Συσχετισμοί Τέχνης & Design Μυρτώ Γιωτάκου BRGRD1 Καθηγητής: Α. Ράλλης Word count: 1440
“Η Δύναμη των Λέξεων στο έργο του Ed Ruscha”
Ο Edward Ruscha (γεν.1937) είναι ένας Αμερικανός καλλιτέχνης με έργο που γεφυρώνει διαφορετικά πεδία: ζωγραφική, φωτογραφία, εκτύπωση, και ποίηση, χωρίς να μπορεί εύκολα να κατηγοριοποιηθεί και να ταυτιστεί με ένα συγκεκριμένο ρεύμα τέχνης, αλλά έντονα συνδεδεμένος με την Αμερικανική Pop Art και με την Conceptual Art. Είναι πολύ γνωστός για την χρήση των λέξεων ως κεντρική θεματολογία στους πίνακές του και πρωτοπόρος όσον αφορά στον τρόπο με τον οποίο συνέδεσε τη λεκτική με την οπτική επικοινωνία, ανοίγοντας νέους δρόμους και ορίζοντες στην τέχνη. Το έργο του είναι άξιο θαυμασμού, γιατί πηγάζει από την ίδια του τη ζωή, τα ταξίδια, τις εμπειρίες, πράγματα που τον ενθουσίασαν ή τον προβλημάτισαν και θέλησε να εκφράσει ώστε να επηρεαστούν αντίστοιχα και άλλοι όπως κι εκείνος από αυτά, είτε επρόκειτο για λέξεις είτε για εικόνες. Μια διαρκής αναζήτηση και ανακάλυψη, που εκφέρεται με λακονικό τρόπο και με χιούμορ, αλλά ταυτόχρονα αντιλαμβανόμαστε τον τρόπο που προβάλεται όλο αυτό σαν να κρύβει μέσα του μια ποιητική κυνικότητα. Ενεργός για παραπάνω από μισό αιώνα, προσέφερε ευφυής κριτική στην Αμερικανική κουλτούρα της Δύσης. Ο Ruscha τοποθετούσε λέξεις ή φράσεις πάνω σε ένα background οι οποίες δεν είχαν κάποια νοηματική συνέχεια και δεν οδηγούσαν τον αναγνώστη σε κάποιο σαφές και επιτειδευμένο νόημα. Πολλές φορές οι λέξεις αποτελούσαν το μοναδικό περιεχόμενο ενός άδειου κατά τ’άλλα πίνακα. Όσον αφορά στη ‘διάθεση’ των ‘επιγραφών’, θεωρείται ότι αρκετές από αυτές είχαν μια προσέγγιση απεικονιστική μιας βαρετής και συνηθισμένης καθημερινότητας της ζωής στην Αμερικανική Δύση, κάτι που εκπέμπεται από τον πίνακα ‘Honey, I Twisted Through More Damn Traffic Today’.
