GoiBerri 379. zenbakia

zk. 379 2020ko ekainaren 19a www.goiberri.eus

Itzain Xegun Altolagirre.

Bazen behin

03

Erreportajea

10-11

Autokarabanak, aurtengo udako oporretako izar handiak

04

Ibiltari

14-15

Mandubia-Murumendi, Mariren koba eta 360 graduko ikusmira

Joxe Mari Telleria _Argazkilaria

ÂŤSORTU EGIN NAHI DUT. BEHAR DUT ESPAZIO HAU, NIRETZATÂť

02 Publierreportajea Multiopticas

# 379 • 2020ko ekainaren 19a

Publierreportajea

Gure begien osasuna zaintzeko aholkuak Ohitura osasungarriak 1. Atseden hartu 20 minuturo urruti dagoen zerbaiti 20 segundoz begiratuz.

2. Begiak klikastu 10 aldiz gutxienez, modu erregular batean begiak hezetzeko.

3. Eremua argi naturalarekin argiztatu ahal den neurrian.

4. Sakelako, tablet edo ordenagailuarekiko 40-70 cm-ko distantzia mantendu, eta bi metro telebistarekiko.

Puntako teknologia eskainiz

onfinamendu garaian egunak eta egunak eman ditugu kanpoko ekintzarik egin gabe, eta aldiz, gure begiek berealdiko gainkarga izan dute ordu asko pasa dituztelako telelanean ordenagiluaren aurrean, sakelakoari begira, etxeko lanak egiten, irakurtzen... Herritarren %60k adierazi dute konfinamenduan zehar nolabaiteko ondoezen bat sentitu dutela pantailen gehiegizko erabilera dela eta.

Buruko mina, begietako erresumina eta gorritasuna, begien lehortzea, enfokatzeko zailtasuna eta ikusmenaren okertzea dira pantailen gehiegizko erabileraren sintomarik nabarmenenak. Multiop-

K

ticas dendetan gure bezeroen begien osasuna zaintzen dugu.

Begien ondoeza antzemanez Distantzia laburreko lanen gehikuntzak begien lehortzea dakar, modu inkontziente batean begi-kliskatzea gutxitzeko joera baitago, eta horrenbestez, malkoen lurruntzea areagotu egiten da.

Gailu elektronikoek igortzen duten argi urdin-moreak ikusmenean nekea eta estresa sortzeko ahalmen handia du. Argi sentiberak diren makulako zelulei kalte egiten die argi horrek, eta kontuan izan behar dira, erregeneratzeko gaitasun gutxi duten ehunak direlako.

l Babes handiko lenteak erabiliz honakoei aurre egiteko: – UV izpiak, ezinbestekoak aire zabalean.

– Argi urdina; tratamendu aurreratuenek neurri handi batean blokeatzen dute, gardenak dira eta ez dute hondar-kolorerik izaten. l Ukipen lenteak: – Argi urdinari aurre egiteko iragazki babesgarria dute..

– Denbora luzez distantzia motzetan enfokatzen denerako egokitze laguntza dute begien nekea saihesteko.

– Ukipen lente multifokal pertsonalizatuak dira lente oftalmiko progresiboen osagarririk egokienak. l Garbitzeko, modu eraginkorrean hidratatzeko eta musukoen eraginez sortzen den lurruntzea saihesteko likidoen aukera zabala dugu Multiopticas dendetan.

Iritzia 03 Xegun Altolagirre • Gidoigilea eta sortzailea

2020KO EKAINAREN 19A

# 379 Argitaratzailea: Goierriko Hedabideak SL

Itzain

Bazen behin

Xegun Altolagirre Gidoigilea eta sortzailea

Koordinatzailea: Iñaki Gurrutxaga

Kudeatzailea: Josu Iñigo

Erredakzio-burua: Loinaz Agirre

Diseinua: Adaki (Eneko Maiz)

Banaketa: Bidera zerbitzuak.

Berria Taldea Lege gordailua: SS-1638/2011

Egoitzak: Beasain: Oriamendi, 32. 20200.

Urretxu: Iparragirre, 11 (Kaletxiki).

20700.

Telefonoak: Beasain: 943-16 00 56 Urretxu: 943-72 34 08 Webgunea: goiberri.eus

Posta elektronikoa: goiberri@hitza.eus

Publizitatea: 607 530 424 jizagirre@hitza.eus

Bezero arreta, harpidetzak: 902-82 02 01 harpidetza@hitza.eus

Diruz laguntzen duten erakundeak: Udalak: Altzaga, Arama, Ataun, Beasain, Itsasondo, Olaberria, Segura, Urretxu, Zaldibia, Zerain eta Zumarraga

Azaleko irudia: Gorka Gomez

I

txialdi honetan gauza asko ikasi eta desikasi ditugu. Hobeak egin ote gaituen? Nork jakin! Gure buruak aurrez aurre ikusteko parada eman digu, eta batzuetan ispiluak bueltatzen digun isla hori ez zaigu gustatu. Aldaketa garaia dator. Baina zer aldatu? Honako istorio hau ekarri dit honek guztiak gogora.

Bazen behin, mundua oraindik magiaz beterik zegoenean, azokan bihotz magikoak saltzen zituen haur bat. Azenario, aza eta pataten artean, zakuetan, kaxatxoetan gordetzen zituen bihotzak sekretuan. «Bihotz magikoak, bihotz magikoak! Zure bihotza harri koxkor bat dela?

Ba aldatu, aldatu bihotz hobeago baten truke!»

Gizon handi bat gerturatu zitzaion. «Ba al duzu errazegi sumintzen ez den bihotzik?» Mutikoak zirraraz baietsi zion eta zakuetan pilatuta zituen kaxa txikien artean gizonarentzat aproposena izango zenaren bila hasi zen. «Zortea izan duzu beste inori saldu ez izana, jauna! Asko dira klase honetakoen bila datozenak! Bakarra daukat horrelakoa. Bihotz klase hau zaila da lortzen!» Gizonari kaxa txikia eman zion. «Zaharra aldatu baino lehen lasaitu egin behar duzu, ez dezala arrastorik utzi, garbi irten behar du bihotz zaharrak berria sartu baino lehen! Utzi kaxatxoa ohe azpian eta lo zaudela aldatuko dute bihotzek tokia beren kasa». Gizona metro batzuk urrundu zenean buelta eman zuen zurtuta.

«Ordaintzea ahaztu zait! Zenbat zor dizut? Etxekoek eskertuko dute aldaketa, zalantzarik gabe, eta horrek merezi du garestia bada ere!» Mutikoak burua astindu zuen. «Bihotzak ez dira prezio batean saltzen. Zuk ekarri duzun borondate ona nahikoa ordaina da niretzako». Gizona, eskerrak eman eta etxera itzuli zen pauso alaian.

Beranduago emakume eder bat gerturatu zitzaion. «Bihotz estra bat nahiko nuke», eskatu zion emakumeak. Mutikoak betozkoa jarri zuen. «Estra? Baina zein motatakoa?». «Ez da motarik, berdin zait nolakoa den. Entzun, bi gizonekin nago maiteminduta eta zaila egiten zait bihotz bakarrarekin biei merezi dutena ematea», azaldu zion emakume ederrak. «Sentitzen dut, baina ezingo dizut lagundu. Ederra izanda ere, zure gorputzak bakarra eraman dezake, bi eramanez gero bihotzek ezingo lukete arnasa hartu. Egunen batean duzuna aldatu nahi bazenu etorri eta lagunduko dizut!» Emakumeak arduratuta alde egin zuen.

Gizon gazte bat gerturatu zitzaion hurrengoa, bihotza hautsi ziotela eta konpondu egin nahi zuela esanaz. «Nik ez ditut bihotzak konpontzen… aldatu nahi ez baduzu, denborak sendatuko dizu, denborak eta haize hotzak. Eta sendatutakoan aldatu nahi baduzu, orduan bai, etorri. Bitartean...». Gizon gaztea bere ondoan eseri zen burumakur. «Nondik ateratzen dituzu bihotz hauek guztiak?». «Sekretua da, ezin dizut esan».

