις με στόχο την ενίσχυση της κεντρικής εξουσίας. Σπουδαίο ρόλο έπαιξε στη ζωή του και στα δημόσια και η δεύτερη γυναίκα του η Θεοδώρα.* Ο Τριβωνιανός συνέταξε το νέο Αστικό Κώδικα. «Το πρώτο παγκόσμιο δίκαιο» όπως γράφει ο Ένγκελς «μιας κοινωνίας παραγωγών εμπορευμάτων». Δημοσιεύτηκαν πολλές Νεαρές σε ελληνική γλώσσα, με σκοπό στερέωση της κεντρικής εξουσίας. * Η Θεοδώρα κόρη αρκουδιάρη (όμορφη, έξυπνη, χορεύτρια στον ιππόδρομο, πόρνη), δεν πρέπει να είχε χάσει τα φιλολαϊκά της αισθήματα.

136

Ο Ιουστινιανός έκανε σπουδαία οικοδομικά έργα σ’ όλη την επικράτεια (Αγία Σοφιά, δεξαμενές νερού, οχυρωματικά έργα, οδικό δίκτυο...) που προκαλούνε το θαυμασμό. Προς το τέλος της βασιλείας του Ιουστινιανού το Βυζάντιο απέκτησε μεταξόσπορο και μια αυστηρά ελεγχόμενη μονοπωλιακή βιοτεχνία μεταξωτών, προσκομίζοντας στο άδειο ταμείο τεράστια κέρδη. Ο Ιουστινιανός κλείνοντας το 529 μ.Χ. το τελευταίο καταφύγιο της ελεύθερης σκέψης, τη Φιλοσοφική Σχολή της Αθήνας, και εξαπολύοντας διωγμούς κατά των Εθνικών και «αιρετικών» με σκοτωμούς και βασανιστήρια, κατάφερε να εντάξει στους «κόλπους της ορθοδοξίας» πολλές δεκάδες χιλιάδες αλλοθρήσκων αποκομίζοντας από τις δημεύσεις των περιουσιών των, ανυπολόγιστα έσοδα. Για μια ακόμα φορά οι καλόγεροι και ο όχλος των φανατικών ορθοδόξων είχαν οργιάσει καίγοντας, σκοτώνοντας, καταστρέφοντας μνημεία και βιβλιοθήκες.

Ο Ιουστινιανός και η ακολουθία του

137

Στον Ιππόδρομο

Η πολύμορφη φορομπηχτική πολιτική του Ιουστινιανού στάθηκε αιτία για πολλές εξεγέρσεις με κορύφωση εκείνης της Κωνσταντινούπολης που έμεινε γνωστή σαν «στάση του Νίκα». Οι δήμοι ενωμένοι είχαν επικρατήσει, ο Ιουστινιανός κλείστηκε στο παλάτι και θέλησε να το σκάσει στη Θράκη, αλλά τον εμπόδισε, όπως είπαν, η Θεοδώρα. Με τη διάσπαση των δήμων ο Ιουστινιανός τα κατάφερε τελικά να πνίξει στο αίμα τη στάση, να εξολοθρέψει κάθε αντιπολίτευση και να στεριώσει ένα καθεστώς γραφειοκρατικό και συγκεντρωτικό. Οι λαμπρές επιτυχίες του Ιουστινιανού πληρώθηκαν με πολλές θυσίες και αίμα. Ο Ιουστινιανός παραλαμβάνοντας από τον Αναστάσιο ένα γεμάτο ταμείο και καλά οργανωμένο στρατό, στο τέλος της βασιλείας του άφησε μια τεράστια αυτοκρατορία υπό κατάρρευση.

138

ΟΙ ΙΣΑΥΡΟΙ ΚΑΙ Η ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑ Στα τέλη του έβδομου αιώνα το Βυζάντιο περνά βαθιά κρίση. Ο Θεοδόσιος Γ΄ βλέποντας τον κίνδυνο των Αράβων καλεί τον ικανό στρατηγό Λέοντα Ίσαυρο* ο οποίος και θα ανακηρυχθεί αυτοκράτορας. Ο Λέων με επιδέξιους διοικητικούς και πολιτικούς χειρισμούς και τα στρατιωτικά μέτρα που πήρε («υγρό πυρ», οχυρώσεις κλπ.), κατάφερε να λύσει την πολιορκία της Πόλης και να απωθήσει τους Άραβες σώζοντας όχι μόνο το Βυζάντιο αλλά κι αναχαιτίζοντας την προώθηση των Αράβων (που είχαν εισβάλει ήδη στην Ισπανία) από τα Βαλκάνια προς την Ευρώπη. Στην πρωτεύουσα γύρω από το Λέοντα συσπειρώθηκαν οι στρατιωτικοί και οι ευγενείς που φιλοδοξούσαν να χτυπήσουν τη διαφθορά, να εξυγιάνουν την εκκλησία και να ξαναφέρουν την αυτοκρατορία στα παλιά μεγαλεία.

* Ίσαυροι: Ένας από τους λαούς της Μικρά Ασίας. Ο Λέων Γ΄ Ίσαυρος είχε στενό συνεργάτη το γαμπρό του, τον ικανό Αρμένιο στρατηγό Αρτάβασδο, «άνδρα των περιδόξων».

139

Τον 8ο αιώνα τα μοναστήρια είχαν πληθύνει, κατέλαβαν τις πιο εύφορες εκτάσεις και είχαν μεταβληθεί σε κέντρα διαφθοράς, εκμετάλλευσης και σκοταδισμού. Οι καλόγεροι δεν πλήρωναν φόρους, εμπορεύονταν σαν θαυματουργά εικόνες και κόκαλα πεθαμένων, οργίαζαν με τις καλόγριες και είχαν γίνει κράτος εν κράτει. «Πλείστοι προσήρχοντο μάλλον προς αποφυγήν κοινωνικών υποχρεώσεων, συγκομίζοτες διαφόρους κακίας. Μοναχοί και μοναχαί ανεστρέφοντο εν τω κόσμω και εκ του συγχρωτισμού ανδρών και γυναικών προήρχοντο μεγάλαι αταξίαι... Ως και τα χρώματα των εικόνων μεταχειρίζοντο ως φάρμακα ή τα ανεμίγνυον μετά της θείας ευχαριστίας...» που μαζί με τα κάθε λογής φυλαχτά και μαντζούνια στάθηκαν μεγάλη πηγή πλουτισμού για τους καλόγερους και τους παπάδες. «Και οι εκκλησίες», όπως γράφει ο Κ. Παπαρρηγόπουλος είχαν καταντήσει «κοσμικά εντευκτήρια». Ο ουράνιος μονοθεϊσμός, με τη λατρεία των αγίων, είχε εκφυλιστεί σε πολυθεϊσμό. Η «ξυλολατρία», όπως την αποκαλούσαν οι εικονομάχοι, ήταν η επιβίωση της πολυθεϊστικής λατρείας του Διόνυσου και είχε πολλούς οπαδούς στην Ελλάδα, «όπου δεν ήταν νοητός ο χριστιανισμός χωρίς τις εικόνες του Χριστού, της Παναγίας και των αγίων». Και ταυτόχρονα η αντίδραση στα μέτρα που πάρθηκαν από

Το υγρόν πυρ

140

Μια κερδοφόρος περιφορά

τους «εικονολάτρες» αποτέλεσε μια έμμεση έκφραση αντιπολίτευσης προς την κεντρική εξουσία. Πολλοί μορφωμένοι επίσκοποι που είχαν μείνει πιστοί στις παραδόσεις των πρώτων αιώνων έλεγαν πως παλιά δεν υπήρχαν εικόνες ούτε σε εκκλησίες ούτε σε σπίτια. Άλλωστε στη σύνοδο της Ελβίρας ο Επιφάνιος έλεγε ότι αντί για εικόνες «αεί διά της μνήμης έχετε τον Θεόν εν ταις καρδίαις υμών». Αλλά και οι θεολόγοι τότε είχαν αντιταχθεί στην εικονογράφηση εκκλησιών, διότι «Παρά τω αμαθή όχλω και η προσκύνησις των εικόνων είχε σημασία λατρείας ειδώλων». Τα μέτρα εξυγίανσης της Εκκλησίας, του κρατικού μηχανισμού και ο περιορισμός της ασυδοσίας των μοναχών, στάθηκαν ευεργετικά, αλλά και αιτία μίσους από τους «εικονολάτρες» και του χαρακτηρισμού, του κατά τα άλλα ικανού αυτοκράτορα, γιου του Λέοντα Ίσαυρου Κωνσταντίνου, που τον στόλισαν με το παρατσούκλι Κοπρώνυμος.

141

Ύστερα από 120 χρόνια διαμάχης οι εικόνες ξαναγύρισαν στις εκκλησίες. Κατά την «προσπάθεια» να ξαναφέρουν τους Παυλικιανούς στους «κόλπους της Εκκλησίας», σφάχτηκαν, κρεμάστηκαν, παλουκώθηκαν, κάηκαν, πάνω από εκατό χιλιάδες «αιρετικοί». Φυσικά οι όποιες θετικές μαρτυρίες για τους «εικονοκλάστες» εξαφανίστηκαν και η νίκη των «εικονολατρών» καθορίστηκε να γιορτάζεται σαν «Ημέρα της Ορθοδοξίας»!

Μονή Καισαριανής

* Η Ειρήνη επιχείρησε να τον αρραβωνιάσει με την κόρη του Καρλομάγνου, και είχε φυλακίσει τα δυο, από άλλη μάνα, αδέλφια του Κωνσταντίνου, που είχαν τον τίτλο του Καίσαρα σε μοναστήρι στα ριζά του Υμηττού, που ονομάστηκε από τότε Καισαριανή.

142

Ιωάννης Δαμασκηνός. Ο υπέρμαχος της επαναφοράς των εικόνων.