Η δουλειά του παίζει με την αντίληψη εκείνου που τη ‘διαβάζει’, όχι με αποκρυπτικό ή διαστρεβλωτικό τρόπο, αλλά παρέχοντάς του τα γεγονότα, βλ. τις λέξεις, ως έχουν, καθαρές, και έξω από το πλαίσιο ενός σχηματοποιημένου νοήματος που θα αποδιδόταν σε αυτές αν ήταν ενταγμένες σε κάποιο ‘ολοκληρωμένο΄ ή καθοδηγούμενο σημασιολογικά έργο. Κι όμως, καταφέρνουν οι εικόνες του να μετατρέψουν σε ουσιώδες αυτό το ανολοκλήρωτο νόημα, ακριβώς γιατί παρέχουν την ελευθερία στον θεατή να τις επεξεργαστεί προσωπικά και να ταυτιστεί με αυτές, μεταφράζοντάς τες όπως νιώθει. Αυτό στην ουσία είναι άλλωστε η οπτική ποίηση, λιτή και σχετικά ‘άδεια’ ως φόρμα, αλλά δυνατή σε επιρροή. Όταν ήταν μικρός, ο Edward Ruscha ασχολούνταν με καρτούν και, μετά τις καλλιτεχνικές του σπουδές (Chouinard Art Institute από το 1956 μέχρι 1960), συνέχισε την πορεία του ως γραφίστας στον τομέα της διαφήμισης, κάτι που έμμεσα διαφαίνεται και μέσα από τις μετέπειτα μορφές που πήραν οι εννοιολογικοί πίνακές του. Με άλλα λόγια, η εμπειρία που απέκτησε μέσα από την αρχική του πορεία στο να συνδέει εικόνα και λόγο αποτέλεσε βασικό έναυσμα στο να διευρύνει αργότερα την χρήση της τυπογραφίας, προσαρμόζοντας και ανυψώνοντας μεμονωμένες λέξεις/φράσεις σε αυτό που ονομάζουμε ‘τέχνη’. Συνήθιζε να καταγράφει λίστες λέξεων που του τράβαγαν την προσοχή σε σημειωματάρια πριν πάρει την συνειδητοποιημένη απόφαση να μετατρέψει κάποιες από αυτές σε έργα τέχνης.
Κάποια από τα έργα του Ruscha εκπέμπουν μία νοσταλγικότητα προς παλιό ασπρόμαυρο σινεμά, για παράδειγμα η σειρά από τους ασπρόμαυρους πίνακες με airbrush και κάποια prints του, καθώς και ο ο πίνακάς του ‘The End’ που φέρει συνειρμηκά συσχετισμούς με τον κλασικό επίλογο παλιών ταινιών. Εκτός από το νοσταλγικό συναίσθημα, διακρίνεται και μια δόση χιούμορ σχεδόν σε κάθε του έργο, όπως τονίζει και η Karin Breuer1. Αξίζει να γίνει αναφορά σε ένα σημαντικό αλλά και πολύ γνωστό μέρος της δουλειάς του, που όμως έχει λιγότερη βαρύτητα συγκριτικά με τη δική μας (λεκτική) προσέγγιση: τα λεγόμενα ‘βιβλία του καλλιτέχνη’, το πρώτο από τα οποία ήταν το ‘Twenty six Gasoline Stations’ και εκδόθηκε το 1962. Στην ουσία επρόκειτο για μία οπτική καταγραφή ταξιδιών του, όπως και τα επόμενα που ακολούθησαν. Ο λόγος που δε θα επεκταθούμε όμως σε αυτά είναι ότι, όπως είπε και ο ίδιος “έχει εξαλείψει κάθε ίχνος κειμένου από τα βιβλία του”. “Θέλω παντελώς ουδέτερο υλικό” είπε, αναφέροντας δε ότι “οι φωτογραφίες του δεν είναι τόσο ενδιαφέρουσες, ούτε και το αντικείμενό τους”. “Είναι απλά μία συλλογή από ‘γεγονότα’”2. Μας ενδιαφέρει στο έργο του περισσότερο η χρήση τυπογραφίας και λόγου. Θα μπορούσαμε όμως από την παραπάνω παραδοχή του καλλιτέχνη να συμπεράνουμε ότι οι λέξεις
1 https://genevaanderson.wordpress.com/tag/ed-ruscha/ 2 Interview with Ed Ruscha, Artforum, 1965 (via Wikipedia)
