Cartoline by gianluca costantini

CART OLiN e i

ntin

osta

ca C

nlu

Gia

lis e

bou

tam

i El ettr

ra d

a cu

Filip Andronik Alessandro Baronciani Blu Gianluca Costantini Letac Sasa Mihajlovic Marino Neri Majo Pavlovic Paper Resistance Squaz Mr. Stocca Maja Veselinovic Vanna Vinci Aleksandar Zograf Wostok

ANCONA SARAJEVO BELGRADO

Coordinamento organizzativo e progetto a cura di Elettra Stamboulis e Gianluca Costantini Collaboratori: Leonardo Guardigli, Tania Pavirani, Viola Giacometti Traduzioni: Edis Livnjak Ideazione grafica: Associazione Culturale Mirada Associazione Culturale Mirada Via Mazzini n.83 48100 Ravenna, Italia Tel. 0039.0544.217359 email: info@mirada.it http://www.mirada.it A.M. Adriatico/Mediterraneo Via Veneto n.11 60100 Ancona, Italia Tel. 0039.0718046325 email: info@adriaticomediterraneo.eu http://www.adriaticomediterraneo.eu ARCI Ancona Via Veneto n. 11 60100 Ancona, Italia Tel. 0039.071.203045 e mail: ancona@arci.it http: //www.arciancona.org

Adriatico Mediterraneo 2008

}

Regione Marche Provincia di Ancona Comune di Ancona Camera di Commercio di Ancona Teatro Stabile delle Marche -----------------------------------------------Ministero degli Affari Esteri Cooperazione Italiana Ambasciata d’Italia a Sarajevo Ambasciata d’Italia a Belgrado Forum delle Città dell’Adriatico e dello Jonio Forum delle Camere di Commercio dell’Adriatico e dello Jonio UniAdrion -----------------------------------------------con il sostegno del progetto Euro - Adriatic Cultural Network (EACN) finanziato dalla Regione Marche in collaborazione con Provincia di Ancona - Arci di Ancona ------------------------------------------------

}

Gianmario Spacca (Presidente Regione Marche) Patrizia Casagrande (Presidente Provincia di Ancona) Fabio Sturani (Sindaco di Ancona) Giampaolo Giampoli (Presidente Camera di Commercio di Ancona)

Una mostra, quella dedicata ai disegnatori bosniaci, italiani e serbi, che si iscrive in un progetto di cooperazione culturale, l’iniziativa AdriaticoMediterraneo, sostenuto con convinzione dalle istituzioni da noi rappresentate. Un evento nell’evento, che assume un valore particolare. Da un lato perché investe un territorio con il quale storicamente la nostra regione ha un rapporto speciale, dall’altro perché disegna (parola usata non a caso) relazioni sociali con Paesi che, usciti da una storia tormentata, sono parte fondamentale di una nuova idea di Europa. Ciò nella consapevolezza che la cooperazione culturale offre ai processi di democratizzazione e riconciliazione uno strumento di straordinaria efficacia.

Jedna izložba, posvećena bosanskim, italijanskim i srbijanskim crtačima stripa, koja ulazi u projekat kulturne kooperacije, inicijative Adriatico Mediterraneo, koju snažno podržavaju institucije koje predstavljamo. “Događaj u događaju”, koji poprima jednu posebnu vrijednost. Sa jedne strane zato što pokriva jedan teritorij sa kojim istorijski naša regija ima specijalan odnos, sa druge zato što ilustrira (ne koristimo slučajno ovu riječ) društvene odnose sa državama koje su izašle iz mračnih dešavanja i koje su fundamentalni dio nove ideje Evrope. Znajući da kulturna saradnja nudi procesu demokratizacije i pomirenja jedan veoma efikasan instrument. Projekat Adriatico Mediterraneo dozvoljava našoj politici da izrazi svoja dva najautentičnija poziva: zalaganje za demokratiju i osjećaj internacionalne solidarnosti. U polju kulture to zalaganje se odražava u konstantnoj promociji prostranog i učestvovanog znanja, vezanog za proces realne demokratizacije i aktivnog tumačenja kulture. Relacije i odnosi između Zemalja koje prolaze kroz jednu direktnu konfrontaciju zajedničkim namjerama i radom. Baš to je velika novost jednog kulturnog projekta koji, prateći jedan rastući društveni fenomen, dobiva transnacionalni karakter.

Il progetto AdriaticoMediterraneo consente alla nostra politica di esprimere due fra le sue vocazioni più autentiche: l’impegno democratico e il sentimento di solidarietà internazionale. In campo culturale questo impegno si traduce nella costante promozione di un sapere diffuso e partecipato, legato a un processo di democratizzazione reale e a un’interpretazione attiva della cultura. Relazioni e rapporti tra Paesi che passano attraverso un confronto diretto in una comunione di intenti e di lavoro. Ed è proprio questa la grande novità di un progetto culturale che, assecondando un crescente fenomeno sociale, assume il carattere della trasnazionalità.

Kultura, dakle, kao vrijedno i neophodno dobro za razvoj nove Evrope, društvenije i solidarnije. Gianmario Spacca (Predsjednik Regije Marke) Patrizia Casagrande (Predsjednik Provincije Ankona) Fabio Sturani (Gradonačelnik Ankone) Giampaolo Giampoli (Predsjednik Privredne Komore Ankona)

La cultura, quindi, come bene prezioso e fondamentale per la costruzione di una nuova Europa, più sociale e solidale.

}

Andrea Nobili (presidente associazione Adriatico Mediterraneo)

C’è vita nei Balcani? si domandava qualche anno addietro Aleksandar Zograf, fumettista e disegnatore, ma soprattutto prestigiosa voce critica dell’ex Jugoslavia.

Ima li života na Balkanu? Pitao se prije nekoliko godina Aleksandar Zograf, strip crtač i ilustrator, ali iznad svega jedan prestižni glas kritike iz bivše Jugoslavije.

Non deve stupire che uno dei più noti intellettuali dell’area balcanica provenga da una scena culturale non ufficiale, considerata underground, quella del fumetto e dell’illustrazione. Questo perché il fumetto, come e meglio di altre espressioni artistiche, può portare dentro sé i segni della Storia, spesso tormentata e assurda: reportages in tavole che descrivono la realtà in modo onirico. Letteratura disegnata, che appartiene a pieno titolo alla categoria delle più moderne arti visive.

Ne treba da nas čudi činjenica da jedan od najpoznatijih intelektualaca sa Balkana dolazi iz jedne neoficijelne kulturne scene,scene koja se smatra undergroundom, stripa i ilustracije. To je zato što strip, čak i bolje od drugih umjetničkih izraza, može nostiti u sebi tragove Istorije, često mučne i apsurdne: reportaže na listu papira koje opisuju stvarnost načinom sna. Crtana književnost, koja pripada punim pravom kategoriji najmodernije vizualne umjetnosti.

Nel caso del presente catalogo, illustrativo di una serie di esposizioni di disegnatori bosniaci, serbi e italiani (Ancona, Sarajevo e Belgrado), promosse dall’associazione Adriatico Mediterraneo in collaborazione con l’associazione Mirada, si può dire che esso è uno straordinario veicolo visuale, utile alla conoscenza di un immaginario, quello dei Balcani, che difficilmente trova spazio per raccontarsi. E che forse aiuta a trovare una risposta alla domanda sopra formulata.

U slučaju ovog kataloga, koji opisuje jednu seriju radova bosanskih, srbijanskih i italijanskih crtača stripa (Ankona, Sarajevo i Beograd), koje promoviše udruženje Adriatico Mediterraneo u saradnji sa udruženjem Mirada, može se reći da je to jedan sjajan vizualni medij, koristan za spoznavanje imaginarnog, onog Balkanskog, koji teško nalazi način da se prikaže. I koji možda pomaže da se odgovori na pitanje postavljeno na početku.

