Βόλος από την Αργώ στο σήμερα by gogol bordello

ΒΟΛΟΣ α ρ ε μ ή σ ο τ σ ώ γ ρ Α ν από τη

φ α ι η ο γ π ο ό τ ύ νται α έ ν ν Ε

ΒΟΛΟΣ από την Αργώ στο σήμερα φ α ι η ο γ π ο ό τ ύνται α έ ν ν Ε

Συντονισμός έργου:

Μαρία Λαγογιάννη, Δρ Αρχαιολόγος Σουζάνα Χούλια-Καπελώνη, Αρχαιολόγος Γενική επιμέλεια-σχεδιασμός περιεχομένου: Νικήτας Γεωργιόπουλος, Αρχαιολόγος Αλεξάνδρα Σέλελη, Αρχαιολόγος-Μουσειολόγος Γραφιστική επιμέλεια: Σπήλιος Πίστας, Γραφίστας Κείμενα: Κατερίνα Ασημάκου, Αρχαιολόγος Κριτική ανάγνωση: Μαρία Μπορμπουδάκη, Δρ Αρχαιολόγος Σταματία Αλεξάνδρου, Αρχαιολόγος Πελαγία Τριανταφυλλοπούλου, Αρχαιολόγος Αιμιλία Καλογιάννη, Αρχαιολόγος Ευαγγελία Σταμέλου, Αρχαιολόγος Πασχάλης Σταντζούρης, Αρχαιολόγος Σχεδιαστική και καλλιτεχνική επιμέλεια: Κατερίνα Καλογεράκη, Γραφίστρια Παιδαγωγική επιμέλεια: Βαρβάρα Κυριακάκη, Εκπαιδευτικός Γλωσσική επιμέλεια: Άννα Βλαχοδήμου, Επιμελήτρια Κειμένων Mετάφραση στα αγγλικά: Δημήτρης Δούμας, Μεταφραστής Φωτογραφίες: Γιάννης Βλαχάκης, Φωτογράφος ISBN: 978-960-386-229-1

Ευχαριστούμε θερμά για την πολύτιμη συνεργασία και την παραχώρηση φωτογραφικού υλικού την Εφορεία Αρχαιοτήτων Μαγνησίας και το Δημοτικό Κέντρο Ιστορίας και Τεκμηρίωσης Βόλου. Επίσης, ευχαριστούμε για την παραχώρηση φωτογραφικού υλικού το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, το Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης και το Δήμο Βόλου, ενώ για τη συνεργασία τον καθηγητή Αντώνη Ζαβαλιάγκο και τους εκπαιδευτικούς Γεωργία Κόκκορη και Αλέξανδρο Καπανιάρη. ©2015, Yπουργείο Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων, Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς, Διεύθυνση Μουσείων, Τμήμα Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων και Επικοινωνίας, Θεμιστοκλέους 5, 106 77, e-mail: dm@culture.gr

Απαγορεύεται οποιαδήποτε μερική ή ολική ανατύπωση χωρίς την άδεια του εκδότη.

Περιεχόμενα Βόλος: από την Αργώ στο σήμερα

σελ. 4

Τοπογραφώ σελ. 6 Τρία νεολιθικά ειδώλια αφηγούνται

σελ. 8

Οι Αργοναύτες και η αρχαία Ιωλκός

σελ. 10

Δημητριάδα… με αφορμή τις στήλες

σελ. 12

Το Κάστρο του Γόλου

σελ. 14

Εις τον αφρό της θάλασσας

σελ. 16

Τα φουγάρα της πόλης μου

σελ. 18

Αναπολήσεις - Άνθρωποι και στιγμές της νέας πόλης

σελ. 20

Στο θέατρο και τη θάλασσα

σελ. 22

Σιδηροδρομικές ιστορίες

σελ. 24

Στη γειτονιά των ΚενταύρωνΠρίς όνομα

σελ. 26

Aπό τις συνοικίες περνώ και κτήρια παλιά αναζητώκιά των γύρω βουνών

σελ. 28

Κατάλογος εικόνων - Βιβλιογραφία

σελ. 30

ΒΟΛΟΣ

Α ρ γ ώ από την

Όνομα: Ετυμολογία:

Γόλος, Volos, Βώλος, Βόλος Γόλος (τόπος γυμνός από βλάστηση) – λέξη πιθανόν σλαβικής προέλευσης Βώλος (γη) – από το ρήμα βάλλω, που αρχικά σήμαινε το σπάσιμο της γης σε κομμάτια κατά το όργωμα ή το σκάλισμα (συνώνυμο ο σβώλος) Βόλος (τόπος ψαρέματος) – προέρχεται από το βόλος/βολή, που στα αρχαία ελληνικά σήμαινε δίχτυ ψαρέματος Μυθικός ιδρυτής: Μάγνης Πολιούχος: Άγιος Νικόλαος Νομός: Μαγνησίας Πληθυσμός: 144.420 κάτοικοι (απογραφή 2011) Κλίμα: Μεσογειακό, με πολλή υγρασία χειμώνα καλοκαίρι

Γεωγραφία:

Ποτάμια: Οικισμοί/Προάστια: Γεύσεις:

Ο Βόλος από τον κόσμο:

Η μοναδική πόλη-λιμάνι της Θεσσαλίας, κτισμένη στο μυχό του Παγασητικού κόλπου, κοντά στους πρόποδες του Πηλίου Ξηριάς, Κραυσίδωνας, Άναυρος Βόλος, Νέα Ιωνία, Αισωνία, Ιωλκός Σπετσοφάι (χωριάτικο ή ντόπιο λουκάνικο με πιπεριές), χόρτα, θαλασσινοί μεζέδες στα τσιπουράδικα, γλυκά του κουταλιού (καρύδι, κάστανο, φιρίκι, λεμόνι) 327 χλμ. από την Αθήνα 208 χλμ. από τη Θεσσαλονίκη 1.282 χλμ. από το Κάιρο 1.358 χλμ. από τη Δαμασκό 1.113 χλμ. από τη Βιέννη

ΣΗΜΕΡΑ

στο

Στο Σέσκλο και το Διμήνι με έκπληξη ανακαλύπτω πόσο οργανωμένοι ήταν οι οικισμοί της Νεολιθικής εποχής. Στο Αθανασάκειο Αρχαιολογικό αρχαίας ιστορίας της Μαγνησίας.

Μουσείο ξετυλίγεται μπροστά μου το νήμα της

Εξερευνώ ό,τι έχει απομείνει από την ένδοξη πόλη

του Δημητρίου: το ανάκτορο, το θέατρο, το ρωμαϊκό υδραγωγείο.

Στην παραλία συναντώ την Αργώ και φαντάζομαι τους Αργοναύτες να ετοιμάζονται για το μεγάλο ταξίδι στην Κολχίδα. Στη συνοικία Παλαιά χάνομαι μες στα δρομάκια και ζωντανεύουν μνήμες του Κάστρου από περασμένους αιώνες… Στα βιομηχανικά

κτήρια που φιλοξενούν νέες χρήσεις συναντιέται το παρελθόν με το παρόν της πόλης. Στο σιδηροδρομικό σταθμό αναπολώ την εποχή που ο Μουτζούρης περνούσε από την οδό Δημητριάδος και έφτανε μέχρι τις Μηλιές. Ευχαριστιέμαι μια πρωινή βόλτα στον παραλιακό ποδηλατόδρομο. Στέκομαι πλάι στα γλυπτά δέντρα στο πάρκο του Αναύρου και απολαμβάνω τη θέα προς τη θάλασσα. Από τα Πευκάκια αγναντεύω την πόλη που απλώνεται κάτω από του Πηλίου τη σκιά και φαντάζομαι τους Κενταύρους να κατεβαίνουν την πλαγιά… Πώς το λέτε εσείς εδώ; ω μπω!, ατατά!: επιφωνήματα θαυμασμού και αποδοκιμασίας με γάνιασες: με κούρασες αγροτούμπανος: είδος μέλισσας

Στην αρχαιότητα ακμάζουν διαδοχικά η Ιωλκός, οι πόλεις των Παγασών και της Γορίτσας, καθώς και η Δημητριάδα. Σε έναν όμως οικισμό παρατηρείται συνεχής κατοίκηση στο πέρασμα του χρόνου: στο Κάστρο του Βόλου!

Πα ίας

λ α ι ά σ ή με ρ α

Άπ οψ ητ

ικ υνο ςσ

ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ – ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ ΕΠΟΧΗ

ΚΑΣΤΡΟ ΒΟΛΟΥ ΣΕΣΚΛΟ ΑΝΩ ΒΟΛΟΣ ΠΕΤΡΟΜΑΓΟΥΛΑ

ΤΕΛΙΚΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ – ΥΣΤΕΡΗ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ ΑΡΧΑΙΑ ΙΩΛΚΟΣ = ΔΙΜΗΝΙ, ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ – Κάθε εποχή ΠΕΥΚΑΚΙΑ, ΚΑΣΤΡΟ ΒΟΛΟΥ ΡΩΜΑΪΚΗ – έχει τους δικούς της ΠΑΛΑΙΟ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ οικιστικούς πυρήνες Οικιστικός πυρήνας της ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗ ΕΠΟΧΗ πόλης θεωρείται το Κάστην περιοχή. ΕΠΟΧΗ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΑ στρο ή συνοικία των Παλαι-

ΚΑΣΤΡΟ ΒΟΛΟΥ

ΚΛΑΣΙΚΗ – ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ ΓΟΡΙΤΣΑ, ΠΑΓΑΣΕΣ, ΑΜΦΑΝΕΣ, ΚΑΣΤΡΟ ΒΟΛΟΥ

ών. Σήμερα είναι ορατά τα κατάλοιπα της βυζαντινής και οθωμανικής οχύρωσης. Ωστόσο, οι ανασκαφές αποκαλύπτουν κατάλοιπα από όλες τις φάσεις του οικισμού.

Η πόλη αρχίζει να επεκτείνεται με βάση τον άξονα της παραλιακής ζώνης. Σήμερα εκεί βρίσκονται τα Επτά Πλατάνια, οι συνοικίες της Μεταμόρφωσης, του Αγίου Νικολάου, του Αγίου Κωνσταντίνου στον Άναυρο, αλλά και η νεότερη συνοικία της Νέας Δημητριάδας κάτω από το λόφο της Γορίτσας.

Σχεδόν ταυτόχρονα με την περίοδο που ξεκινά η βιομηχανική ανάπτυξη δημιουργούνται συνοικίες κοντά στο λιμάνι και το ποτάμι σε άμεση γειτνίαση με τους οδικούς άξονες και το σιδηρόδρομο. Σε αυτή την περιοχή ιδρύονται και οι πρώτες βιομηχανικές εγκαταστάσεις. Εδώ βρίσκονται οι συνοικίες Άγιος Παντελεήμονας, Οξυγόνο, Άγιος Βασίλειος, Ανάληψη και του Καραγάτση.

Από τη συνοικία των Παλαιών στην πόλη του Βόλου 1841-ΣΗΜΕΡΑ

Κάστρο Βόλου, Κάστρο Γόλου, ποιο να είναι το αρχικό; Αυτό που σίγουρα γνωρίζω είναι ότι όλα ξεκίνησαν από εδώ… Από τον 7ο μέχρι το 14ο αι. μ.Χ. η περιοχή ονομάζεται Κάστρο του Γόλου. Στη συνέχεια ακούγονται το Γόλος και το Βόλος παράλληλα.

Γόλος για τους Πηλιορείτες και τους Οθωμανούς Volos για τους Ενετούς και γενικά τους Δυτικούς Βώλος για τους λό γιους Βόλος σήμερα

5 4

H επέκταση της πόλης προς τα δυτικά δεν είναι μεγάλη και πιθανόν να σχετίζεται με την ανάπτυξη του εμπορικού τμήματος του λιμανιού. Το Πεδίο του Άρεως, η Νεάπολη και οι Άγιοι Ανάργυροι είναι οι τρεις συνοικίες που διαμορφώνονται στην περιοχή.

H πόλη επεκτείνεται προς βορρά τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αι. Ο ερχομός των προσφύγων μετά το 1922 δημιουργεί αυξημένες ανάγκες στέγασης και διαμορφώνεται σταδιακά η συνοικία της Νέας Ιωνίας. Αν και για πολλά χρόνια είναι αυτόνομος δήμος, τελικά προσαρτάται στον ενιαίο δήμο του Βόλου. Συνοικίες της Νέας Ιωνίας είναι τα Προσφυγικά, ο Άγιος Σπυρίδωνας, οι Άγιοι Ταξιάρχες, η Ευαγγελίστρια, η Αγία Σοφία και ο Ξηρόκαμπος.