αποτέλεσαν ουσιαστικότερο μέσο καλλιτεχνικής έκφρασης και για τον ίδιο, παρά οι φωτογραφίες του χωρίς κείμενο ή το περιβάλλον (setting) και ο ‘χώρος’ που απεικονίζεται στο background των εικόνων που δημιουργούσε. Το ‘Twenty six Gasoline Stations’ είναι μια συλλογή από φωτογραφίες βενζινάδικων που συνάντησε στη διαδρομή του από το Los Angeles στην γενέτειρά του Oklahoma, τα οποία για κάποιον άλλον θα περνούσαν απαρατήρητα, αλλά του κέντρισαν το ενδιαφέρον, όπως ο ίδιος έχει πει, χωρίς να ξέρει γιατί.3 Αργότερα, το τρίτο του βιβλίο ‘Some Los Angeles Apartments’ περιείχε τριάντα τέσσερις εικόνες ‘αδιάφορων’, αλλά όχι και για τον ίδιο, κτιρίων στο Los Angeles. Όπως αναφέρει ο Frank Gehry, η απλότητα του Ruscha είναι τόσο αληθινή και ειλικρινής: δείχνει ακριβώς αυτό που παρατηρεί και του αρέσει.4 Το ίδιο συμβαίνει και με την μεταπήδησή του στη ζωγραφική, όπου οι ίδιες αξίες και ποιότητες διατηρούνται. Κι εδώ αντίστοιχα δίνει βαρύτητα σε αντικείμενα που για άλλους είναι τετριμμένα ή και αντάξια παρατήρησης, όπως μια απλή λέξη. Ωστόσο, καταφέρνει ζωγραφίζοντας λέξεις, και μάλιστα με τον δικό του προσωπικό τρόπο, μελετημένο και τυπογραφικά άρτιο, να τις προβάλει στον θεατή απομονωμένες σαν φόρμες. Ο ίδιος έχει πει ότι δεν τις επιλέγει εξαιτίας της σημασίας αλλά της όψης τους. Το νόημα όμως είναι ακόμα βαθύτερο, γιατί αποσπά
3 http://broadstreetonline.org/2015/01/edward-ruschas-deadpan-artistry/ 4 http://broadstreetonline.org/2015/01/edward-ruschas-deadpan-artistry/
την προσοχή μας αναφορικά με την χρήση της γλώσσας γενικότερα, αλλά και την ιστορία που κρύβεται πίσω από αυτή. Εφόσον ο θεατής έρχεται αντιμέτωπος με μία μόνο λέξη θα αποδώσει περισσότερη σκέψη πάνω σε αυτή και ενδεχομένως στην ρίζα της, ενώ δημιουργούνται πολλαπλά νοήματα ή παραλληλισμοί για τον καθένα ξεχωριστά. “Οι λέξεις είναι το τελευταίο στάδιο μιας αρχαίας παράδοσης που ξεκίνησε από τότε που ο άνθρωπος έκανε καρικατούρες στους τοίχους των σπηλαίων. Παρατηρώ πως οι λέξεις, που κάποιες φορές αντιπροσωπεύουν αντικείμενα και σημαίνουν κάτι, είναι φτιαγμένες από τις ίδιες εκείνες ‘αθλιες μικρές μορφές’ που ονομάζουμε αλφάβητο.” Ed Ruscha 5 Είπαμε προηγουμένως ότι οι πίνακες και τα υπόλοιπα έργα του Ruscha αποθανατίζουν κάποιες στιγμές παρμένες από τη ζωή της Δύσης. Στην πραγματικότητα κάνουν κάτι παραπάνω από αυτό, καταφέρνουν να μεταβάλλουν το σύνηθες και το καθημερινό στοιχείο ΄καδράροντάς’ το σε ένα νέο πλαίσιο, πιο ποιητικό και συμβολικό: του δίνουν νέα αίσθηση, φέρνοντας τον παρατηρητή του έργου στη θέση κάποιου που ‘βγαίνει’ έξω από τον ίδιο του τον εαυτό και αντιλαμβάνεται κάτι ενδογενές. Το ‘A Particular Kind of Heaven’ αποτελεί ένα αξιοσημείωτο έργο του Ruscha από μία σειρά όμοιων εικόνων όπου τοποθετούνται οι φράσεις πάνω σε φόντο ουρανού.