Ezin zion behi bihotzak zirela esan. Zer pentsatuko luke hori esango balio? Behi bihotzak oparitzen zituela... Azenario, patata, aza eta behi bihotzez betetako kaxa txikiz betetako zaku guztiak gurdira jaso eta tiraka kalean gora urrundu zen. Zergatik pentsatuko dute guztiek bihotz zaharra kendu eta berria jarrita konponduko dugula guztia? Dugun bitartean zainduko bagenu dugun bihotz hori... Asmoa, intentzioa, borondateak bakarrik alda gaitzake.

04 Hitz-aspertuan Joxe Mari Telleria • Argazkilaria

# 379 • 2020ko ekainaren 19a

Elkarrizketa

Joxe Mari Telleria Argazkilaria

«‘NAFARROA 23’ NIRE BARATZEA IZANGO DA, SOZIALIZATZEKO BEHAR DUDANA» Beasaingo Fotoetxe denda martxoan itxi dute. 1981ean ireki zuten Joxe Mari Telleria (Idiazabal, 1957) eta Gemma Mujika senar-emazteek, eta Lake Oiarbide batu zitzaien geroago.

Orain, jatorrizko denda-estudioan, ‘Nafarroa 23’ izenarekin erakusketa-areto edo galeria moduko bat antolatu du Telleriak, hainbat sormen-ekimen gauzatzeko. «Nire baratzea hau izango da», dio, ‘jubilatu’ ondoren. Beste sortzaile batzuekin jardungo da, argitasuna birsortuz.

Testuak: Aimar Maiz

Joxe Mari Telleria zarela bai, baina bigarrena?

1957an jaioa. Zure haurtzaroa zuribeltzean al daukazu jasota?

Argazkiak: Gorka Gomez

San Sebastian.

Kolorea bazegoen argazkigintzan ordurako. Ni 19-20 urterekin hasi nintzen, Patxi Iparragirre lehengusuarekin. Zahartxeagoa zen, eta zuri-beltzean errebelatzen ibiltzen zen. Etxe handia zeukaten, tabernaren azpiko bodegan lekua; aitak gela bat prestatu zion, espreski errebelaziorako. Oso asmatzailea zen, kimikako jolasak egiten genituen.

Idiazabaldar peto-petoa?

Telleria abizena Gabiriatik dator, aitona Katarain baserrikoa zen: Telleria Gabilondo. Amaren aldetik dut Idiazabalgo jatorria. San Sebastian ez dakit nondik etorriko zen, baina Aranburu ere badut bere partetik, Segurakoa; ezagupide handia zeukan han amak.

Hitz-aspertuan 05 Joxe Mari Telleria • Argazkilaria

2020ko ekainaren 19a • # 379

Niri betidanik gustatu zait. Beste edozer gauza ikasi baino nahiago nuen argazkigintza ikasi. Baina ez zen posible.

Izan ere, argazkilari bat nola formatzen zen 1970eko urteetako Goierrin?

Autodidakta, erabat. Lehengusuak eman zizkidan liburu batzuk, beste entziklopedia bat erosi nuen, Kodak-ena.

Handik ikasiz, proba eginez... Profesional bidea hartzera nindoanean, Gasteizko argazkilari bati bisita batzuk

egin nizkion. Publizitatera eta industriara dedikatzen zen; denbora gutxian sarri joanez, intentsibo ikasi nuen. Gero, berriz, kongresuetara asko joaten nintzen; negu garaian, denetara. Beste argazkilari lagun batzuekin adituak ekartzen ere hasi ginen, frantsesak.

Haiei lehendik zetorkien artea.

Gera gaitezen hasieran, oraindik. Kameraren bat aldean izango zenuen.

Bai, gordeta daukat lehenengoa, lehengusu batek oparitutako koxkor bat.

Idiazabalen futbol partidak orain futbito kantxa dagoen lekuan jokatzen ziren, egundoko lokatzarian. Kamera txiki horrekin ateratzen nituen argazkiak, eta guk taberna geneukanez, gero han jartzen nituen, neuk errebelatuta eta az-

pian pikardiazko komentarioren bat idatzita. Jendeak barre egiten zuen. Argazkiak atera, errebelatu, jendearekin harremana ... dena zirkulu bat da.

Zer nahikari zeneukan? Denborapasa, kazetari bokazioa, sen artistikoa...

Ondo pasatzea. Joera artistikoa ere banuen. Etxean baldosa txikiak margotzen nituen, margo berezi batekin.

Arreba zaharrena ere horretarakoa zen.

Kazetari lana ere, asko ez, baina egin nuen, herrian gertatzen ziren gauzekin.

Buruan iltzatuta irudi asko izango dituzu, baina bereziren bat gogoan?

Aipatzeko modukoa, bat, biolin jotzailea egin nuena. Gure aitak 15 urterekin jotzen zuen biolin bat hartu, eta etxeko ganbarako leiho borobilaren parean al-

06 Hitz-aspertuan Joxe Mari Telleria • Argazkilaria

tueran enkuadratuta lagun bat jarri nuen jotzen, lastozko kapela jantzita.

Magia zeukan leiho hark: armiarma sarez beteta, goitik behera egurrak eta zutabeak, hautsa eta traste zaharrak... Altxorra zen. Eibarko lehiaketa batera bidali, eta saria atera genuen. 1980a zen.

Beste bat, 1985ekoa. Ataungo Jentilen Etorreran ateratakoa da. Unearekin gogoratzen naiz. Telebistakoak etorri ziren, eta bertako argiak itzali zirenean, euren fokua piztu zuten haiek. Argi harekin eta suarenarekin atera nuen. Marques de Rocaverde nazioarteko lehiaketan 3. euskal herritarraren saria atera nuen horrekin, Donostian.

Argazki bakoitzaren historia eta inguruabarra ere ondo dakizkizu.

Bai, historia buruan edukitzen dut. Argazki kaxkarrak ere asko ziren, nahiz gero balio sentimentala izan. Orduan bitartekoak ere ez ziren berdinak. Kamera oso sinplea neukan. Baina etxeko ganbarakoak oso gogoan ditut, gauza oso bereziak azaltzen ziren. Alaba idazle zaletua da, eta egunen batean hor badu gaia, zerbait idazteko. Objektu zalea naiz, nolabaiteko lotura daukatenena.

Sentimentala naizelako izango da.

Noiz ikusi zenuen profesionalki hasi nahi zenuela? Fotoetxerekin batera?

Denbora gutxian erabaki nuen. Aurretik ere esaten nuen, baina ez nuen uste ahal izango nuenik. Forma hartzen joan zen ideia, eta gauzatzeko modua ikusten hasi nintzen. Gogo eta ilusio gehiagorekin hasi nintzen, jakinduria baino.

Jakinduria gero etorri da.

Fotoetxe 1981ean zabaldu genuen, San Migel egunean. Gemma [Mujika] emaztea fabrikan zebilen lanean, baina mila proiektu egiten genituen elkarrekin. Lokal hau ikusi [Nafarroa 23koa], eta martxan jartzeko garbitasun batekin ikusi genuenean, fabrikako lana utzi zuen. Haren aita eta nirea, kezkatuta: lan finko bat utzi eta hor sartu? Gero oso gustura hartu zuten haiek ere. Gurasoek asko lagundu ziguten, eta obra etxekoekin eta lagunekin egin genuen.

Makina bat jendek lagundu zigun.

Harrezkero, zenbat goierritar ez ote da jarri zuen kameren aurrean!

Asko. Harreman asko egin ditugu, alderdi politena hori da. Presioa ere handia da, ezkontzetan adibidez; ondo egin behar duzu lana, eta egun huraxe da.

Saiatu, saiatu eta saiatu, hori da gakoa.

Gemma eta biok hasi ginen, hasieran.

# 379 • 2020ko ekainaren 19a

Proiektu eta ideia asko hemendik kanpora sortzen ziren, oporretan edo egunpasa genbiltzala. Bere konplizitatea beti eduki dut. Geroago hasi zen Lake [Oiarbide], eta errefortzu oso ona izan zen.