Από τους τελευταίους των εικονομάχων Ισαύρων, ο Λέων Δ΄ παντρεύτηκε την Ειρήνη την Αθηναία, γυναίκα φιλόδοξη και ραδιούργα. Όργανο του Πάπα και των εικονολατρών η Ειρήνη θα δηλητηριάσει τον άντρα της, θα ανακηρύξει συμβασιλιά το μικρότερο γιο της Κωνσταντίνο* και ουσιαστικά θα κυβερνήσει τη χώρα. Το 798 με τους καλόγερους και τον προσωπικό σύμβουλό της ευνούχο Σταυράκιο, η Ειρήνη με τα ίδια της τα χέρια θα βγάλει τα μάτια του γιου της. Το 802 η Ειρήνη με τον καινούργιο της σύμβουλο, τον ευνούχο Αέτιο, επιχείρησε να παραδώσει το Βυζάντιο στους Φράγκους. Οι στρατιωτικοί της πρωτεύουσας αντέδρασαν, ανακήρυξαν αυτοκράτορα τον Νικηφόρο και εξόρισαν την Ειρήνη στη Μυτιλήνη όπου και πέθανε.

143

ΤΟ ΑΓΙΟΝ ΟΡΟΣ Με την επικράτηση των εικονολατρών ξαναστήθηκαν τα ησυχαστήρια στο όρος Άθω. Στο 10ο αιώνα οι μοναχοί είχαν φτάσει τις 15 χιλιάδες. Στα μοναστήρια παραχωρήθηκαν πολλά προνόμια, απέκτησαν μεγάλη κτηματική περιουσία και πλούτο. Οι καλόγεροι θησαύριζαν όχι μόνο από τη «ζητία» (ζητιανιά), τα κόκαλα και τα διάφορα που πουλούσαν, αλλά και από τα κτήματα και τα κοπάδια που τα δούλευαν οι δουλοπάροικοι (Βλάχοι) που είχαν και τις γυναίκες μαζί τους και «κουβαλούσαι τυρία και τα γάλακτα και τα μαλλία, ποιούσαι και τα ζυμωτά... Και τας μεθυσίας τας διαβολικά και τα υπ’ αυτών γενόμενα αισχρόν εστί και λέγειν και ακούειν...» Κάποτε επενέβη ο Πατριάρχης και απαγόρευσε την παραμονή των Βλάχων στο Όρος. Οι καλόγεροι και οι Βλάχοι στασίασαν και «...απήρχετο κλαίων ο ησυχαστής... και ο Ηγούμενος προς Ηγούμενον λέγων ότι από το νυν ούτε ζωήν έχομεν, ούτε ανάπαυσιν επειδή τους Βλάχους εκβάλλωσιν.» Όμως, μετά την εκδίωξη των Βλάχων οι καλόγεροι γυρνούσαν στα χωριά και τάζοντας διάφορα στους γονείς έφερναν μικρά καλογεροπαίδια. Αλλά και πάλι οι γέροντες, «οι έχοντες τας αισθήσεις ατονισμένας», διαμαρτυρήθηκαν στον αυτοκράτορα, ο οποίος τους παρέπεμψε να συμβουλευτούν τους «προφήτας περί του πρακτέου». Τότε ένας από τους

144

Μονή

καλόγερους είπε: «Βασιλεύ, περί παίδων αγένειων προφήται ητόνισαν και πας δικαίου λόγος.» «Ο πλούτος και η μεγάλη εξουσία», γράφει ο Κοραής, «ακόλουθον ήτο να γεννήσει την φιληδονίαν εις τας ψυχάς των μοναχών και ακολούθως την υπόκρισιν». Και ο αρχιεπίσκοπος της Θεσσαλονίκης Ευστάθιος στην περίφημη εγκύκλιό του περιγράφει τους «άγιους μοναχούς» σαν άπληστους, λαίμαργους, παραδόπιστους και πόρνους, που «ντύνονται με ράσα μεταξωτά και έχουν από την πολυφαγία φουσκωμένες κοιλιές». Οι καλόγεροι, κατά τον Ευστάθιο, μετέρχονται κάθε πονηριά για να αποχτήσουν κοσμικά αγαθά: «Συχνότερον γαρ βλέπει τούτους η αγορά, ύπερ το εκκλησιαστικό άθροισμα...» Με τα προνόμια που απέκτησαν παίρνοντας πάντα το μέρος των δυνατών και τη μεγάλη επιρροή στις καθυστερημένες μάζες, οι καλόγεροι στάθηκαν οι σημαιοφόροι του σκοταδισμού. Με την εμφάνιση των Τούρκων, οι περισσότεροι, γίνονται οι φανεροί ή κρυφοί συνεργάτες τους, κηρύσσοντας την υποταγή στους Τούρκους σαν «Θέλημα του Θεού».

145

ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ «Το βυζαντινό κράτος ήταν ένα πραγματικά θρησκευτικό κράτος» γράφει ο Μαρξ «επειδή για το κράτος αυτό τα δογματικά ζητήματα αποτελούσαν κρατικά ζητήματα». «Πνιγηρά ατμόσφαιρα απαισιοδοξίας» γράφει ο Α. Διομήδης. «Η επίγειος ζωή είναι ανάξια προσοχής. Η χαρά απόβλητος... Η επιθυμία της σαρκός φέρνει τον χαρακτήρα της αμαρτίας. Εντεύθεν η δυσπιστία των φύλων προς άλληλα...» «Από γυναικός αρχή αμαρτίας και δι’ αυτήν αποθνήσκομεν πάντες. Εντεύθεν ο άγνωστος εξ ανατολών ορμηθέντων ευνούχων... και η έλλειψις κάθε λυρικής ποιήσεως καθ’ όλην την χιλιετή του Βυζαντίου ζωήν... Η διαστροφή της φύσεως δεν ενέπνευσεν, όμως, αρετήν, απεναντίας όλη η ανατολική καχυποψία και κρυψίνοια, ανέκοψαν κάθε αυθόρμητον ανάπτυξιν του ανθρώπου, αποτύπωσαν δε την σφραγίδα των επί μιας πλευράς της βυζαντινής ζωής. Εάν τα χρονικά του Βυζαντίου αναφέρουν πολλάς σκοτεινάς πλεκτάνας και αδείσδυτον υποκριτικήν, η αιτία πρέπει να αναζητηθεί (με τιμητικάς εξαιρέσεις), εις την δεσποτείαν των μοναχών και ευνούχων. Η δυσπιστία προς τον ακέραιον άνδρα ωθεί... τους ευνούχους να απονέμουν τα κύρια αξιώματα. Ο αριθμός αυτών απέραντος, η επαφή στενοτάτη και η σημασία υψίστη. Πλεκτάναι, Ευνούχος των Ανακτόρων δολοπλοκίαι, εγκλήματα και

146

Ευνουχισμός

η συμμετοχή των μεμυημένων ευνούχων και μοναχών, με την ευλογία της εκκλησίας, πάντα βεβαία... Ο 11ος αιών ιδίως γέμει τοιούτων παραδειγμάτων... και τον Ι2ον τον χαρακτηρίζει δεινή παρακμή...» Οι καταχρήσεις και η σεξουαλική διαφθορά αναγκάζει κατά καιρούς την κεντρική εξουσία να παρεμβαίνει αλλά πάντα χωρίς αποτέλεσμα. Το κτητορικό της Αγίας Λαύρας που εκδόθηκε επί βασιλείας του Τσιμισκή ορίζει «τους νεώτερους και αγένειους και ευνούχους, ένεκεν κουράς τω Όρει προσφοιτώντες παντελώς μη παραδέχεσθαι.

147

Οι ολίγοι βεβαίως εκλεκτοί, εκτελούντες έργα γλυπτά, μελετώντας παλαιά χειρόγραφα, πλουτίζοντας αυτά με λεπτά έγχρωμα στολίσματα, ανέπτυξαν την περίφημον εικονογραφία του 13ου και 14ου αιώνος». Ωστόσο οι όποιες προσπάθειες μελέτης της κλασικής αρχαιότητας έχουνε γίνει, και η όποια φιλελεύθερη σκέψη, προκαλούσαν λυσσαλέες αντιδράσεις από την εκκλησία και τους καλόγερους. «Η δεισιδαιμονία και η πλήρης δέους προσκόλλησις εις τους εξωτερικούς τύπους της λατρείας, έχουν εν πολλοίς υποκαταστήσει την αληθή θρησκευτική πίστιν...» Πολλοί πίστευαν πως καμιά προσωπική ενέργεια δε χρειαζόταν να καταβληθεί για να αποτραπούν δυσμενείς περιστάσεις της ζωής, διότι όλα εξαρτώνται από κάποια θαυματουργή παρέμβαση. Τις πολιορκούμενες πόλεις δεν τις προστάτευαν τόσο τα όπλα και η θέληση των υπερασπιστών όσο οι πολιούχοι της πόλης. Έτσι πολλούς μαχητές η πίστη αυτή τους παρέσυρε σε αδράνεια και εγκατάλειψη κάθε αγώνα σαν περιττού. Ο βυζαντινός κόσμος ζούσε σε μια ατμόσφαιρα προλήψεων. Χρησμοί, μαντέματα, προφητείες, έπαιξαν τεράστιο ρόλο στη ρύθμιση και της επίσημης πολιτικής, της οποίας οι ακατανόητες, εκ πρώτης όψεως ενέργειες και οι αποτυχίες ερμηνεύονταν με την επίδραση κάποιων αόρατων δυνάμεων. Οι Άγγελοι παρακινούμενοι από τους αγύρτες και τον προληπτικό όχλο δε δίστασαν να καταστρέψουν πολλά από τα «καταραμένα μνημεία» (πολύτιμα κειμήλια της αρχαίας τέχνης) που κοσμούσαν τις πλατείες της Πόλης.

* 148

Η Αθηνά και ο Κένταυρος* *Ο πίνακας αυτός του Μποτιτσέλι συμβολίζει το πνεύμα της Αναγέννησης (Αθηνά) και τη βαρβαρότητα του Μεσαίωνα (Κένταυρος).

