GoiBerri 394. zenbakia

zk. 394 2020ko urriaren 30a www.goiberri.eus

Iritzia Idoia Luzuriaga Garcia.

Berdintasuna sendotzen

03

Elkarrizketa

10-11

Moises Garcia: «Etxean margotzea dut gustuko, eroso nagoen tokia da»

Erreportajea

14-15

Itsason 24 karobiren aztarnak bildu eta katalogo batean jaso dituzte

PAISAIA IRAKASGAI 04

‘Gure basoak’, ekosistema oso bat ulertzeko liburua

02 Publizitatea # 394 • 2020ko urriaren 30a

Iritzia 03 Idoia Luzuriaga Garcia • Berdintasun aholkularia

2020KO URRIAREN 30A

# 394 Argitaratzailea: Goierriko Hedabideak SL

Itzain

Berdintasuna sendotzen

Koordinatzailea: Iñaki Gurrutxaga

Kudeatzailea: Josu Iñigo

Erredakzio-burua: Loinaz Agirre

Diseinua: Adaki (Eneko Maiz)

Banaketa: Bidera zerbitzuak.

Berria Taldea Lege gordailua: SS-1638/2011

Egoitzak: Beasain: Oriamendi, 32. 20200.

Urretxu: Iparragirre, 11 (Kaletxiki).

20700.

Telefonoak: Beasain: 943-16 00 56 Urretxu: 943-72 34 08 Webgunea: goiberri.eus

Posta elektronikoa: goiberri@hitza.eus

Publizitatea: 607 530 424 jizagirre@hitza.eus

Bezero arreta, harpidetzak: 902-82 02 01 harpidetza@hitza.eus

Diruz laguntzen duten erakundeak: Udalak: Altzaga, Arama, Ataun, Beasain, Itsasondo, Olaberria, Segura, Urretxu, Zaldibia, Zerain eta Zumarraga

Azaleko irudia: Mikel Albisu

E

spainiako Gobernuak bi dekretu onartu tasun atalak emandako iraulia ikaragarria da: ditu urrian, enpresetan emakume eta berdintasunaren inguruan «zerbait entzun» gizonen arteko berdintasuna berma- duen lantalde eta zuzendaritzatik, berdintasutzen dela baliatzeko; bata enpresan, lan- narekiko kontzientzia duen lantalde eta zuzengilea edozein dela, lan berdinari soldata bera da- daritzara iritsi gara; tartean eskala guztia aurkigokiola ziurtatzeko, eta bestea berdintasun pla- tzen delarik, noski. Eta honetan, legediak bai, nen atalak, prozesuaren parte baina pertsonek bizi ditugun hartzaileak, diseinuaren ibilbiegoerak eragin handia izan du. dea, eta behin onartuta, hauen Gobernuak alarma egoera erregistroa nola egin behar den ezarri baino lehenago, dagoezehazteko. Honek enpresetan neko alarmatuta gabiltzan lanberdintasun gehiago bermatugileok gero eta buruhauste ko du? Ba ez naiz aztia, baina argehiago ditugu gure bizitzaren gi dago gai hauetarako sortutaarlo guztiak, pertsonala, profeko lantaldeak eta berdintasusionala, familiartekoa… koorIdoia Luzuriaga Garcia dinatzeko. Askotan izan dut nari emandako denbora eta arBerdintasun aholkularia durak bere fruituak izango dimintzagai kontziliazioa eta tuela lan prozesu guztietan ez erantzukidetasunaren arteko bada, enpresaren giroan, senbanaezintasuna, eta ez noa tsibilizazio mailan eta ezagutza Langileok gero eta errepikatzera, baina inoiz baiorokorrean. Dekretuok eta le- buruhauste gehiago no tresna baliozkotzat jotzen geek hutsuneak dituzte, eta endut. Aitona-amonen eta eskoditugu gure presa guztiei egokitzeko zailtalaz kanpokoen lankidetzarik ia bizitzaren sunak eta buruhausteak ekarez dugun honetan, konfinatzen dituzte; alegia, produktua, mendu eta etxeratzearen itzala arlo guztiak langileak, bezeroak, salmenta putre baten antzera gure gainekoordinatzeko kanalak…. ezberdinak direlako, an bueltaka dugunean, gaixobaina tira, beste tresna bat dira tasuna hor dagoela ahaztu ezin eta haietaz baliatuko gara zendugunean, inoiz baino garranbait gauza mahai gainean jartzeko. tzitsuagoa egiten zaizkigu aurreikuspena eta Are gehiago, oso ezberdina da legeak babes- gure bizitzaren arlo guztiak uztartzeko tresnak. tuta prozesuak aldatzea eta hobetzea (lege mar- Eta zaila egiten zaigu gizakioi gure bizitzaren koaren beharraz eta abarrez asko ikasten ari ga- atal guztiak orekaz antolatzea, baina behintzat, ra pandemia egoera honetan, ezta?) edo boron- badugu gai hau enpresako bilera mahaiaren gaidateaz bakarrik baliatzen ari garenean. Eta zen- nean jarri eta eztabaidagai izateko, gero eta tzu honetan, urte hauetan enpresetako berdin- arautegi gehiago. Ez da dena, baina bada zerbait.