Ezberdinak gara biok, baina elkar oso ondo osatzen dugu. Ni sortzaileagoa naiz; gustatzen zait, gainera. Lake xehetasunen zalea da, metodikoa. Elkarren arrimuan oso ondo funtzionatu dugu.

Herritar xeheak, hamaika talde eta elkarte. Famatuzale izaten baino gehiago, alde herrikoia arte mailara jasotzen ahalegindu zarete. Irudipena.

Ekimen asko egin ditugu Fotoetxen, eta oraingo Nafarroa 23 proiekturako bidea egina zegoen. Dantza taldeekin, erraldoiekin, taldeekin... lan asko egin dugu.

Egiteko modua ez zen komertziala zuzenean, kapritxoz eta gogoz egiten zen.

Irabazirik ez zeukan –alderantziz, gastua zeukan–, baina xarma bat ematen zion Fotoetxeri, beste modu batean lan egiten zela erakusteko. Eta, era berean, pertsonalki gozamena eta satisfazio handia ematen zuen.

Argazkiak berak ‘deitzen’ dizu zuri?

Edo bila joan behar da, zain egon?

Musikan edo bertsoetan bezala da argazkigintza ere: batzuek berezko dohaia dute besteek ikusten ez dutena ikusteko. Gaur egun, argazkigintza ikasi egiten dute, geroz eta gehiago gainera, dauden bitartekoekin; baina batzuek berez ikusten dute. Gustura sentitzen da bat zerbait ikusitakoan. Argitasuna oso garrantzitsua da niretzat;

«Hazia erein nahi dut, eta asmoa gauzatzen eta bideratzen ari naizela uste dut. Segimena izatea da zailtasuna, baina gai sentitzen naiz» «Ekimen ez komertzial asko egin ditugu, kapritxoz eta irabazirik gabe. Baina xarma bat ematen zioten Fotoetxeri»

paisaia batean, ordu egokia behar da.

Enkuadre eta argitasun konbinazioa asko gustatu izan zait, beti.

Argazkilari izateaz gain, idaztea ere gustatzen zaizu.

Idazle oso arrunta naiz, baina gustatzen zait. Betidanik idatzi izan dut. Edozein liburuxka, dietario edo agenda erabiltzen ditut gogoetak eta oharrak idazteko. Azkenekoa, aitak ardo biltegia eta taberna zeukaneko kontabilitate-liburua, Vinos 1984 jartzen du bere eskuz.

Gutxi erabilita zegoen, eta ganbarako altxor horietaz daukat idatzita.

Erretiratu zara, eta orain Nafarroa 23ra itzuli. Jatorrira?

LagunArtea kontzeptua ari naiz erabiltzen hau definitzeko. Artea hitz larriz idazten dut, lagunartea eta artea batzeko. Argazkilaritza, eta ekimena edo sortzaile alderdia konbinatzen ditut. Hainbat proiektu ditut: Argigraphia ikasleekin eta taldeekin erakusketak egiteko, Ogibideak zenbait lanbidetakoak erretratatzeko, idazleekin Irudiak eta hitzak, beren testuak argazkien azpian jarrita. Hiru Telleriak erakusketa ere jarriko dugu, Jokin margolariak, Joxemari segurar margolariak eta neuk. Azokak, jaietako erakusleihoak, paisaiak ikusgai... proiektu asko ditut hemen.

Zer lortu nahi duzu?

Nire baratzea da hau. Hazia erein nahi dut, eta asmoa gauzatzen eta bideratzen ari naizela uste dut. Zailtasuna segimena izatea da, baina badut fedea segituko duela, ekimen horiek sortzeko gai sentitzen naizelako ni. Estudioa mantentzeko aukera eman dit. Saltzeko ez du agian dirurik balioko, baina esperientzia eta jakinduria daukat, urte askotan ibilita. Argia kontrolatzen jakitea aukera ederra da. Tarteka –hilean bat edo–, ekimen horiek gauzatu nahi ditut, agian gehiago ere bai. Beste gauza bat da jendea erakartzea; hitzorduekin eta aurkezpenekin ekartzen noan eran, martxa eman diot. Eskola-umeen eta taldeen bisitak ere izan dira, mintzalagunak, idazle eskolakoak...

Sortzaile baten ametsa betetzea da, orduan: sormena lantzeko eta besteekin banatzeko eremua izatea.

Sortu egin nahi dut. Ideia bat lantzen ondo pasatzen dut. Nik behar dut espazio hau, niretzat. Toki bat daukat hemen, erakusteko aukerarekin eta jendearekin harremana izateko. Sozializatzeko, modan dagoen eran esanda.

Hitz-aspertuan 07 Joxe Mari Telleria • Argazkilaria

2020ko ekainaren 19a • # 379

Zein da?

Publierreportajea

Familiartean ereindakoa etxe bihurtu duen artista

Errehabilitazioa exoeskeletoen bidez

O

H

itz emari oparokoa eta errazekoa da Joxe Mari Telleria.

Jendearekikoa, tratu hurbilekoa. Familiakoen erreferentziak behin eta berriro atera ditu hizpidera: Patxi Iparragirre lehengusu bide-erakuslea, Beatriz arreba zena –berarekin lan egina bolada batean–, alaba Amaia idazlea –eleberria argitaratu du aste honetan–... Eta Gemma Mujika, emaztea eta lankidea: ‘konplizitatea’ hitzarekin josi du harekiko lotura.

Istoriozale izateaz gain, historiazalea erebada. Xehetasun guztiz gogoratzen ditu Bittoriano aitaren eta Naxario eta Rikardo osaben gerra-ibilerak. Musikaren pentagrametara eramaten saiatu zen aita, eta Idiazabalgo elizan organoa jotzera ere iritsi zen. Baina belarririk ez, bere ustez. Begia bai, ordea.

Ametsak egikaritzeko kemena ere izan du. Muñecas kapitainaren ‘jolas’ sadikoak probatua da, gaztetan. Kuadrilla osoa atxilotu eta espetxeratu zuten. Franco hil zen egunean sartu zuten Martutenen, eta San Blas egunean kaleratu. Naxario Telleria lehengusua eta taldekoak tabernaraino sartu zitzaizkion txistua joz. Bertso jaialdian, hurreratu zela ikustean, Jesus Azurmendi aurkezleak gai bihurtu zuen. Argitasuna xurgatu eta kolorea zabaltzera dedikatu da, harrezkero.

Etxea du sorleku, ganbara altxorrez betea aurkitu zuenetik.

Tabernako semea, txikito artean hasi zuen argazkigintzaren bidaia erraldoia. Fotoetxeren itxiera konfinamenduak lausotu arren, sormenaren iturria Beasaingo Nafarroa 23an ireki du orain, arte-egarri diren denak –bera lehena– asetzeko.

nbideratu eta Gogoa Mobility Robots-ek patologiaren arabera errehabilitazio egokitua eskaintzen dute exoeskeletoen bidez. Exoeskeletoak teknologia aurreratuena erabiltzen duten robotak dira, gorputzaren mugimendua berreskuratzen laguntzen dutenak. HANK exoeskeletoari esker, adibidez, iktusa jasan dutenek beraien lehengo ibilera berreskuratzeko aukera dute. Bestalde, lesio medularra edukiz gero, zutik jartzeko eta pausoak emateko laguntza ahalbidetzen du robotak.

Hala, onbideratu zentroan eskaintzen den errehabilitazio pertsonalizatuaren bitartez, denbora laburragoan osasun emaitza hobeak baimentzen dira. Gainera, etorkizunean egunerokotasuneko jarduerak errazago egitea lortzen da.

Onbideratuko produktuen eta zerbitzuaren informazio gehiago jakiteko:

08 Herri jakintza Sendabelarrak

# 379 • 2020ko ekainaren 19a

Orrialde honetarako ekarpenik egin nahi izanez gero: goiberri@hitza.eus

Hitzen ganbara

Esaera zaharra

Efemerideak

Komazteko: ‘Adibidez’ edo ‘esate baterako’ osagaien esanahi berekoa da, eta esaldian ere kategoria eta kokagune bera hartzen du, hasieran jarrita normalean. Goierrin, oso leku gutxitan erabiltzen da gaur egun.