149

ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ «Όταν καταστράφηκε ο αρχαίος κόσμος» γράφει ο Ρ. Μούτερ «τελείωνε κι ένας εκλεπτυσμένος πολιτισμός. Με την απάρνηση των εγκόσμιων ο Χριστιανισμός έβαζε στη τέχνη εμπόδια σχεδόν ανυπέρβλητα. Οι Έλληνες είχαν την εύθυμη λατρεία των αισθήσεων που δίδασκε τον άνθρωπο να ζει τη ζωή του εδώ κάτω. Τώρα έρχεται μια θρησκεία του Υπερπέραν που θεωρεί την επίγεια ύπαρξη σαν θλιβερή προετοιμασία για μια ζωή άλλου κόσμου. Βέβαια η άνοιξη ερχόταν κάθε χρόνο. Οι άνθρωποι ερωτεύονταν και τα λουλούδια ανθούσαν, πρασίνιζαν τα λιβάδια και τα πουλιά κελαηδούσαν. Όλα αυτά ήταν όμως τα καταχθόνια έργα της Κολάσεως προορισμένα να παραπλανήσουν τον πιστό, να γεμίσουν το πνεύμα του με αμαρτωλές σκέψεις. Η πατρίδα του ήταν το υπερπέραν, όλος ο κόσμος ήταν ο Γολγοθάς, Κρανίου Τόπος όπου σταυρώθηκε ο Χριστός. Με τον ασκητικό του αυτό χαρακτήρα που καταδίκαζε την απόλαυση τούτου του κόσμου, έδεσε ο Χριστιανισμός την κύρια φλέβα της τέχνης. Όλα τώρα είναι μεγάλα, αυστηρά,

Νιπτήρ

150

Ο παντοκράτορας

επιβλητικά, λουσμένα στο χρυσό ουράνιο φως. Το γιγάντιο μέγεθος των μορφών, η ακινησία, το απειλητικό βλέμμα των ορθάνοικτων ματιών προκαλούν μια υπεράνθρωπη αγωνιώδη εντύπωση. Όλη η μεσαιωνική δογματική πίστη και ζηλωτική αυστηρότητα, εκφράζουν την αδιάσειστη συνείδηση της δύναμης που έχει αποκτήσει η Εκκλησία. Ο γλυκός και απλός Ιησούς ο Ναζωραίος, όπως μας πληροφορούν οι εικόνες, μεταμορφώθηκε, σύμφωνα με τις αποφάσεις των συνόδων, σε ένα Δεσπότη, ένα Θεό τιμωρό. Μας μιλούν για τη δύναμη και την αυστηρότητά του, όχι για καλοσύνη, κηρύσσουν το φόβο του Θεού, και όχι την ουράνια αγάπη. Οι ψηφιδωτές αυτές παραστάσεις από πέτρα και γυαλί, παγερές και σκληρές όπως είναι και η καρδιά του Θεού παντοκράτορα, που κοιτάζει τον κόσμο με μάτια διαπεραστικά, απλησίαστος».

151

ΤΟΥΡΚΟΙ ΟΘΩΜΑΝΟΙ Μετά την ήττα τους από τους Μογγόλους (1243), οι Σελτζούκοι Τούρκοι* έπαψαν να παίζουν ρόλο στη Μικρασία και ένα από τα μικρά κρατίδια που δημιουργήθηκαν στα σύνορα της Βιθυνίας, με επικεφαλής τον Οσμάν** κατόρθωσε να αναπτυχθεί. Η αλλοπρόσαλλη εσωτερική πολιτική του Μιχαήλ Παλαιολόγου στην προσπάθειά της να ενισχύσει την κεντρική εξουσία με τη βαριά Οσμάν φορολογία των αγροτικών πληθυσμών και τη διάλυση των ακριτικών σωμάτων, ερήμωσαν μεγάλες εκτάσεις της εύφορης ενδοχώρας και προετοίμασαν το έδαφος για τη διείσδυση και επικράτηση των Τούρκων*. «Εν αντιθέσει προς τους Βυζαντινούς, οι οποίοι διέτριβαν μετά πάθους περί τας θεολογικάς συζητήσεις», γράφει ο Γεωργιάδης-Αρνάκης, «ο Οσμάν και οι οπαδοί του ήσαν περισσότερο ανεξίθρησκοι... και από πάσης απόψεως ο ζυγός τον οποίον επέβαλαν εις τους κατακτώμενους ήτο μάλλον ευπρόσδεκτος εκ μέρους του λαού. Εις το οθωμανικόν στρατόπεδον υπήρξε σταθερώς αυξανόμενος αριθμός Χριστιανών, η δε επιβολή της μωαμεθανικής θρησκείας φαίνεται ότι δεν έγινε διά της βίας.

* Τούρκος σημαίνει χωρικός. ** Μια παλιά τουρκική παράδοση θέλει τον Οσμάν να έχει την καταγωγή του από το σόι των Κομνηνών.

152

Ο Γρηγόριος Παλαμάς συνήντησε χριστιανικούς πληθυσμούς από Λαμψάκου μέχρι Νικαίας τελούντας τα της θρησκείας των ελευθέρως και ακωλύτως... Ο δε Σουλτάνος Ορχάν ενθάρρυνε τας θρησκευτικάς συζητήσεις μεταξύ Χριστιανών και Μουσουλμάνων. Η βαθμιαία μεταβολή εις τας συνειδήσεις, οδήγησεν εις τον εξισλαμισμόν μεγάλων λαϊκών μαζών και η αφετηρία της μεταβολής ταύτης ήτο η ανεκτικότης των Οσμανιδών. Έτερος παράγων εις την εδραίωσιν του οθωμανικού κράτους υπήρξε η σχετικώς δικαία και ανεξίθρησκος οσμανική διοίκησις... Ο Οσμάν παρά τον τρόμον, τον οποίον ενέπνεεν εις τους εχθρούς του, προς τους ιδίους αυτού υπηκόους παρείχε το αίσθημα της ασφάλειας και της δικαιοσύνης. Τοιουτοτρόπως οι Έλληνες, τη ανοχή του Οσμάν, συν τω χρόνω απετέλεσαν τον πυρήνα του νέου έθνους.» Από τα μέσα του 14ου αιώνα στη Μικρασία και Ανατολή οι ανώτεροι και κατώτεροι κληρικοί μιλούσαν τούρκικα και μόνο το ευαγγέλιο απαγγέλνανε παπαγαλιστί στην ελληνική. «Ώσπερ πιττακοί», όπως γράφει ο Βησσαρίων.

Οθωμανοί ιππείς σε μάχη

153

Οι Τούρκοι κατέλαβαν την Καλλίπολη, το Διδυμότειχο και την Αδριανούπολη, ανοίγοντας δρόμο για την κατάκτηση της Βαλκανικής και την κατάλυση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Η Αδριανούπολη έγινε η πρωτεύουσα του Οθωμανικού κράτους και ο Μουράτ ο Α΄, είχε βάλει Μικρασιάτες καλλιτέχνες και αρχιτέκτονες να φτιάξουν μεγάλα δημόσια και θρησκευτικά ιδρύματα. Όσο η Κωνσταντινούπολη περισφίγγονταν από τους Τούρκους τόσο οι εσωτερικές διαμάχες οξύνονταν ανάμεσα στους «ενωτικούς» φιλολατίνους και τους «ανθενωτικούς», τους φιλότουρκους, κρύβοντας, κάτω από το θρησκευτικόδογματικό περικάλυμμα, διαφορές συμφερόντων. Οι ανθενωτικοί πίστευαν πως όχι ο Πάπας αλλά οι Τούρκοι, που διακήρυτταν, επικαλούμενοι το Κοράνι, πως θα άφηναν τις περιουσίες και την πίστη τους άθικτα, (όπως είχε γίνει στο Άγιο Όρος, τα Γιάννενα και άλλες πόλεις που δεν προέβαλαν αντίσταση).

Φάλαγγα

154

Μάχη στο Κόσοβο

Ο αυτοκράτωρ Ιωάννης πηγαίνοντας στη Ρώμη δέχτηκε όλες τις αξιώσεις του Πάπα, αποδέχτηκε μια σειρά μέτρων για τον εκλατινισμό των Ελλήνων και τον προσκύνησε φιλώντας τα πόδια του. Ο Βαγιαζίτ* πολιόρκησε ανεπιτυχώς την Κωνσταντινούπολη, κυρίεψε μεγάλο μέρος της Μακεδονίας, υπέταξε τη Βουλγαρία, κατέλαβε περιοχές της σημερινής Ρουμανίας, διέλυσε το σερβικό κράτος και κατατρόπωσε στη μάχη της Νικόπολης το στρατό των δυτικών σταυροφόρων με επικεφαλής τον Ούγγρο βασιλιά Σιγισμούνδο. Όμως το 1402, κοντά στην Άγκυρα, έγινε μάχη με το στρατό του Τιμούρ (Ταμερλάνο) όπου οι Τούρκοι έπαθαν πανωλεθρία και ο Βαγιαζίτ πιάστηκε αιχμάλωτος. Ο Ταμερλάνος τον είχε βάλει σε σιδερένιο κλουβί, τον γύριζε από χώρα σε χώρα, όσο που πέθανε τον επόμενο χρόνο. *Τον Βαγιαζίτ τον απεκάλεσαν «Γκιλτιρίμ» (κεραυνό), για τη γενναιότητα, τις νίκες και τις άμεσες αποφάσεις που έπαιρνε.

155

Αθήνα, Καπνικαρέα

ΜΙΧΑHΛ ΑΚΟΜΙΝAΤΟΣ Τιμητική εξαίρεση στον ανώτερο κλήρο εκείνης της εποχής, αποτελεί ο σοφός λάτρης της ελληνικής αρχαιότητας, Μητροπολίτης της Αθήνας, Μιχαήλ Ακομινάτος (1182-1204), ο οποίος με τον ερχομό του στην Αθήνα γράφει: «Αισθάνομαι φρίκη μπροστά στα γκρεμισμένα τείχη, τους έρημους δρόμους και τα δάκρυα του λαού που μόλις σκεπάζει την γύμνια του με κουρέλια και δεν μπορεί να αγοράσει μήτε το κριθαρόψωμο που είναι η μοναδική του τροφή... Η Κωνσταντινούπολη στέλνει τόσους πολλούς φορατζήδες, πραίτορες, χωρομέτρες, εισπράκτορες, όσους βατράχους δεν έστελνε στην Αίγυπτο ο Ιεχωβάς... Το τσεκούρι των πειρατών και ο φόβος των φοροεισπρακτόρων την κατάντησαν στέρφα... Ο λαός της υπαίθρου δεν εύρισκε άλλον γλιτωμό παρά την καταφυγή στους Τούρκους, τους Σέρβους, τους Ούγγρους ή έσμιγε με τις ληστοσυμμορίες.»