04 Sakonean ‘Gure basoak’ liburuaren sustraiak ezagutuz

# 394 • 2020ko urriaren 30a

Erreportajea

PAISAIA ABERATS ETA DINAMIKO BAT ULERTZEKO TRESNA

Testuak: Iñaki Gurrutxaga

Basoa zer den, landaketa zer den, baso habitatak zeintzuk diren, zenbat espezie dauden eta horiek ezagutzeko gida proposatzen duen dibulgazio lana da ‘Gure basoak’.

Goierriko paisaiari begiratu bat emateko gaia ere jarri du, datu hutsak jasoaz.

O

rain bi urte hasi zen mamitzen erreportaje honen lehen zatian hizpide izango den liburua. Kezka batek eragin zuen txinparta, gizartean landareekiko dagoen sentsibilizazio faltak eta azken hamarkadetan sumatzen den transmisio galerak. Hazia erein, urtebeterako ernatzen hasi eta aurten, udazkena iristearekin bat loratu da Gure basoak. Gipuzkoako basoak eta basoetako landareak ezagutzeko gida dibulgazio liburua. Bi-hiru asteren bueltan ale guztiak

agortu dira, eta bigarren argitaraldia prest egongo da hilabete barrurako.

Webgunean egin daiteke erreserba.

Aranzadi Zientzia Elkarteko Botanika saileko zazpi lankidek ondu dute lana, horietatik bost goierritarrak, eta bostak biologoak formazioz. Mikel Etxeberria Okariz (Beasain, 1994), Yoana Garcia Mendizabal (Ordizia, 1984), Maddi Otamendi Urbiztondo (Ordizia, 1991), Joseba Garmendia Altuna (Ordizia, 1979) eta Maialen Arrieta Aseginolaza (Beasain, 1989). Gipuzkoako baso eta

Sakonean 05 ‘Gure basoak’ liburuaren sustraiak ezagutuz

2020ko urriaren 30a • # 394

Maddi Otamendi, Mikel Etxeberria, Yoana Garcia, Joseba Garmendia eta Maialen Arrieta biologo goierritarrak, ‘Gure basoak’ liburuaren zazpi egileetatik bost. Iñaki Gurrutxaga

Gipuzkoako baso eta landareek osatzen duten ekosistemaren berri modu ulergarri eta erraztuan ematen du liburuak

Goierrik dauden baso habitat ia guztiak biltzen ditu. Herrialdeko pagadi eta koniferen herena bailaran aurki daitezke

landereen «ekosistema oso hori» modu ulergarri eta erraztuan emateko egin duten ariketarekin gustura daude. Baita emaitzarekin ere, eta izan duen harrerarekin, zeresanik ez. Eta Botanika sailean sumatzen zuten hutsune bat ere estali dute nolabait, jolaserako eta hezkuntzarako baliagarria den erreminta bat sortuz esku artean izan ohi dituzten lan tekniko eta mardulen aldean. Ariketa horretan ezinbestekoa izan dute Raul Dominguez Pazo ilustratzaile barakaldarraren lana, argazkien bidez ezinezkoa baitzatekeen basoek urtaroen joanean izaten duten osotasuna jasotzea.

lerrokatuta egon ohi dira, lodiera antzekoa izaten dute –adin bertsua–, eta landaketa zainduetan oihanpea txiroa izaten da, garbitu egiten delako. 1950eko hamarkadan egin ziren landaketa gehienak, baserritarrak laborantza-lurrak uzten hasi zirenean. Horrez gain, Gipuzkoako natur parke guztietan ere landaketak eginak daude.