«Ez dabil astoa lokatzetan!»

1879 -06 - 16: Martzelino Lardizabal misiolaria jaio zen, Idiazabalen.

1947 -06 - 21: Jorge Agirre euskal idazle zegamarra hil zen, New Yorken.

1835 -06 - 24: Tomas Zumalakarregi jeneral karlista hil zen, Zegaman.

Bere xumetasunean, nola arropaz, hala bitartekoz edo baliabidez oparo dabilenari esan ohi zaion espresioa. Berez legokiokeen edo suposatzen zaion maila baino gorago. Berriarekin lotua.

Sendabelarrak

Artzain-zakua Hilerokoa erregulatzeko eta odol-jarioak mozteko erabili izan da sendabelar hau.

Sendabelarren erabilera

» Izen herrikoia

L

Artzain-zakua

andareen printzipio aktiboak erauzi eta ekintza farmakologiko bihurtzeko hainbat modu daude:

» Izen zientifikoa

» Enplastuak

Capsella bursa-pastoris L. (Brassicaceae)

Hostoak oinaldean jaiotzen dira, erroseta moduko bat osatuz. Bertatik zurtoin tente bat hazten zaio, eta bukaera aldean agertzen dira lore zuri txikiak.

Zurtoinean hazten zaizkio fruituak, triangelu eta bihotz forma izaten dutenak. Oso arrunta da, eta leku askotan aurki daiteke; hala nola, zelai, bide, baratz, leku eguzkitsu zein ospeletan.

Enplastoak aipatuta, ezinbestean, berbena belarrarekin egindako tortilla da ezagunena. Eskutada bat berbena txikitu eta arrautzaren zuringoarekin egiten da; segidan, trapu batean bildu behar da. Kopetan jarri behar da, sinusitisarentzat, eta hoztu arte eduki. Egunak tartekatuta, alegia, batean jarri eta hurrengoan ez, hiru enplastu jarri behar dira. Badira pasmo belarrarekin egiten dituztenak. Eta bazen hortzetako minarentzat erabiltzen zuenik ere.

» Atal erabilgarriak

» Kataplasmak

» Ezaugarriak

Landare osoa erabiltzen da, loreak, hostoak eta zurtoina.

» Propietateak eta erabilpenak Gehienbat, hilerokoa erregulatzeko eta odol jarioak mozteko erabiltzen zen.

Kanpoko odoljarioak gelditzeko, baita odoluzkiak (almorranak) eta barizeak arintzeko ere. Kataplasmak egin daitezke landare txikitua aplikatuz, edo 50 gramo landare egosi litro erdi uretan bost minutuz, hozten utzi, iragazi eta ingurua garbitu ur horrekin. Zauri, ubeldu, esku eta titi punta zartatuak

sendatzeko, infusioarekin ingurua busti. Hilerokoa erregulatzeko ere erabili izan da. Hileroko eskas eta irregularretan zein odoljario handietan. Menopausia garaiko nahasketetarako ere aproposa. Kasu horietan, tintura edo infusioak erabil daitezke. Tratamendu horietarako, hilerokoa etorri baino hamar egun lehenago hastea komeni da.

Hamar gramo landare egosi bost minutuz, eta egunean bi edalontzi edan.

» Kontraindikazioak Haurdunaldian ez erabili.

Kataplasmak prestatzeko modu desberdinak daude erabileraren arabera.

Ore-moduko medikamentua da. Beroan ezar daiteke zauriren bat sendatzeko, eta barize edo erreduren kasuan kataplasma hotzak erabili behar dira. Likido batean disolbatutako irin, hauts edo bestelako substantzia xurgatzaileren bat erabiliz egiten da.

Iturria: Legorretako Udalak kaleratutako ‘Ez zela kajoi batean gordetzekoa’ liburua.

Bertsoa • Kate motzean 09 Lander Arizmendi • Gotzon Izquierdo

2020ko ekainaren 19a • # 379

Gaiak hala dio

Kate motzean Gotzon Izquierdo • Autoen zaletua

«Ferrari F40-a da nire ametsetako kotxea» Lander Arizmendi Fernández Gaia: Osinalde Doinua: ETAren su-etenetik «Hator Lander ta aurtengo kanporaketara batu».

Halako gonbitak ezin du izan ezetza tratu.

Baina tximeletak ziren arkakuso bilakatu ta beldurraren beldurrez otoitzetan zenbat Santu.

Munduak biratzen utzi zezan nuen behin eskatu ta baten batek aditu banindu, madarikatu!

Ez zenuen erregua zertan literalki hartu.

Adiera mordo daude ‘osin’ hitzaren jabetzan: ‘asuna’ izan daiteke, bere arantzen babesan; ‘putzu’ edo ‘amildegi’ nornahi jausteko sorpresan, txapelketa baterako izenak ze kontraesan...

Aurtengo aukera baina hori aldatzean zetzan, ziztada ta ipurdiko gabe kantatu genezan, esanahiek ez zezaten haiek nahi zutena esan.

Testua eta argazkia: Mikel Albisu

Motorraren mundua da Gotzon Izquierdoren pasio handia. Benetako autoak bezalaxe miniaturak ditu gustuko 1982an Bizkaian jaio zen itsasondoarrak –bi hilabete zituela etorri ziren Itsasondora–. «Autoak txikitatik gustatu izan zaizkit. Orain telegidatuekin nabil, baino autoen maketa bilduma dut eskala ezberdinetan, trenak ere bai, baita Slot simulagailu txiki bat ere etxean jolasteko».

Familiatik ez zaio etorri zaletasuna, baina txikitan jostailuzko kotxez inguratuta hazi zen . «Mota guztietako auto telegidatuak izan ditut txikitatik.

Oraintxe bertan pare bat ditut. Bat harri artean ibiltzen den Crawler txiki bat; konfinamenduan erosi nuen etxean jolasteko. Sofa, kuxin eta burkuekin zirkuituak eginez ibili nintzen semearekin».Orain darabilen telegidatua gasolinazko Hpi Baja 5sc bat da, 1/5 eskalan (argazkikoa). «Ibiltzeko leku handia behar du. Gidatzeko ez dira errazak, eta zailtasun horrek oso esperientzia erreala egiten du».

Ze zaletasun dituzu?

Bertsolaria: Aitor Sarriegi Galparsoro Gaia: Denbora

Laranja.

Oporretarako leku bat.

Bero handirik egiten ez duen edozein.

Zer gosaltzen duzu?

Colacao zerealekin.

Amets bat.

Futbola, auto karrerak, mendia...

Berdintasunean oinarritutako euskal errepublika.

Zein izan zen zure lehenengo kotxea?

Bizitzako plazer txiki bat.

Seat Toledo 1.8i.

Jatea.

Eta orain ze kotxe duzu?

Jaso duzun oparirik bereziena.

VW Touran bat eta Audi RS4 bat.

Ferrari F40-a, zalantzarik gabe.

Urtebetetze batean Oiangun parrillada egin genuen kuadrillan, eta dordoka bat oparitu zidaten. Ilusioa egin zidan.

Musika talde bat.

Goierriko txoko bat.

Anestesia.

Murumendi.

Abesti bat.

Itsasondon biziko ez bazina...

Barrikadaren No hay tregua.

Goierriko beste herri txikiren batean.

Zein da zure ametsetako kotxea?

HURRENGOA »

Kolore bat.

10 Erreportajea Autokarabana, koronabirusaren udarako opor alternatiboa

# 379 • 2020ko ekainaren 19a

Erreportajea

AUTOKARABANAK, AURTENGO UDAKO IZAR HANDIAK Testuak: Tere Madinabetia

Hotel handietako oporrei alternatiba bila dabil jende asko aurten, koronabirusari ihes egiteko. Autokarabanak aukera segurua dirudi, opor estilo horrek eskaintzen duen askatasunari, segurtasuna erantsi zaiolako aurten.