156

Η ΚΑΤΑΛΗΨΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΦΡΑΓΚΟΥΣ Με τη Λ΄ Σταυροφορία (1204), η Βενετία πέτυχε εκείνο που επιδίωκε. Και ο «Δάνδολος στάθηκε ο “γενικός επιχειρηματίας” και τα κατάφερε», όπως γράφει ο Μαρξ, στιγματίζοντας τους Δυτικούς σαν ληστές, «να μετατρέψει τη σταυροφορική ανοησία σε εμπορική επιχείρηση... Οι τέχνες και η βιοτεχνία της Ανατολής γίνονται πολύ πιο γνωστότερες στη Δύση και τα σπίτια, τα παλάτια και οι εκκλησίες των Λατίνων στολίζονται με κλεμμένα έργα...» Αφάνταστες οι λεηλασίες και οι καταστροφές στην «Πόλη των πόλεων». Ξεχνώντας τον «Άγιο Τάφο», οι σταυροφόροι λεηλάτησαν, έσφαξαν, ατίμασαν γυναίκες και η «λεία ήταν τόσο μεγάλη», γράφει ο Βιλαρδουΐνος, «που δεν μπορούσαν να την υπολογίσουν. Χρυσάφι, ασήμι, πολύτιμα πετράδια, χρυσά κι ασημένια σκεύη, μεταξωτά φορέματα, γούνες κι ό,τι υπέροχο υπάρχει σ’ αυτόν τον κόσμο».

Πολιορκία της Πόλης απο τους Φράγκους

157

Κατάληψη της Πόλης απο τους Φράγκους

Με το πάρσιμο της Πόλης από τους Φράγκους, οι σταυροφόροι περνώντας στη Μικρασία, την Ελλάδα και τα νησιά, ίδρυσαν μικρά ή μεγάλα κράτη. Ο αποσυγκεντρωτισμός ευνοούσε τους επαρχιακούς φεουδάρχες. Η Ανατολή και η Βαλκανική είχαν χάσει την οικονομική τους δραστηριότητα και όταν διώχτηκαν οι Φράγκοι, το 1261, το Βυζαντινό κράτος, δεν ήταν παρά ένα ασήμαντο κράτος.

158

Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΖΗΛΩΤΩΝ «Στην ύπαιθρο και τις πόλεις ο πλούτος ήταν συγκεντρωμένος στα χέρια μιας μικρής μειοψηφίας των αριστοκρατών και της εκκλησίας.» Με τη λαϊκή επανάσταση των Ζηλωτών*, όπως έχει μείνει γνωστή, που ξέσπασε μετά την Αδριανούπολη και στη Θεσσαλονίκη το 1342, οι εξαθλιωμένες μάζες τάχθηκαν με τους Ζηλωτές και οι αριστοκράτες μαζί με την Εκκλησία με τον Καντακουζηνό. Με το που πήρε την εξουσία η επανάσταση το πρώτο που έκανε ήταν να κατάσχει και να μοιράσει τις περιουσίες των αριστοκρατών και των μοναστηριών. Το 1345, ο μέγας πριμικήριος Ιωάννης Απόκαυκος δολοφονεί τον ηγέτη των Ζηλωτών Μιχαήλ Παλαιολόγο και οι Ζηλωτές περνάνε σε αντεπίθεση.

Αριστοκράτης και Ζηλωτές

* Ζηλωτές: Από το «ζήλος για το Θεό». Με το ίδιο όνομα και συνθήματα για παρόμοια ιδανικά αγωνίστηκε τον 1ον αιώνα και ο λαός της Παλαιστίνης.

159

«...Και έβλεπες» γράφει ο αριστοκράτης ιστορικός Γρηγοράς, «από μια μεριά ήταν οι φρόνιμοι, οι πλούσιοι, οι ευγενείς, οι γραμματισμένοι και από την άλλη, οι άμυαλοι, η φτωχολογιά, οι αγράμματοι. Η πλεμπάγια βγήκε στους δρόμους και ρίχνονταν πάνω στους πλούσιους με λύσσα και έσφαζαν και άρπαζαν το βιος των σπιτιών τους...» Και οι Ζηλωτές απαντάνε στους κατηγόρους τους: «...Πού βρίσκεται το κρίμα αν από το πολύ βιος που έχουν τα μοναστήρια παίρνουμε ένα μέρος για να θρέψουμε την φτωχολογιά. Τίποτα δεν βάζουμε στην τσέπη μας, όλα τα δίνουμε στο κοινό... Μ’ αυτά τα χρήματα οπλίσαμε τους στρατιώτες που πολεμάν και σκοτώνονται για να υπερασπίσουμε τα ιερά ιδρύματα, τα κάστρα, τους νόμους, για να μη γίνουνε σκλάβοι και οι καλόγεροι. Φτιάχνουμε τα χαλασμένα σπίτια των αγροτών και των φτωχών, να μπορούν να καλλι-

Ο Άρχοντας, ο επιστάτης και οι κολήγοι

160

εργήσουν τα χωράφια και τα αμπέλια τους... Ή μήπως είναι καλλίτερα να τα σπαταλούν οι καλόγεροι και οι παπάδες που έχουνε δούλους, δουλοπάροικους φουρναραίους και χτίστες...» Η επανάσταση επικράτησε και πάλι και κράτησε συνολικά 8 χρόνια. Και όπως η εβραϊκή άρχουσα τάξη κάλεσε τις ρωΚατακουζηνός μαϊκές λεγεώνες για να καταπνίξει το κίνημα της ξεσηκωμένης φτωχολογιάς, έτσι και ο Καντακουζηνός* θα καλέσει τους Σέρβους, οι οποίοι θα αποσπάσουν σημαντικά εδάφη του Βυζαντίου και τους Τούρκους αργότερα για να επιβάλουν την τάξη. Οι Τούρκοι λεηλάτησαν τα περίχωρα, έσφαξαν, παλούκωσαν, έκαψαν, κι έστειλαν στα σκλαβοπάζαρα της Σμύρνης και της Προύσας χιλιάδες και πολιόρκησαν τη Θεσσαλονίκη. Οι ευγενείς ελπίζοντας στη νίκη των Τούρκων, πανηγύριζαν, όμως, τα κάστρα κρατούσαν. Ο Ομούρ αναγκάστηκε να λύσει την πολιορκία και οι Τούρκοι φεύγοντας είχαν ρημάξει και πάλι τον τόπο.

* Ο βαθιά θρησκευόμενος Καντακουζηνός, ευγνώμων για τη βοήθεια, θα δώσει, για γυναίκα, στον 6Οχρονο Οσμανλί σουλτάνο Ορκάν, την 13χρονη κόρη του, την πριγκίπισσα Θεοδώρα. Τον Καντακουζηνό θα τον βαραίνει η κατηγορία ότι πρωτοδήγησε στην Ευρώπη τους Τούρκους.

161

Η ΑΛΩΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ Ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος επισημοποίησε την «ένωση των εκκλησιών» με τη λειτουργία που έγινε στην Αγία Σοφία στις 12 Δεκέμβρη του 1452. «Ουδέποτε εμπήχθη», γράφει ο Πασπάτης «εις τα σπλάχνα των αλγούντων Ελλήνων μάχαιραν οδυνοτέρα...» Πολυάριθμοι μοναχοί και καλόγριες, γυρνώντας από σπίτι σε σπίτι, «...ηρέθιζον άνδρας και γυναίκας κατά της μελετωμένης μετά των καθολικών ενώσεως... και αφόβως καθυβρίζοντας βασιλέα, άρχοντας και πάντων των Λατίνων δόγματα. Μετά την τελετήν το πλήθος ανήλθε την μονή Παντοκράτορος Χριστού, ένθα μόναζε ο Σχολάριος* ο πατριαρχεύσας μετά την άλωσιν». Η λειτουργία θεωρήθηκε ως «βδελυκτή θυσία» και από τότε η Αγία Σοφία θεωρούνταν «Ιουδαίων συναγωγή», «σπηλαίων και βωμός αιρετικών»! Ο Σχολάριος μέρα και νύχτα κήρυττε την ηττοπάθεια, προλέγοντας το τέλος της Αυτοκρατορίας από τη θεία οργή: «Και συν τω αιχμαλωτισμώ, ως μέλλει γενέσθαι... ωμολογήσατε την ασέβειαν, ουαί υμίν εν τω κρίνεσθαι».

* Για τη μεγάλη (σχολαστική) μόρφωση του Γεωργίου Σχολάριου (Γενάδιου) έχουν να λένε πολλά, αλλά και για το φανατισμό και τη μισαλλοδοξία του. Ο Σχολάριος κατεδίωξε με λύσσα τους ελευθερόφρονες και όσους μελετούσαν Έλληνες συγγραφείς, όσους δηλαδή «ελληνίζαν» και πλατωνίζαν», έκαψε τα συγγράμματα του Γεμιστού και διακήρυξε ότι δεν είναι Έλληνας, αλλά μόνο Χριστιανός. Πολλοί τον θέλουν δημαγωγό, φιλότουρκο ή και το ότι «διαρκούσης της πολιορκίας διατελεί εις συνεννόησιν μυστικήν προς Σουλτάνον...»