Gizakiaren eraginik ez balitz egon, berezko basoa nagusituko litzateke Gipuzkoan. Lurrik hezeenetan –erreka eta ibai-bazterretan– haltzadia; lurrik lehorrenetan, ameztia eta artadia; leku garai eta laiotzenetan, pagadia; eta haranetan, berriz, bi baso mota bereiziko lirateke: leku aldapatsuenetan lurzoru txiroetako hariztia, eta lauenetan lurzoru aberatseko hariztia (ikus, 6-7 orrialdeetako habitaten banaketa, landaketak gehituta herrialdean duen presentzia ugariarengatik).

Baieztapen hori egiterakoan –gizakiaren erabilerarena– kritika inplizituren bat egin nahi izaten duten iradokita, hona erantzuna: «Gu kontziente gara gizakiok hemen bizi garela, lurra erabili egin behar dela, baina erabilera horrek ondorio batzuk dauzka. Ez da kontua esatea ‘ze gaiztoak garen’, harago joan behar da. Lan honekin jendeari erakutsi nahi diogu zer aberastasun daukagun eta zer eduki dezakegun.

Ekologian bada asko erabiltzen den esaldi bat: ezagutzen ez duzuna ez duzu errespetatzen, eta ez baduzu errespetatzen ez duzu kontserbatuko».

Paisaia ulertzen ikastea

Gure basoak Izenburua. ‘Gure basoak. Gipuzkoako basoak eta basoetako landareak ezagutzeko gida’.

Edukia eta koordinazioa. Aranzadi Zientzia Elkarteko Botanika saila: Mikel Etxeberria, Yoana Garcia, Mari Azpiroz, Maialen Arrieta, Anais Mitxelena, Maddi Otamendia eta Joseba Garmendia.

Ilustrazioak. Raul Dominguez Pozo Orrialde kopurua. 154.

Webgunea. www.basoak.eus

Dibulgazioa helburu hartuta, ideia nagusi bat hartu dute lanaren abiapuntutzat: paisaia ulertzen eta interpretatzen ikastea. Botanikan aritzen direnen begietatik basoak eta zuhaitzak ez dira landare estatiko soilak, baizik eta denboran jarraipen prozesua bizi duten entitate naturalak. Hitzaurrearen ondoren, Gipuzkoako paisaia ezagutzeko gida dakar liburuak, klimaren eta ingurune fisikoaren–historia geologikoa, lurzorua eta orografia– deskribapena eginez, eta segidan, bereizketa bat: zer den berezko basoa eta zer landaketa.

Baso hitzaren definizio hauxe darabilte egileek liburuan: «Gutxienez hektarea erdiko eta %40ko zuhaitz-estaldura duen eremua, tokian tokiko espeziez osatutakoa, egur hila eta hainbat adinetako zuhaitzak dituena». Eta basoen garrantziaz hitz egitean, honakoak nabarmendu: biodibertsitatearen gordailu izatea; lurzuroaren eta uraren babesle; karbonoaren zikloan eta klimaren erregulazioan erabakigarri; produktu sortzaile; eta uraren zikloan ezinbesteko. Landaketetan, aldiz, egitura oso bestelakoa da: zuhaitz guztiak

Goierri, ia habitat guztien lurralde Gipuzkoako 2019ko baso mapako erabilpen banaketa aintzat hartuta –Eusko Jaurlaritza da iturria–, 198.000 hektarea leudeke. 59.293 hostozabalak lirateke –berezkoak eta landaketak–, eta jabetza publikoa %21,5ekoa. Koniferak,

06 Sakonean ‘Gure basoak’ liburuaren sustraiak ezagutuz

# 394 • 2020ko urriaren 30a

PAGADIA

ARTADIA

Hariztiak baso garrantzitsuak dira Gipuzkoan; izan ere, berez 600-700 metrotik beherako lur guztietan izan behar lukete nagusi. Baso horiei eman zaien erabilerarekin, ordea, banaketa-eremua izugarri murriztu da. Haritz kanduduna, gaztainondoa, laharra, txilar burusoila, urki iletsua, lizarra, ezki hostozabala, zumar hostozabala, gereziondoa, astigarra eta basaerramua dira espezie ohikoenak bertan.