K

oronabirusak hankaz gora jarri du gizartea eta kutsatzeko beldurrak aldaketa nabarmenak ekarri ditu eguneroko bizitzan. Txerto edo tratamendu eraginkor bat aurkitu arte, ditxosozko segurtasun tarteak gidatuko ditu herritarren jarduerak, baita askorentzat laster iritsiko diren opor garaian ere.

Aurtengo udari begira, autokarabanen aldeko hautuak gora egin du, etxea gainean eramateak eta talde txikian bidaiatzeak ematen dituen independentziari, osasunari begira segurtasunak hartu duen balioa gehitu zaiolako.

Abantailak besterik ez Birusaz kutsatzeko arriskuaren aurrean, autokarabanak beste opor mota batzuk baino segurtasun handiagoa eskaintzen duela dio Zegaman egoitza duen Goikaravan alokairu enpresako Xabi Arakamak: «Beldurra dago hoteletan opor normal batzuk pasatzeko, gune komunak daudela eta. Pasilloetan, jangelan edo tabernan ez da bermatzen distantzia soziala». Autokarabanan, aldiz, bai, «oso isolatua da, zure bikotearekin edo familiarekin joaten zara, eta ez zara beste inorekin nahasten». Gainera, gune batera joan eta han jende pilaketak aurkituz gero, beste leku batera

alde egiteko aukera ere ematen du, Arakamak dioenez, «eta hotel batek ez, aste beterako joaten bazara, hantxe duzu egon beharra». Gaurko autokarabanak, gainera, oso erosoak dira, «gureak berri-berriak dira, eta sukaldea hozkailu handi batekin, komuna konketa eta dutxarekin, logela... denetik dute». Segurtasunari dagokionez, «berme osoa» eskaintzen dute, bai enpresako langileentzat baita erabiltzaileentzat ere, ondo garbituta eta desinfektatuta entregatzen dituztelako.

Jende asko da autokarabanek eskaintzen dituzten abantaila horien jakitun, eta horregatik aurtengo udari begira aztertzen ari diren aukeretako bat da. «Guk azken asteotan dei ugari jaso ditugu informazio eske, eta erreserba asko eginda daude uztailari eta batez ere abuztuari begira».

Kanpainak itxura ona du, beraz, eta hori bultzagarria izango da urte hasieran familiarekin ireki zuen enpresa honentzako. «Arrebak, koinatuak eta hirurok jarri genuen martxan Goikaravan urtarrilean, eta handik gutxira hau guztia etorri zen». Martxorako, Aste Santurako, Sevillako finalerako, San Joanetarako eta udarako zituzten erreserbak bertan behera geratu ziren. Orain erreserba berriak sartu dira eta hasi dira alo-

kairuak berreskuratzen. Goikaravan enpresak lau autokarabana eta «abentura kutsua» duen minikarabana berezi bat ditu flotan.

Arakama txikitan ibili da gurasoekin kanpinaren munduan murgilduta.

Gaztetan furgoneta erosi zuen, gero furgoneta handiagoa eta azkenik autokarabana. «Afizioa beti izan dut», eta afizio hori Boikot musika taldeko kideei ere kutsatu die, orain kontzertuera joaten direnean, hoteletara joan beharrean, autokarabana erabiltzen dutelako.

Autokarabanak, jarraitzaile ugari Ormaiztegiko Aitor Okarizek ere badu autokarabana bat, duela lau urte erosita, eta bikotearekin eta bi umeekin erabiltzen du irteerak egiteko. «Beti gustatu izan zaigu leku berriak ezagutzea eta hoteletik kanpoko opor giroan ibiltzea, herri txikiak, kostaldea... eta guk nahi

Erreportajea 11 Autokarabana, koronabirusaren udarako opor alternatiboa

2020ko ekainaren 19a • # 379

Urte hasieran jarri zuten martxan Zegaman Xabi Arakamak eta senideek autokarabanak alokatzeko enpresa. GoiKaravan

«Autokarabana oso isolatua da, zure familiarekin joaten zara, eta ez zara beste inorekin nahasten; segurua da» Xabi Arakama Goikaravan alokairu enpresa

«Beti gustatu izan zaigu leku berriak ezagutzea eta hoteletik kanpoko opor giroan ibiltzea, herri txikiak, kostaldea...»

Aitor Okariz Autokarabana zalea eta jabea

GOIERRIKO GUNEAK Goierrira etortzen diren autokarabana zaleek ere badituzte hiru gune eskualdean.

» Zegamako gunea San Bartolome auzoan dago, Anduetza parketxearen ondoan, eta 8 plaza ditu.

Herriko edigunera joateko igogailu panoramiko bat dago gertu.

Doakoa da. Argindarra 3 euro ordaintzen da 2 orduko, eta fitxak parketxean eskatu behar dira. Ura doakoa da.

» Beasaingo gunea Igartza-Oleta auzoko aparkalekuan dago, eta 13 plaza ditu.

Doakoa da, eta ur beltzak eta grisak botatzeko gune berezia du. Ur edangarria eta argindar toma ere badu, baina 3 euro ordaindu behar da biak erabiltzeko. Fitxak kiroldegian edo auzoko tabernetan eros daitezke.

Bidegorria eta autobus geltokia gertu ditu.

» Legazpiko gunea Mirandaola parkean dago, turismo bulegoaren ondoan, eta 8 plaza ditu.

Doakoa da, eta ur beltzak eta grisak botatzeko gunea du. Ur edangarria ere badu.

Burdinaren museoa eta Mirandaolako burdinola ondoan daude, eta Legazpiko herrigunea kilometro batera.

dugun lekura joatea». Txikitatik datorkion zaletasuna da, gurasoek karabana zuten eta kanpinera joaten ziren; «hango giroa asko gustatzen zitzaidan, kanpoan lo egitea, lagun berriak egitea, leku diferenteak ezagutzea...».

Autokarabana etxetik irtetea gustatzen zaion jendearentzako dela uste du Okarizek: «Ez da asteburuak etxean geratzea nahiago duenarentzako, edo oporretan beti leku berdinera joaten denarentzako». Berak urte osoan zehar «zukua» ateratzen diola dio. Astebukaeretan «200 kilometroko bueltan» ibiltzen dira. Neguan, adibidez, Pirinioetara asko joaten dira, eskiatzera. Kantabriara, Erriberara eta Errioxara ere maiz joaten dira, eta eguraldi txarra egiten duenean, adibidez, hiriburuetara: «Gasteizko edo Bilboko autokarabana gunean aparkatu, eta asteburua han igarotzen dugu».

Udako oporraldietan urrutirago joaten

dira, «Espainia gehiena igaro dugu», baita Frantzia ere, «Normandian eta Bretañan egonak gara».

Irteten dutenean, autokarabanentzako guneetan egiten dituzte gauak, nahiz eta udan kanpinetara ere sartzen diren bertako zerbitzuak baliatzeko. Alde horretatik, Frantzia eta Espainia artean «kristoren aldea» dagoela dio.

«Hemendik Parisera abiatzen bazara, ez duzu ezer planfikatu beharrik; bideko edozein herri txikitan duzu gune bat, argiarekin eta urarekin prestatuta».

Espainian, aurretik dena ondo begiratu behar dela dio, leku askotan ezin delako aparkatu ere egin, eta «han turista bat gehiago zaren bezala, hemen gaizki ikusia ere bazara». Ez da pertzepzio kontua bakarrik, datu objektiboek baieztatzen dute: Espainian 1.000 gune daude, eta Frantzian 6.000. Goierrin ere badira autokarabanetzako hiru gune, Zegaman, Beasainen eta Legazpin.

Koronabirusak aurtengo irteera batzuk zapuztu dizkio Okarizi. Aste Santuan Andaluziara eta eskiatzera joatekoak ziren. Oraindik ez dira hasi irteten, baina erkidegoen artean mugitzeko aukera dutenean joango dira norabaitera, eguraldiaren arabera erabakiko dute.