Από το λόφο στα Πευκάκια μπορείς να αγναντέψεις προς την απέναντι πλευρά, όπου απλώνεται η πόλη του Βόλου και δεσπόζει το «αιώνιο» βουνό του Πηλίου.

Από σκίτσα περιηγητών επιβεβαιώνεται ότι τα πρώτα σπίτια στην περιοχή του Άνω Βόλου κτίζονται την Οθωμανική περίοδο. Άλλωστε, ο Άνω Βόλος βρίσκεται στο δρόμο μεταξύ της πόλης του Βόλου και των χωριών του Πηλίου που τη συγκεκριμένη περίοδο είναι πολύ αναπτυγμένα.

Προς τα νότια, στη χερσόνησο, βρίσκεται η ξακουστή Δημητριάδα. Σήμερα ο οικισμός είναι προάστιο της σύγχρονης πόλης του Βόλου με σημαντικούς αρχαιολογικούς χώρους.

ΕΙΔΩΛΙΑ

Τρία νεολιθικά

Στη Θεσσαλία οι πρώτοι μόνιμοι οικισμοί δημιουργούνται κατά τη Νεολιθική εποχή. Οι θέσεις των νεολιθικών οικισμών είναι γνωστές ως «μαγούλες». Κατάγομαι από τη Θεσσαλία και με κατασκεύασε ένας τεχνίτης της περιοχής τη Νεολιθική εποχή. Έξω από το μουσείο θα δεις πώς έμοιαζε ένα νεολιθικό σπίτι! Εξωτερικά είναι κτισμένο με τα πιο ανθεκτικά υλικά: πέτρινα θεμέλια, τοίχοι από κύβους πηλού ψημένους στον ήλιο και ξύλινη στέγη με μια στρώση από άχυρο και από πάνω επάλειψη πηλού για καλύτερη στερέωση και στεγανοποίηση. Εσωτερικά, περίπου στο κέντρο, υπάρχει μια εστία, ενώ η τρύπα στην οροφή διευκολύνει την έξοδο του καπνού. Τις κρύες μέρες η εστία είναι συνέχεια αναμμένη για να διατηρεί το χώρο ζεστό αλλά και για να μαγειρεύουν οι νοικοκυρές. Δίπλα βρίσκονται και άλλοι χώροι για τις καθημερινές ανάγκες των κατοίκων, όπως αποθήκες, καθώς και εξωτερικοί φούρνοι.

αφηγούνται

Το Σέσκλο κατοικείται από την 7η χιλιετία π.Χ. Σταδιακά ο οικισμός επεκτείνεται και καταλαμβάνει έκταση 100 στρεμμάτων. Στο τέλος της 5ης χιλιετίας π.Χ. μεγάλη φωτιά το καταστρέφει και οι κάτοικοι το εγκαταλείπουν. Έπειτα από 500 χρόνια κάποιοι επιστρέφουν και κατοικούν ένα κομμάτι του οικισμού περίπου μέχρι το 1600 π.Χ. Σήμερα το Σέσκλο είναι ένας αρχαιολογικός χώρος στο λόφο Καστράκι, 15 χλμ. βορειοδυτικά του Βόλου.

Ένας από τους σπουδαιότερους οικισμούς στην περιοχή είναι το Σέσκλο, που βρίσκεται σε ένα λόφο χαμηλό πάνω σε ένα σημαντικό σταυροδρόμι. Κάποιοι λένε ότι αρκετοί από τους προγόνους των κατοίκων του χωριού καθώς έρχονταν από την Ανατολή πέρασαν και από εδώ… Άλλοι συνέχισαν το ταξίδι τους προς την Ευρώπη και ορισμένοι εγκαταστάθηκαν μόνιμα στην περιοχή. Οι κάτοικοι ασχολούνται κυρίως με τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Τα εύφορα χωράφια τους βρίσκονται στην πεδιάδα που απλώνεται κάτω από το λόφο. Εκεί καλλιεργούν κυρίως σιτάρι και βόσκουν τα ζώα τους. Μερικοί όμως ασχολούνται και με την κατασκευή πήλινων αγγείων που συνηθίζουν να τα βάφουν λευκά και να τα διακοσμούν με κόκκινες γραμμές, ευθείες ή ζιγκ ζαγκ!

Στην πρωτότυπη μόνιμη έκθεση του Αθανασάκειου Αρχαιολογικού Μουσείου ανάμεσα στα άλλα ευρήματα ξεχωρίζουν τρία ειδώλια. Αν μπορούσαν να μιλήσουν, θα μας έδιναν πολύ χρήσιμες πληροφορίες για τη ζωή σε αυτή την πανάρχαια και σχετικά άγνωστη εποχή…

Κατάλοιπα της «Οικίας του Κεραμέα» Οι αρχαιολόγοι την ονόμασαν έτσι γιατί βρήκαν μέσα πολλά αγγεία που οι κάτοικοι άφησαν φεύγοντας για να γλιτώσουν από την ξαφνική καταστροφή. Στον οικισμό υπάρχουν ίχνη από τα θεμέλια και άλλων σπιτιών, καθώς και σβώλοι από πηλό που προέρχονται από τους τοίχους.

Εμάς μας έφτιαξαν άλλοι τεχνίτες από τη Θεσσαλία. Φαινόμαστε λίγο γε μάτες, αλλά αυτό εί ναι το πρότυπο στα ειδώλι α της εποχής μας. Όλες οι γυναικείες μορφές στα μουσεία κάπως έτσι δείχνουν… Στην περιοχή μας υπάρχουν ση μαντικοί οικισμοί, όπως το Διμήνι. Οι κάτοικ όπως όλοι οι άν οί του, θρωποι της Νεολι θικής εποχής, χρησιμοποιούν λίθι να εργαλεία με τα οπ οία φτιάχνουν πιο γερά σπίτια κα ι καλλιεργούν πιο εύκολα τη γη. Εξημερώνουν πολλ ά ζώα και αρκετοί ασχολούνται με την κτηνοτροφία. Οι πιο δεξιοτέχνε ς κατασκευάζουν χε ιροποίητα αγγεία, με γραπτή και εγχά ρακτη διακόσμηση , που δεν έχουν μόνο οικιακή χρήσ η, αλλά τα ανταλλάσ σουν με προϊόντα απ περιοχές. ό άλλες Έτσι, καταφέρνουν να εξασφαλίσουν οψ ιανό και πυριτόλιθο ύλες που χρειάζοντα , πρώτες ι για την κατασκευ ή λίθινων εργαλείω ν.

Το Διμήνι κατοικείται από τα τέλη της 5ης χιλιετίας π.Χ. χωρίς διακοπή μέχρι το τέλος της Εποχής του Χαλκού. Όταν το επισκεφτείς, μην ξεχάσεις να παρατηρήσεις:

u Τους έξι ομόκεντρους λίθινους περιβόλους που προστατεύουν τον οικισμό. v Τους στενούς διαδρόμους που χωρίζουν τον οικισμό σε τέσσερα τμήματα. w Τα κατάλοιπα των σπιτιών μεταξύ των περιβόλων. x Την πλατεία του χωριού (κεντρική αυλή) στο ψηλότερο σημείο του οικισμού.  Το μέγαρο της κεντρικής αυλής. Τότε, ακμαίος οικισμός πάνω σε χαμηλό λόφο, αγνάντευε τη θάλασσα σε απόσταση μόλις 1 χλμ. Σήμερα, αρχαιολογικός χώρος, απέχει 3 χλμ. από τη θάλασσα και από την πόλη του Βόλου.

ΑΡΓΟΝΑΥΤΕΣ ς ό κ λ ω Ι α ί α χ

Οι

και η

αρ

Όλοι έχουν ακούσει για τους Αργοναύτες… Σύμφωνα με το μύθο, ήταν ήρωες που ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμα του Ιάσονα και έλαβαν μέρος στην Αργοναυτική Εκστρατεία.

ο από την αρχή… Α ς πά τ ί μ ρουμε όμως το Η Αργοναυτική Εκστρατεία

Το Χρυσόμαλλο Δέρας

Κάποτε στη Θεσσαλία ζούσαν ο Φρίξος και η Έλλη, τα παιδιά του βασιλιά Αθάμαντα και της βασίλισσας Νεφέλης. Όταν η μητέρα τους πέθανε, ο Αθάμαντας παντρεύτηκε την Ινώ, που τα ζήλευε πολύ. Η Νεφέλη παρακάλεσε την Ήρα να τα σώσει. Εκείνη έστειλε το ιπτάμενο χρυσόμαλλο κριάρι για να πετάξουν μακριά από τη Θεσσαλία. Καθώς περνούσαν πάνω από τον Ελλήσποντο, η Έλλη ζαλίστηκε και έπεσε στη θάλασσα. Ο Φ ρ ί ξ ο ς συνέχισε μόνος το ταξίδι και έφτασε στην Κολχίδα. Εκεί θυσίασε το κριάρι και χάρισε τη χρυσή προβιά στο βασιλιά Αιήτη.

Κοντά στο βασίλειο του Αθάμαντα βρισκόταν το βασίλειο του Αίσονα, γιου του Κρηθέα. Ο Αίσονας κάποτε αναγκάστηκε να παραδώσει τα κλειδιά του βασιλείου στον ετεροθαλή αδελφό του, τον Πελία. Στο μεταξύ, ο γιος του, ο Ιάσονας, μεγάλωνε στα δάση του Πηλίου, πλάι στο σοφό Κένταυρο Χείρωνα. Όταν ο Ιάσονας ενηλικιώθηκε, κατέβηκε στην Ιωλκό για να παραλάβει την εξουσία από το θείο του. Εκείνος δέχτηκε, εφόσον όμως κατάφερνε ο νεαρός Ιάσονας να του φέρει το Χρυσόμαλλο Δέρας από την Κολχίδα. Κάπως έτσι ξεκίνησε η Αργοναυτική Εκστρατεία, η πρώτη μεγάλη ναυτική εξόρμηση των Ελλήνων! Στην Κολχίδα μετέφερε τους Αργοναύτες η Αργώ, ένα πλοίο της εποχής με 50 κουπιά. Την Αργώ κατασκεύασε ο ναυπηγός Άργος, γιος του Φρίξου, από ντόπια ξυλεία, με τη βοήθεια της θεάς Αθηνάς. Η θεά πρόσθεσε μάλιστα στην πλώρη του πλοίου ένα κομμάτι ξύλο από την ιερή ομιλούσα βελανιδιά της Δωδώνης.

Η «Αργώ» περιγράφεται ως ένα εξαιρετικά γρήγορο και ελαφρύ πλοίο για τα δεδομένα της εποχής.

Τι κρύβεται πίσω από το μύθο της Αργοναυτικής Εκστρατείας; Σε κάποιους ήταν έντονη η επιθυμία να ταξιδέψουν σε άλλους τόπους για: Να εξερευνήσουν καινούργια μέρη. Να έρθουν σε επαφή με άλλους λαούς και να προωθήσουν τα προϊόντα τους. Να βρουν νέες πηγές εξόρυξης πολύτιμων μετάλλων.

Πού να ήταν η αρχαία Ιωλκός;

Ο γραμματικός Ησύχιος τον 5ο αι. μ.Χ. αναφέρει ότι η πόλη ήταν κτισμένη στην άκρη μιας «ιώλκας», δηλαδή ενός απότομου και κατακόρυφου βυθίσματος της ακτογραμμής. Αρχικά οι αρχαιολόγοι την τοποθέτησαν στο λόφο των Παλαιών, ενώ το λιμάνι της στη «Νήλεια», στη θέση Πευκάκια. Οι νεότεροι ερευνητές εντόπισαν την αρχαία Ιωλκό στο τρίγωνο Παλαιά-Διμήνι-Πευκάκια. Η πόλη ιδρύθηκε κατά τη Μυκηναϊκή περίοδο και θεωρούνταν η σημαντικότερη της περιοχής μέχρι και την εποχή των Μακεδόνων.