Pagadiak, berriz, 600-700 metrotik gorako lur guztietan izan beharko lirateke ugarienak. Gipuzkoan lurzoru txiroetako pagadiak dira nagusi, gehienak aldapan daudelako. Itzal handia dutenez, oihanpean ezer gutxi hazten da, eta zorua orbelez estalia egon ohi da. Hori dela eta, erraz ibiltzeko moduko basoak dira. Pagoen, gorostien, ahabien, hostazurien, haginen eta elorri beltzen bizileku izan ohi dira.

Gipuzkoako artadiak oso bereziak dira.

Izan ere, baso mediterraneoak dira, eta ez dira ohikoak gurean. Artadi kantauriarrak garaiera txikiko basoak dira (8-10 metro), eta oihanpea korapilatua dute. Gipuzkoan, lur lehorrenetan agertzen da artea, kareharrizko lurzoru trinkoetan –Ataunen- eta kostaldean flyschetan. Artea, erramua, endalarra, elorri zuria, arkasatsa, otabera eta arbustua dira landare ohikoenak.

Ilustrazioak: Raul Dominguez Pazo

HARIZTIA

Pagadiek osatzen dute batez ere berezko basoa Goierrin, eta Intsinis pinudiek landaketena.

Mapako zuriune nagusiak Aralarko goi larreak irudikatzen du. Aranzadi

seiren bat Goierrin dago (3.800 ha, publikoa %3,5) eta hariztien %12 ere bai (1.100 ha, publikoa %7,6). Koniferetan ere, Gipuzkoako herena Goierriri dagokio. Intsinis pinua nabarmentzen da (8.000 ha, publikoa %3), eta ondoren, Pinu beltza (3.000 ha, publikoa %31), Douglas Izeia (1.300 ha, publikoa %21) eta Larizioa (1.400 ha, publikoa %13).

Herrikako hainbat datu aipagarri

berriz, 41.638 ha (%16 publikoa). Goierriren kasuan, baso mapa orokorrak 39.000 hektarea dakartza, hostozabalak –13.089 ha, %29,8 publikoa– eta koniferak nahiko parekatuta –14.336 ha, %12,9–. Goierriko 22 udalerrietatik zazpitan bakarrik dago hostozabal gehiago

konifera baino (Ataun, Beasain, Gaintza, Itsasondo, Legorreta, Ordizia eta Zaldibia).

Hostozabalen artean, pagadia da nagusi, 6.400 hektarea –%52,9 mendi publikoetan–, Gipuzkoako pagadien herena. Herrialdeko baso mixto atlantiarren

Ataun da baso hektarea gehien duen udalerria (5.800 ha), Legazpi hurrena (4.212), Zegama (3.483), Beasain (2.990 ha) eta Idiazabal (2.930). Hostozabaletan pago gehiena Ataunen (2.100 ha) dago, segidan Zegaman (613 ha) eta ondoren Legazpin (437 ha), baina hala ere, baso mixto atlantiarra da nagusi bailarako 17ko herritan. Ataungo artadia (302 ha) eta Legazpiko haritz kandugabearen basoa (222 ha) ere aipagarriak dira, Gipuzkoan ia bakarrenetakoak direlako.

Koniferen artean Legazpiren datua da aipagarria: 2.343 hektareatatik ia erdiak Pinu beltzarenak dira (1.038), intsinisa (784). Konifera gehien duen bigarren udalerria Zegama da (1.581 ha) eta hirugarrena Ataun (1.272 ha). Koniferen artean Intsinisa da zabalduena Goierrin alde handiarekin (14.336 hektarea koniferatik 8.000), eta Beasain da kopuruz gehien duena (831 hektarea).