Udarako planak ere aldatu dituzte eta oraindik zer egingo duten ez jakin arren, «hiru bat astean Espainiako barruan ibiliko» dira seguru asko.

12 Erretratua Irudi baten istorioa

# 379 • 2020ko ekainaren 19a

Erretratua

UMETAKO OROITZAPENAK Umetako oroitzapenak ekarri nahi izan ditut tarte honetara, izan ere, badira pasadizo batzuk sekula ahazten ez direnak eta gehienetan, adinean aurrera egin ahala ere, garai hartan bazeunde bezala bizi dituzunak.

E

san beharrik ere ez dago, ikaragarri aldatu dela bizimodua.

Orduan ez zegoen gaurko erosotasunetik, teknologiarik eta aurrerapenik, hala ere oroitzapen ikaragarri onak ditut. Batetik, umetako inozentzia izango zen, baina bestetik orduko bizipenak, lasaitasuna, elkarri laguntzeko nahia. Eta hori guztia Mutiloa bezalako inguru paregabean. Herri gunetik gertu dagoen Iparragirre baserrian jaio nintzen eta herri gunetik gertu dagoen arren, etxeraino iristeko harrizko estrada zegoen, plazatik abiatuta eta etxera iritsi bitartean oinezkoentzat bidezidorra. Kotxez ez ginen iristen noski. Etxe aurrean lurrezko eta harrizko zorua, koskaz beteta eta herriko ur depositutik sobran zeuden urak jasotzen zituen errekatxoa; tarteka-tarteka freskaturen bat hartzeko modukoa eta behien esnea hozteko erabiltzen genuena. Etxe ondoan ura ateratzeko eta edaria freskatzeko erabiltzen zen ur putzua eta lorez eta landarez betetako lorategia. Gogoan dut ura eramatera bizilagun batzuk ere hurbiltzen zirela gurera eta horren bueltan ere makinatxo bat tertulia sortzen ziren. Oraindik ere begien aurrean ikusten ditut.

Herriko eskolan Lau bat urterekin hasi nintzen herriko eskolan. Bertan ibilitako zantzu galduak ditut, baina gela berean 14 urte arteko herriko neska-mutiko guztiok batera eta irakasle bakarrarekin ibiltzen

Etxeko ikuspegian, elizako kanpandorrea. IĂąaki Ugaldek utzia

IĂąaki Ugalde Mutiloa

ginen. Eskolan hasi orduko ordea, herriko eskola itxi eta Segurako bidea hartu genuen. Goizeko 09:00ak aldera autobusa hartu Kaxintane parean eta egun osoa Segura aldean ematen genuen. Niretzat geltokia gertu zegoen baina baziren autobusa hartu aurretik, 1,5-2 kilometro oinez egiten zutenak.

Eskolan bertan bazkaltzen genuen, garai hartan mutiloarrak, zeraindarrak eta Seguran sakabanatutako baserriren batean bizi ziren segurarrak geratzen ginen eskolako jangelan. Eskolako lanez oso bizipen onak ditut, 14 urte beti nituen arte, ez bainituen etxeko lanak bakarrik egiten, Ostatuko Mariajek eta biok elkarrekin baizik. Zenbat pasadizo eta kontu honekin lotutakoak ere. Lanak egitea bakarrik ez zen izaten, berri-

ketaldiak, jolasak, maisu-maistren inguruko txutxu-mutxuak eta beste hainbat bizipen.

Baziren noski estimatzen genituen txokoak, Murgiarango presa eta erreka ingurua, herriko plaza, mediku etxea, eliza ataria eguraldi txarra egiten zuenean, herriko zelai eta bidezidorrak, bolatoki ingurua. Buztundegira ere joaten ginen gozokiak erostera edo freskagarriren bat hartzera. Gure jolasak ere askotarikoak izaten ziren; ez geneukan teknologia handiren beharrik, gauza gutxirekin ederki pasatzen genuen.

Baserrian jaio ginenez eta ganadua eta baratzea etxean bertan geneukanez, horrekin lotutako langintzak ere txikitxikitatik izaten genituen, baratzeko landaketak, bilketak, udan belarretan, behiak jetzi eta herrian esnea saldu, Buztundegira eta Kaxintanera esnea atera, Murgiarango iturrira ur bila joan eta beste asko. Garai hartan seguruenik ez nuen horrela bizi baina gaur egun ikaragarri estimatzen dut bide hura irakatsi izana. Hortxe daude nire oroimenean tarteka-tarteka gogoratzeko edota kasu honetan bezala beste batzuei kontatzeko. Eta hortxe geratuko dira betirako nire bizitzako lehen urteetan bizitako oroitzapen hauek guztiak.

Gaztejira 13 Eider Saez • Ane Insausti

2020ko ekainaren 19a • # 379

«Bitarteko berrietara egokitu behar gara» EIDER SAEZ • Nøgen musika taldeko abeslaria

Testua: Andrea Aranburu

ANE INSAUSTI BARANDIARAN Hegitik begira

Argazkia: Tom Hagen

@ane_insausti

Zer egiten du Eiderrek oholtzatik kanpo?

Orain dela bi aste Komunikazio Gradua amaitu nuen. Komunikazio teknikari moduan nabil orain lanean. Zorte handia izan dut.

Nogen musika taldeak ‘Mila aldiz’ single-a kaleratu berri du.

Mila aldiz izeneko abestia konfinamendua hasi baino lehen sortu zen, maketatxo bat sortu genuen. Hasieran, Aste Santuan grabatzea zen gure asmoa.

Grabaketak bertan behera utzi genituen eta orain, deseskalatze prozesua iritsi denean, argitaratu dugu.

Zerbait duzue esku artean?

Bai. Buru-belarri gabiltza diskoarekin.

Koronabirusaren eraginez asko moteldu beharra izan dugu sortze prozesua.

Dena geldiarazi zen. Etxetik konposatzea posible den arren, guri gehiago gustatzen zaigu lokalera joan eta elkarrekin aritzea. Orain hartu dugu berriz ere martxa. Uztailean grabatuko dugu diskoa, ilusioz gainezka gaude. Material asko dugu eskaintzeko eta gutxika lantzen gabiltza. Printzipioz, urte amaieran entzungai egotea espero dugu. Ea zer ateratzen den.

E

ider Saez (Lazkao,1998) Ikusentzunezko Komunikazioan graduatu berri da. Hala ere, gure artean Nøgen musika talde gipuzkoarreko abeslaria izategatik da ezaguna. 2018an hasi zen Nøgen-eko abestiei ahotsa jartzen. Disko bat kozinatzen ari zirela iritsi zaie konfinamendua.

Nola igaro duzu konfinamendua?

Nire etxean igaro dut konfinamendua.

Hasieran oso zaila egin zitzaidan erritmoa bat-batean guztiz jaistea, proiektu asko bainituen esku artean. Gero, aukera bezala hartu dut, gauzak beste perspektiba batetik ikusi, deskantsatu eta beste modu batean bada ere, lanean jarraitzeko.

Nola irudikatzen duzu oholtzara buelta? Noizko?

Streaming bidezko kontzerturen bat eskaini dugu jada. Nahiko urduri geunden, esan bezala aspaldi denak elkarrekin jo gabe geundelako. Dena ondo ateratzeko, bakoitzak bere denboraren tarte bat dedikatu beharra izan dio entseguei. Emaitzarekin ez ezik, lan taldearekin ere oso pozik gaude. Zuzeneko kontzertu txikiak eskaintzen joango gara pixkanaka, baina bitartean, bitarteko berrietara egokitu behar gara. @eiderrsaez

@nogenband

www.nogenband.com

Hilekoaz

A

mets adinekoen artean hilekoa jaitsi zitzaion lehen pertsona izan zen, eta ezkutuan eraman zuen, besteen ahotan ez egotearren. Lurrek ere bazuela jakindakoan, konplize bilakatu ziren: komunera elkarrekin joaten ziren, eta konpresa praken atzeko poltsikoan gordetzean, ikusten ez zitzaiola baieztatzen zion besteak.