162

Οι ανθενωτικοί φώναζαν: «θάνατος στους αζυμήτες»* και ο πρώτος στην παλατιανή ιεραρχία, Λουκάς Νοταράς, θα βροντοφωνάξει αργότερα: «Κρειττότερον εστίν ειδέναι εν μέση πόλει φακιόλων βασιλεύον Τούρκου ή καλύπτραν λατινικήν». Άδικα παρακαλούσε ο Παλαιολόγος να βοηθήσουν στην άμυνα της Πόλης οι πλούσιοι. «Ω Ρωμαίοι φιλάργυροι» γράφει ο χροΚωνσταντίνος Παλαιολόγος νικογράφος, «ο βασιλεύς σας είναι πτωχός και σας παρακάλεσε με δάκρυα στα μάτια να του δανείσετε φλωρία να μαζώξη πολεμιστάδες... και σεις αρνιέστε μεθ’ όρκου πως είστε πτωχοί! Αμί ύστερον όπου σας επήρε ο Τούρκος ευρέθητε πλούσιοι...» Ο Παλαιολόγος που δεν είχε πια εμπιστοσύνη στους λιγοστούς Έλληνες που του απόμειναν, «διόρισε ναύαρχο τον Βενετόν Διέδον και στρατάρχην το Γενουίσιον Ιουστινιάνη».**

* Αζυμίτες λέγονταν περιπαιχτικά οι καθολικοί, που χρησιμοποιούν κατά τη «Θεία Ευχαριστία», άζυμο άρτο. ** Ο Φραντζής γράφει ότι ο στρατός του Παλαιολόγου αποτελούνταν από 4.000 Βυζαντινούς και 2.000 ξένους, ενώ άλλοι τον ανεβάζουν σε 6.000 Βυζαντινούς και 3.000 ξένους. Όμως στα μοναστήρια της Πόλης υπήρχαν πάνω από 10.000 καλόγεροι που καιροφυλακτούσαν περιμένοντας να εκπληρωθούν οι προφητείες και να υποδεχτούνε τους Τούρκους.

163

ΜΗΝ ΠΕΡΙΜΕΝΕΙΣ ΒΟΗΘΕΙΑ ΒΑΣΙΛΕΥ Ο Ούγγρος μηχανικός Ουρμπάνι, που υπηρετούσε τον Παλαιολόγο, πέρασε στο στρατόπεδο του Μωάμεθ και του έχυσε ένα τεράστιο κανόνι, τη «λουμπάρδα», «Όπου ήταν το βόλι της έντεκα πιθαμές το γύρο... και έκανε μεγάλες ζημίες». Ακόμα ένας Ιταλός προσφέρθηκε και έκανε μια ξύλινη σχάρα (έργο σπουδαίο για εκείνη την εποχή), και σέρνοντας από τη στεριά κατέβασαν στον Κεράτιο κόλπο εβδομήντα πλοία των Τούρκων, τα οποία «...Τριγύρω εμφανίσθησαν ως φίδια στο λιβάδι...» Προδομένοι από τους Γενοβέζους του Γαλατά (που προμήθευαν λάδι στους Τούρκους, να λαδώνουν το μεγάλο κανόνι), οι Βυζαντινοί δεν κατάφεραν, όπως σχεδίαζαν να πυρπολήσουν τα πλοία, όμως έκαψαν έναν τεράστιο πολιορκητικό πύργο των Τούρκων και αχρήστευσαν το λαγούμι που είχαν σκάψει κάτω από το τείχος.

Επιτηρώντας την μεταφορά των πλοίων στον Κεράτιο

164

Στο λιμάνι της Πόλης

Εκείνες τις μέρες συνέβησαν «σημεία και τέρατα...» όπως τα είπαν. Έπεσε κατά την περιφορά της στη λάσπη η εικόνα της Παναγίας και «πριν φέξει ακόμα, πυκνή ομίχλη απλώθηκε και άρχισαν να πέφτουν σταλαγματιές μεγάλες, σαν μάτι βοδιού, κατακόκκινες σαν αίμα και πέφτοντας καταγής, έλιωναν πολύ αργά...». Επέστρεψε, σπάζοντας τον κλοιό, και το πλοίο που είχε πάει για αναγνώριση και ο καπετάνιος δίνοντας αναφορά είπε: «Στόλο βενετσιάνικο δεν βρήκα πουθενά, μην περιμένεις βοήθεια βασιλεύ.» Ο Ιουστινιάνης βλέποντας άμεσο κίνδυνο ζήτησε από το Νοταρά να του στείλει πυροβόλα. Ο Νοταράς αρνήθηκε με πείσμα και ο Ιουστινιάνης έξω φρενών του είπε: «Δεν ξέρω τι με κρατάει, βρε προδότη, και δε σε σφάζω μ’ αυτό το μαχαίρι». Στη διάρκεια της μάχης ο Ιουστινιάνης πληγώθηκε βαριά, κι όπως πιστεύεται από τα μέσα: «... αλλά γε βάακανος ανήρ τις διά τονφεκίον βάλει επί του ηρώϊκαι πλήτει τον γενναίον... Λέγεται δε εκ των εντός Ρωμαίων ην ο δράσας...» Μετά τον τραυματισμό και την αποχώρηση του Ιουστινιάνη, πολλοί από τους ξένους άρχισαν να φεύγουν και οι ανθενωτικοί άρχισαν να στασιάζουν και να φωνάζουν ότι έπρεπε να παραδώσουν την Πόλη.

165

ΓΕΓΥΜΝΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΣ Ο Παλαιολόγος ξέρωντας πόσο κρίσιμη ήτανε η κατάσταση κάλεσε προύχοντες και αρχηγούς σε συμβούλιο όπου οι ανθενωτικοί με τον Πατριάρχη επιμένανε πως έπρεπε να φύγει. «Γνωρίζεις πολύ καλά χριστιανικώτατε βασιλέα» του είπε ο Πατριάρχης, «τι επροφήτευσαν οι σοφοί για την τύχη της πολιτείας... Σε παρακαλούμε, άφησε την πόλη για να μη χαθούμε όλοι μας... Ο βασιλεύς έγινε περίλυπος και έβγαλε το στέμμα της βασιλείας και το σκήπτρον όπου εβάστα εις το χέρι και το έβαλε επάνω εις την Αγίαν Τράπεζαν...» Κατά μια μαρτυρία ο Κωνσταντίνος στο συμβούλιο αυτό λιποθύμησε και: «εβγήκε ο βασιλεύς γεγυμνωμένος της βασιλείας...» Η παράδοση του σκήπτρου έγινε όχι πάνω στην Αγία Τράπεζα της Αγίας Σοφίας, αλλά της εκκλησίας της Παναγίας που ήταν «αμόλυντη» από τον καθολικισμό. Στις 27 του Μάη «ο Αυτοκράτωρ έπεμψε πρέσβεις προς τον Μεχμέτ να ερωτήσωσιν αυτώ περί των όρων της παραδόσεως... και έτυχον φιλόφρονος υπό του Σουλτάνου υποδοχής, υποσχομένου τοις κατοίκοις της Κωνσταντινουπόλεως ασφάλειαν ζωής και περιουσίας και το ελεύθερον του απέρχεσθαι...» Η συμφωνία που υπογράφτηκε προέβλεπε από ποιο μέρος του κάστρου και πότε θα έφευγε ο Παλαιολόγος με τους δικούς του. Μόλις μαθεύτηκε ότι υπογράφτηκε η συμφωνία, οι «ενωτικοί» μαζεύτηκαν κοντά στην Αγία Σοφία και την

166

Πύλη του Ρωμανού για να φύγουν και Οι «ανθενωτικοί», όπως μας λέει ο Δούκας «έβαλαν τα συμφωνημένα σημάδια στις πόρτες κι έπεσαν να κοιμηθούν ήσυχοι». «Αλλά ο Μεχμέτ θέλων έτι να προσθέσει τι εις τους δηλωθέντας προς τους πρέσβεις όρους, έπεμψεν όπισθεν αυτών αγγελιοφόρους ίνα ανακαλέσωσιν αυτούς επί μικρόν εις την σκηνή του Σουλτάνου...» Οι νέοι όροι πρέπει να κρίθηκαν απαράδεκτοι από τον Παλαιολόγο που αποφάσισε να αντισταθεί μέχρι τέλους. «Ο Μεχμέτ, όστις νομίσαςότι ενεπαίχθη υπό του βασιλέως, όιέταξεν ευθύς να παρασκευασθεί ο στρατός προς έφοδον». Την επόμενη μέρα όταν διαδόθηκε ότι ο Παλαιολόγος αρνήθηκε να δεχτεί τους νέους όρους του Μωάμεθ «...οι ανθενωτικοί άνοιξαν την Κερκόπορτα και από τους ενωτικούς άλλοι έτρεχαν πανικόβλητοι προς την παραλία και άλλοι κλείστηκαν στην Αγία Σοφία περιμένοντας, σύμφωνα με τον χρησμό, να κατέβει ο άγγελος Κυρίου και να εξολοθρέψει τους Τούρκους...» Ο άγγελος δεν κατέβηκε και οι Τούρκοι μπαίνοντας μέσα έσφαξαν πολύ κόσμο.

Πολιορκία της Πόλης

167

Η ΠΟΛΙΣ ΕΑΛΩ

Η Άλωση

Το πρωί στις 29 του Μάη, όταν «...σάλευε ο τόπος από το κανονίδι και κρύφτηκε ο ήλιος από τα βέλη...», από την Κερκόπορτα μπήκαν οι Τούρκοι, άρχισαν να χτυπάν από τα μέσα κι ανεβαίνοντας στο κάστρο βάλανε τη δική τους σημαία. Και τότε ακούστηκε μυριόστομη η φωνή: «Η Πόλι εάλω», έπεσε η Πόλη. «...Οι Ρωμαίοι δεν ημπορούσανε ν’ αντισταθούνε εισέ τόσο το πλήθος των Τούρκων και ήτο χαλασμένο και το τοιχίο από τις λουμπάρδες. Από εκεί ανέβη το πλήθος των εχθρών και εισέβαιναν μέσα ωσάν μια θάλασσα φουσκωμένη από τον άνεμον, ωσάν μελίσσι αμέτρητο. Κατά την έφοδον εφονεύθησαν πολλοί των αμυνομένων εν οις και ο βασιλεύς Κωνσταντίνος...» «Οι εναπομείναντες επί των τειχών έκραζαν μεγαλοφώνως: «Η περί παραδόσεως σύμβασις είναι ήδη υπογεγραμμένη και υπό αμφοτέρων αυτοκρατόρων... Παύσατε λοιπόν μαχόμενοι». Ακούων τα λόγια αυτά ο Μεχμέτ διέταξε να ανασταλεί η έφοδος και υπεσχέθη να εκτελεσθή η σύμβασις και ούτω δέχεται την υπό του εταίρου μέρους των κατοίκων παράδοσιν της πόλεως».