Μυκηναϊκός οικισμός στα Πευκάκια Το μυκηναϊκό Διμήνι Νοτιοανατολικά του λόφου, πολύ κοντά στο νεολιθικό οικισμό, οι ανασκαφές αποκάλυψαν ένα μεγάλο κτηριακό συγκρότημα σύνθετης μορφής με αυλή στο κέντρο και 11 κατοικίες δίπλα στο μεγάλο δρόμο του οικισμού. Στα δύο μέγαρα του συγκροτήματος βρέθηκαν αποθήκες, εργαστήρια και ενδείξεις αποχετευτικού συστήματος - μάρτυρες ενός σπουδαίου πολιτισμού. Και τα δύο μέγαρα καταστράφηκαν στις αρχές του 12ου αι.

Στο μυχό του Παγασητικού κόλπου, μόλις 3 χλμ. από το Διμήνι, οι αρχαιολόγοι έφεραν στο φως τέσσερα σπίτια της εποχής και τμήμα από το νεκροταφείο του οικισμού. Ερευνητές πιστεύουν ότι εδώ ήταν το λιμάνι της αρχαίας Ιωλκού.

Μυκηναϊκός οικισμός στα Παλαιά Ο οικισμός κατοικούνταν αδιάκοπα όλη τη Μυκηναϊκή περίοδο. Το 12ο αι. π.Χ. οι οικισμοί στο Διμήνι και στα Πευκάκια εγκαταλείφθηκαν και πιθανόν αρκετοί από τους κάτοικους εγκαστάθηκαν εδώ.

ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΑ στήλες ή μ ρ ο φ α ε μ … τις

Λίγα λόγια για την ιστορία της περιοχής και την πόλη

Η περιοχή αρχίζει να κατοικείται από τη Νεολιθική εποχή. Την Κλασική περίοδο οι Παγασές είναι ίσως η πιο σημαντική πόλη και διαθέτει το κύριο λιμάνι της Θεσσαλίας. Το 293 π.Χ. ο Δημήτριος ο Πολιορκητής ιδρύει τη Δημητριάδα. Σύντομα η πόλη εξελίσσεται σε ένα από τα πιο ισχυρά στρατιωτικά κέντρα των Μακεδόνων. Έχει άλλωστε δύο λιμάνια, το ένα στη βόρεια παραλία και το άλλο στον κόλπο της περιοχής Αλυκές, όπως αναφέρει και ο Στράβωνας. Η Δημητριάδα κτίζεται πάνω σε χαμηλούς λόφους πολύ κοντά στην παραλία και σχεδιάζεται με βάση το ιπποδάμειο σύστημα, δηλαδή με δρόμους που τέμνονται κάθετα. Τον 1ο αι. π.Χ. αρχίζει να παρακμάζει, αλλά συνεχίζει να κατοικείται και τις επόμενες περιόδους. Στα μέσα του 6ου αι. μ.Χ. εγκαταλείπεται οριστικά και οι κάτοικοί της μεταφέρονται στην περιοχή του Κάστρου του Βόλου.

Oι γραπτές στήλες της αρχαίας Δημητριάδας –θαυμάσια δείγματα ελληνιστικής ζωγραφικής του 3ου αι. π.Χ.– κοσμούν την Αίθουσα 2 του Αθανασάκειου Αρχαιολογικού Μουσείου. Αρχικά ήταν τοποθετημένες πάνω σε τάφους εύπορων πολιτών… Σε εμάς όμως αποκαλύφθηκαν ως οικοδομικό υλικό που χρησιμοποιήθηκε για να γεμίσει εσωτερικά τους πύργους του τείχους κατά την πρόχειρη επισκευή του τον 1ο αι. π.Χ. Η Στήλη του Δημητρίου γιου του Ολύνπου Η Στήλη του Μενέλαου από την Αμφίπολη

Οι στήλες είναι σημαντικές γιατί αντλούμε πολύτιμα στοιχεία για: • Την καθημερινή ζωή στη

ημητριάδα την περίοδο ακμής της. Δ • Το όνομα, την καταγωγή και τις ιδιότητες των εικονιζόμενων προσώπων. • Την τέχνη της μεγάλης ζωγραφικής της εποχής. • Τα στάδια επεξεργασίας του μαρμάρου.

Επίσης, γιατί είναι εντυπωσιακά αρχαιολογικά ευρήματα!

Οι κάτοικοι Η Δημητριάδα είναι μια σπουδαία πόλη με σχεδόν 25.000 κατοίκους και διαθέτει ένα από τα μεγαλύτερα εμπορικά λιμάνια της εποχής. Πολλοί από τους κατοίκους της προέρχονται από την Κρήτη, τη Μακεδονία, τη Θράκη, την Ήπειρο, την Ιλλυρία, την Ακαρνανία, τη Βοιωτία, τη Σάμο, τη Λέσβο, την Κάλυμνο, αλλά και από την Κύπρο, την Έφεσο, την Αλικαρνασσό, τη Βιθυνία, τη Φοινίκη…

Περίπατος στη Δημητριάδα Η ελληνιστική πόλη απέχει λιγότερο από 2 χλμ. από το Βόλο. Στις αρχές του 20ού αι. ξεκινούν οι ανασκαφικές εργασίες στην περιοχή. Γύρω από τον αρχαιολογικό χώρο υπάρχουν πεύκα, ελιές και αμυγδαλιές, ενώ δύο χείμαρροι, ο Ξηριάς και το Αλιγαρόρεμα, περιβάλλουν τον αρχαίο οικισμό.

Διοικητικό και πνευματικό κέντρο πόλης Το ανάκτορο κατασκευάζεται γύρω στο 293 π.Χ. πάνω σε χαμηλό λόφο στο ανατολικό τμήμα της πόλης. Εξωτερικά μοιάζει με οχυρό, αφού το περιβάλλουν ισχυρά τείχη με πύργους στις τέσσερις γωνίες. Εσωτερικά, στο κέντρο του, ανοίγει μια τετράγωνη αυλή που τριγύρω την κλείνουν στοές. Στα νότια συνδέεται με την Ιερή Αγορά, όπου βρίσκεται ο Ναός της Αρτέμιδος Ιωλκίας.

Τα σπίτια της ελληνιστικής πόλης έχουν στο κέντρο αυλή με πηγάδι, ενώ γύρω από αυτή υπάρχουν τα δωμάτια αλλά και εργαστήρια κάθε είδους. Το θέατρο, που κτίζεται στις αρχές του 3ου αι. π.Χ. και λειτουργεί μέχρι τα τέλη του επόμενου αιώνα, έχει τρία βασικά μέρη: σκηνή, ορχήστρα και κοίλο. Αρχικά η σκηνή είναι διώροφη, σήμερα όμως σώζεται σε ύψος μόλις 1 μ. Η ορχήστρα έχει δάπεδο από πατημένο χώμα, ενώ γύρω από το κοίλο υπάρχει αγωγός που μαζεύει τα νερά της βροχής. Στο κοίλο τα εδώλια (θέσεις των θεατών) είναι από πωρόλιθο. Μόνο αυτά των επισήμων στην πρώτη σειρά ξεχωρίζουν και είναι από γκρίζο μάρμαρο. Τείχη ισχυρά με πύργους προστατεύουν την πόλη. Στο πάνω μέρος έχουν πλίνθους και στα θεμέλια γωνιόλιθους, τοποθετημένους κατά το ισοδομικό σύστημα. Στις αρχές του 1ου αι. π.Χ. οι κάτοικοι επισκευάζουν πρόχειρα τα τείχη για να προστατεύσουν την πόλη από μια ξαφνική απειλή. Σήμερα σώζεται το μεγαλύτερο μέρος των τειχών, μήκους 8 χλμ.

Γύρω από το θέατρο μπορείς να δεις κατάλοιπα από το ρωμαϊκό υδραγωγείο και από ένα σπίτι της εποχής!

Το Με λίγα λόγια… Η κατοίκηση στο λόφο ξεκινά την 3η χιλιετία π.Χ. και συνεχίζεται χωρίς διακοπή μέχρι σήμερα. Ο πρώτος σημαντικός οικισμός είναι της Μυκηναϊκής περιόδου (15ος-12ος αι. π.Χ.). Τους γεωμετρικούς και τους κλασικούς χρόνους παραμένει ακμαίος. Για πρώτη φορά οχυρώνεται τον 4ο αι. μ.Χ. και ως τον 6ο αι. ο πληθυσμός του αυξάνεται. Τη Βυζαντινή περίοδο γνωρίζει μεγάλη ανάπτυξη. Τον 11ο αι. επισκευάζεται το τείχος και προστίθενται και οι πύργοι. Το 1423 οι Οθωμανοί καταλαμβάνουν το Κάστρο του Γόλου. Τα επόμενα 458 χρόνια κανένας χριστιανός δεν ζει πια εκεί. Το 1655 η επίθεση του ενετού Μοροζίνι διαταράσσει την ήρεμη ζωή μέσα στο Κάστρο και προκαλεί μεγάλες καταστροφές. Στη συνέχεια το τείχος επισκευάζεται για τελευταία φορά και η πόλη επιστρέφει στους κανονικούς της ρυθμούς μέχρι την απελευθέρωση, στις 2 Νοεμβρίου 1881. Λίγες δεκαετίες νωρίτερα έχει αρχίσει να κατοικείται και η περιοχή εκτός του Κάστρου… Το Κάστρο του Βόλου στις αρχές του αιώνα

20ός αι.

του ές του Κάστρου… Στιγμ

Γόλου

Ιταλός γεωγράφος Βιτσέντσο Κορονέλι 17ος αι.Οσυνοδεύει τον Μοροζίνι στις στρατιωτικές επιχειρήσεις. Σωστός «ανταποκριτής» της εποχής του, συμπληρώνει το χαρακτικό του με αυτό το υπόμνημα: Molo: αποβάθρα Magazzini: αποθήκες Porta della parte di mare: πύλη προς τη θάλασσα Porta della Ritirata: πύλη διαφυγής

Portello: μικρή πύλη Torrioni intorno la fortezza: πύργοι γύρω από το φρούριο Moschea: τζαμί

του οικισμού το 18ος αι. Απεικόνιση 1779 από ένα δωδεκάχρονο αγόρι, γιο του καπετάνιου μιας σουηδικής φρεγάτας που είναι αραγμένη έξω από το Βόλο.

που διακρίνονται στο σκίτσο μάλλον ανήκουν στον οπτικό τηλέγραφο 19ος αι. Ταπουσύρματα ήταν απαραίτητος για την επικοινωνία με τα πλοία. Ευθεία φαίνεται η Πύλη Καρά-Καπού, ενώ στα αριστερά ο σιδηροδρομικός σταθμός που έχει κατασκευαστεί μόλις δύο χρόνια πριν!

Ο οθωμανικός οικισμός του Κάστρου στη συνοικία Παλαιά (18ος-19ος αι.) Ο οικισμός έχει έκταση λίγο μεγαλύτερη από 60 στρέμματα. Εκεί ζουν 150 οικογένειες Οθωμανών και 800 φρουροί, καθώς και μερικοί Εβραίοι. Ο κεντρικός δρόμος έχει πλάτος 5 μ. και διασχίζει τον οικισμό περίπου στη μέση συνδέοντας τις δύο πύλες. Οι υπόλοιποι στενοί δρόμοι, σε συνδυασμό με τα οθωμανικά σπίτια, δίνουν στον οικισμό ανατολίτικη όψη. Εντός του Κάστρου βρίσκονται και όλα τα διοικητικά κτήρια.

Σε καίρια σημεία υπάρχουν τρεις δημόσιες κρήνες, τα τζαμιά, τα λουτρά, ενώ κοντά στις πύλες είναι οι αποθήκες πυρομαχικών, καθώς και οι αποθήκες φύλαξης του ιστιρά (σιταριού). Το πιο ζωντανό σημείο της πόλης, το τσαρσί (η αγορά), βρίσκεται εκτός των τειχών, κοντά στην προβλήτα του λιμανιού. Εκεί Οθωμανοί και χριστιανοί κάνουν τις αγορές τους στο μεγάλο παζάρι!

Η πυριτιδαποθήκη κοντά στην πύλη που οδηγεί στον κάμπο της Θεσσαλίας.

Σπίτι του Κάστρου Το οθωμανικό λουτρό

Το Τζαμί του Σουλτάν Σουλεϊμάν το 1936

Εμπορικό κτήριο στην οδό Ελασσόνος Η είσοδος στα Παλαιά, αρχές 20ού αι.