Si, c’è vita nei Balcani. Ed è una vita positiva e propositiva. Anche grazie al lavoro di una generazione (identificata non solo e non tanto in senso anagrafico) culturalmente altra. E’ il lavoro che nasce da una creatività diversa. Da nuove espressioni artistiche, da un’attenzione per la contemporaneità, da una vocazione all’integrazione e allo scambio culturale. E che alimenta la speranza, molto sentita nei Balcani, di essere, a prescindere dalle credenze etniche e religiose, parte di una nuova Europa.

Da, ima života na Balkanu. I to je jedan pozitivan i propozitivan život. Zahvaljujući i radu jedne generacije (identifikovane ne samo i ne toliko po godinama rođenja) kulturno “druge”. To je rad koji nastaje iz jedne drugačije kreativnosti. Iz novih umjetničkih izraza, iz pažnje prema današnjici, iz poziva na integraciju i kulturnu razmjenu. I koji hrani nadu, vrlo prisutnu na Balkanu, da se može biti, bez obzira na etnička i religijska vjerovanja, dio jedne nove Evrope. Andrea Nobili (predsjednik udruženja Adriatico Mediterraneo)

Squaz

ITALIA RAZGLEDNICE iz TARANTA - Squaz 1. Gledam jednu staru razglednicu grada dok sjedim kraj mora. 2. Zamišljam kako je moralo biti lijepo ovdje prije 50 godina. 3. Danas je idealan dan da budeš turista... | ...čak i za mene koji sam rođen ovdje. 4. Pokretni most | Stari grad | Ungareti je jednom došao u grad... | ostao je zadivljen i opisao ga sa entuziazmom. | Sad se ruši. 5. Ovi lopovi sve su pokrali... | glupi mi što smo glasali za njih... | glupi mi. | ...a službenici lokalnih administracija su krali. I to puno. Ali koliko? РАЗГЛЕДНИЦЕ из ТАРАНТА - Squaz 1. Гледам једну стару разгледницу града док седим крај мора. 2. Замишљам како је морало бити лепо овде пре 50 година. 3. Данас је идеалан дан да будеш туриста... | ...Чак и за мене који сам рођен овде. 4. Покретни мост. | Стари град. | Унгарети је једном дошао у град... | остао је задивљен и описао га са ентузијазмом. | Сад се руши. 5. Ови лопови све су покрали.. | глупи ми што смо гласали за њих... | глупи ми. | ...а службеници локалних администрација су крали. И то пуно. Али колико?

1. Evo koliko. | ...preko 318 miliona eura. | Naduvane plate, naštimani bilansi, “neoprezni” revizori. 2. Godinama. 3. ... i sad svi u more. 4. Prekosutra je Uskrs i na ulicama ima procesija. | Hodaju „oproštaji”. | Bosi. | Spori. 6. Imam još u džepu razglednicu... 7. onu od prije. 8. Poslaću je samom sebi. 9. Čekaće me kad se vratim na Sjever...| POZDRAV IZ TARANTA

1. Ево колико. | ...преко 318 милиона евра. | Надуване плате, наштимани биланси, “неопрезни” ревизори. 2. Годинама. 3. ... и сад сви у море. 4. Прекосутра је Ускрс и на улицама има процесија. | Ходају „опроштаји”. | Боси. | Спори. 6. Имам још у џепу разгледницу... 7. ону од пре. 8. Послаћу је самом себи. 9. Чекаће ме кад се вратим на Север... | ПОЗДРАВ ИЗ ТАРАНТА!

Gianluca Costantini

ITALIA GAZ PROMISE Tekst Elettra Stamboulis crteži Gianluca Costantini. 1. Osvijetljene kao Božićne jelke, u noći su fascinantne kao miraž u pustinji. 2. MAMA, VIDIŠ LI ONO? TO JE KUĆA JEDNOG BIONIKLA. | Platforme za crpljenje metana „krase” horizont ove plaže, prirodnog rezervata za mnoge ptice selice i jedna od prvih naturističkih plaža u Italiji, Lido di Dante. Plaža koju najviše volim. Najromantičnija i najdivljija. 3. DANAS PLATFORMA NE PUMPA. NIVO TERENA SE SPUSTIO ZA PREVIŠE CENTIMETARA. | ZATO ŽIVOT IZGLEDA OVAKO NEPOMIČAN U OVOM PROVINCIJSKOM GRADU. PROPADAMO STALNO PO MALO. 4. Prividna poezija metana, koji manje zagađuje, koji manje košta, koji je manje povezan sa preventivnim ratovima, ? koji je nažalost prisutan samo ovdje na plaži Lido di Dante. 5. 11. novembar 2005. Durusu: svečano otvorenje linije Blue Stream. | Sva trojica izgledaju tako sretni i veseli. Grad je pod opsadom zbog njihovog dolaska. Prelaz sa uglja na metan je imao pozitivne rezultate u Turskoj: crni gradski smog se smanjio, ali je porasla zavisnost od Rusije i od Irana. 6. LINIJU TEL AVIV-ANKARA-RIM-MOSKVA JE RUSKA ŠTAMPA DEFINIRALA KAO KONTRANAPAD PROTIV AMERIČKE ENERGETSKE POLITIKE KOJA POKUŠAVA DA MARGINALIZIRA MOSKVU. PRIJE 5. JANUARA 2006, RUSIJA USRED ZIME JE PODIGLA CIJENU ZA ČETIRI PUTA. 220-230 DOLARA ZA 1000 KUBNIH METARA. | Putin koristi zmiju – gasovod kao instument za ucjenjivanje država satelita bivšeg Sovjetskog Saveza. ГАЗ ПРОМИС Текст Елетра Стамбулис цртежи Ђанлука Костантини 1. Осветљене као Божићне јелке, у ноћи су фасцинантне као мираж у пустињи. 2. МАМА, ВИДИШ ЛИ ОНО? ТО ЈЕ КУЋА ЈЕДНОГ БИОНИКЛА. | Платформе за црпљење метана „красе” хоризонт ове плаже, природног резервата за многе птице селице и једна од првих натуристичких плажа у Италији, Лидо ди Данте. Плажа коју највише волим. Најромантичнија и најдивљија. 3. ДАНАС ПЛАТФОРМА НЕ ПУМПА. НИВО ТЕРЕНА СЕ СПУСТИО ЗА ПРЕВИШЕ САНТИМЕТАРА.| ЗАТО ЖИВОТ ИЗГЛЕДА ОВАКО НЕПОМИЧАН У ОВОМ ПРОВИНЦИЈСКОМ ГРАДУ. ПРОПАДАМО СТАЛНО ПО МАЛО. 4. Привидна поезија метана, који мање загађује, који мање кошта, који је мање повезан са превентивним ратовима, ? који је нажалост присутан само овде на плажи Лидо ди Данте. 5. 11. новембар 2005. Дурусу: свечано отворење линије Блу Стрим. | Сва тројица изгледају тако сретни и весели. Град је под опсадом због њиховог доласка. Прелаз са угља на метан је имао позитивне резултате у Турској: црни градски смог се смањио, али је порасла зависност од Русије и од Ирана. 6. ЛИНИЈУ ТЕЛ АВИВ-АНКАРА-РИМ-МОСКВА ЈЕ РУСКА ШТАМПА ДЕФИНИСАЛА КАО КОНТРАНАПАД ПРОТИВ АМЕРИЧКЕ ЕНЕРГЕТСКЕ ПОЛИТИКЕ КОЈА ПОКУШАВА ДА МАРГИНАЛИЗУЈЕ МОСКВУ. ПРЕ 5. ЈАНУАРА 2006, РУСИЈА УСРЕД ЗИМЕ ЈЕ ПОДИГЛА ЦЕНУ ЗА ЧЕТИРИ ПУТА. 220-230 ДОЛАРА ЗА 1000 КУБНИХ МЕТАРА.| Путин користи змију – гасовод као инструмент за уценјиванје држава сателита бившег Советског Савеза.