Iraitz ikastetxe berrira iritsitakoan, Ametsek hilekoa ote zeukan galdetu zion. Iraitz urduri sentitu zen, ez zekielako Ametsi baietz esatean nola erreakzionatuko zuen. Ez zen lasaitu Ametsek berak ere bazeukala esan arte, sekretua gorde beharrik izango ez zuelako.

Julenek, bere aldetik, bazekien inguruko guztiek zeukatela, berak izan ezik. Sexologiako klasean hilekoa zutenek eskua altxatzeko esan zutenean, lotsatuta sentitu zen.

Klasearen ondoren, lagun bat joan zitzaion eskua altxatu duela komentatzen ibili direla esanez, hala izan ez bazen ere.

Belaunaldi bereko hainbat neska gazteren hitzak dira aurrekoak.

Kasualitatez, hilekoa jaisten lehenak edo azkenak izan ez zirenak dira hau honela bizitzea tokatu ez zitzaien bakarrak. Desberdin izateari diogun beldurrak hilekoa tabu gisa elikatzen jarraitzen du, gaia isilpean eramatera bultzatuz. Eta zer esanik ez hilekoa dutenak gizonak badira...

14 Ibiltari Mandubia-Murumendi

# 379 • 2020ko ekainaren 19a

Mandubia-Murumendi

MARIREN KOBA ETA 360 GRADUKO IKUSMIRA EDERRA Testua eta irudiak: Gotzon Aranburu

Mari topatzea zaila izango zaio txangozaleari, baina eguraldiak batere laguntzen badu Murumendiko tontorretik bista apartaz gozatu ahal izango duela… hori segurua da. Hauxe tontor airosoa airosorik bada. Goierri, Urola bailara, Aralar, Aizkorri, Izarraitz, Izazpi eta beste hainbat mendi parez pare ikusten dira bertatik.

S

an Gregorio Handiaren baseliza Astigarreta gainean dago, Aintxintxaurdi eta Txoritegi mendien arteko muinoan. Oso aspaldikoa da, XIV. menderako eraikita omen zegoen eta. Argazki zaharretan ikusten denez, oso zegoen hondatuta joan den mende hasieran, eta 1951. urtean konpondu egin zuten. Baina 1989an santuaren irudia ostu zuten bertatik eta are eskasago geratu zen, harik eta 1995ean berriro txukundu eta hornitu zuten arte. Roberto Linkel apaizak ekarri zuen irudi berria. Duela gutxi baselizaren teilatua konpondu dute eta eraikina margotu, eta hamarkada luzez galduta egon den erromeria ere berriro egiten hasi dira.

Ibilbideko lehendabiziko trikuharriak baselizatik hurbil daude, bai Trikuaizti I eta bai Trikuaizti II, lau mila urtekoak, Josetxo Zufiaurrek aurkituak.

Bertan hamabi pertsonaren hezurrak azaldu ziren. Aldapa dezentea hasten da puntu honetan. Ezkerrera Izazpi begira dela, aurrera jarraitu eta halako batean Larrarteko lepora iristen da bidea. Hemen ere nabarmena da historiaurreko euskaldunen arrastoa, zelaiaren erdi erdian aurkitzen den trikuharrian gorpuztua. Ondoren azalduko dira Triku-

muttegi, Murumendi Iparraldekoa eta Murumendi Hegoaldekoa. Hainbat indusketa egin izan dira aztarnategiotan, horietako asko Jose Antonio Mujika arkeologo beasaindarrak burutuak.

Puntu honetatik Murumendiko tontorrera igotzeko bi bide har daitezke. Pinudi ertzetik zuzenean gora doana hartu beharrean, bordatik ezkerrera abiatzen denari heltzea gomendatzen du Jonmikel Intsausti gidariak. Izan ere, kilometro eta erdi inguru ibili eta gero, sari handia dago zain: Damazulo koba, Mari jainkosaren bizitokia izandakoa… eta oraindik ere badena?

Damazulo kobaren misterioa Erne joan beharra dago pistan, ezkerreko pagadiari begira, halako batean kartel txiki bat azalduko da eta: «Pagorriagara 15 minutu. Damazulora 5 minutu» dio eta orein baten buruaren marrazkia dauka. Eta halaxe, pausu gutxi batzuk emanda, harri pilaketa txiki bat dago bide ertzean, beste seinalerik ez. Hor abiatzen den bidezidorra hartu ezkerrerantz, eta bat-batean Damazulo koba azalduko da. Hasierako metro gutxi batzuetan kanpoko argia iristen da, baina aurrera jarraituz gero, lurraren erraietarantz, ilunpea. Eta misterioa.

Elezaharrak dioenez, Mari Beasaingo Burugoena baserriko semearekin ezkondu zen, eta zazpi seme-alaba izan zituzten

Berrogeitik gora dira Marik Euskal Herrian izandako bizitokiak. Izenak ere asko: Txindokiko Mari, Putterriko Damea, Anbotoko Señora, Aketegiko Sorgina… Bizitoki horien arteko ezagunena Anbotoko koba izango da seguru asko, baina Murumendiko honek ere zirrara berezia eragiten dio txangozaleari.

Iñaki Apalategik azaldu izan duen bezala, sinesmen paganoak gurtzen zituzten hainbat toki sakratu garbitzeko helburuz, sorginak zeudela uste zen tokietan eraiki zituen baselizak eta santutegiak kristautasunak. Murumenditik gertu da Santa Marina auzoa, eta hainbat antropologoren ustetan Marina Mariren bertsio kristaua besterik ez da.

Elezaharrak dioenez, Mari (Ama Lurraren pertsonifikazioa) Beasaingo Burugoena baserriko semearekin ezkondu zen, eta zazpi seme-alaba izan zituzten.

Ibiltari 15 Mandubia-Murumendi

2020ko ekainaren 19a • # 379

KONTUAN HARTZEKO » Mandubitik edo Larrartetik Ibilbide hau Mandubian hasi eta buka daiteke, edota Larrarteko lepoan. Desberdintasun nagusia da lehenengoa eginda San Gregorio baseliza ikusten dela eta bigarrenarekin ez, baina Larrartetik abiatuta ere bi kobazuloetara eta Murumendira berdin berdin ailegatuko da ibiltaria, bidea bera da eta.

Argazki nagusian, Damazulo, Mari jainkosaren bizitokia. Txikian, behorrak, Izazpi atzean; eta Murumendiko tontorretako oroitarrietako bat.

» Defentsarako bi harresi Mari kristaua ez zenez, ez zituen bataiatu. Senarrak nahi, ordea, eta Mari lotu, umeak gurdian jarri eta bataiatzera eraman zituen herrira. Mari askatu egin zen, su garretan, eta hegan alde egin zuen Murumendiko bere kobara, «Nire umeak zerurako, ni Mururako. Burugoena ez da sekula eri edo maki (besomotz) gabe izango!» oihu eginez. Bitxikeria gisara, eta Burugoena baserria aipatuta, Burumendi-Murumendi izenak erabili ohi izan dira mendia izendatzeko, On Jose Migel Barandiaranen testuetan azaltzen den moduan.

Leizezulo, ur hots nabariarekin Damazulotik ez urruti, pistaren goiko aldera jota, beste zulo ikusgarri bat dago: Leizezulo. Hau topatzea errazagoa da, batetik Damazulo baino askoz handiagoa delako eta bestetik ur hotsa –urte garai honetan behintzat– urrutitik entzuten delako. Lurrean barrena sartzen da, ilun, umel eta sakon. Metalezko eskala bat badago, zuloaren sakoneko kobaraino jaitsi nahi duenarentzat. Zuloaren ertzetan kontu handiz ibili behar da barrura ez erortzeko, aldapan dagoelako eta irristakorra delako zorua.

Murumendiko Hagina –Atxipimendi du benetako izena– ere hurbil dago.