168

ΚΥΡΙΟΣ ΓΗΣ ΚΑΙ ΘΑΛΑΣΣΗΣ ΘΕΟΥ ΘΕΛΗΜΑΤΙ Την επομένη ο Μεχμέτ (κοντά στην Πύλη του Ρωμανού), εξέδωκε διαταγή: «Εις την συνομολογηθείσαν συνθήκην σάς υποσχέθην ότι πάσαι αι εκκλησίαι και τα μοναστήρια θα μένωσιν άθικτα και ουδεμίαν προσβολή θα γίνη, εις την θρησκείαν σας. Επειδή εγώ την Πόλιν κατά το ήμισυ διά των όπλων και κατά το ήμισυ διά παραδόσεως θεληματικής έλαβον, διά τούτο θεωρώ δίκαιον και διατάσσω και αι εκκλησίαι αι υπάρχουσαι εις το μέρος εκείνο το κυριευθέν υπ’ εμού μεταβληθούν εις τζαμιά, τα δε λοιπά αφεθώσιν εις την πλήρην κατοχήν των χριστιανών.» «Ουχί η Κωνσταντινούπολις άπασα» γράφει ο Καρολίδης «αλλά μέρος αυτής παρεδόθη... παρά της μερίδας των ανθενωτικών ων κυριώτατος αρχηγός ήτο ο Γεννάδιος Σχολάριος...

Στου Ρωμανού την πύλη

169

Εκ των 60 χιλιάδων κατοίκων μικρόν τι πλέον του ημίσεως ηχμαλωτίσθησαν... οι λουτοί ανθενωτικοί ων τας κατοικίας διέκρινον εισορμώντες εις την Πόλιν μωαμεθανοί μαχηταί εκ των επί της προσόψεως των κατοικιών συμβολικών σημείων, ουδέν έπαθον...» «Το Βυζάντιο δεν ηλώθη υπό του Πορθητού», βεβαιώνει και ο Περικλής Βουζουκίδης,«αλλά παρεδόθει αυτώ υπό των ηγετών της ανθενωτικής μερίδος...» Ο Φραντζής και οι ενωτικοί είχαν κάθε λόγο να αποσιωπήσουν την (κάτω από την αφόρητη πίεση των ανθενωτικών) προσπάθεια του Παλαιολόγου για συνθηκολόγηση αλλά και τη μετά την παρασπονδία του σουλτάνου λεβέντικη απόφασή του να πεθάνει μαχόμενος. Το ίδιο έκαναν και οι κόλακες υμνογράφοι του Μωάιεθ, θέλοντας να τον παρουσιάσουν σαν Πορθητή «βασιλέα βασιλέων Μεχμέτη, ευτυχεί, τροπαιούχο, θριαμβευτή, αηττήτω, κυρίω γης και θαλάσσης Θεού θελήματι...» Ε, όχι και να πούνε μετά ότι κάποιοι τον είχαν μπάσει απ’ την Κερκόπορτα!

Η άλωση της Πόλης (κατα Θεόφιλο)

170

ΕΞΑΡΓΥΡΩΝΟΝΤΑΣ ΤΑ «ΑΡΓΥΡΙΑ »

Ο Μωάμεθ δέχτηκε το Γεννάδιο με μεγάλες τιμές σαν ηγεμόνα, και δίνοντάς του και την πολιτική εξουσία σαν εθνάρχη, εξασφάλιζε την υποταγή των ορθόδοξων: «...δέδωκε αυτώ ιδίαις χερσί την ποιμαντορικήν ράβδον αργυράν τε και τιμαλφή, δέδωκεν δε και νομίσματα χρυσά και επειπών το: “Πατριάρχευε εν ειρήνη και έχε την φιλίαν Ημών εν οις χρήζεις και εθέλεις έχων πάντα τα προνόμια των προκατόχων σου”. Επεβίβασεν αυτόν ίππου λαμπρώς εστολισμένου και απέστειλεν εις τον ναόν των Αγίων Αποστόλων...» Με την ανάρρηση στον πατριαρχικό θρόνο του Γεωργίου Σχολάριου, στην Πόλη παλουκώνονται οι οπαδοί του φιλόσοφου Πλήθωνα Γεμιστού, και καίγονται τα συγγράμματά του. Στην Πελοπόννησο θανατώνεται με μαρτυρικό τρόπο ο οπαδός του, ο Ιουβενάλης. Ο Σχολάριος συγχαίρει τους βασανιστές των «ελληνιστών» αποκαλώντας τους «στρατιώτες του Χριστού». Και για όσους επιχειρούν να: «αναζωπυρώσουν την αλόγιστον των εθνικών εποποιίαν», ο Σχολάριος προτρέπει στη συνέχιση των βασανιστηρίων: «πυρί και σιδήρω, είτα γλώτταν αφαιρεί, είτα χείραν απότεμνε και θαλάττης πέμπε βυθώ».

171

Η ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ Η ΣΠΟΡΑ ΤΟΥ ΠΑΥΛΟΥ Σε όλη τη διάρκεια της τουρκοκρατίας τα κηρύγματα του Παύλου περί της υποταγής στις «θεόσταλτες εξουσίες», θα βρουν στο πρόσωπο της επίσημης εκκλησίας ένα δουλοπρεπή θλιβερό αποδέχτη. Η εκφοβιστική παιδαγωγική της εκκλησίας λειτούργησε στα πλαίσια του όλου σχεδίου μιας ολοκληρωτικής χειραγώγησης της λαϊκής μάζας. Επισείοντας τη ρομφαία της εξομολόγησης σαν καθήκοντος, η εκκλησία θα εισδύσει στα άδυτα του οικογενειακού ασύλου και θα ελέγχει την καθημερινή ζωή ως τις μύχιες λεπτομέρειές της. Τα μοναστήρια από δωρεές, απάτες, εκβιασμούς, είχαν αποκτήσει απέραντα αμπελοχώραφα, δάση, μετόχια, ζωντανά και δουλοπάροικους. Ο αρχιμανδρίτης Άνθιμος Γαζής, υπήρξε ένας από τους μεγάλους, τους πνευματικούς στυλοβάτες του γένους. Κάτω από τα ράσα του κρυβόταν ο σοφός και εμπνευσμένος πατριώτης που μίσησε τους καλόγερους και έχει καυτηριάσει τις αγυρτίες τους. «Οι καλοί μας μοναχοί» έγραφε ο Άνθιμος Γαζής: «Ασφαλισμένοι αγεληδόν» εις τας Μονάς, εκνευρωμένοι από την οκνηρίαν, ετρέφοντο από τους ιδρώτας των πτωχών κοσμικών, τους οποίους με τας δεισιδαιμονίας των επλανούσαν. Επάσχιζαν με κάθε τρόπον να ερημώσουν τας πόλεις... προξενούντες την φθοράν του Γένους... Πανταχού Έλληνες συγγραφείς εμποδίζοντο διά να αναγιγνώσκονται».

Ιερά Σύνοδος

172

Και ο ιστοριοδίφης Κ. Σάθας μας λέει ότι: Η μέχρι κόρου επαναληθείσα φήμη, ότι τα μοναστήρια χρησίμευσαν ως πυρήν της πνευματικής του ελληνισμού αναπτύξεως, ελέγχεται υπό της ιστορίας πάντη ασύστατος. Αυταί αι εν τω Άθωνι πολυάριθμοι Στο αρχονταρίκι μοναί, αποροφούσι τα πλούσια ελέη του ορθοδόξου πληρώματος και το σπουδαιότερον απηλλαγμέναι της παρουσίας αγρίων δυναστών, ουδ’ επ’ ελάχιστον εξεπλήρωσαν την μεγάλην ταύτην αποστολήν... Ουδέν σχολείον συνέστη εν Μετεώροις και Άθωνι κατά τους στυγερούς τούτους χρόνους, απ’ εναντίας μάλιστα και η μόλις περί τους ύστατους χρόνους ιδρυθείσα χρυσοφορεμένων καλογέρων και χρηματιστήριον αξιωμάτων». Ο πατριαρχικός θρόνος βγαίνει σε δημοπρασία και οι δεσποτάδες οι ίδιοι καθιερώνουν την αρχή να εκλέγεται ο Πατριάρχης από τους βεζίρηδες και το Σουλτάνο, έχοντας σαν δόγμα το “όποιος δώσει τα περισσότερα”. Οι δωροδοκίες, τα εγκλήματα και ο σιμωνισμός φτάνουν στο κατακόρυφο και είναι πασίγνωστο από το αρχειακό υλικό ότι η Αθωνιάς Σχολή, που στήθηκε με πολλές θυσίες και χρήματα: «πρόξενος πολλών σκανδάλων εγένετο και ακλεός διελύθη».

* 173

ΟΜΟΡΦΟΣ ΚΟΣΜΟΣ «ΙΕΡΟΣ» «Το Οικουμενικό Πατριαρχείο είχε διαμορφωθεί σε φατρία χρυσοφορεμένων καλόγερων και χρηματιστήριο αξιωμάτων. Ο πατριαρχικός θρόνος βγαίνει σε δημοπρασία και οι δεσποτάδες οι ίδιοι καθιερώνουν την αρχή να εκλέγεται ο Πατριάρχης από τους βεζίρηδες και το Σουλτάνο, έχοντας σαν δόγμα το “όποιος δώσει τα περισσότερα”. Οι δωροδοκίες, τα εγκλήματα και ο σιμωνισμός φτάνουν στο κατακόρυφο και είναι πασίγνωστο από το αρχειακό υλικό ότι το Πατριαρχείο της Πόλης μπορούσε να καμαρώνει για τους καλύτερους κρασοπατέρες και επιβήτορες.»*

«Διαβούλια ιερομένων» * «...Η Μαρία, η του Σουλτάνου μητριά, Πατριάρχην ηβουλήθη αναδείξαι Διονύσιον. Όθεν βάλουσα επ’ αργυρού δίσκου δυο χιλιάδας φλωρίων ενεχείρισε τω Σουλτάνω...» Όμως οι εχθροί του Διονυσίου διέδωσαν ότι είναι ερωμένος της Μαρίας, περιτετμημένος, και ότι συνουσιάζεται στα σουλτανικά χαρέμια. «Όθεν ο Διονύσιος εν τω μέσω της Συνόδου, διενέξεις και τα κράσπεδα των ιματίων ανελκείσας την της σαρκός ακροβυστίαν πασίδηλον τοις παρούσι εποίησε...»