1. Istu količinu plina vjerna Bjelorusija plaća 47 dolara. Putinu se nije svidila narandžasta revolucija ljubitelja zapada Jusčenka u Ukrajini. Zato ih je kaznio dizanjem cijena. 2. Sa druge strane, poslije hapšenja Khodorkovskog i eliminisanja opasnog Yukosa, Putin može koristiti državnu firmu kao instrument za ucjenjivanje i moć. | TREBALO IM JE DVANAEST DANA DA PROČITAJU SUDSKU PRESUDU. LIJEP PRIMAT, ALI NE I JEDINI VEZAN ZA MOJ SLUČAJ. OSUDILI SU ME NA DEVET GODINA I SADA SAM ZATVOREN U NEKOJ ZABITI BLIZU MONGOLIJE. 3. Ako su zbog suđenja Khodorkovskom rusi pomislili da „i bogati plaču”, bez sumnje su svi ubijeđeni u političko korištenje sudskog procesa i u njegovu nelegalnost. Zatvorenik je sada postao pravi disident: poslao je, iz zatvora „YaG 14710” u Krasnokamenskom, jedan memorandum koji je nazvao „Program 2020”. Igrom sudbine nalazi se u istom zatvoru u kojem su umrli revolucionari dekabristi 1825. god. 4. Khodorkovski se nada jednom novom preokretu prema lijevici, zbog socijalne pravde i zbog preživljavanja države. Naravno ne u kontinuitetu sa sovjetskim socijalizmom, nego sa socijaldemokratskim pokretom. 5. Mnogi vide Rusiju u rukama malog broja oligarha. U međuvremenu računi za struju u Rumuniji, Ukrajini, Moldaviji, ali i u Italiji i u drugim državama Evropske Zajednice, zahvaljujući energetskim ucjenjivanjima, su znatno porasli. | AH, DA NE ZABORAVIM, GERARD ŠREDER JE POSTAO NAŠ ZAPOSLENIK U GAZPROM-u , BUDUĆI DA JE OSTAO „NEZAPOSLEN” POSLIJE IZBORA U NJEMAČKOJ. 6. Nadamo se da će uzeti i njihovog prijatelja Berluskonija, ako ostane „nezaposlen” poslije izbora. | OD KADA POSTOJE PLATFORME? | MISLIM OD 1950. NISMO JOŠ BILI ROĐENI. 1. Исту количину плина верна Белорусија плаћа 47 долара. Путину се није свидела наранџаста револуција љубитеља запада Јусченка у Украјини. Зато их је казнио дизањем цена. 2. Са друге стране, после хапшења Кходорковског и елиминисања опасног Јукоса, Путин може користити државну фирму као инструмент за уцењиванје и моћ. | ТРЕБАЛО ИМ ЈЕ ДВАНАЕСТ ДАНА ДА ПРОЧИТАЈУ СУДСКУ ПРЕСУДУ. ЛЕП ПРИМАТ, АЛИ НЕ И ЈЕДИНИ ВЕЗАН ЗА МОЈ СЛУЧАЈ. ОСУДИЛИ СУ МЕ НА ДЕВЕТ ГОДИНА И САДА САМ ЗАТВОРЕН У НЕКОЈ ЗАБИТИ БЛИЗУ МОНГОЛИЈЕ. 3. Ако су због суђења Кходорковском руси помислили да „и богати плачу”, без сумнје су сви убеђени у политичко кориштенје судског процеса и у његову нелегалност. Затвореник је сада постао прави дисидент: послао је, из затвора „YaГ 14710” у Краснокаменском, један меморандум који је назвао „Програм 2020”. Игром судбине налази се у истом затвору у којем су умрли револуционари декабристи 1825. год. 4. Кходорковски се нада једном новом преокрету према левици, због социјалне правде и због преживљавања државе. Наравно не у континуитету са советским социјализмом, него са социјалдемократским покретом. 5. Многи виде Русију у рукама малог броја олигарха. У међувремену рачуни за струју у Румунији, Украјини, Молдавији, али и у Италији и у другим државама Европске Заједнице, захваљујући енергетским Уцењивањима, су знатно порасли. | АХ, ДА НЕ ЗАБОРАВИМ, ГЕРАРД ШРЕДЕР ЈЕ ПОСТАО НАШ ЗАПОСЛЕНИК У ГАЗПРОМ-у , БУДУЋИ ДА ЈЕ ОСТАО „НЕЗАПОСЛЕН” ПОСЛЕ ИЗБОРА У НЕМАЧКОЈ. 6. Надамо се да ће узети и њиховог пријатеља Берлусконија, ако остане „незапослен” после избора. | ОД КАДА ПОСТОЈЕ ПЛАТФОРМЕ? | МИСЛИМ ОД 1950. НИСМО ЈОШ БИЛИ РОЂЕНИ.

Marino Neri

ITALIA BATMAN Marino Neri 1. kad sam bio mali provodio sam ljeta kod svoje bake u jednoj velikoj narančastoj kući. 2. sjedio bih po cijeli božiji dan i crtao po jednom starom isteklom rokovniku. 3. s vremena na vrijeme bi se pojavila bi se pojavila tetka imelde koja je umrla još kao djevojčica, stajala bi tamo nepokretna i ne bi ništa govorila 4. ne znam tačno zašto je tetka imelde umrla, ali nije bila jedina čudna stvar koja se dešavala u onoj kući: bila je i proteza moga djeda koja bi se egzibirala svake nedjelje u ”vie en rose” i onda i krojačke lutke moje bake koje bi ona kitila kao da su daleki rođaci i onda... onda (najgora stvar) su bile njene noge. БEТМEН Marino Neri 1. кад сам био мали проводио сам лета код своје баке у једној великој наранџастој кући. 2. седио бих по цели божији дан и цртао по једном старом истеклом роковнику.. 3. с времена на време би се појавила би се појавила тетка имелде која је умрла још као девојчица, стајала би тамо непокретна и не би ништа говорила 4. не знам тачно зашто је тетка имелде умрла, али није била једина чудна ствар која се дешавала у оној кући: била је и протеза мога дједа која би наступала сваке недеље у „ви ен роз” и онда и кројачке лутке моје баке које би она китила као да су далеки рођаци и онда.... онда (најгора ствар) су биле нјене ноге. и онда и кројачке лутке моје баке које би она китила као да су далеки рођаци и онда....онда (најгора ствар) су биле нјене ноге.

1. noge moje bake su izgledale kao vreće napunjene nasumice 2. navečer zbog vrućine bi svi spavali sa otvorenim prozorima 3. tako je jednom, zajedno sa noću, ušao i jedan neočekivani gost... 4. osjećao sam se kao lik Bruce Wayne, i on je kao dječak imao ovakvu posjetu. Iz tog tog razloga je svečano obećao da će pobijediti kriminal... ...i postao je Batman. kraj

1. ноге моје баке су изгледале као вреће напунјене насумице 2. навечер због врућине би сви спавали са отвореним прозорима 3. тако је једном, заједно са ноћу, ушао и један неочекивани гост... 4. осећао сам се као лик Бруц Вејн, и он је као дечак имао овакву посету. Из тог тог разлога је свечано обећао да ће победити криминал... ...и постао је Бетмен. крај

Alessandro Baronciani

ITALIA 1. pokušajmo sići ovdje 3. odavde izgleda da polazi put 4. jesi li siguran? 6. ne, ovdje se završava! 1. покушајмо сићи овде 3. одавде изгледа да полази пут 4. јеси ли сигуран? 6. не, овде се завршава!

1. moramo se vratiti do auta na cesti! 2. valjda je put do mora malo dalje pored vidikovca. 3. vratimo se gore! | čekaj! vidi, neke naočale 4. naočale? | sa dioptrijom 5. neko mora da ih je zaboravio. 6. izgledaju kao nove. | ...možda je ovo jedno od onih mjesta za parove. 7. to me podsjetilo na nešto... | na šta? 8. na ovo! | budalo. 1. морамо се вратити до аута на цести! 2. ваљда је пут до мора мало даље поред видиковца. 3. вратимо се горе! | чекај! види, неке наочари 4. наочари? | са диоптријом 5. неко мора да их је заборавио. 6. изгледају као нове. | ...можда је ово једно од оних места за парове. 7. то ме подсетило на нешто... | на шта? 8. на ово! | будало.