Το πρώτο σχέδιο της οχύρωσης του οικισμού γίνεται από τον ιταλό Κορονέλι μετά τα μέσα του 17ου αι.

Τείχος τετράπλευρο, με δύο πύλες, προστατεύει τον οικισμό. Η πιο μεγάλη «βλέπει» προς τη θάλασσα και δεσπόζει στο κέντρο της νότιας πλευράς του τείχους. Η μικρότερη, η Καρά-Καπού (η Πύλη της Ξηράς), ανοίγει στο κέντρο της βόρειας πλευράς. Το τείχος ενισχύουν 27 τετράγωνοι και 2 στρογγυλοί πύργοι, καθώς και μια ρηχή τάφρος. Στη βορειοανατολική γωνία βρίσκεται η ακρόπολη του οικισμού, η οποία διαθέτει επιπλέον οχύρωση και ξεχωριστή είσοδο.

Εργασίες αναστήλωσης και ανάδειξης πραγματοποιούνται στο Κάστρο του Βόλου από το 2011 μέχρι το 2014.

ΘΑΛΑΣΣΑΣ

Εις τον αφρότης

Το λιμάνι στο πέρασμα του χρόνου

4000-1100 π.Χ.

11ος-4ος αι. π.Χ.

3ος αι. π.Χ.-4ος αι. μ.Χ.

Στη σημερινή περιοχή Πευκάκια βρίσκεται το αρχαιότερο λιμάνι του Παγασητικού. Από εκεί ξεκίνησε και η μυθική Αργώ το θρυλικό ταξίδι της. Ίσως εκεί κατασκευάστηκε κιόλας. Σήμερα ομοίωμά της δεσπόζει σε κεντρικό σημείο της παραλίας και είναι ένα από τα σύγχρονα σύμβολα της πόλης!

Tο κύριο λιμάνι της Θεσσαλίας βρίσκεται πιθανότατα στις Παγασές.

Την περίοδο αυτή το πιο σημαντικό λιμάνι της περιοχής, αλλά και ολόκληρου του μακεδονικού κράτους, είναι αυτό της Δημητριάδας.

Τέλος Βυζαντινής περιόδου (14ος-15ος αι.) Το λιμάνι της πόλης διαμορφώνεται στην ίδια θέση που βρίσκεται μέχρι σήμερα. Εξάγονται βιοτεχνικά προϊόντα από το Πήλιο και δημητριακά από το θεσσαλικό κάμπο.

Τα φημισμένα ζαγοριανά καράβια ταξιδεύουν σε όλο το Αιγαίο, τον Εύξεινο Πόντο και την Ανατολική Μεσόγειο. Στα αμπάρια τους κουβαλούν μήλα, κάστανα, καθώς και άλλα προϊόντα της περιοχής. Η καλοκαιρία είναι πάντα σημαντική σύμμαχος στα ταξίδια τους. Δυστυχώς, κάποιες φορές η φουρτουνιασμένη θάλασσα τα κρατά στο βυθό της…

Το 18ο αι. θεωρείται το σπουδαιότερο λιμάνι της Θεσσαλίας. Όλες οι απαραίτητες εγκαταστάσεις για τη λειτουργία του λιμανιού –το τελωνείο, οι αποθήκες, τα εργαστήρια, η αγορά και τα χάνια– βρίσκονται εκτός Κάστρου.

Οθωμανική περίοδος (15ος-19ος αι.) Μαζί με αγροτικά προϊόντα εξάγονται μετάξι και μαλλί. Η πόλη συνδέεται με την Κρήτη, τη Θεσσαλονίκη, τη Σμύρνη, την Αλεξάνδρεια, την Κωνσταντινούπολη και αρκετά ευρωπαϊκά λιμάνια.

Τη δεκαετία του 1890 ξεκινούν οι εργασίες για την εκβάθυνση του λιμανιού. Αναγνωρίζεις στον πίνακα κάποια από τα πλωτά μηχανήματα που βρίσκονται στο λιμάνι;

1881 Μετά την απελευθέρωση ιδρύεται το Λιμενικό Ταμείο Βόλου, που επιβάλλει ειδικούς φόρους για την ολοκλήρωση των λιμενικών έργων.

Το πλοίο «Austria», που φαίνεται έξω από το λιμάνι, είναι από τα παλιότερα μεταλλικά ατμόπλοια. Πριν την εμφάνιση του σιδηροδρόμου τα ατμόπλοια ήταν η πιο άνετη λύση ταξιδιού προς και από την πρωτεύουσα. Μάλιστα, κάποιοι από τους παλιότερους αναφέρουν ότι, όταν οι Βολιώτες επιβιβάζονταν στο λιμάνι του Πειραιά, οι ντόπιοι έλεγαν χαριτολογώντας: «Ήρθαν οι Αυστριακοί»!

1889-1923 Πραγματοποιούνται εργασίες εκσυγχρονισμού και επέκτασης του λιμανιού. Στους λιμενοβραχίονές του μπορούν πια να «δέσουν» ακόμα και τα μεγαλύτερα πλοία της εποχής!

Ο «Κύκνος», ένα παλιό πλοίο που συνέδεε το Βόλο με την Εύβοια και τις Βόρειες Σποράδες τις δεκαετίες του 1950 και του 1960 … Τώρα πια έχει σταματήσει να λειτουργεί και τη θέση του έχουν πάρει μεγαλύτερα και πιο σύγχρονα πλωτά μέσα! Κάποιος από τους παλιούς που το θυμάται, λέει χαρακτηριστικά: «Έφευγαν οι ξαδέλφες μου για την Κύμη και νόμιζα ότι ταξίδευαν στον Ατλαντικό...»

Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος Οι βομβαρδισμοί προκαλούν πολλές ζημιές και στο λιμάνι της πόλης…

1949-1983 Το λιμάνι αποκτά σταδιακά τη σημερινή του όψη.

Το λιμάνι του Βόλου είναι το τρίτο μεγαλύτερο εμπορικό λιμάνι της χώρας και εξυπηρετεί περίπου 400.000 ταξιδιώτες το χρόνο.

Σήμερα Σε καθημερινή βάση πλοία συνδέουν το Βόλο με τις Βόρειες Σποράδες (Σκιάθο, Σκόπελο, Αλόννησο), ενώ το καλοκαίρι εκτελούνται ειδικά δρομολόγια προς τις Κυκλάδες, το Ανατολικό Αιγαίο και την Κρήτη. Μέχρι τα τέλη του 20ού αι. υπάρχει σύνδεση ακόμα και με τη Συρία!

ΦΟΥΓΑΡΑ

Τα

της

19ος αι.: Οι πρώτες βιομηχανίες

Λίγο πριν την απελευθέρωση από τους Οθωμανούς οικογενειακές επιχειρήσεις με μικρά κεφάλαια εξελίσσονται σταδιακά σε βιοτεχνίες, που διαθέτουν κατάλληλο εξοπλισμό και ικανό αριθμό εργατών. Παράλληλα, αρκετοί από τους επιχειρηματίες του Πηλίου στρέφονται στο Βόλο. Πολλοί από αυτούς που έχουν μεταναστεύσει στην Αίγυπτο και στη Μικρά Ασία επιστρέφουν τώρα και επενδύουν τα κεφάλαιά τους σε νέες οικονομικές δραστηριότητες, όπως στην υφαντουργία, τη διατροφή, την επεξεργασία καπνού, τη σιδηρουργία και τη βυρσοδεψία.

Μερικές από τις βιομηχανίες που αλλάζουν τη φυσιογνωμία της πόλης!

20ός αι.: Ακμή και παρακμή

Κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο οι βιομηχανίες της πόλης επιβιώνουν τροφοδοτώντας με τα προϊόντα τους το στρατό. Η περίοδος ειρήνης φέρνει νέο αέρα σταθερότητας και μέχρι το 1930 τα εργοστάσια του Βόλου απογειώνονται! Όμως, η ανάδειξη του Πειραιά σε νέο οικονομικό κέντρο, σε συνδυασμό με την οικονομική κρίση του 1929, οδηγεί στην παρακμή των βιομηχανιών της πόλης. Μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο 8 από τις 22 βιομηχανίες κλείνουν, ενώ οι υπόλοιπες υπολειτουργούν. Το 1955 σεισμοί πλήττουν το Βόλο και προκαλούν ζημιές σε πολλές εγκαταστάσεις. Μέχρι το 1960 τα περισσότερα εργοστάσια είναι καταχρεωμένα και περνούν στον έλεγχο των τραπεζών. Οι βιομηχανίες συρρικνώνονται και όσες μονάδες παραμένουν ζωντανές είναι εκτός οικισμού, σε ειδικά διαμορφωμένη ζώνη. Tα επόμενα 20 χρόνια οι βιομηχανίες διανύουν περίοδο ανάκαμψης για τελευταία φορά.

υ ο μ ς η πόλ

Ποιες από αυτές αναγνωρίζεις;

1841: Χαλβαδοποιία Τσούγκου

1869: Ατμόμυλος Μουσούρη

1872: Βυρσοδεψείο Α. Γεωργίου και Ζ. Νικούλη

1883: Σιδηροβιομηχανία Σταματόπουλου

1890: Καπνοβιομηχανία Ματσάγγου

1893: Εργοστάσιο Ποτών Κούτσικος

1893: Εργοστάσιο Φωταερίου Σπ. Κριτσελή

1905: Υφαντουργείο Παπαγεωργίου

1914: Αλευροβιομηχανία Λούλη

1924: Μεταξουργείο Ετμεκτζόγλου

1926: Πλινθοκεραμοποιείο Τσαλαπάτα

ΥΦΑΝΤΟΥΡΓΕΙO ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

Το 1905 ο Γεώργιος Παπαγεωργίου ιδρύει στο Βόλο το πρώτο εργοστάσιο υφαντουργίας. Η επιχείρηση αναπτύσσεται με αλματώδη ρυθμό, με υποκαταστήματα στην Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη, το Λονδίνο, τη Δρέσδη και αλλού. Το 1932 η βιομηχανία διαθέτει 350 αργαλειούς, 1.300 εργαζόμενους και τα υφάσματά της μπορούν να συγκριθούν με τα καλύτερα των ευρωπαϊκών αγορών. Πολύ κοντά στη βιομηχανία κτίζονται και οι κατοικίες των εργατών, που έχουν δωρεάν ιατρική και φαρμακευτική περίθαλψη. Από το Δεκέμβριο του 2004 στο χώρο του παλιού εργοστασίου λειτουργεί εμπορική αγορά.

ΚΑΠΝΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΜΑΤΣΑΓΓΟΥ

Ο Νικόλαος Ματσάγγος ιδρύει τη βιοτεχνία καπνού το 1890. Αρχικά η κοπή του καπνού γίνεται με τα χέρια, από ειδικούς τεχνίτες και με τη βοήθεια του «χαβανιού»! Το 1910 εισάγεται η πρώτη καπνοκοπτική μηχανή από την Αγγλία και μέσα σε δέκα χρόνια το εργοστάσιο επεκτείνεται και εκσυγχρονίζεται με νέα μηχανήματα από την Αμερική. Την περίοδο της Κατοχής το προϊόν λειτουργεί και ως νόμισμα της περιοχής! Το 1947-1948 η βιομηχανία κατακτά την πρώτη θέση στην Ελλάδα και απασχολεί 1.850 εργαζόμενους. Το 1963 η επιχείρηση περνά στο κράτος και το 1972 κλείνει οριστικά. Στη συνέχεια την αγοράζει το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.

ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΑ ΚΤΗΡΙΑ

χή… ο π ε η ι Αλλάζε … αλλ άζουν ΑΛΕΥΡΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΚΥΛΙΝΔΡΟΜΥΛΟΙ ΛΟΥΛΗ

Οι αδελφοί Λούλη ιδρύουν το 1914 τη γνωστή βιομηχανία αλευρόμυλων. Κατά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο μεγάλο μέρος της παραγωγής προμηθεύει τον ελληνικό στρατό. Μέχρι το τέλος της δεκαετίας του ’80 η παραγωγή φτάνει τους 700 τόνους τη μέρα. Γίνονται εξαγωγές στην Αίγυπτο, την Κίνα και σε άλλες χώρες. Το 1977 ο Ν. Λούλης ιδρύει νέο μύλο στη βιομηχανική περιοχή. Σήμερα στη θέση των σιλό (αποθηκών σιτηρών) έχουν κατασκευαστεί νέα πολυώροφα κτήρια, όπου από το 2005 λειτουργεί πολυχώρος αναψυχής.