174

«Το βέβαιον είναι» γράφει ο Κ. Παπαρρηγόπουλος «ότι εν διαστήματι 77 ετών (1623-1700), εγένοντο 50 περίπου αλλαξοπατριαρχείαι... και αφ’ ετέρου κατέστησαν την τε παραχώρησιν και την ενάσκησιν όλων των ιερατικών αξιωμάτων αντικείμενον θλιβερωτάτης εμπορίας...» Ο φατριασμός στο Πατριαρχείο έφτανε στα όρια του μίσους και της εξόντωσης και ήταν έκδηλος ακόμα και μέσα στις εκκλησίες όπου δέρνονταν οι φατρίες και βγάζανε τα άπλυτά τους στη φόρα. Στις διαμάχες τους ήταν ανακατωμένοι σημαίνοντες Φαναριώτες και Τούρκοι, αλλά και το σουλτανικό χαρέμι και οι ευνοούμενες του Σουλτάνου, όχι σπάνια, διόριζαν Πατριάρχη.** Στα Θεραπεία, Φανάρι, Μπεσίχτασι, Χάλκη, τα καλύτερα σπίτια ήταν των Αρχιερέων και πολλοί από τους ευνοούμενους του Πατριαρχείου γλεντούσαν στα προάστια της Πόλης, σκανταλίζοντας με τα ξεφαντώματά τους κι αυτές τις τουρκικές αρχές. ** «Η Χανούμ Σουλτάνα κατορθώνει παρά του Σουλτάν Οσμάν την έξωσιν του Πατριάρχου Κυρίλλου και πατριαρχεύει ο Καλλίνικος.. .Και ενδυθείς εις την Πόρταν ήρθε με την συνήθη τουρκικήν προπομπήν».

175

ΤΟ ΕΘΝΟΣ ΠΕΝΘΕΙ ΤΟ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟ ΠΑΝΗΓΥΡΙΖΕΙ

Το Πατριαρχείο πανηγύρισε τη δολοφονία του εθνομάρτυρα Ρήγα με χαρακτηρισμούς όπως: «Άσωτος, φαυλόβιος, φιλοκερδής, αισχροκερδής και φιλόδοξος... ο οποίος, όπως του άξιζε» είχε γίνει τροφή για τα ψάρια του Δούναβη: «Ο διεφθαρμένος τα φρένα Ρήγας εκδούς εγκύκλια γράμματα διεγερτικά κατά των νυν τυράννων άνευ του Χριστού ευδοκίας, κακώς ως κακός το ζην αποστέρηται, θοίνη προσήκουσα τοις τω ποταμώ Ίστρω ιχθύσι γενόμενος...»

«...Ως πότε παλικάρια θα ζούμε στα στενά Μονάχοι σα λιοντάρια, στις ράχες στα βουνά; Σπηλιές να κατοικούμε, να βλέπουμε κλαδια, Να φύγουμε απο τον Κόσμο, για την πικρή σκλαβιά...;»

176

Η Ελευθερία

177

Η «ΠΑΤΡΙΚΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ» Με νωπό ακόμα το αίμα του εθνομάρτυρα Ρήγα και το προανάκρουσμα της Επανάστασης του 1821, ο σπόρος της διδασκαλίας του Παύλου περί υποταγής απέδινε τους καρπούς του πολεμώντας την ιδέα της εθνικής μας απελευθέρωσης. Τις παραμονές του Εθνικού μας ξεσηκωμού ο Πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε΄ μαζί με τους Συνοδικούς κυκλοφόρησαν το φυλλάδιο της «Πατρικής Διδασκαλίας» με πρόλογο ένα ποιήμα-αναίρεση του «Θούριου» του Ρήγα! «...Από την πρώτην του αρχήν ο κόσμος υπετάχθην εις ένα πρώτον αρχηγόν και έτζι εβαστάχθη. Το κάθε γένος έλαβε τον εξουσιαστήν του Και υπεκλίθη εις αυτόν μ’ άκραν υποταγήν…» «Εδώ αγαπητοί μοι χριστιανοί» γράφει η Πατρική Διδασκαλία «πρέπει να ίδωμεν και να θαυμάσωμεν την άπειρον του Θεού προς ημάς αγάπην.,. Ο Θεός ήγειρεν εκ του μηδενός την ισχυράν αυτήν βασιλείαν των Οθωμανών αντί της των Ρωμαίων, διά να αποδείξη ότι Θείω εγένετο βουλεύματι να παιδεύη ενίοτε και τους χριστιανούς διά να έχουν πάντοτε του Θεού τον φόβον, και να αποκλείσωσι τα άπαντα εις τα της αθέου ταύτης ελευθερίας τα παραγγέλματα, διότι αύτη αντιβαίνει προς τα ρητά της Αγίας Γραφής, ήτις κελεύει να υποτάσσω μεθά εις τας υπερεχούσας αρχάς. Και ως οπαδοί του Ιησού Χριστού, ΦΥΛΑΞΑΤΕ ΑΠΑΡΑΣΑΛΕΥΤΟΝ ΤΗΝ ΥΠΟΤΑΓΗΝ.

178

Ο Κοραής απαντά και γράφει: «...Υπερασπίζει και δικαιολογεί την τυραννία των Τούρκων και γέμει τοσαύτης βλασφημίας, εναντίας εις τον ορθόν λόγον, εις την ιεράν ημών θρησκείαν και εις την περί ελευθερίας δόξαν... Αλλά είναι φόβος μήπως οι Ευρωπαίοι συμπεράνουν ότι είμεθα όχι μόνο φαύλοι, αλλά και φίλοι της δουλίας και καυχώμεθα εις τα δεσμά και την μαστίζουσαν ημάς χείρα του τυράννου με ανδροποδώδες σέβας ασπαζόμεθα». Αλλά και ο συγγραφέας της Ελληνικής Νομαρχίας: «Ποιος δεν βλέπει, ω Έλληνες, τον αφανισμόν όπου εις την Ελλάδα προξενεί την σήμερον το ιερατείον; Ω άνθρωποι, όντως βάρβαροι, χυδαίοι και εχθροί της πατρίδος μας και του ιδίου του Χριστού. Ω κακόν χρόνο να έχητε, υποχρεώνετε τους Έλληνες αντί να μισήσουν την τυραννίαν και να προσπαθήσουν να ελευθερωθούν, εξ εναντίας να την αγαπώσι. Αυτοί οι αμαθέστατοι, αφού ακούσουν ελευθερίαν τους φαίνεται μια θανάσιμος αμαρτία... Ω συ, Ιερά Σύνοδος της Κωνσταντινουπόλεως! Συ είσαι μια μάντρα λύκων. Η λύσσα σου για τα χρήματα είναι απερίγραπτος. Να με συγχωρήσουν, αν με άκραν τόλμην αποφασίζω να ελέγξω αυστηρώς τους ανάξιους και αμαθείς καλογέρους και να αποδείξω το πόσον κακόν προξενούσι σήμερον εις την Ελλάδα... Τόσον εβαρβαρώθει και ουτιδανώθει η κλάσις της ιερωσύνης των Ελλήνων...»

* 179

Ο ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ Ε’ ΚΑΙ ΤΟ 1821 Το σχέδιο των Φιλικών προέβλεπε: όπως γράφει ο παλιός αγωνιστής Παναγιώτης Καλευράς: Να βάλουν φωτιά σε σημείο της πόλης, όπου (σύμφωνα με την παράδοση για περιπτώσεις πυρκαγιάς), θα πήγαιναν ο Σουλτάνος με τους πασάδες. Θα τους σκότωναν και θα έκαιγαν τον στόλο: «Ταυτοχρόνως δ’ εστάλησαν εις τον Πατριάρχην υπό του Υψηλάντου να φανεί γενναίος να ευλογήσει την σημαίαν της επαναστάσεως και να αναχωρήση εις Πελοπόννησον ή εις Οδησσόν, δι’ ο και πλοίον υπήρχεν έτοιμον και τεσσα-

Ο Ιερός Λόχος * Η αυστριακή κυβέρνηση πρόσταξε τον διευθυντή του «Λόγιου Ερμή» της Βιέννης, Κοκκινάκη και τον διευθυντή της «Καλλιόπης» να δημοσιεύσουν τον αφορισμό. Το αρνήθηκαν και οι δύο και αναγκάστηκαν να κλείσουν τα έντυπα!