ITALIA

Paper Resistance

Vanna Vinci

ITALIA 1. Radila sam temu o zapadnoj kulturi.. 2. Uvijek me je fasciniralo njeno kročenje ka katastrofi... 3. ...sa zviždukom! 4. hip,, hip.. hep. 5. ... 6. život! 7. eto... Iskašljala sam! 8. Pričaj mi o primitivnim ljudima. 9. Vec od paleolitika je bilo jasno... 10. ..da će ljudsko biće završiti na pogrešnom putu... 1. Радила сам тему о западној култури.. 2. Радила сам тему о западној култури.. Увек ме је фасцинирало њено кроченје ка катастрофи... 3. ...са звиждуком! 4. хип,, хип.. хеп. 5. ... 6. живот! 7. ето... Искашљала сам! 8. Причај ми о примитивним људима. 9. Већ од палеолитика је било јасно... 10. ...да ће људско биће завршити на погрешном путу...

1. Šta radiš tu sama? 2. Trudim se.. 3. ..u uzgajanju... 4. dosade! 5. I, šta osjetiš djevojčice? 6. Doktore imam ružan predosjećaj.. 7. Bojim se da će moji organi uskoro dati otkaz! 8. Ne mislim da ljudski rod može odložiti jos dugo finalnu katastrofu... 9. Možda misle da mogu odlučiti datum u nekom Kjotovskom protokolu... 1. Шта радиш ту сама? 2. Трудим се.. 3. ..у узгајању... 4. досаде! 5. И, шта осетиш девојчице? 6. Докторе имам ружан предосећај.. 7. Бојим се да ће моји органи ускоро дати отказ! 8. Не мислим да људски род може одложити јос дуго финалну катастрофу... 9. Можда мисле да могу одлучити датум у неком Кјотовском протоколу...

Wostok

SERBIA LA MALATTIA! Wostok 1. La malattia non bisogna nasconderla! 2. Bisogna... 3. Vantarsene!

1. La lupa si alza sulle zampe posteriori nella vallata celeste. | Versi: V. Popa Immagini: Wostok 2. Si alza insieme ai lupi pietrificati nel suo utero. 3. Si alza piano tra mezzogiorno e mezzanotte tra due tane di lupo. 4. Si alza e con fatica libera da una tana il muso e dall'altra il codone. 5. Si alza con un urlo salato | fermato nella gola secca. 6. Si alza morta di sete verso il limpido punto in cima al cielo | verso l'abbeveratoio delle stelle con la coda | la lupa ignea.

Aleksandar Zograf

SERBIA IL POETA DIMENTICATO Aleksandar Zograf. 1. Nella rivista letteraria belgradese “DELO” negli anni Cinquanta sono state pubblicate appena alcune poesie che si sono salvate dell’autore Radomir Prodanović, morto nel 1944 a 27 anni, durante i bombardamenti della città di Belgrado nel mese di aprile... Miodrag Pavlović, che conosceva Prodanović, ha scritto nel 1957 riguardo il poema “L’Elmo”: “Oggi questo poema è stato stampato, è questione aperta quando questo poema sarà pienamente scoperto”. 2. L’ultimo poema di Prodanović “L’Elmo” in realtà non è mai stato “scoperto”- nato durante l’inverno 1943/1944, come se presagisse la morte del poeta. Considerando il fatto che Belgrado è stata più volte pesantemente bombardata dai tedeschi e dagli Alleati, il poema potrebbe essere una specie di “Guernica” serba, l’urlo dell’artista sull’insensatezza della guerra... In onore di questo poeta dimenticato, ho provato ad illustrare parti del suo poema “L’Elmo”... 3. In cosa ci somigliamo? una lastra sulla fronte sulla tempia una lastra e sopra l’occhio cieco. E lo scudo di ossa s’incarna ottuso nella spina avvizzita come l’elmo d’acciaio. 4. Inseguiamo noi stessi. I roghi raggiungono questa corsa dissennata. Ci frenano i focolai dell’anima che s’oscurano. Presso il bagliore sfocato della fiamma cinerea siamo delle riprese senza testa, nel fumo che soffoca che s’arrampicano nella macchina da presa del giorno. A metà labbro un sorriso arrugginito come la ruggine sulla latta, scricchiola sulle bocche. In mezzo ai denti contratti come ai morti, ognuno rode la lacrima umani resi bestie! 5. Montato dal piano di sopra cede il piano inferiore e sullo specchio della pista lucidata sotto il colpo di corrente slittano i palazzi.

1. Tutto assomiglia a tutto, è pieno di scene: di bimbi impazziti, di demoni allegri, di macchine mortali, di gente incarognita, di donne rabbiose e una dopo l’altra le scene si rimescolano. 2. Con l’ultimo atto le ultime ebbrezze riempiono la coppa di sangue e benzina. I vivi sono beati dalla sconfitta della vastità: nella visione morta della valle atterrita, sopra la quale requiem eterna come il vento sgozzato cacciati dal dolore bufera di eliche nel cielo canta. 3. è un simposio di ferro schegge, granate nella stanza di ferro della torre senza porte. Rimbomba servile il ticchettio dell’otturatore e il rombo infiammato delle fauci strinate: è il bossolo pieno che brinda all’altro bossolo. Come la spuma bianca della bevanda fumosa la morte schiumosa si riversa negli esseri. 4. Bombe rimpinzate di orribili spezie come un grasso boccone con l’esplosione alleviano tanta golosità per piccole pance. Tutta l’esperienza umana in modi squisiti s’impegna con zelo a moltiplicare la delizia. 5. Così succede. Nessuno impedisce, che il sipario si slabbri. Come un serpente ferito nello squarcio della roccia quando si contorce nella polvere e nel sangue si rivolta, il mondo il proprio destino sul rullo di pellicola, nel pulviscolo della polvere da sparo attraverso la canna della prospettiva frantumato svolge. 6. In cosa ci somigliamo? una lastra sulla fronte nella spina avvizzita, come l’elmo d’acciaio.

Letac

SERBIA 1. Il Fascismo Ă¨ quando qualcuno ti impone la morte come lâ&#x20AC;&#x2122;unica opzione Lui non riposa in pace Solo una sanguinosa guerra salva

1. Il Fascismo è un cruento gioco sul campo in collina. 2. dove le foglie cadono e l’albero muore per la forza e il potere delle mosse dell’esecutore. 3. Quello è tempo passato nell’assenza di speranza. | Dove la morte è più richiesta della vita.

Maja Veselinovic

SERBIA DISCUSSIONE TEOLOGICA di Mileta Mijatovic 1. Discussione teologica | Al mercato di frutta e verdura di Pancevo, gennaio 2004. Trascritta da Mileta Mijatovic. | Novembre 2005. Disegnata da Maja Veselinovic. 3. Fottuta neve, mi casca tutta sulla merce! | Questo è perchè non rispetti Dio!! 4. Ma fottiti tu e Dio! 5. Ecco, guarda, da me la neve non c’è, da te fa il vortice. | Tu hai il vortice nelle orecchie! 6. Nel nome del padre e del figlio... Signore ti prego... Nel nome del padre.. 7. AH, fottuto bastardo! Non si riesce a lavorare!! 8. OOooooooo... Signore ti prego...OOOOooooo... Ti prego... 10. Ah, vedi com’è migliorato il tempo?! | Sì! | Appena ho fatto il segno della croce, ha smesso di nevicare!

1. Dio è onnipotente! A colui che non lo rispetta manderà tuoni e fulmini... | Sì, sì...Tutto ciò è vero... 3. Oh! Che è questa? Grandine? 4. Eh eh eh... L’ho ordinata io! Sì Dio, così, così... 6. Così, Dio, quando non ti rispetta! | Mandagliene Dio, che lo ricopra. 7. Guarda, guarda, l’ha mandata anche a te?! | Ooooooo... Dio manda anche la tempesta! 9. E?! Vedi come collaboriamo lui ed io? Sì, Dio, sì! | E va’ da lui visto che collaborate! 10. Noi collaboriamo anche così! Dio è misericordioso! Lui ama colui... | ...Che lo rispetta, ma odia chi non lo rispetta.... 11. ...OOOooooo..., Dio manda anche le pietre infuocate! | Agh! | Fine.