Sakonean 07 ‘Gure basoak’ liburuaren sustraiak ezagutuz

2020ko urriaren 30a • # 394

AMEZTIA

HALTZADIA

LANDAKETAK

Baso honentzako klima aproposena hegoaldera dago, Araba aldean. Gipuzkoako ameztiak batez ere hareharri oso iragazkorretan nagusitzen dira, ongi drainatutako lur aldapatsuetan edo mendi gailurretan. Gipuzkoako esanguratsuena Jaizkibelen dago, eta Goierrikoa Zerainen.

Ametzak, txilar kantauriarrak, ote zuriak, ainar arruntak, makatzak, txilar zuriak eta sagarminak hazten dira ameztietan.

Haltzadia erreka ertzeko basoa da, iturburutik hasi eta itsas mailara arte heda daitekeena, nahiz eta ez den 700 metro ingurutik gora agertzen. Haltzadiak oso baso ilun, korapilatsu eta itxiak dira, baina funtzio ezinbestekoa betetzen dute erreka eta ibaien ziklo hidrologikoa erregulatzen.

Haltza, sahats iluna, aihen zuria, huntza, intsusa beltza eta hurritza dira bertako espezieak. Haltzadiak egoera larrian daude.

Ez dira berezko basoak, baina Gipuzkoan zein Goierrin oso zabalduak daude mendihegal gehienetan. Egun, Gipuzkoako lurren ia erdiak landaketak dira (%45). 200 eta 600 metro arteko lur gehienetan egin dira landaketak, baita natura parke guztietan ere. Intsinis pinua, Lauwson altzifrea, Douglas izeia, Pinu beltza, Larizioa, Alertzea, Haritz amerikarra, Eukaliptoa eta Sasiakazia dira espezie landatuenak.

Goierriko zuhaitzen banaketa hektareatan (2019) BOTATAKO LANDAREAK Pinu gorria / Pinus sylvestris 0 Larizio pinua / Pinus nigra 76 Itsas pinua / Pinus pinaster 0 Intsinis pinua / Pinus radiata 837 Izei gorri / Picea abies 0 Douglas izeia / Pseudotsuga menziesii 23 Alertzea / Larix spp.

34 Lawson altzifrea / Chamaecyparis lawsoniana 1 Zedro japoniarra / Cryptomeria 0 Sekuoia / Secuoya 8 Beste hainbat konifero 1

Koniferoak guztira Haritz kanduduna / Quercus robur Haritz kandugabea / Quercus petraea Ametza / Quercus pyrenaica Erkametza / Quercus faginea Artea / Quercus ilex Erreka ondoko basoa Haltz arrunta / Alnus glutinosa Sahatsak / alix spp.

Hostozabal landaketak Eukalipto urdina / Eucalyptus globulus Nintens eukaliptoa / Eucalyptus nitens Beste eukaliptoak Sasiakazia / Robinia pseudoacacia Haritz amerikarra / Quercus rubra Alboa / Platanus spp.

Zurzuria / Populus alba Pago arrunta / Fagus sylvatica Gaztainondoa / Castanea sativa Urkiak / Betula spp.

Lizarrak / Fraxinus spp.

Haitz inguruko baso mixtoak Baso mixto atlantiarra Beste hostozabalak

Hostozabalak guztira Espezieak guztira

LANDATU BERRIA 0 117 9 525 1 239 12 9 69 77 45

10-20cm >20cm LODIERA LODIERA 0 59 264 2.554 3 11 1.200 5.393 4 77 111 994 14 1.411 13 79 0 0 21 0 15 31