Harkaitz bitxi honi bisita egin eta gora abiatuta, basoan barrena lehendabizi eta belardian zehar gero, berehala iristen da tontorrera. Ikusmira aparta eskaintzen du Murumendik, 360 gradutakoa. Begiratzen den aldera begiratzen dela, mendiak, basoak, baserriak eta herriak azaltzen dira. Orientazio mahaiak mendi bakoitzaren izena eta garaiera dauzka grabatuta. Goierriko mendizaleek Luis Pedro Peña Santiago mendizale eta kazetari irundarrari eskainitako hilarria ere badago, baita hegazkin itxurako buzoia ere, eta erpin geodesikoa.

Gurutzedun monolito batek, 1976an Vignemalen hildako hiru mendizale ditu gogoan: Sebastian Sanchez beasaindarra, Fernando Terradillos ordiziarra eta Jose Luis Orbegozo azpeitiarra.

Garai batean erromeri handia egiten zen Murumendin, zehatzago esanda Txondorplaza deitutako lepoan. Bada Foto Alzuriren argazki bat, 1953koa, esandakoa berresten duena. Gonak, praka luzeak eta kolore zuriko alkandorak dira nagusi bertara hurbildutakoen artean. Bestelako kolorerik ere bada, ordea, argazkian: guardia zibil bikotearen iluna. Eleuterio Aiesta eta Txanbo –Ramon Modesto Aranburu– omen dira argazkiko txistulariak.

Erne doan ibiltaria jabetuko da Murumendiko tontorra bi gerriko handik inguratzen dutela. Airetik hobeto ikusten da lurretik baino, baina oinez joanda ere nabarmenak dira. Suhar arkeologia taldeak 2012 egindako indusketen arabera, defentsarako bi harresi ziren, Burdin Aroaren bigarren aldikoak.

» Iturriak Mendi ibilaldietan beti komeni da ura soinen eramatea. Gaurko Ibiltariko iturri ezagunena Arrapaitzekoa da, baina San Gregorion eta Mandubian ere badaude. Bazkaltzeko edo zerbait hartzeko, jakina, Mandubiko Benta.

FITXA TEKNIKOA • Iraupena: 3:30 ordu • Luzera: 10 km • Goranzko desnibela: 463 metro • Zailtasun teknikoa: Erraza • Oharrak: Damazulo eta Leizezulo kobazuloen arteko bidegurutzetik aurrera, ordu laurden eskasera, Pagorriaga baserrira joan daiteke. Ez dago galbiderik. Oreinak ikus daitezke bertan.

16 Eszena Goierriko kultur plaza

# 379 • 2020ko ekainaren 19a

Antzerkia

Ekainak dakarrena Gorka Lariz Aktorea eta Urrup taldeko kidea

Izan ala ez izan

I

zan ala ez izan…». Horrela dio bere bakarrizketa ezagunenean William Shakespeareren pertsonaia ospetsuak, Hamletek, izen bereko antzezlanean, bizitzaren egoera zailei aurre egiteko indarberritzen den eszenan. Bizi izan ditugun egunetan pentsatuta, hitz horiek etortzen zaizkit burura. Tamalez, ez dira gutxi izan aste hauetan agur esateko aukerarik gabe joan zaizkigunak. Udaberriko gauak izar berriz bete zaizkigu.

Shakespearek ere honela dio beste antzezlan batean: «Mundua eszenatoki erraldoi bat da, eta gizon eta emakumeak bertako antzezleak baino ez». Hala bada, oraingoan denoi egokitu zaizkigu ezagutzen ez genituen paperak antzeztea; etxean egin ditugu orduak, leiho eta balkoietan txalo eta dantza saioak… Antzerkiaren munduan gabiltzanoi ere horixe egokitu zaigu. Gure oholtzak alde batera utzi eta gure etxeetatik zuen sakelakoen pantaila txikietaraino heldu gara; zuek entretenitzeko eta zuen egunak alaitzeko mugikorretaraino eraman ditugu saioak, baina hori izan al da dena? Antzerkiak birziklatzeko premia du. Egungo egoerak horretara derrigortzen gaitu eta horretan aritu gara Urrup Antzerki Taldean; dagoeneko, sare sozialetan, gure hainbat muntaia ikus ditzakezue eta Ordiziako Udalak bere Youtubeko kanalean horiek erakusteko aukera ere eman digu; baina gure benetako helburua oholtza gainean antzeztea da.

Esperientzia honek guztiak aberastu egin gaitu, baina zer izango litzateke antzerkia ikusleen berotasunik gabe? Horrek egiten du berezi antzerkia: antzezten ari garen antzezlana, pertsonaiak, egoerak, dramak, algarak, negarrrak… ikuslearekin batera bizitzeak.

Izan ala ez izan… Gu… Izango gara!

Mikel Markez, zuzenean eta online Mikel Markezek Biribilean diskoa aurkeztuko du gaur, zuzenean. Saioa aurrez aurre eta sarean ikusi ahal izango da.

Lekua: Igartzako jauregia •Ordua: 22:00 • Sarrera: Doan

Zinema bueltan da Beasain eta Ordizian Beasaingo eta Ordiziako antzokietan hasiak dira zinema saioak. Asteburuan Invisibles eta Adú filmak emango dituzte.

Lekua: Beasaingo Usurbe eta Ordiziako Herri Antzokia

Matilda taldeak zuzenean joko du Ordiziarrockek martxorako antolatua zuen kontzertua berreskuratu du, eta Matilda taldeak gaur zortzi joko du.

Lekua: Majoria plaza (Ordizia) • Ordua: 19:00 • Sarrera: Doan

Tobera Musika Eskolaren saioak Tobera musika eskolak sarean egingo ditu ikasturte bukaerako kontzertuak, hilaren 22tik 30era bitartean.

Non: Toberaren Youtubeko kanalean, sareetan eta GiTB-n.

18 Kontrakantxa Komikia • Aliritzian

# 379 • 2020ko ekainaren 19a

Komikia

Aliritzian Asier Iriondo Hizkuntza aholkularia

Joxe Mari Auzmendi haserre

B

ehin baino gehiagotan esan izan didate ez nautela haserre imajinatzen, baina munduan bada haserre ikusi nauenik, eta horretaz konturatu denik ere bai.

Bigarren talde horretan daude ikasle gaztetxoak.

Haurrei eskolak emateko prestakuntzarik ez daukat, baina eman izan dizkiet, nire, eta egitekoa eskaini izan didanaren, erruz.

Hik Hasiren martxoko alean Joxemari Auzmendi dugu protagonista. Hark bai, bazeukan prestakuntza, eta horren ikerketa eta zabalkundea izan zituen pasio eta ogibide. Guk Kimu Berri ikastolan maisu izan genuen, duela berrogei urte pasa. Ez daukat arrastorik ere metodo pedagogikoek zer dioten irakasleen haserre eta errietei buruz, baina, ikasle gaztetxook Joxemari haserre ere ikusi genuen, eta horrek norbera-

renak samurtzeko balio du, zalantzarik gabe. Intuiziotik eta orduko oroitzapenetik, iruditzen zait, haserreaz gainera, haserre-ondoa dela kudeatzen asmatu beharreko egoera.

1979ko egun gris hartan, 22 haurrek 25 urteko Joxemari gaztea bere onetik ateratzea lortu genuen. Ohi baino ozenago eta sekula baino gordinago hitz egin zigun. «Ni ez naiz ja zuen maisu!», azken esaldia bota eta gelatik alde egin zuen. Eskolaordua bukatu artekoa lanbrotan gogoratzen dugu, baina ondoko pinudian ibili ginen, ilara galdutako prozesionariak bezala.

Hurrengo eguneko eskolari uzkur saIruditzen zait, mar ekin zion. Irahaserrez gainera, kurtzen ikasi gehaserre-ondoa dela nuen urtea zen eta kudeatzen asmatu ipuina banatu zigun, banan-banan eta beharreko egoera bozgoran irakurtzeko. Irakasle bat eta ikasle batzuei buruzkoa zen. Ipuinaren erdi aldera, irakaslea haserretu egiten zen eta bere onetik aterata esaten zuen: «Ni ez naiz ja zuen maisu!». Ipuina ez zen hor bukatzen, ordea. Segi egiten zuen, eta amaiera ederra zuen.

Publizitatea 19 2020ko ekainaren 19a • # 379