Mr. Stocca

SERBIA L’EPISODIO PERDUTO - Mr Stocca 1. La scorsa notte Emil ha fatto un incubo. Svegliatosi si è messo a fare del karaoke per dimenticare lo spiacevole sogno con un pesce parlante. 2. Il metodo migliore per superare la paura, ha pensato, è cantare. Ma... | ...la sua spettacolare performance è stata interrotta bruscamente 3. ...dal quel fastidioso suono del telefono. 4. Un voce familiare che appartiene a qualcuno che spesso appare nei sogni di Emil 5. Era il cammello sottomarino (il proprietario dell’ultima forma sopravvissuta di pesce parlante) alla cornetta: | La scorsa notte la mia piccola pesciolina ha avuto un terribile incubo. ha cercato di suicidarsi due volte saltando fuori dall’acquario e continua a chiedere come erano i tuoi sogni la scorsa notte... 6. Aspetta....MMH... | Nel mio sogno stavo seduto sulle gobbe del cammello sottomarino, galleggiavamo insieme, circondati dall’oceano infinito e una sorta ...

1. ...di velo ha coperto i miei occhi... 2. ...qualcosa Ă¨ andato storto... 3. Lâ&#x20AC;&#x2122;aria era fredda. Il suono delle onde mi rendeva triste. 4. Ho cominciato a decompormi 5. In centinaia di facce.

Sasa Mihajlovic

SERBIA 1. Ho l’abitudine, di quando in quando, di volare tra i cuori e di osservarli. Amo proprio farlo. 2. A volte li sento mormorare. Come se si parlassero dentro... Non capisco proprio esattamente cosa si dicano, ma sento delle voci. 3. ...ma comunque... di qualunque cosa parlino credo siano cose belle e imbevute d’amore. 4. D’altronde... non è che mi riguardi cosa si dicono, ma che ci posso fare se sono curioso. La cosa più importante è che io stia tra di loro e che li osservi, perché tutti siano laboriosi, felici e soddisfatti. 5. Oh! Ecco! Parlavo proprio di questo! Cuore! Che fai lì? Dormi al lavoro?! Perdi tempo?! 6. Ma... Devi sempre essere attivo! Costantemente dare e chiedere amore. Non si dorme! 7. Va’! Subito! Attivati! Presto, presto! 8. Co-sì!... Mi sento proprio bene quando so che tutti i cuori fanno il proprio lavoro. 9. PIù TARDI | zzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzz

1. Ci sono così tanti cuori vaganti in questo mondo! 2. ? | ? | ? 3. Io provo a fare loro da vigile urbano e ad indirizzarli nella direzione giusta... Tieni piccolo... Regala questo fiore a quel bel cuoricino femminile. 4. ...ma non so più che succede a questi cuori... sono così confusi e come se non capissero quello che dico loro. 6. No, no, no... Non devi regalare il fiore a me, ma a quel cuore che ti ho indicato! 7. Oh... Sembra che abbia già trovato un partner... Troppo tardi. 9. Oh, è per me? Veramente? Proprio bello da parte tua ricordarti di me. 10. Sei proprio un cuore.

Filip Andronik

BOSNIA ERZEGOVINA 2. che stai guardando? 3. eeeeh. Niente, niente! hehehe! | che genere si trova qui? 4. Duki, stai noleggiando un film porno! 5. volevo solo.. 6. ciao ragazzi! Che videoteca! Ho trovato “Zerkalo” di Tarkovski, “Psycho” e “A bout de suoffle” di Godard. 7. Tu che hai trovato? 8. “Tettone e arrapate VII”! 9. Prenderai quel film? 10. ARGH! Per una volta nella mia vita decido di guardare un porno, ma nooooooo, non si può senza che tu mi giudichi! Chi pensi di essere?! Tieni il film, non lo prendo più!!! 12. Io prendo questi pokemon. 13. Incredibile come un ragazzo grande e grosso riesca a prendere un cartone animato senza essere giudicato e io non riesco a noleggiare un porno merdoso. | HE HE! 14. Tutti pensano che io abbia un fratello per il quale noleggio i Pokemon - in realtà io me li immagino porno! 15. Immagina solo Pikachu e Tosapi pika ciuki ciuki cruuuuuu uuuu uuu-uuh! 16. Arrrghhh! Smettila! | Oh, Pikachu, com’è grosso il tuo attacco con il fulmine!

1. Ehi, cos’è quello? 2. Oh! “Il Gabbiano” di Cechov nel Teatro Giovani! 3. Varrebbe la pena di guardarlo! 4. Prima o dopo aver visto “Tettone e Arrapate”? 8. Dove sei stato? Lo spettacolo sta per iniziare! | Non vendevano pop corn nel foyer allora sono andato al negozietto ed ho preso le patatine e la coca. 9. O tu Mosca, mio cordoglio.. o tu fiore.. senza patata.. che tocca il mio cuor..e.. 10. ...cornuti cervi, pernici, leoni, leoni, leoni! 11. Io sono esausta, ho fame! Ballate Techno! Techno! 12. Ma state scherzando! Questo spettacolo ha a che fare con Cechov quanto i pesci con l’alpinismo! | zzzzz- cosa?! 13. Questo deve essere il peggior spettacolo che io abbia mai visto! 14. Che spettacolo multiforme e interessante! | Concordo con te in pieno! Secondo me non rappresentava solo il rapporto tra il pubblico e l’attore, ma anche l’intero processo sottoposto alle condizioni sociali, culturali e del tempo. 15. Ma che cosa state blaterando galline! C’eravamo anche noi! Gli attori erano convincenti come due pezzi di faggio! E poi la regia e i costumi... BWARGH! 16. Dovevamo andare a vedere la corrida!

Esmir Prlja

BOSNIA ERZEGOVINA IL GERGO SARAJEVESE dizionario a doppio senso 1. Dacci ancora una birra a testa! | Vorrei vedere casa mia! | Che boccheggi? 2. Dacci ancora una birra a testa! | Vorrei arrivare alla mia casina! | Non boccheggio, ti osservo... 3. Dacci ancora una birra a testa! | Vorrei abbandonare lâ&#x20AC;&#x2122;edificio. | ...come sei, gattina, come un missile con quei cocomeri... 4. Dacci ancora una birra a testa! | Cameriera, non avresti una copertina, che mi sdraio un poâ&#x20AC;&#x2122; qua? | ...e penso con che racchia mi sono incastrato io nella vita!.

1. Dacci ancora una birra a testa! | Non più, vecchio, basta... | Ma dai ancora una. | Lascia stare compare, ti scongiuro, mi sono spappolato. 2. Dacci ancora una birra a testa! | ...come farò a presentarmi davanti a mia moglie... | Guarda che ho un mucchio di soldi paisà, a fiumi. | Non sono questi liquidi a rappresentare un problema, amico.. 3. Dacci ancora una birra a testa! | Mi tocca andare al lavoro domani... | ? | Il grezzone finge di non capire l’antifona!!! 4. Dacci ancora una birra a testa! | Mi sa che non vado da nessuna parte! | Rollingstones! Dammi un Vlahov che mi stecchisca!

Boris Stapic

BOSNIA ERZEGOVINA UNA LUNGA CALDA ESTATE - Boris Stapić 1. Compare, non sarebbe più intelligente levarsi da sotto questa pioggia!? 2. Che il tuo sorriso ti faccia da ombrello 4. Questo da me non funziona, sono tutto fradicio. Ciao va’! !