180

Ο Υψηλάντης κηρύττει την επανάσταση

ράκοντα χιλιάδες γρόσια δι’έξοδα αυτού. Μάτην ανέμενεν ο Κωσταντίν βέης Υδραίος γενικός διοικητής του τούρκικου στόλου ίνα όρμησει μετά 700 γενναίων ναυτών και κυριεύσιν όλον τον τούρκικο στόλο αμαχητή…» Όμως «ο ελέω Θεού Γρηγόριος» προτίμησε να αφορίσει τον Υψηλάντη και τον Μ. Σούτσο. Οι αφορισμοί εστάλησαν σε όλες τις εκκλησίες και «Παρευθύς ενεκρώθη ο ζήλος του πολέμου καθ’ όλον το στρατόπεδον συγκροτούμενον επί το πλείστον υπόΒλάχων, Σέρβων, Βουλγάρων και Ελλήνων…Ταύτα συνέβησαν ένεκα του αποτρόπαιου εκείνου αφορισμού…»*

181

ΑΠΑΓΧΟΝΙΣΜΟΣ Ο γνωστός ως «πόρνος» Μητροπολίτης Πισιδίας Ευγένιος (που πλειοδότησε στον πλειστηριασμό για την εξαγορά του πατριαρχικού θρόνου) συκοφαντώντας τον Γρηγόριο είχε πει στον Σουλτάνο και το ότι: «Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός ήτανε συγγενής του Γρηγορίου». Μετά τον απαγχονισμό του Γρηγορίου, ο μέγας βεζίρης Μπερτελή Αλή πασάς, διέταξε σε τρεις Εβραίους να τον πετάξουν στη θάλασσα. Οι ορθόδοξοι της Πόλης ήταν τρομοκρατημένοι, μερικοί καθολικοί έκαναν δοξολογία για την εκτέλεση, κι ο Πισιδίας Ευγένιος περιχαρής, διορίζονταν από τον Σουλτάνο σαν Πατριάρχης. Μερικοί δεσποτάδες επιχείρησαν να αγιοποιήσουνε τον Γρηγόριο. Όμως στη σύσκεψη που που έγινε «ειπώθηκαν τόσα επιμεμπτά» για τη ζωή του, ώστε «να συνομολογήσωσι πάντες ότι έπρεπε ο Γρηγόριος, έξω να μείνει του χορού των

Απαγχονισμός και η ανεύρεση του νεκρού πατριάρχη

182

Το πέταγμα του νεκρού Πατριάρχη στο Βόσπορο

αγίων». Παρ’ όλο που πλαστογραφώντας την ιστορία, ο Γρηγόριος Ε’ πέρασε στο πάνθεο των εθνομαρτύρων, πολλοί ανώτεροι κληρικοί κι επιστήμονες τον Σπ. Λάμπρου και τον Βαλαωρίτη, που με το στήσιμο του ανδριάντα του, του έπλεξαν το εγκώμιο. Και ο Λασκαράτος στο γράμμα του στον Βαλαωρίτη: «Και πες του πως του εύχομαι να εξακολουθάει να φανατίζει τους όχλους όσο να τους απαχτηνώση εξ ολοκλήρου και να τους κάμη ακόμα περισσότερο απ’ ότι είναι δίποδους γαϊδάρους».

183

ΜΙΑ ΑΝΙΕΡΗ ΓΕΙΤΝΙΑΣΗ Αριστερά: Γρηγόριος Ε’ ο κήρυκας της υποταγής. Δεξιά: Ρήγας Φεραίος, ο Σπορέας της Λευτεριάς.

184

Ο Πανεπιστημιακός χώρος με τους δυο ανδριάντες

185

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Προλόγισμα Δυο κόσμοι αντίμαχοι Η Ιωνική Φυσική και το θρησκευτικό φαινόμενο Δημοκρατία και σοφιστές Εκφυλισμός και απόγνωση Πυθαγόρειοι Παρμενίδης Σωκράτης Στο Πάνθεο των εκλεκτών Πλάτων Αριστοτέλης Η νίκη του μονοθεϊσμού Ο Επίκουρος και ο Κήπος Η στρέβλωση Πατέρας και Γιός Η κληρονομιά του «Θεού» Αλέξανδρου Η σιδερένια φτέρνα των διαδόχων Τρεις αιώνες ελληνισμού Στην ελληνιστική Ιουδαία Η Ρώμη τον 2ο και τον 1ο π.Χ. αιώνα Η «Ύψιστη Τέχνη» Ο πόλεμος και οι δούλοι Η εξέγερση του Σπάρτακου Η ανάγκη καινούργιων θεών Ένας Ρωμαίος οπαδός του Επίκουρου Η λατρεία στη Ρώμη Ο Στωϊκισμός Μονοθεϊσμός, το στήριγμα της αυτοκρατορίας Ισραήλ και Χριστιανισμός Στη Ρωμαιοκρατούμενη Παλαιστίνη Εσσαίοι και Ζηλωτές Να φοβάστε αυτούς που έχουν την εξουσία «Φωτιά ήρθα να βάλω στη γη» Η παραχάραξη Ένας επαναστάτης Ιησούς Και ένας κήρυκας υποταγής στην εξουσία των κυριάρχων Έγκλημα και Τιμωρία Και η «επιχείρηση» αποδίδει Τα «αγαθά» της δουλείας «Ο άρχων είναι ο εκδικητής του Θεού και δεν φορεί ματαίως την μάχαιραν» Η νύχτα της Γεσθημανή* Ο «αιμοσταγής» Νέρων Ο Σενέκας Ο Παύλος Ομοϊδεάτες και συνομώτες Βυζάντιο 186

9 11 12 14 15 16 16 17 18 21 23 26 27 31 32 36 38 39 41 42 43 46 48 49 50 53 55 57 61 64 64 65 66 66 68 68 69 70 71 72 74 76 80 81 83 87

Το τέλος της αρχαιότητας Το πέρασμα στη φεουδαρχία Η ένθρονη εξουσία Το «αγαπάτε τους εχθρούς υμών» Δύο θρησκείες και το αμφίσημο «Χ» Η Ορθοδοξία και οι αιρέσεις Ο «Χρυσάργυρος» Ο Μέγας και Άγιος Κων/νος και η Αγία Ελένη Νικητής και τροπαιούχος Αμαρτίες και άφεση αμαρτιών Στην επιθανάτια κλίνη Ιουλιανός ο παραβάτης Ο Μέγας Θεοδόσιος Ο Παυλισμός στην εξουσία Θεμελίωση του Μεσαίωνα Ο πληρεξούσιος του Θεού Η Δύση και ο Μεσαίωνας Καρλομάγνος Διωγμοί και σταυροφορίες Η Αναγέννηση Ανακαλύπτοντας τους αρχαίους Τυπογραφία Η Μεταρρύθμιση Αντιμεταρρύθμιση Ο «Ηγεμόνας» Κόρδοβα και Γρανάδα Ο Ιουστινιανός Οι Ίσαυροι και η εικονομαχία Το Άγιον Όρος Θρησκευτικό Κράτος Χριστιανική Τέχνη Τούρκοι Οθωμανοί Μιχαήλ Ακομινάτος Η κατάληψη της Πόλης από τους Φράγκους Η Επανάσταση των Ζηλωτών Η άλωση της Πόλης Μη περιμένεις βοήθεια, βασιλεύ Γεγυμνωμένος της βασιλείας Η Πόλη εάλω Κύριος γης και θαλάσσης, θεού θελήματι Εξαργυρώνοντας τα «αργύρια» Η Τουρκοκρατία και η σπορά του Παύλου Όμορφος κόσμος, «ιερός» Το Έθνος πενθεί, το Πατριαρχείο πανηγυρίζει Η «πατρική διδασκαλία» Ο Γρηγόριος Ε΄ και το 1821 Απαγχονισμός Μια ανίερη γειτνίαση Πηγές

187

87 88 90 91 92 94 96 98 100 102 104 105 109 111 114 116 119 120 122 125 126 127 128 130 132 134 136 139 144 146 150 152 156 157 159 162 164 166 168 169 171 172 174 176 178 180 182 184 189

ΠΗΓΕΣ

Ambelain Robert Βεργίδης Νίκος Γκαφούροφ Β. Γιαροσλάβσκι Εμ. Δίων Δούκας Μιχαήλ Ένγκελς Φρίντριχ Ελληνική Νομαρχία Ζωγράφου Λιλή Ηρόδοτος Θουκυδίδης Θεοδωρίδης Χαράλαμπος Ιμβριώτη Ρόζα Κόντος Τάκης Κορδάτος Γιάννης Καζαντζάκης Ν. Κάουτσκι Καολ Κολόμποβα Κ. Καινή Διαθήκη Λούκατς Γκεόογκ Λεκατσάς Παναγής

Λουγγής Τηλέμαχος Λουνατσάρσκι Ανατόλ Μπάρμπαρo Νίκολο Μανδηλάς Κώστας Μαρξ Καρλ Νίτσε Φρίντριχ Νεχρού Παντίτ Οζερέτσκαγια Ε. Παυσανίας Πάλλης Αλέξανδρος Παππά Έλλη Πλούταρχος Ράνοβιτς Ρασσιάς Βλάσης Σιμοπουλος Κυριάκος Σουητώνιος Σκαρίμπας Γιάννης Τσιμπουκίδης Δημήτρης Τάκιτος Flacelier Rombert Hauser Arnold

189

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΦΑΡΣΑΚΙΔΗ «Ο ΣΤΩΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΑΝΑΓΚΗ ΚΑΙΝΟΥΡΓΙΩΝ ΘΕΩΝ» ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΩΣΤΑ ΚΩΣΤΟΠΟΥΛΟ ΣΕ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΓΙΩΡΓΟΥ ΦΑΡΣΑΚΙΔΗ ΜΕ ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΒΑΓΓΕΛΗ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΗ. ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΚΩΣΤΟΠΟΥΛΟΥ ΤΟΝ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟ ΤΟΥ 2012

Ο Ιουστινιανός και η ακολουθία του

Στην Ελληνιστική περίοδο, με την οικουμένη που πλάτυνε, ο άνθρωπος νοιώθει τον εαυτό του ανίσχυρο και η δημοφιλής φιλοσοφία των Στωικών αντανακλώντας αυτή την ψυχική διάθεση, δεν προωθεί πια σαν θετικό ιδανικό την ευδαιμονία, αλλά τα αρνητικά, αταραξία, αλυπία, απάθεια. Τώρα το άτομο αφημένο στον εαυτό του, επιδιώκει στενότερη επικοινωνία με τον θεό, από τον οποίον δεν περιμένει πια την ευημερία της πατρίδας ή την νίκη των όπλων της πατρογονικής πόλης, αλλά την προσωπική σωτηρία του. Ωστόσο μονάχα στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία που αποτελεί τον τελικό σταθμό των κρατικών ενώσεων στην αρχαιότητα, έγινε δυνατή η ενιαία παγκόσμια θρησκεία, ο Χριστιανισμός, σαν συμπλήρωμα στην παγκόσμια αυτοκρατορία.