GUZTIRA 59 3.011 23 7.955 82 1.367 1.472 102 69 106 92

DENTSITATE BAJUA 0 144 9 799 1 63 5 1 0 19 11

DENTSITATE ERTAINA 48 1.394 2 2.581 11 221 35 13 0 30 31

980

1.103

1.644 10.608

1 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 1 3 0 0 6 0 0 0 0 10 0

26 6 4 1 7 4 0 3 146 2 11 1 2 68 1 0 124 5 6 3 0 292 32

24 1.003

744 1.848

DENTSITATE ALTUA 11 1.371 3 3.589 70 907 1.392 82 0 3 42

% PUBLIKOA 84,4 31.,8 13,3 3,5 44,7 21,2 13,5 29,9 1,4 1,2 9,6

14.336

1.053

4.366

7.470

12,9

880 106 9 0 184 10 17 0 57 2 0 0 32 178 8 1 6.041 18 2 13 0 1.582 50

1.162 228 81 14 303 103 23 3 296 10 12 1 46 330 11 1 6.412 51 14 20 10 3.791 167

10 0 0 0 3 11 0 3 32 7 6 0 1 31 2 1 39 0 4 2 0 51 7

62 1 19 1 29 59 0 0 69 2 0 0 0 26 1 0 195 2 0 4 8 429 33

1.069 222 62 13 269 33 23 0 170 1 0 0 43 259 8 0 6.107 44 8 12 2 3.301 117

7,6 11,2 51,6 0,1 18,1 3,9 0,0 0,0 22,9 0,0 1,1 0,0 0,0 11,9 2,7 0,0 52,9 1,4 2,5 31,9 100 3,5 22,0

3.133 9.188 4.777 19.796

13.089 27.425

211 1.263

942 5.308

11.765 19.234

29,8 21,0

256 116 68 12 113 90 6 0 93 6 0 0 11 82 2 1 241 28 6 4 10 1.907 84

08 Herri jakintza Gertaera

# 394 • 2020ko urriaren 30a

Orrialde honetarako ekarpenik egin nahi izanez gero: goiberri@hitza.eus

Hitzen ganbara

Esaera zaharra

Efemerideak

Trapalea: Etxe edo eraikin baten teilatua berritzeko lanak bukatutakoan, edota, hedaduraz, beste edozein eraikuntza-obra edo lan amaitutakoan, lanean aritu diren langileei ematen zaien afari-merienda edo oturuntza.

«Garia ez darama hegoiak»

1932-10-29: Martzel Zeberio aizkolaria jaio zen, Ataunen.

1836-10-30: Klaudio Otaegi olerkaria jaio zen, Zegaman.

1913-10-30: Julian Alustiza ‘Aztiri’ idazlea jaio zen, Gabiriako Aztirian.

Hego haize zakarrak izan diren honetan, neurriko irudia: pisuzko, arrazoizko esanak edo egiteak sustraitzen dira.

Arina eta lastoa, haizeak daramatza.

Antonio Zabalak Ormaiztegin jasoa.

Gertaera

Lehen hegaldia Goierrin

an ere. Le Petit Parisien egunkariak antolatu zuen, eta Gipuzkoako Aero Klubak lagundu zion hemen. Oroimen kolektiboan geratu da raida. Segurako Juan Izagirrek (95 urte), Narciso Izagirre aitari (1893an jaioa) aditutakoa daki: «Eurak mutiko zirela, aitak kontatzen zuen nola joan ziren Santa Barbara mendira. Kuadrillak elkartu, eta sua egin zuten han, aireplanoak gidatzeko.

Atxu aldean eta Etzegaraten ere piztu zituzten suak. Donostiatik Madril aldera pasatzen ikusi zituzten. Hemendik pasatu zen lehenengo aireplanoa izango zen», gogoratu du Juan Izagirrek.

Bi hegazkin pasatu ziren goiz hartan; 7:15 aldera lehena, eta ordu erdi batera bigarrena.

Hegalari bakarra iritsi zen Vedrines abiadorea, Otsaurtetik pasatzen, 1911ko maiatzaren 25eko goizean. Jende asko joan zen goietara, hegazkinak lehen aldiz ikustera. Urkabe / ‘Novedades’ astekaria 101. zkia, 1911-5-28

Testua: Aimar Maiz

S

ekula ikusi gabeko ikuskizuna izan zuten goierritarrek 1911ko maiatzaren 25ean. Hegazkinak igaro ziren goiz hartan, I. ParisMadril Raideko hirugarren eta azken etapan, Donostia-Madril bitartean.

Jendetzak mugitu zituen lasterketak.

Wright anaien lehen hegalditik 7 urte eta erdira, abiazioa hastapenetan zegoen artean, eta abenturazale ausarten kontua zen pilotu izatea. Goierrin, gehienek aurreneko aldiz ikusi zuten gizakia hegan; sinestezina zena, egia.

Parisen maiatzaren 21ean hasi zen

lasterketa, 200.000 ikusleren aurrean.