RICONOSCIMENTI AMOROSI �� - Boris Stapić 1. Salve amici, mi pare di capire che voi siete una sorta di cineasti 2. Sì, hai ragione, io sono un cineasta... 3. E questo è il mio team | Ciao

BOSNIA ERZEGOVINA

Hajra Helac

BOSNIA ERZEGOVINA

Majo Pavlovic

BOSNIA ERZEGOVINA

Sasa Peric

ITALIA

BLU

}

Elettra Stamboulis (Associazione Mirada)

Girasoli e fumetti

Suncokreti i stripovi

Quando ero bambina la Jugoslavia era per me il paese dei girasoli, delle automobili stracariche dei turchi di Germania e dell’avventura. Ho percorso per quattordici o quindici volte quella che veniva chiamata “l’autostrada della fratellanza” da Ljubljana a Belgrado, per poi continuare fino a Salonicco, ed ogni viaggio succedeva qualcosa di memorabile. Era il viaggio, quello vero. Ora quel viaggio è diventato qualcosa di diverso. Non si ha più l’impressione di percorrere la vertebra di un paese dinosauro, ma si attraversano tanti piccoli stati che si assomigliano, ma hanno deciso di sostare sulle proprie differenze. La generazione che oggi ha sedici, diciotto anni non ricorda nulla del paese che fu la Jugoslavia. Bastano questi anni perché si perda la memoria di un’identità, anche se l’ideologia purtroppo ogni tanto ne recupera a suo consumo gli elementi peggiori. Ho visto giovanissimi nazionalisti ricoprirsi di simboli ibridi in questi paesi, a metà tra la nostalgia titina e il neofascismo di Arkan. La confusione dei simboli (e purtroppo anche del pensiero) è a volte totale. La generazione che si presenta in mostra è in un certo senso la generazione ponte. È nata tra il prima e il dopo, ha la memoria della Jugoslavia, ma è stata adulta nella Former Jugoslavia. Sono in grado di riandare con un velo di nostalgia alla propria infanzia, proprio perché infanzia e parte dell’epoca del ricordo più dolce, senza per questo smettere di criticare i retaggi peggiori lasciati dal vecchio paese. Allo stesso tempo indossano gli occhiali della criticità verso il contemporaneo, senza però essere nostalgici. Questo non significa che le storie a fumetti parlino sempre e direttamente di politica, di fatti di cronaca, di critica sociale. La libertà espressiva del tratto e dei temi affrontati è totale. Ed è data da un’importante tradizione di cui loro sono gli eredi.

Kada sam bila mala Jugoslavija je za mene bila zemlja suncokreta, automobila prepunih Turaka iz Njemačke i avanture. Prešla sam oko četrnaest ili petnaest puta ono što su zvali «autoput bratstva i jedinstva» od Ljubljane do Beograda, da bih nastavila do Soluna, i tokom svakog putovanja bi se desilo nesto vrijedno pamćenja. To je bilo Putovanje, ono pravo. Sada je taj put postao nesto drugo. Nema se više utisak da se prolazi kroz kičmu jedne zemlje dinosaurusa, nego se prolazi kroz puno malih država koje liče, ali su odlučile da se zaustave na sopstvenim razlikama. Generacija koja danas ima šesnaest, osamnaest godina se ne sjeća one države koja je bila Jugoslavija. Dovoljno je toliko malo godina da bi se izgubila memorija jednog identiteta, iako nažalost ideologije ponekad povrate i upotrijebe najgore elemente. Vidila sam vrlo mlade nacionaliste kako se pokrivaju hibridnim simbolima u ovim državama, negdje između nostalgije za Titom i Arkanovim neofašizmom. Zbrka u simbolima (i nažalost i u mislima) je ponekad totalna. Generacija koja se ovdje predstavlja je na neki način «generacija most». Rođena između «prije i poslije», sjeća se Jugoslavije, ali je odrasla u Former Jugoslaviji. U stanju su da se sa malo nostalgije sjete djetinjstva, baš zato što je djetinjstvo, i zato što je period najslađih sjećanja, ali da sa tim ne prestanu da kritikuju najgore ostavštine stare države. Istovremeno nose «naočale kritike» prema sadašnjici, ali nisu nostalgičari. To ne znači da stripovi pričaju uvijek i direktno o politici, o hronici, o kritici društva. Sloboda izražavanja u linijama i temama je totalna. Dolazi iz jedne važne tradicije čiji su oni nasljednici. Naravno, Zograf je postao poznat u devedesetim godinama zbog bombardovanja njegovog grada, Pančeva, i zbog pisama i stripova koje su objavljivali u SAD-u, a poslije i u Italiji, dok je NATO bacala takozvane inteligentne bombe. Ali Zograf je bio aktivan već od kraja osamdesetih i zahvaljujući toj prijašnjoj aktivnosti je imao kontakte sa brojnim crtačima u svijetu. Njegove priče su objavljivane u publikacijama malog tiraža (kao priča «Mozak i Srce» ili «Not a Sad Story about Death» koja je dio izložbe) ili autoproducirane, ali osnovni elementi njegovog stila su već bili prisutni «in nuce». Pogled nezanesen i začuđen, jak subjektivitet preko kojeg čitalac gleda i čita priče, linija koja preuzima nešto od načina crtanja naivaca. Sve to je bilo prisutno i tada.

Certo Zograf è diventato famoso negli anni ’90 a seguito del bombardamento della sua cittadina, Pancevo, e delle lettere e delle storie a fumetti che venivano pubblicate negli USA e poi anche in Italia, mentre la NATO gettava i cosiddetti missili intelligenti. Ma Zograf era attivo già dalla fine degli anni ’80 e grazie a questa sua precedente attività aveva contatti con numerosi disegnatori nel mondo. Veniva pubblicato all’epoca su pubblicazioni di piccola tiratura (come la storia “Cervello e cuore” o “Not a Sad Story about Death” in mostra) o in autoproduzioni, ma gli elementi fondamentali del suo stile erano già tutti presenti in nuce.

Lo sguardo disincantato e stupito, la soggettiva forte con cui il lettore si trova a guardare e leggere le storie, il tratto che riprende un certo modo di disegnare dei naif. Tutto questo era già presente anche allora. Sicuramente lo scarto nella produzione a fumetti è stato di altro tipo, ovvero nel mettere se stesso al centro della narrazione delle proprie storie. Tale aspetto è diventato un tratto peculiare del disegnatore serbo proprio a seguito dei bombardamenti. L’incredulità di fronte a quanto stava vivendo e la necessità di raccontare il procedere della quotidianità nella rottura delle regole “non scritte” del tempo di guerra lo spinsero a scegliere di diventare lui stesso il personaggio principale dei suoi fumetti. Egli in questo modo desiderava sottolineare il forte sguardo soggettivo (non puntava alla cronaca giornalistica o storica) e acuiva sicuramente allo stesso tempo la percezione di realtà di quanto stava raccontando, visto che una delle cose che si perde più presto quando si sta in guerra è la cognizione di cosa accada al nemico e dove stia la verità dell’informazione. Quindi comparivano sia il senso del limite (vi racconto questa storia unicamente dal mio modesto punto di vista), sia della veridicità (è la mia vita e io ci sono dentro). Questa modalità narrativa è poi diventata la cifra stilistica del lavoro di Zograf, sia che lui ci racconti brevi e fulminanti frammenti delle città che visita, sia che ci faccia irrompere nei suoi sogni. La forte soggettività e tensione emotiva della narrazione è comune in tutti gli autori serbi presentati, a prescindere dallo stile grafico. C’è di comune questo sguardo obliquo, irridente verso la “normalità”. È come se fosse sempre prevedibile l’inimmaginabile. Probabilmente è il portato della loro generazione. L’irrazionalità del reale irrompe continuamente nel lavoro di Wostok, senza diventare però mai banale rovesciamento del mondo “normale”. Ci sono inoltre continue intrusioni letterarie, citazioni nascoste, allusioni al mondo folclorico e alle tradizioni balcaniche: tutto ciò non diventa mai pedanteria, ma prevale sempre un’attenzione irridente alla realtà o alle sue possibili metafore. Wostok è della stessa generazione di Zograf e ne condivide alcune peculiarità. Proviene anche lui da una piccola cittadina della Vojvodina, è anche lui un cultore di territori non propriamente razionalisti (Zograf è affascinato dall’ipnagogia, mentre Wostok si interessa di astrologia, che non vuol dire le previsioni settimanali…). Entrambi hanno in comune un segno che deve molto alla tradizione figurativa popolare. Ci sono però anche molte differenze: il racconto di Wostok