χρήση

ΠΛΙΝΘΟΚΕΡΑΜΟΠΟΙΕΙΟ ΤΣΑΛΑΠΑΤΑ

Το 1917 o Σπυρίδων και o Νικολέτος Τσαλαπάτας ιδρύουν το πρώτο εργαστήριο που απασχολεί 20 εργάτες. Μέχρι το 1940 η επιχείρηση διανύει τη χρυσή εποχή της και παράγει 7.000.000 τούβλα και 2.000.000 κεραμίδια το χρόνο, που προμηθεύουν κυρίως την αγορά της Θεσσαλίας αλλά και της Κρήτης. Το 1975 το εργοστάσιο κλείνει οριστικά. Από το Μάρτιο του 2007 ο χώρος λειτουργεί ως πολιτιστικό κέντρο.

ΑΝΑΠΟΛΗΣΕΙΣ ι α κ ι ο π ω ρ θ Άν στιγμές της νέας πόλης

Ο Δημήτρης Σπύρου μέσα από το διήγ

ημά του

Καφενείο ο κόκκινος σκούφος

φωτίζει πτυχές της καθημερινής ζωή ς της πόλης στις αρχές του 20ού αι.

Στο κέντρο της πόλης… Στην Ερμού, την Ιάσωνος, την Ιωλκού, τη Δημητριάδος και στα κάθετα μικρά δρομάκια, βούιζε ο κόσμος σα μελισσοκούβελο. Άλλοι πουλούσαν, άλλοι αγόραζαν κι άλλοι παζάρευαν μικροπράματα. […] Τα μαγαζιά κολλημένα το ένα δίπλα στο άλλο. Χαλβαδοπωλεία, εδωδιμοπωλεία, παγοπωλεία, κατοπτροποιεία, κλειθροπωλεία, μαχαιροποιεία, πιλοποιεία, ποτοπωλεία, καθεκλοποιεία, βιβλιοδετεία, καπνοπωλεία… Εντυπωσιακές ήταν οι διαφημιστικές ταμπέλες των ασφαλιστικών εταιριών: North British, Άνω Ρήνου, Sun Fire Οffice, Γενικαί Ασφάλειαι Τεργέστης, Assicuratrice Italiana, Αδριατική, Mutual Life, Εθνική, Esperanse. […] Στη Δημητριάδος είδα πολλούς περίεργους να έχουν περικυκλώσει το καινούριο κουπέ που είχε φέρει ο επιχειρηματίας Νικόλαος Τσαλαπάτας και το έσερναν δυο υπέροχα άλογα μαύρου χρώματος. […] «Πρόοδος αγαπητέ! Ο Βόλος προσομοιάζει πλέον με τας πολιτισμένας ευρωπαϊκάς πόλεις…», σχολίασε ένας γενειοφόρος με μονόκλ.

Η πόλη μεγαλώνει – Οι απογραφές Θεοφάνια στην παραλία το 1928. Όλοι φορούν καπέλα, κατά τη συνήθεια της εποχής. Τα παιδιά πηλήκια, οι κυρίες κλος και οι κύριοι ρεπούμπλικες ή φεντόρες!

Η πρώτη απογραφή το 1881 αναφέρει 5.000 κατοίκους, ενώ το 1896 ο πληθυσμός φτάνει τους 16.700 κατοίκους. Τα επόμενα 24 χρόνια ο πληθυσμός διπλασιάζεται και η πόλη αριθμεί 30.000 κατοίκους!

Οδός Δημητριάδος – Μια σημαντική προσωπικότητα Το τρενάκι περνά από την οδό Δημητριάδος. Στην άκρη του δρόμου σωροί από κάρβουνο…

Σε αυτόν το δρόμο έζησε και ο δικηγόρος Νικόλαος Γάτσος (1864-1934). Ασχολήθηκε με την πολιτική αλλά και τη δημοσιογραφία. Πολύ σημαντική ήταν η υπεράσπιση του διευθυντή του Ανώτερου Δημοτικού Παρθεναγωγείου Δημήτρη Σαράτση και του υπέρμαχου της δημοτικής γλώσσας Αλέξανδρου Δελμούζου, κατά την υπόθεση των Αθεϊκών, σε δίκη που έγινε στο Ναύπλιο το 1914.

Σχολικές αναμνήσεις

Oδός Ερμού – Η Σκάλα του Μιλάνου Από το 1919 απέναντι από τον Άγιο Νικόλαο υπήρχε ένα απλό, ταπεινό κτίσμα που μέσα του έκλεινε για χρόνια την ψυχή της πόλης. Ο Στέφανος Μιλάνος και οι γιοι του διασκέδασαν πολλές γενιές Βολιωτών και τους μύησαν στους ήχους της ρεμπέτικης μουσικής! Το 1978 το ταβερνείο μεταφέρθηκε στη συμβολή των οδών Ιωλκού και Αναλήψεως. Το 2006 έκλεισε οριστικά…

κοινωνίας ς ή ικ τ η ρ τη . ις της συν υ Σκοινιά Οι απόψε του κυρίο ου

ακείο όμα τ το φαρμ πό το στ α ν α τ ν Μπήκα σ ο χεται η έμ ρωποι κρ εγε ότι έρ άλεϋ θ λ ν έ ά υ ο α κ π έ Δ ού Χ α Συνοδιν : «Ο κομήτης του ρόιεροκήρυκ υ ο ξ μ έ σ ντα η χ υ κό ό ο δ τ γ ο ια ε ε θ λ έ ά συντ η γη κ ες αυτή λα από τ εφημερίδ ις τ σ ι α κ περνά δίπ και θα τε σει τη γη ς διαβάζε ή ω π π υ Ό τ χ . α ια θ ν όσμος ουρά του έμισε ο κ έες γ η ι ά τ ρ ιό ο δ φ τη αυτό ικές ιδ ρίψει. Κι τις αθεϊστ ε τ ε και ίζ ρ μας συντ ω ν . Ακόμη […] Γ ίς . ε ς β ύ ε ο σ λ α ω τ αμαρ πό τους παρασύίδονται α πιτήδειοι ε ι ο ρ ο φ που διαδ ιά ούν σε τους καλ λη μας, δ ό ι π α κ ν ς η ε τ τ ι το γά εις διδάσκετα φελείς ερ α ν ε ς δ υ ο υ τ ο ν π ό ντί ρου ι οποίες α λφότητες ο ε δ , ς α ίε ς ρ έ ω ικ ε εργατ ορες θ ]» «Τρώαλλά διάφ μίσος. [… ο τ ν υ ο ευαγγέλιο σ υν σωύσ . Φτιάχνο γάπη κηρ ή α υ ε ν κ η σ τ α ρ ια α ναξε γ Μεγάλη Π ει η εκκλησία!», φώ η τ α λ ά γ νε ορίσ α τους αφ […] ματεία. Ν ο φαρμακοποιός. ος ξαναμμέν

[…] έξω από το ιδιωτικό σχολείο της κυρίας Αναστασάκη είδα τις Μαθήτριες στο προαύλιο να χορεύουν και να τραγουδούν: «Πόλκα, μαζούρκα, βαλς και σοτίς ελάτε κοριτσάκια να μάθετε κι εσείς…» […] Μαθήτριες ποζάρουν μέσα και έξω από τον «Μουτζούρη» το 1930.

Οι νέες ιδέες – Τα σχολεία Δύο ήταν τα εκπαιδευτικά ιδρύματα αποκλειστικά για κορίτσια, οι Καλόγριες (Ελληνογαλλική Σχολή Βόλου), που ιδρύθηκαν το 1904, και το Ανώτερο Παρθεναγωγείο Βόλου, που ιδρύθηκε το 1908. Το Παρθεναγωγείο μάλιστα προκάλεσε αντιδράσεις στη συντηρητική κοινωνία της εποχής με τις προοδευτικές μεθόδους διδασκαλίας που εφάρμοζε.

Στο δρόμο και στις βιοτεχνίες – Οι διεκδικήσεις… Από τα τέλη του 19ου αι. με την ανάπτυξη της βιομηχανίας στην πόλη άρχισαν να δημιουργούνται σωματεία που στήριζαν τα αιτήματα των εργατών στα εργοστάσια. Αρκετοί ήταν και οι διανοούμενοι που θέλησαν να βοηθήσουν. Μεταξύ αυτών ξεχώρισε ο δικηγόρος Κωνσταντίνος Ι. Ζάχος, πρόεδρος του Πανεργατικού Συνδέσμου «Η Αδελφότης». Το 1908 ιδρύθηκε το Εργατικό Κέντρο Βόλου, το πρώτο στην Ελλάδα. Το κέντρο, εκτός από συνδικαλιστική, είχε και εκπαιδευτική δράση. Συχνά ήταν τα επιμορφωτικά σεμινάρια του Νυχτερινού Σχολείου, αλλά και οι λογοτεχνικές βραδιές. «Ημέρα του Αγρότου – 21 Μαρτίου 1949». Το πλήθος είναι μαζεμένο σε κεντρικό δρόμο της παραλίας.

ΘΕΑΤΡΟ& θάλασσα

ο τ Σ

Παραστάσεις σε καφενεία και θέατρα O πρώτος θίασος ήρθε στην πόλη το 1870 και οι πρώτες παραστάσεις δόθηκαν στα καφενεία του Ηλία και του Τζοάννου. Τις παραστάσεις παρακολουθούσαν και οι κάτοικοι των χωριών του Πηλίου. Το θέατρο δεν ψυχαγωγούσε απλώς, αλλά ενίσχυε και την αγωνιστική διάθεση των κατοίκων. Μάλιστα, ο κόσμος το αγαπούσε τόσο πολύ, που συχνά συμμετείχε εθελοντικά στο στήσιμο των παραστάσεων. Κάποιοι βοηθούσαν στη διαμόρφωση του σκηνικού, δανείζοντας τα έπιπλά τους, ενώ ερασιτέχνες ηθοποιοί από την πόλη συμπλήρωναν τον περιοδεύοντα θίασο, όταν δεν υπήρχαν αρκετοί ηθοποιοί.

Δημοτικό Θέατρο

Αχίλλειον

Στη

φωτογραφία Το ιδιαίτερα κομτου 1935 ψό κτήριο, με μπροστά από την εντυπωσιακή την είσοδο οροφή που άνοιγε μπορεί κανείς και έκλεινε, κατανα διαβάσει σκευάστηκε στα μέσα της δεκαετίας το πρόγραμμα της θερινής περιόδου: του 1920 και λειτουργεί μέχρι σήμε- «Προβολές: 8 και 10. Εισιτήριο: Πλατεία 6,50 δρχ. Υπερώον 5,00 δρχ.» ρα. Αρχικά ήταν το μόνο κινηματοθέατρο στο Βόλο. Εκεί εργάστηκαν και οι αδελφοί Ψυχούλη, που από Σινέ ΤΙΤΑΝΙΑ το 1899 με τη φορητή τους μηχανή έφεραν τον κινηματογράφο στην πόλη. Σήμερα, αν και η όψη του δεν έχει αλλάξει πολύ, μισοκρύβεται πίσω από τα τραπέζια, τις καρέκλες των καφέ, αλλά και τους πάγκους των μικροπωλητών.

Το πρώτο κτήριο, στην οδό Δημητριάδος, εγκαινιάστηκε στις 2 Φεβρουαρίου του 1897. Η κεντρική αίθουσα είχε πλατεία, θεωρεία, αμφιθεατρικό εξώστη και χωρητικότητα 500 με 600 άτομα. Μέχρι τις 2 Απριλίου του 1939 σημαντικά ονόματα της εποχής έδωσαν εκεί παραστάσεις: Κυβέλη, Βεάκης, Νέζερ, Κοτοπούλη, Αττίκ… Δυστυχώς, το κτήριο καταστράφηκε από τους σεισμούς του 1955. Το καινούργιο Δημοτικό Θέατρο κτίστηκε 50 χρόνια αργότερα στην πλατεία Ρήγα Φεραίου.