http://broadstreetonline.org/2015/01/edward-ruschas-deadpan-artistry/
5
Το μέγεθος και η πανοραμική μορφή όλης της σειράς, καθώς και οι ανοιχτόχρωμοι και λαμπεροί τόνοι που έχει χρησιμοποιήσει σχετίζονται με μία μακροχρόνια παράδοση αμερικανικής ζωγραφικής τοπίου. Ο Ruscha κατά τη διάρκεια της πορείας του συνεχώς πειραματιζόταν με νέα υλικά, έχοντας ζωγραφίσει λέξεις με διάφορες υφές και υλικότητες, από καφέ, έως μελάνι σουπιάς και φαγητά, ακόμα και αίμα. Με την άνοδο της σύγχρονης τέχνης, η συμβολή του είναι πλήρως αναγνωρίσιμη. Σήμερα τα έργα του πωλούνται για τεράστια ποσά, κάτι που δεν αντιπροσωπεύει την πραγματική εσωτερική τους αξία, ωστόσο. Ο ίδιος αναφέρεται στους πίνακες του, αλλά και στα βιβλία του και το σύνολο του έργου του ως ‘εικόνες’, κάτι που του αποδίδει όπως έχει πει, κάτι ανώτερο, ανεξάρτητα από το μέσο/εργαλείο. Αξίζει να γίνει αναφορά στη σειρά από πίνακες που σχετίζονται με το Hollywood, το οποίο αποτέλεσε κεντρικό θέμα σε κάποια από τα έργα του και τον επηρέασε πολύ. Ακριβώς για το εύρος δουλειάς του αφιερωμένο σε αυτό, θεωρούνταν από πολλούς ως ο ‘καλλιτέχνης του Hollywood’. Σε γενικές γραμμές, πάντα έπαιζε με τους δικούς του όρους, χωρίς να είναι ενάντια στο κατεστημένο απλώς όντας διαφορετικός. Για το πρώτο του retrospective (αναδρομική έκθεση) που οργανώθηκε από το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης του San Francisco το 1982,
ζωγράφισε τον πασίγνωστο πίνακά του που φέρει τη φράση ‘I don’t want no retro spective’ για να τυπωθεί στο εξώφυλλο του καταλόγου της έκθεσης. Σίγουρα ένας πρωτότυπος για τον χώρο της τέχνης, αλλά καθόλου ασυνήθιστος για εκείνον, τρόπος να παρουσιάσει το retrospective του. Ο Ruscha δεν δίστασε να εκθέσει τις ιδέες του ως εννοιολογικός καλλιτέχνης και έδρασε έξω από καούπια, γι’αυτό και θεωρείται σημαντική η επιρροή του. Κατάφερε να μετατρέψει την οπτική επικοινωνία σε αινιγματικό, ενδιαφέρον και διασκεδαστικό παιχνίδι, διευρύνοντας τις ποιητικές δυνατότητές της. Ο Ruscha απέδιδε την γραφή με ειλικρίνεια. Και η ποίηση είναι ειλικρίνεια. Οι λέξεις επιλέγονται συνειδητά ακόμα κι αν το νόημα τους είναι διφορούμενο ή αφηρημένο. Έννοιες απομονωμένες από το πλαίσιο της σαφούς επικοινωνίας, προσκαλούν οποιονδήποτε μπορεί να διαβάσει, να κάνει την δική του μετάφραση. Η δύναμη των λέξεων ξεδιπλώνεται. Ακόμα και μία μεμονωμένη λέξη εμπεριέχει την ιστορία της, καθώς και τόσα διαφορετικά νοήματα πίσω της.
Βιβλιογραφία Ed Ruscha and The Great American West (http://thisisfabrik.com/ed-ruscha-andthe-great-american-west/)
Interview: curator Karin Bruer – “Ed Ruscha and The Great American West” (https://genevaanderson.wordpress.com/tag/ed-ruscha/) Edward Ruscha’s Deadpan Artistry (http://broadstreetonline.org/2015/01/edward-ruschas-deadpan-artistry/) A particular kind of Heaven (https://deyoung.famsf.org/deyoung/announcements/ruscha-s-particular-kindheaven-now-view-gallery-16-de-young) Ed Ruscha (http://eklektx.com/ed-ruscha/)