Naravno da je iskorak u proizvodnji stripova bio drugačiji, tj. staviti sebe u centar naracije svojih priča. Taj aspekt je postao karakteristična osobina ovog crtača iz Srbije baš uslijed bombardovanja. Zapanjenost pred onim što je doživio i potreba da opiše nastavljanje svakodnevnice u rušenju «nepisanih» pravila ratnog doba su ga naveli da sam postane glavna uloga svojih stripova. Na taj način je želio podvući svoj jaki subjektivni pogled (nije tražio hroniku, novinarsku ili istorijsku) i istovremeno je oštrio percepciju stvarnosti onoga što je opisivao, budući da je jedna od stvari koje se najbrže izgube u ratu svjesnost o onome što se dešava neprijatelju i gdje se nalazi istina u informacijama. Tako se pojavljuje osjećaj ograničenosti (pričam vam piču sa svoje skromne tačke gledišta) i osjećaj autentičnosti (ovo je moj život, ja ga živim). Ovaj narativni način je postao stilsko obilježje Zografovog rada: i kada nam ukratko i munjevito opisuje grad koji je posjetio, i kada nas pusti da uletimo u njegove snove. Jaka subjektivnost i emotivna napetost naracije je zajednička crta svih srbijanskim autora koje predstavljamo, bez obzira na grafički stil. Zajednički je taj «kosi» pogled, koji ismijava «normalnost». Kao da je uvijek predvidljivo nešto nezamisljivo. Vjerovatno je to breme njihove generacije. Iracionalnost realnosti izbija konstantno u Wostokovom radu, ne postajući nikad banalno izvrtanje «normalnog» svijeta. Tu su i konstantni upadi književnosti, skrivena citiranja, aluzije na svijet folklora i na balkanske tradicije: sve to nikada ne postaje pedantno, nego uvijek prevaguje jedna ismijavajuća pažnja na stvarnost ili na njene moguće metafore. Wostok je iz iste Zografove generacije i sa njim dijeli neke osobine. I on je iz jednog malog grada u Vojvodini, i on gaji ne baš racionalne teritorije (Zograf je opčinjen hipnagogijom, dok Wostoka zanima astrologija, što nije sedmični horoskop...). Oboje imaju liniju koja mnogo duguje narodnoj figurativnoj tradiciji. Međutim postoji i mnogo razlika: Wostokova priča se ne koncentriše na autobiografski subjektivizam, nego uzima kao poticaj književnost kulturne tradicije. U nju autor unosi uvijek neke nadrealne, ironične i humoristične aspekte. Posebice humorizam je onaj koji karakteriše priču, u pirandelijanskom smislu, kao element koji nam dopušta da otkrijemo skrivene aspekte svijeta. Izloženi su i radovi mlađih autora ove jako plodne scene: Maja Veselinović je jedna poliedrična autorica, koja se bavi i ilustracijom i stripom. Dobila je brojne nagrade, aktivno sarađuje sa fanzinima i webzinima. Njeni crteži imaju moć sinteze, koja se teško pronalazi izvan kruga pravih ilustratora i istovremeno zna ispričati ležerno i delikatno priče iz

non è centrato sulla soggettività autobiografica, ma ha come spunti testi narrativi e letterari della tradizione colta. In essi l’autore inserisce sempre aspetti per certi versi surreali, ironici e umoristici. In particolare è l’umorismo che caratterizza il racconto, inteso nel senso pirandelliano, cioè come elemento che permette di svelare aspetti nascosti del mondo. In mostra ci sono anche gli autori più giovani di questa scena particolarmente fertile: Maja Veselinovic è un’autrice poliedrica, che opera sia come illustratrice che come fumettista. Ha vinto numerosi premi, e continua ad essere attiva anche come collaboratrice di fanzine e webzine. Il suo disegno ha quella qualità della sintesi difficile da trovare fuori dalla cerchia dei veri illustratori e allo stesso tempo sa raccontare con respiro e delicatezza sia storie di vita quotidiana che brevi e folgoranti pamphlet che ironizzano sulle debolezze femminili (come ad esempio la breve storia “Fitness”). Anche in questa autrice il possibile e il reale si fondono creando un immaginario critico e che amplia notevolmente il nostro modo di comprendere il reale. Un tema a lei caro è quello del meta – fumetto: e forse la sua storia “I fumetti fanno bene al tuo cervello” è una di quelle che meglio analizzano, senza bisogno di noiosi saggi, quale sia l’opinione di Maja a proposito… Sasa Mihajlovic, classe 1978, è un autore molto noto anche nel mondo musicale perché ha disegnato varie copertine di gruppi di culto. Il suo immaginario pop si scontra con storie che nulla regalano alla melassa e non sono per niente superficiali o sdolcinate. Agrodolci, direi. Sono strisce popolate di coniglietti, funghi, robottini, cuori e altre forme suadenti. Eppure non c’è niente di stucchevole nelle vicende delle sue forme. Mr. Stocca invece abita un luogo fatto di forme più inquiete e inquietanti. Il suo è un pop che ha avuto sentore degli anni ’80 e che ricorda per capacità metamorfica e visionaria il francese Blanquet. Il paradossale compare e diviene immagine e parte del racconto, ricordandoci che la fantasia è un elemento indissolubile del disegno. Letac infine è un autore che ben rappresenta quel mondo al confine tra sperimentalismo musicale e fumetto. Egli è stato allievo dell’originale esperienza di laboratorio di Zograf “Cucina” (chiamata così perché si riunivano proprio nella cucina dell’autore serbo). Le sue prime storie raccontano una personale visione dei bombardamenti Nato, meno famosa di quella di Zograf, ma non meno interessante. Il suo rapporto con il “maestro” si materializza nel fatto che a volte Zograf è anche personaggio delle sue storie, ma egli ha un tratto personale e libero.

svakodnevnice kao i kratke i munjevite pamflete koji ironizuju o ženskim slabostima (kao npr. kratka priča «Fitness»). I u ovoj autorici moguće i realno se spajaju, stvarajući kritičku maštu koja uveliko širi naše mogućnosti shvatanja stvarnosti. Jedna njoj draga tema je «meta-strip»: možda njena priča «Stripovi su dobri za mozak» najbolje analizira, bez ikakvih dosadnih eseja, koje je Majino mišljenje o tome... Saša Mihajlović, rođen 1978, je veoma poznat kao autor i u svijetu muzike jer je dizajnirao omotnice CD-ova kultnih grupa. Njegova pop vizija se sudara sa pričama koje ne ostavljaju prostora melasi, koje nisu površne i sladunjave. Rekla bih kiselo-slatke. To su stripovi puni zečića, gljiva, robotića, srca i drugih persuazivnih oblika. Ali ipak ne postoji ništa gadljivo u dešavanjima. Mr. Stocca djeluje u prostoru koji čine nemirnije i uznemiravajuće forme. Njegov je stil pop koji je osjetio osamdesete i koji podsjeća zbog moći metamorfoze i vizije na francuza Blanquet-a. Paradoks se pojavi i postane slika i dio priče, podsjećajući nas da je mašta neophodni element jednog crteža. Letač, na kraju, je autor koji dobro predstavlja onaj svijet na granici između eksperimentalnosti muzike i stripa. On je bio učenik u originalnom Zografovom laboratorijskom iskustvu «Kuhinja» (koja se zvala tako jer su se sastajali u kuhinji srbijanskog autora). Njegove prve priče su jedan posve lični pogled na NATO-vo bombardovanje, manje poznat od Zografovog, ali ne i manje interesantan. Njegov odnos sa «maestrom» se materijalizuje u činjenici da je Zograf ponekad i lik u njegovim pričama, ali Letač ima jedan poseban i slobodan stil. Kontekst i humus bosanskog ambijenta crtača stripa predstavljenih u Sarajevu, zajedno sa izabranim italijanskim autorima, je potpuno drugačiji. Bosna i Hercegovina ispašta zbog izdavačkih problema, problema koje mnoge male zemlje imaju. Premalen broj čitalaca da bi se mogli pokrenuti eksperimentalni izdavački projekti: strip ima previsoke troškove proizvodnje za male tiraže. Ali, i pored ovih poteškoća, ovaj vid naracije i umjetnosti postoji, a gaje ga nezavisni crtači i grupa koja vodi projekat Stripopeka. U prošlosti su postojala neka iskustva sa fanzinima, koje je teško sakupiti i katalogizrati. Stripopeka je iznad svega jedan Web projekat, jedan instrument koji može da dozvoli širok vizibilitet i niske troškove. Sakuplja i izlaže priče bosanskih autora iz cijele zemlje. Zemlje u kojoj nema škola za crtače stripa, ali postoji tradicija i akademsko grafičko obrazovanje. Ko crta stripove