τη

Στις αρχές του 20ού αι. το όνομά του ήταν Ρεξ. Αργότερα μετονομάστηκε σε Τιτάνια και μέχρι τη δεκαετία του ’70 ήταν από τους πιο αγαπημένους κινηματογράφους της πόλης. Εκεί οι παλιότεροι απόλαυσαν σε πρώτη προβολή ελληνικές, αλλά και ξένες ταινίες, όπως το Θωρηκτό Ποτέμκιν του Αϊζενστάιν!

Κι όταν ανέβαινε ο υδράργυρος, αγαπημένη διασκέδαση… οι εξορμήσεις στις κοντινές παραλίες. Το πρωί για μπάνιο και το βράδυ για χορό στα κέντρα Άναυρος (το σημερινό Ακταίον), Αύρα και Καλλιθέα.

Εφημερίδα ΘΕΣΣΑΛ

Σάββατο

ΙΚΟΣ ΤΥΠΟΣ

«ΛΟΥΤΡΑ ΠΑ 5 Ιουλίου 1930 ΛΛΙΩΝ ΑΛΥΚΩΝ ουδεμίαν επιβάρ Αι βενζίναι εκτε υνσιν πλην της λούν κανονικώτα πλητον ρωμής του πρ δρομολόγιον απ οσφερομένου πο ό πρωίας μέχρι το ύ. Οι βα - λαμβάνοντες μέρο θείας νυκτός, αν ς εις τα μπαίν-μι τί 5 δραχμών με ξτ, τ’ υποχρεούνται να επιστροφής. Οι λο φέρωσι μαγιό ευ υόμενοι υπόκειντ πρεαι πές. Οι μη λαμβάν εις πληρωμήν ει οντες μέρος εις αυ σιτηρίου 3 δραχμώ τά ν. οφείλωσιν να φέ Οι μη λουόμενο ρωσιν ευπρεπή πε ι, δεν υπόκεινται ριεις σκελίδα».

Μεικτά μπάνια στον Άναυρο και τις Αλυκές… Οι καμπίνες στον Άναυρο άρχισαν να λειτουργούν το 1904. Άντρες και γυναίκες είχαν αυστηρά τη δική τους πλευρά στην παραλία, μέχρι να καθιερωθούν τα μεικτά μπάνια. Αυτό άλλωστε επιτηρεί και ο ναύτης, στο βάθος της φωτογραφίας. Αν κάποιος παραβίαζε τα όρια μεταξύ των περιοχών για τα δύο φύλα, ένα σφύριγμα ήταν αρκετό για να τον επαναφέρει στην τάξη!

Στις Αλυκές, το 1932, άντρες και γυναίκες παίζουν με το τόπι, χωρίς καμιά απαγόρευση. Τα μεικτά μπάνια (bains mixtes) είναι πια γεγονός!

Μετά την παραλία ήταν πολύ συνηθισμένη μια στάση στο γνωστό ζαχαροπλαστείο του Βούλγαρη, στην οδό Δημητριάδος. Εκεί σύχναζαν κυρίως τις Κυριακές οι Βολιώτες για να απολαύσουν σιροπιαστά, εργολάβους και παγωτά! Σήμερα στο κτήριο της Μινέρβα λειτουργεί η πιο παλιά καφετέρια της παραλίας του Βόλου. Τα ξημερώματα της Πρωτοχρονιάς ακόμη μαζεύονται οι Βολιώτες για να πιουν τον πρώτο καφέ της χρονιάς και να απολαύσουν τις υπέροχες πάστες!

ΙΣΤΟΡΙΕΣ

Σιδηροδρομικές Ακολουθώντας τον Μουτζούρη

… η διαδρομή ΣΗΜΕΡΑ

Υπεύθυνος κατασκευής των Θεσσαλικών Σιδηροδρόμων αλλά και της γραμμής για το τρενάκι του Πηλίου ήταν ο ιταλός μηχανικός Εβαρίστο ντε Κίρικο. Το έργο ξεκίνησε το 1881 και ολοκληρώθηκε το 1886. Αρχικά συνέδεε το Βόλο με τη Λάρισα με τέσσερα καθημερινά δρομολόγια που το καθένα διαρκούσε δυόμισι ώρες. Στη συνέχεια η γραμμή επεκτάθηκε και σε άλλα σημεία του θεσσαλικού κάμπου.

Η γραμμή Βόλος-Μηλιές

τότε (από το 1882)

κατοικία του σταθμάρχη

Οι εργασίες για τη νέα γραμμή ξεκίνησαν στις 24 Μαρτίου του 1894. Το 1896 ολοκληρώθηκε το κομμάτι μέχρι τα Λεχώνια. Έπειτα προτάθηκε επέκταση της ίδιας γραμμής και το έργο παραδόθηκε τον Ιούνιο του 1903. Τελικά, η γραμμή (μήκους 28 χλμ.) έφτασε μέχρι τις Μηλιές, αντί για τη Ζαγορά που ήταν η αρχική πρόταση. Η σιδηροδρομική γραμμή … • Συνέδεε το Βόλο με χωριά του Πηλίου. • Λειτουργούσε και ως αστική συγκοινωνία με στάσεις σε επιλεγμένα σημεία της πόλης, όπως λουτρά, καφενεία ή εργοστάσια. Το τρενάκι ξεκινούσε από το σιδηροδρομικό σταθμό του Βόλου, διέσχιζε την πόλη πατώντας σε ειδικούς τροχιόδρομους και, αφού περνούσε πάνω από οκτώ γέφυρες, μέσα από δύο σήραγγες και κάτω από πέντε λίθινες διαβάσεις πεζών και αμαξών, έφτανε στις Μηλιές, στον τελικό προορισμό του.

Ξεκινά από τα Άνω Λεχώνια, κάνει μόνο μία στάση στην Άνω Γατζέα και καταλήγει στις Μηλιές. Διαρκεί μιάμιση ώρα.

Πεζοί και άμαξες περνούν μπροστά από το σιδηροδρομικό σταθμό του Βόλου στις αρχές του 20ού αι.

Π αρ

ου Βόλου 1945 αλία τ

τώρα (από το 2006) Σιδηροδρομικό Μουσείο Βόλου

Το τρένο, όταν περνούσε μέσα από την πόλη, μείωνε ταχύτητα. Όποιος πεζός ήθελε μπορούσε να ανέβει εύκολα ακόμα κι αν δεν ήταν σε στάση. Σε αυτή τη φωτογραφία ένα καλοκαιρινό βαγόνι περνά από κεντρικό σημείο της πόλης. Διακρίνονται τα τραπεζοκαθίσματα του κέντρου Κύματα και το θέατρο Θέτις όπου παρουσιάζονταν παραστάσεις Καραγκιόζη.

Οι σταθμοί και οι στάσεις της παλιάς διαδρομής

Λεχωνιά Μουτζούρη έλεγαν το τρενάκι του Πηλίου εξαιτίας Δημητ Παγασαί ριάς του μαύρου καπνού που άφηνε στο πέρασμά του. ΙάσωνΆναυρος ά ρι Αγ α: ατ όμ ον ν νές του είχα Μα Όμως, και οι ατμομηχα ίρη Ιωλκός Αργώ H οικογένεια Ντε Κίρικο και το τρένο του Βόλου Ο Εβαρίστο ντε Κίρικο με την οικογένειά του κατοικούσαν στην περιοχή του Αγίου Κωνσταντίνου. Το σπίτι τους ήταν δίπλα στο μεγάλο κτήριο της φωτογραφίας, όπου στεγάζονταν οι μύλοι Ζαρζαμπά-Καπουρνιώτη. Γιος του ιταλού μηχανικού ήταν ο γνωστός ζωγράφος Τζόρτζιο ντε Κίρικο. Τις πρώτες σπουδές του τις έκανε στη Σχολή Καλών Τεχνών της Ελλάδας κοντά σε σπουδαίους δασκάλους, όπως ο Κ. Βολανάκης, ο Γ. Ιακωβίδης και ο Γ. Ροΐλος. Στη συνέχεια εξελίχθηκε σε κύριο εκπρόσωπο της μεταφυαφία του, αυτοβιογρ ν τη σ ι ε σικής ζωγραφικής και το έργο ρ φέ … Όπως ανα ς γεννήθηκε του άσκησε μεγάλη επιρροή στο ς Θεσσαλία η τ α σ υ ο ύ ε τ ρω κίνημα του σουρεαλισμού. τα κεριά Βόλο, την π

Για την ιστορία των

θεσσαλικών σιδηροδρόμων θα μάθετε περισσότερα στον πρώτο όροφο του αναστηλωμένου κτηρίου του σιδηροδρομικού σταθμού.

Αν και ο μεγάλος ζωγράφος έφυγε πολύ μικρός από το Βόλο, οι μνήμες έμειναν για πάντα χαραγμένες μέσα του. Παρατήρησε καλά τους πίνακες…

υ «στο υ 1888 πο ο τ η λ ύ Ιο ό τ ε ένας τον καυ , και φυσούσ ια γ ή π ο ρ η κ ληνες λιώναν στα ή που οι Έλ ικ ρ φ Α ν η τ ς από καυτός αέρα ν λίβα...» τον ονόμαζα O μικρός Τζόρτζιο ντε Κίρικο μαζί με το μικρότερο αδελφό του Ανδρέα και τους γονείς τους Εβαρίστο και Τζέμα.

Μήπως αναγνωρίζεις κάποιο σημείο της πόλης;

Στη

ΚΕΝΤΑΥΡΩΝ

γειτονιά των

Σύντομο χρονολόγιο του Πηλίου

Οθωμαν

15ος-19 κή περίοδος ος αι.: Ο κτητές α Βυζαντινή περίοδος διαφορο ι καταύν για τ ορεινές Η Μαγνησία ανήκει ις π στη Μακεόλοι οι εριοχές. Σχεδό δονία. Οι επιδρομέ το υ σ χ ο ν ς ρ τω θ ισ ν ν Σλ τια ά- στρ βων και των Γότθ ου μύ κατοικού υς θέου, καθ νοί του Κάτ ή ω ν χ ερ ημώ- κά ώ Επο νταυροι δοση το ι μινουν την περιοχή κα τοικοι α ς και πολλοί έ ά ι οι οικισμοί α ρ Κ π κ ό άλλες α ι ς π Ο οχές εγ του Πηλίου παρακμ περι… Η νθρώπου με μια ό κ άζ α ν ου θ ν. υ ίσ τανται α να βα δ ι ς ια 4ο ω ο ςύ κ 10 π φ ος ά σταο αι α μ .: σ σ τ ω Στο βουνό ζουν ι το Πήλιο Αρχαιότη ήλιο: λει μ άλογα. Σύ ίναι άνθρ πάμ κ ο λί α γε ρ ς ι φ φτ δ ω ώ χέ ια Π ς οικογένειες χωνονται τ ε ν α 24 χω Πόλεις στο τά στη σημερινή σούς εκδοχή, ύν σχεδό υνά τ ο ρι υ κώ . ν πο υ δουλεύουν σε ιδ ριά ο ο κον ιοάλλη υκλοφορ υν στα β ι στο Ολιζών: κτησίες βυζαντινώ κ ο ο ι ή ζ ν επιφανών ιδέξ οι, που σημεριν Μηλίνα. οικογενειών. φιππ ίτερα επ ένταυρος οντά στη έ κ Σήμερα : η α π ό τ α ρ ι ν Κο (Κ ιδ ιο ι λ υ 10 α ος ή ο -1 ν 4ο ί ρ ς Π αι .: Ιδρύονται πολλά Η σπάν και ε ι του ταύ ρο). Το των ημερινά μονα Μπούφα. ια φυσ τά στα σ ύ στ ν γ ήρ α ο ική ο ια α ί κ ή κα τ φ ι : κ ν το ιά, σε η ι βο ν υ ν υν ο ώ ό θυ θ ο κ τ ε μί τ η α Μ συνδυα μορζει μεγάλη μοναστ . ντώ θερινή κ στα δάσ ια ε ν τ ώ σμό με ο κ ιχ ρ υ ική κοινότης παραδ Λε = στο σημε αι η ών, ενώ ούμενα Άνω τά ο τα ν σ . κ ο Κο ια κ ντ ι ά : κ σε α α σ ο αυ ρ ύ μούς κα τά τα μοναστήεχ θε είν λαυθ ι τα θρη ς οικιθρυ- Σπά ρια θα ιδρυθούν λά τρ πιων σ μ ικ ν ρ η ευτικά αρ ε μ γό ολύμ ε τα πολ ν και οι των νό Χόρτο. μ τε η ε ρα τα ία, σημερινά χωριά το ντά στο σ υ μ ς το Πήλ έχουν αναγάγε υ Πηλίου. του τριγυρίζο οι νύμφε εί- Κασθαναία: κο ιο ι ό προορισ σε αγαπημέν νερά Δρυάδες, άρχει νερ ν το νό Κεραμίδι. ο μ ό. π α λικές ν. Όσο υ , ενώ, ότ ι και ς ω α ε ρ τ δέντ τυχισμέν ι, χάνον υ τα ναι ε ξαφανίζε ε νερό μαζί του. αυτές

Οι κάτοικοι του Πηλίου την περίοδο της οθωμανικής κατάκτησης

Ενώ ο οικισμός του Κάστρου στο Βόλο είναι σε στασιμότητα, τα χωριά του Πηλίου αναπτύσσονται και οι κάτοικοι επιδίδονται σε νέες οικονομικές δραστηριότητες. Ο αέρας δημιουργίας που πνέει στο βουνό των Κενταύρων επηρεάζει τις εξελίξεις και θέτει τις βάσεις για τη διαμόρφωση της νέας πόλης του Βόλου τα επόμενα χρόνια.

Στα ίχνη του Θεόφιλου …

… η αρχιτεκτονική του

Τα σπίτια στο Πήλιο, αν και ακολουθούν διάφορους τύπους, είναι συχνά διώροφα και κατασκευασμένα από ντόπια πέτρα. Ξεχωρίζουν: Πύργος Κοκο σλή (~1920). • Για το μεγάλο σκεπαστό Χαρακτηριστικ ό δείγμα πηλιορείτικου μπαλκόνι (σαχνισί) με το σπιτιού! μεταλλικό κιγκλίδωμα στην πρόσοψη. • Για την τετράριχτη στέγη από πλάκες σχιστόλιθου.

Το Λαογραφικό Μουσείο Θεόφιλου στην Ανακασιά Το αρχοντικό που κτίζεται το πρώτο μισό του 19ου αι. ανήκει μέχρι το 1905 στην οικογένεια Χατζηαναστάση. Μετά περνά στην κατοχή του μυλωνά Γιάννη Κοντού. Το 1912 ο λαϊκός ζωγράφος Θεόφιλος Χατζημιχαήλ διακοσμεί με τοιχογραφίες σε δύο ζώνες τη σάλα του ορόφου. Στην πάνω ζώνη 14 μεγάλοι πίνακες αφηγούνται σκηνές από την Ελληνική Επανάσταση, ενώ στην κάτω η θεματολογία των παραστάσεων είναι από τη φύση. Μεταξύ αυτών παρεμβάλλονται απεικονίσεις που έχουν ως πηγή έμπνευσης την αρχαία ελληνική μυθολογία και τοπία από το Πήλιο. Δυστυχώς, ο σεισμός του 1955 προκαλεί πολλές ζημιές στο κτήριο. Ωστόσο, είναι το μοναδικό πηλιορείτικο αρχοντικό στο οποίο διασώζεται ολοκληρωμένο το ζωγραφικό πρόγραμμα του Θεόφιλου. Το 1962 κηρύσσεται ιστορικό διατηρητέο μνημείο και σήμερα στεγάζει το Λαογραφικό Μουσείο Θεόφιλου. Έργα του όμως θα συναντήσεις και σε διάφορα μικρομάγαζα, σπίτια και εκκλησίες της περιοχής.

Περνώντας από τον παραδοσιακό φούρνο Η ΙΩΛΚΟΣ, μπορείς να θαυμάσεις ακόμα ένα έργο του καλλιτεχνή!

συνοικίες

ΚΤΗΡΙΑ

ι α κ ώ ν περ Αν φτάσεις μέχρι το σιδηροδρομικό σταθμό, θα δεις… το Μουσείο

Παλαιά

της Πόλης του Βόλου! Στην παλιότερη συνοικία της πόλης όσο κι αν ψάξεις δεν θα βρεις… κατοικία από την

Οθωμανική περίοδο. Το χάνι του μπαρμπα-Θύμιου, 19ου αι., σε παλιά φωτογραφία. Τα σπίτια τότε ήταν συνήθως διώροφα, με στέγη από κεραμίδια, εξώστες ανοιχτούς ή κλειστούς (σαχνισιά) και παράθυρα καφασωτά. Γύρω υψώνονταν ψηλοί πέτρινοι μαντρότοιχοι που «έκρυβαν» τους ενοίκους.

Εδώ θα γνωρίσεις την ιστορία της πόλης από τα μέσα του 19ου αι. με οδηγό τις προσωπικές ιστορίες των κατοίκων της… Πρώην καπναποθήκη Παπάντου, 1920, οδός Φερών 17. Τριώροφο κτήριο με αρκετά νεοκλασικά στοιχεία. Χαρακτηριστικά είναι τα μπαλκόνια στον τελευταίο όροφο με τα μαρμάρινα σκαλιστά φουρούσια ακριβώς πάνω από τις τρεις εισόδους του ισογείου.

παλιά αναζητώ

Λίγο πιο πέρα θα συναντήσεις ένα κτήριο με περιπετειώδη ιστορία… Αφού άλλαξε πολλές φορές χρήση, τώρα στεγάζει το θερινό κινηµατογράφο

Εξωραϊστική, τη Λέσχη Βόλου και ένα εστιατόριο. Πρώην Μέγαρο Σαραφόπουλου ή Εξωραϊστική Λέσχη, 1894, οδός ∆ηµητριάδος 263. Το νεοκλασικό κτίσμα µε τις εκλεκτικιστικές επιρροές ήταν µία από τις παλιότερες οικίες της πόλης. Πέτρινο κτήριο, με δύο ορόφους και στέγη από κεραµίδια, εξωτερικά ήταν διακοσμημένο µε ανάγλυφες γιρλάντες, παραστάδες, φουρούσια, αετώµατα και γείσα. Οι σεισµοί του 1955 προκάλεσαν σοβαρές ζηµιές. Σήµερα παραµένει µόνο ο υπόγειος χώρος από το αρχικό οικοδόμημα.

Παραλία

Απ

Κέντρο πόλης

ς ι τ ό

Στην παραλία ανάμεσα στα άλλα οικοδομήματα, τα καφέ και τα τσιπουράδικα ξεχωρίζει ένα από τα κτήρια του

Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Πρώην καπναποθήκη Παπαστράτου, 1926, στη συμβολή των οδών Αργοναυτών και Μαυροκορδάτου. Πρόκειται για κτήριο-σύμβολο της σύγχρονης πόλης, που ανήκει στην περίοδο του Μεσοπολέμου. Από τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία του είναι οι μεταλλικοί τρούλοι στις δύο άκρες, τα έντονα ανάγλυφα στους τοίχους και τα ξύλινα κουφώματα με τα γαλλικού τύπου παντζούρια. Αυτό, καθώς και το παλιότερο κτήριο που βρισκόταν στη συμβολή των οδών Ιάσονος και Μαυροκορδάτου, χρησίμευαν ως χώροι αποθήκευσης και επεξεργασίας καπνού.

Πιο πέρα, στον Άναυρο, αφού ξεκουραστείς στο πάρκο με τα όμορφα γλυπτά, ψάξε να βρεις... το Σπίτι-Μουσείο της ζωγράφου Χρυσούλας Ζώγια, στους χώρους του οποίου οργανώνονται πολιτιστικές εκδηλώσεις. Κτήριο με επιρροές από την πηλιορείτικη αρχιτεκτονική, 1914, στη συμβολή των οδών Βλαχάβα και Ανθίμου Γαζή. Το βαθύ κόκκινο χρώμα, οι τοιχογραφίες, καθώς και τα υπόλοιπα διακοσμητικά στοιχεία στους εξωτερικούς τοίχους το κάνουν ξεχωριστό. Εσωτερικά θα δεις ελαιογραφίες και σχέδια με μελάνι που απεικονίζουν νεκρές φύσεις, πρόσωπα και σπίτια της περιοχής.

Το Λαογραφικό Κέντρο

Κίτσου Μακρή. Πρώην κατοικία Κίτσου Μακρή, 1955, οδός Κίτσου Μακρή 38. Διώροφη μονοκατοικία, πηλιορείτικης αρχιτεκτονικής. Η χρήση του ξύλου, σε πόρτες, παράθυρα, σκελετό εξώστη, καθώς και τα διακοσμητικά στοιχεία στους εξωτερικούς τοίχους θυμίζουν πηλιορείτικο σπίτι. Στο εσωτερικό του βιβλία, αντικείμενα και ζωγραφιές σε ταξιδεύουν σε μια άλλη εποχή…

Στην περιοχή του Αγίου Παντελεήμονα, στα σύνορα Βόλου-Νέας Ιωνίας, θα σε εντυπωσιάσει ένα κτήριο που σήμερα φιλοξενεί τις

Εγκαταστάσεις του Σχολείου Δεύτερης Ευκαιρίας. Πρώην υφαντουργείο Μουρτζούκου, 1908 , οδός Επτά Πλατανιών. Ανήκει στον πρώτο τύπο βιομηχανικών κτηρίων της πόλης και ακολουθεί τα πρότυπα των εργοστασίων της Ευρώπης. Μονώροφο, μακρόστενο, με χαρακτηριστική οδοντωτή στέγη από κεραμίδια. Η δυνατή σειρήνα της τούβλινης καπνοδόχου έδινε κάθε μέρα, στις πέντε το πρωί, το σήμα στους εργάτες να ξεκινήσουν για δουλειά!

Νέα Ιωνία

Το Σπίτι με το Τριαντάφυλλο,

Άγιος Παντελεήμονας

Άγιος Κωνσταντίνος

Κι αν στη διαδρομή σου κάποιο από τα ποτάμια της πόλης του Βόλου συναντήσεις, ακόμα και τον Άναυρο, που σήμερα έχει μπαζωθεί, μπορείς να αναγνωρίσεις… αφού η υπόγεια ροή του νερού συνεχίζει και τα σημεία κοντά στις όχθες του παραμένουν πράσινα!

Στα Τζαμαλιώτικα της Νέας Ιωνίας σε περιμένουν γειτονιές γεμάτες μνήμες… Σπίτια προσφυγικά, αρχές 20ού αι., Δίοδος 4. Στη θέση Ξηρόκαμπος τον Αύγουστο του 1923, μέσα σε κλίμα μεγάλης συγκίνησης και ενθουσιασμού, ξεκίνησαν οι εργασίες. Οι πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία και την Ανατολική Θράκη θα αποκτούσαν και πάλι δικά τους σπίτια. Κάποια από αυτά κατοικούνται μέχρι σήμερα…