Il contesto e l’humus dell’ambiente bosniaco dei disegnatori presentati a Sarajevo, insieme alla selezione di autori italiani, è invece completamente diverso. La Bosnia Erzegovina sconta un problema editoriale comune a molti piccoli paesi. Un pubblico di lettori troppo esiguo per permettere al fumetto progetti editoriali di sperimentazione o ricerca: il fumetto infatti ha costi di produzione troppo alti per piccole tirature. Eppure, anche di fronte a queste difficoltà, questa forma narrativa ed artistica esiste ed è portata avanti da singoli autori e dal gruppo riunito intorno al progetto Stripopeka. Inoltre nel passato ci sono state numerose esperienze fanzinare, difficili da catalogare e recuperare. Stripopeka è soprattutto un progetto editoriale sul Web, uno strumento che permette ampia visibilità e ridotti costi di produzione. Raccoglie ed espone storie di autori bosniaci da tutto il territorio. Un territorio dove non ci sono scuole di fumetto, ma esiste una tradizione e una formazione grafica accademica. Chi fa fumetto lo fa perché è riuscito in qualche modo a leggere qualcosa. Certo le letture sono tutte vincolate a lingue altre e spesso orientate alla produzione mainstream (manga e fumetto popolare americano) e questo limita in parte le scelte espressive che rimangono più ancorate a modalità tradizionali di disegno. Quello che colpisce di più è però la scelta tematica che si incentra sostanzialmente su storie sentimentali, incontri brevi ed intensi, scorci di vita quotidiana. Alcuni, come Boris Stapic, lavorano per grandi ditte come grafici e visual designer, ma non disdegnano le storie disegnate. Filip Andronik, che è invece uno dei fondatori di Stripopeka, si cimenta sia su personaggi supereroistici che su storie umoristiche che sottolineano le contraddizioni della quotidianità. Majo Pavlovic è anche lui di solida formazione grafica, ottime qualità che si riscontrano anche nei suoi lavori a fumetti. Sasa Peric è sia pittore che disegnatore di fumetti e tale doppia identità si ripercuote nella sua produzione fumettistica. L’aspetto che accomuna questi autori tutto sommato molto diversi tra loro per stile è l’urgenza di cimentarsi nella storia a fumetti. Un’urgenza che ovviamente non nasce da finalità commerciali, ma da pura e semplice passione. Il luogo pulito, scevro da altre finalità, dove essere se stessi.

to radi jer je na neki način uspio pročitati nešto. Naravno to što se može pronaći je na drugim jezicima i obično vezano za produkciju mainstream (manga ili poznati američki stripovi) i to djelimično ograničava izbor stila, koji ostaje vezan za tradicionalne načine crtanja. Ono što najviše pogađa je međutim tematski izbor koji je posebno okrenut osjećanjima, kratki i jaki susreti, detalji iz svakodnevnog života. Neki, kao Boris Štapić, rade za velike firme kao grafičari i visual dizajneri, ali ne preziru crtane priče. Filip Andronik, koji je jedan od osnivača Stripopeke, stvara i superherojske likove i humoristične priče koje podvlače kontradiktornosti svakodnevnice. Majo Pavlović ima čvrsto grafičko obrazovanje, odličan kvalitet koji je prepoznatljiv i u njegovim stripovima. Saša Perić je i slikar i crtač stripa i taj dvostruki identitet se odražava na njegovu produkciju stripova. Osobina koja spaja sve ove autore, sve u svemu vrlo različite po stilu, je nužda koju pronalaze u crtanju stripova. Jedna potreba koja naravno ne polazi od komercijalnih špekulacija, nego od čiste jednostavne strasti. To čisto mjesto, bez drugih svrha, gdje svako može biti svoj. Dvije od tri organizovane izložbe, ona u Sarajevu i ona u Beogradu, ugošćavaju i jednu selekciju italijanskih autora. Iako su međusobno različiti, spaja ih jedno zajedničko nasljedstvo underground, slično po mnogo čemu srbijanskim autorima. Od Baronćanija (Baronciani), muzičara i crtača istovremeno, koji je realizovao svoju knjigu prvo šaljući svoje priče poštom osobama koje bi se pretplatile na njegov projekat, do Vane Vinči (Vanna Vinci), kultne autorice izdavačke kuće Kappa, postoji mnogo nijansi posljednjih tendencija koje se pronalaze u italijanskom autorskom stripu. Ali ne radi se o jednostavnoj izabranoj kompilaciji, ili o operaciji italijanskog uvoza u inostranstvo: ovi autori su već imali kontakte sa državama bivše Jugoslavije. Squaz-a i Kostantinija (Costantini) su objavljivali prije u Stripburgeru nego u italijanskim časopisima, mnogi od njih su izlagali u okviru GRRR! festivala, festivala koji je prošlih godina vodio Zograf u Pančevu, a i pored toga postoji već godinama jedna mala skupina za razmjenu priča, informacija, izložbi, itd. koja prelazi Jadran i prevazilazi takozvane mostove koje grade internacionalni ili institucionalni projekti. Ti odnosi su potaknuti isključivo radoznološću i uzajamnim poštovanjem i strašću. Mislim da to nije malo.

Due delle tre mostre realizzate, quella di Sarajevo e quella di Belgrado, ospitano anche una selezione di autori italiani. Pur essendo diversi tra loro, sono accomunati da un comune retaggio undeground, simile per molti versi ai disegnatori serbi. Da Baronciani, musicista oltre ad essere disegnatore, che ha

realizzato il libro prima spedendo le storie via posta alle persone che si abbonavano al suo progetto fino a Vanna Vinci, autrice di culto della casa editrice Kappa, ci sono molte declinazioni delle ultime tendenze in atto nel fumetto d’autore italiano. Non si tratta però di una semplice selezione compilatoria o di un’operazione di importazione italiana all’estero: questi autori hanno tutti già avuto un contatto precedente con i paesi dell’Ex Jugoslavia. Squaz e Costantini hanno pubblicato prima su Stripburger che sulle riviste italiane, molti di loro sono stati esposti a GRRR!, il festival curato negli anni passati da Zograf a Pancevo e comunque c’è da anni una sorta di micro comunità di scambio di storie, informazioni, mostre, ecc. che valicano l’Adriatico e superano i cosiddetti ponti creati da progetti internazionali o istituzionali. Difatti tali rapporti si sono realizzati esclusivamente sulla base della curiosità, della reciproca stima e della passione. Non mi sembra poco. Il fumetto può interrogare il visibile, comunicare idee o grattare la memoria degli autori: sono le tre categorie che John Berger riconosce come peculiari del disegno e che nel fumetto raggiungono un grado di definizione e chiarezza molto significativo. Si tratta di una forma narrativa che proprio perché “povera” ha più dimestichezza proprio con la categoria della passione. Forse l’autostrada della fratellanza è ormai un nome archeologico della strada che unisce alcune capitali delle nuove repubbliche, ma a volte le storie e i fumetti possono unire e fare incontrare anche senza asfalto.

Strip može ispitati vidljivo, komunicirati ideje ili zagrebati memoriju autora: to su tri kategorije koje Džon Berger (John) prepoznaje kao osobine crteža i koje u formi stripa dostižu jedan vrlo važan nivo definicije i jasnoće. To je jedan oblik naracije koji je, baš zbog toga što je «siromašan», bliži kategoriji strasti. Možda je autoput bratstva i jedinstva već jedno arheološko ime puta koji veže neke glavne gradove novih republika, ali ponekad priče i stripovi mogu učiniti da se ljudi sretnu i ujedine i bez asfalta. Elettra Stamboulis

Elettra Stamboulis