Κατάλογος εικόνων Σελίδα 8

11 12

Σελίδα Αντρικό ειδώλιο από τα Ζερέλια Ν. Μαγνησίας, 6500-5800 π.Χ. Αθανασάκειο Αρχαιολογικό Μουσείο Βόλου. Κάτοψη νεολιθικού οικισμού Σέσκλου, από το βιβλίο Νεολιθικά και Κυκλαδικά του Γ. Α. Παπαθανασόπουλου. Γυναικεία ειδώλια από τα Φάρσαλα Ν. Λάρισας και από τον Πρόδρομο Ν. Καρδίτσας, 5800-5300 π.Χ. Αθανασάκειο Αρχαιολογικό Μουσείο Βόλου. Αγγεία από το Σέσκλο, το Διμήνι και νεολιθικά εργαλεία. Φωτογραφικό Αρχείο ΕΦΑ Μαγνησίας. Αγγείο από το Διμήνι, 4800-4500 π.Χ. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Αεροφωτογραφία του νεολιθικού οικισμού στο Διμήνι. Φωτογραφικό Αρχείο ΕΦΑ Μαγνησίας. Οι Αργοναύτες, ξυλογραφία τοίχου του Α. Τάσσου, 1985. Δημαρχείο Βόλου. Η Αργώ, ελεύθερη απόδοση από αναμνηστική έκδοση γραμματοσήμων, 1958. Ο Φρίξος, η Έλλη και το Χρυσόμαλλο Δέρας, ελεύθερη απόδοση πίνακα του JunPierre Shiozawa. Επεξεργασμένη κάτοψη του μυκηναϊκού Διμηνίου, από το βιβλίο Μυκηναϊκός Πολιτισμός και Τοπική Ιστορία (εκπαιδευτικό υλικό). Αργυρό νόμισμα με τον Δημήτριο Πολιορκητή, Στήλη του Δημητρίου και Στήλη του Μενέλαου, 3ος αι. π.Χ. από τον αρχαιολογικό οδηγό Τ.Α.Π.Α. Δημητριάδα της Ανθής Μπάτζιου-Ευσταθίου. Κατόψεις Δημητριάδος: αρχαιολογικού χώρου, ανακτόρου, ελληνιστικού σπιτιού και αρχαίου θεάτρου, από τον αρχαιολογικό οδηγό Τ.Α.Π.Α. Δημητριάδα της Ανθής Μπάτζιου-Ευσταθίου. Η επίθεση του Μοροζίνι στο Κάστρο του Βόλου, Μάρτιος 1655, από το βιβλίο του Βιτσέντσο Κορονέλι Memorie istoriografiche delli regni della Morea e Negroponte e luoghi adiacenti (Venice 1686). Συλλογή Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη. Το Κάστρο του Βόλου, 1779. Αρχείο ΔΗ.Κ.Ι., Συλλογή Γιάννη Μουγογιάννη. Το πρωτότυπο βρίσκεται στη Βασιλική Βιβλιοθήκη της Στοκχόλμης. Το Κάστρο του Βόλου από την ξηρά. Γαλλική εφημερίδα L΄ Illustration στις 20 Ιανουαρίου 1886. Ιδιωτική Συλλογή Αντώνη Ζαβαλιάγκου. Το Κάστρο του Βόλου στις αρχές του 20ού αι., από το βιβλίο Γραπταί στήλαι Δημητριάδος-Παγασών, του Α. Αρβανιτόπουλου. Κάτοψη της οχύρωσης του Κάστρου, Μάρτιος 1655, από το βιβλίο του Βιτσέντσο Κορονέλι, Βενετία 1686. Συλλογή Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη. Ανασχεδίαση τοπογραφικού του οικισμού του Κάστρου από το υπόβαθρο του σχεδίου πόλης (1882) και τομή από οθωμανικό λουτρό Κάστρου, από το βιβλίο Βόλος: Πορτραίτο της πόλης τον 19ο και 20ό αιώνα της Βίλμα Χασταόγλου. Παλιές φωτογραφίες από τον οικισμό του Κάστρου. Αρχείο ΔΗ.Κ.Ι. Η πλατεία των Παλαιών, αρχές 20ού αι. Φωτογραφία Στ. Στουρνάρα. Αρχείο ΔΗ.Κ.Ι.

18 19 20

22-23

Σχέδιο της πόλης του Βόλου του W. Kinnaird Rose, 1897-1898. Η βρατσέρα του Ρέτσου, πίνακας του λαϊκού ζωγράφου Χριστόπουλου. Συλλογή Ν.Α. Χριστόπουλου (ιδιοκτησίας Γ. Καρταπάνη). Τα λιμενικά έργα, δεκαετία του 1890. Πίνακας του λαϊκού ζωγράφου Χριστόπουλου. Συλλογή Ν.Α. Χριστόπουλου (ιδιοκτησίας Γ. Καρταπάνη). Αυστριακό ατμόπλοιο στο λιμάνι του Βόλου, καρτ ποστάλ Στ. Στουρνάρα. Ιδιωτική συλλογή Αντώνη Ζαβαλιάγκου. Το παλιό επιβατικό πλοίο «Κύκνος». Ιδιωτική Συλλογή Κώστα Αυγέρη. Γενική άποψη της πόλης, 1935. Φωτογραφικό Αρχείο Στ. Στουρνάρα. Επεξεργασμένο σχέδιο διαφήμισης για τα τσιγάρα Ματσάγγου, 1930. Το καπνεργοστάσιο των αδελφών Ματσάγγου. Αρχείο ΔΗ.Κ.Ι., Συλλογή Ζημέρη. Παλιές φωτογραφίες της πόλης, 20ός αι. Αρχείο ΔΗ.Κ.Ι. Επεξεργασία παλιάς φωτογραφίας του Ν. Γάτσου από τα Θεσσαλικά Χρονικά. Ιδιωτική Συλλογή Αντώνη Ζαβαλιάγκου. Η Σκάλα του Μιλάνου. Αρχείο Θανάση Γερμανού. Μαθήτριες ποζάρουν έξω από τον Μουτζούρη. Αρχείο Αθανάσιου Παπανικολάου. Συγκέντρωση μπροστά στο Τιτάνια κατά την «Ημέρα του Αγρότου». Αρχείο ΔΗ.Κ.Ι. Αφίσα από την «Ημέρα του Αγρότου». Παλιό γραφείο κοινότητας Κατηχωρίου. Παλιές φωτογραφίες: Αχίλλειον 1935, Τιτάνια ‘50, Δημοτικό Θέατρο 1930, καμπίνες Αναύρου αρχές του 20ού αι., παραλία Αλυκές 1932, φωτογράφιση για παράσταση Δημοτικού Θέατρου Βόλου. Αρχείο ΔΗ.Κ.Ι. και Συλλογές Αι. Σουβατζή και Στ. Μπατουδάκη. Παλιές φωτογραφίες: σταθμός επιβατών-κτήριο διοίκησης 1910 και τρένο. Φωτογραφία Κ. Ζημέρη 1945. Αρχείο ΔΗ.Κ.Ι. Παλιές φωτογραφίες: περιοχή Αγίου Κωνσταντίνου 1920 και οικογένεια Ντε Κίρικο 1897. Φωτογραφίες του Στ. Στουρνάρα. Αρχείο ΔΗ.Κ.Ι. Τέσσερις πίνακες του Τζόρτζιο ντε Κίρικο, όπου υπάρχει αναφορά στο τρενάκι του Πηλίου. Μουσείο Τέχνης Φιλαδέλφειας, ΗΠΑ. Πύργος Κοκοσλή, αρχές 20ού αι. Αρχείο Φρεντερίκ Μπουασονά, Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης. Επεξεργασμένο σχέδιο από μελανόμορφο σκύφο του Ζωγράφου της Φολόης, 580 π.Χ. Μουσείο του Λούβρου. Παλιές φωτογραφίες: το χάνι του μπαρμπα-Θύμιου, 19ος αι., και το Μέγαρο Σαραφόπουλου ή αλλιώς Εξωραϊστική Λέσχη, 1894. Αρχείο ΔΗ.Κ.Ι.

Βιβλιογραφία Αδαμάκης, Κώστας. Τα βιομηχανικά κτίρια του Βόλου. Αθήνα, Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, 2009. Ακρίβος, Κώστας (επιμ.). Βόλος. Μια πόλη στη λογοτεχνία (συλλογικό έργο). Αθήνα, Μεταίχμιο, 2001. Αρβανιτόπουλος, Aπόστολος. Γραπταί στήλαι Δημητριάδος-Παγασών. Αθήνα, εκδόσεις Π. Δ. Σακελλάριος, 1928. Βόλος 1908 (αφιερωματικός τόμος), Νο 17. Βόλος, Εταιρεία Θεσσαλικών Ερευνών, 2008. Βολιότης-Καπετανάκης, Ηλίας (επιμ.). Ακριβές στιγμές στη «Σκάλα του Μιλάνου. Αυλαία μετά από 120 χρόνια» (βιβλίο και CD). Βόλος, 2007. Γάτσος, Νικόλαος. Βολιώτικαι αναμνήσεις. Βόλος, ΔΗ.Κ.Ι.,1998. Δημόγλου, Αίγλη - Μουρτζούκος, Λέων (επιμ.). ΒΟΛΟΣ: Τότε και τώρα. Αθήνα, Ολκός, 2006. Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, Αργυρούλα. «Αργοναυτική Εκστρατεία. Μύθος και Ιστορία», Ελληνική Μυθολογία, τόμος 4, επιμ. Iωάννης Κακριδής. Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1987. Κορδάτος, Γιάνης. Ιστορία της Επαρχίας Βόλου και Αγιάς. Αθήνα, εκδόσεις 20ός αιώνας, 1960. Κυπριωτέλης, Πέτρος - Λιάπης, Κώστας (επιμ.). Ο Βόλος και η περιοχή του στην ιστορική τους διαδρομή: Volos and its district through history. Βόλος, Εταιρεία Θεσσαλικών Ερευνών-Υπουργείο Πολιτισμού: Γενική Γραμματεία Ολυμπιακών Αγώνων, 2004. Κωνσταντάρας-Σταθάρας, Δημήτρης. ΔΡΟΜΟ-ΛΟΓΙΟ του Δήμου Βόλου, Ιστορία των δρόμων και των πλατείων. Νέα Ιωνία-Βόλος, Πολιτιστική Εστία Μικρασιατών Νέας Ιωνίας Μαγνησίας «Ίωνες», 2009. Μπάτζιου-Ευσταθίου, Ανθή. Δημητριάδα (αρχαιολογικός οδηγός). Αθήνα, Υπουργείο Πολιτισμού, Τ.Α.Π.Α., 2002. Μυκηναϊκός Πολιτισμός και Τοπική Ιστορία (εκπαιδευτικό υλικό). Αθήνα, Υπουργείο Πολιτισμού, Δ.Μ.Ε.ΕΠ., Τ.Ε.Π.Ε., 2007. Παπαθανασόπουλος, Γεώργιος. Ο νεολιθικός πολιτισμός στην Ελλάδα. Αθήνα, Ίδρυμα Ν. Γουλανδρή, Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, 1996. Παπαθανασόπουλος, Γεώργιος. Νεολιθικά και Κυκλαδικά. Αθήνα, Μέλισσα, 1981. Παπαχατζής, Νικόλαος. Η περιοχή του Βόλου από άποψη ιστορική και αρχαιολογική. Βόλος, εκδόσεις Παρασκευοπούλου, 1946. Skafida, E., Karnava A. - Olivier J.-P. «Two new Linear B tablets from the site of Kastro-Palaia in Volos», Études mycéniennes, Actes du XIIIe colloque international sur les textes égéens, 20-23 septembre 2010. Pisa-Roma, Fabrizio Serra Editore, 2010. Τσοποτός, Δημήτριος. Ιστορία του Βόλου. Βόλος, Δημοτικό Κέντρο Ιστορίας Βόλου, 1991. Χασταόγλου, Βίλμα. Βόλος: το πορτραίτο της πόλης. Βόλος, ΔΗ.Κ.Ι, 2007. Χριστόπουλος, Νικόλαος. Ο ζωγράφος του ταρσανά - Κατάλογος έργων του από την έκθεση στα Πευκάκια Βόλου. Βόλος, ΔΗ.Κ.Ι., 2007.

Προτεινόμενοι ιστότοποι http://www.diki.gr/ [Δημοτικό Κέντρο Ιστορίας και Τεκμηρίωσης Βόλου] http://www.volos-city.gr/ [Ηλεκτρονική πύλη Δήμου Βόλου] http://www.iolkos.gr/theofilos_1.php [Μουσείο Θεόφιλου – Οικία Κόντου] http://www.ose.gr/el/Μουσεία/ΣιδηροδρομικάΜουσεία/ΣιδηροδρομικόΜουσείοΒόλου.aspx [Σιδηροδρομικό Μουσείο Βόλου] http://www.trainose.gr/thematikatrena/pilio [Διαδρομή Βόλου-Μηλιές] https://volosmagnisia.wordpress.com/ [Η Μαγνησία στο πέρασμα του χρόνου]

O εκπαιδευτικός φάκελος «Εννέα τόποι αφηγούνται» εκδόθηκε από τη Διεύθυνση Μουσείων, Τμήμα Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων του Υπουργείου Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων το 2015, σε 5.100 αντίτυπα.

Το παρόν συγχρηματοδοτήθηκε από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και εθνικούς πόρους στο πλαίσιο της Πράξης «Πόλη και Πολιτιστική ταυτότητα: Σχεδιασμός και παραγωγή παιδαγωγικών εργαλείων για την ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς των 8 περιφερειών σύγκλισης» (κωδικός MIS 339820) του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Διά Βίου Μάθηση». © Yπουργείο Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων, Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς, Διεύθυνση Μουσείων, Τμήμα Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων και Επικοινωνίας

ISBN:

978-960-386-229-1