Tragedia izan zen; aireplano bat jende artera sartu, eta Gerrako ministroa hil zuen. Ez kontrolik eta ez araurik, pistan pilatu ziren ikusleak. 20 abiadore zeuden izena emanda, baina oso gutxik lortu zuten abiatzea edo aireratzea.

Angulemara zen lehen hegaldia, eta handik Donostiara 23an hiru pilotu soilik iritsi ziren: Roland Garros (tenis txapelketari izena eman ziona), Gilbert eta Vedrines. Bleriot hegazkinak zituzten lehen biek, Morane hirugarrenak. Zurez eta oihalez eginiko txori arinak ziren, 40 bat zaldiko helize-motorrak tiratua.

Gertakizun aipagarria izan zen, pasatutako leku guztietan. Baita Gipuzko-

Esan eta izan. Hegalariek eskatuta, bideari jarraitzeko mendi tontorretan lasto busti pilekin suak piztu zituzten, ibilbide osoan. Antolakuntza ikaragarria izan zen: poliziak bide osoan, Gurutze Gorrikoak, kazetariak, medikuak eta mekanikoak autoetan jarraitzen...

Gilbert Ondarretako hondartzatik 06:28an abiatu zen, behelainoa altxatutakoan. 07:20rako Altsasun zen, baina Olaztin lurreratu zen, matxura beldurrez. Geroago, aireratzean istripua izan, hegazkina hautsi eta proba utzi zuen.

Bidean, euren zain, jendetzak ikusi zituela kontatu zien kazetariei. Arreta handiena Segurako elizak eman ziola ere bai, «oso ondo» ikusi zuela. Garros 07:14an irten zen, baina Usurbilen lehenengo eta Leitzaran errekan (Andoain) gero erori, eta erretiratu zen. Vedrines 07:16an irten zen; hura bakarrik iritsi zen Madrilera, maiatzaren 27an.

Bertsoa • Kate motzean 09 Gorka Azkarate Torner • Mary Franco

2020ko urriaren 30a • # 394

Gaiak hala dio

Kate motzean Mary Franco • Margolaria

«Umetan lagunentzat antzezten nuen» Gorka Azkarate Torner

Gaia: Etorkizun hurbila Neurria: Hamarreko txikia Doinua: Zer da gaur Donostian Kitto garai bateko festa ta algara, inguruan sortu da makina bat traba.

Gel hidroalkoholiko, distantzi, maskara...

Inork galdetu zuen: ohituko al gara oraingo normaltasun berri honetara?

Orain dena da muga, debeku ta isun, norberak badaukagu mila eginkizun.

Nahiz ta noizbait txertoa edukiko dugun, mundu honetan inork ez du argi, egun, aurreko egoera itzuliko zaigun.

Testu eta irudiak: Asier Zaldua

Mary Franco zumarragarra oso maitea da bizilagunen artean. Pintura asko gustatzen zaio eta hainbat erakusketa egin ditu. Antzerkia ere oso gustuko du, umetatik.

Zeintzuk dira zure zaletasunak?

Pintura eta antzerkia umetatik gustatzen zaizkit. Umetan lagunentzat antzezten nuen: maleta batean zapata pila bat sartzen nuen eta erortzen uzten nituen, barre egin zezaten. Pinturak, berriz, asko lasaitzen nau.

Zer gosaltzen duzu?

Kafesnea eta nire Danielek prestatzen didan ogi xigortua, olioarekin.

Pelikula bat?

Mary Poppins. Poza ematen dit eta go-

HURRENGOA » Bertsolaria: Maialen Akizu Bidegain Gaia: Galdera berriak, geletan jarriak

zatu ezin izan nuen haurtzarora eramaten nau. New Yorken musikala ikusteko aukera eduki nuen.

Antzezlan bat?

Rafael Alvarezen (El Brujo) guztiak.

Liburu bat?

Gabriel Garcia Marquezen 100 años de soledad. Hainbat aldiz irakurri dut eta hasiera bereziki bikaina iruditzen zait.

Buruz dakit.

Abeslari bat edo musika talde bat.

The Beatles. Iraultza ekarri zuten.

Abesti bat?

Formula Vren Si yo tuviera una escoba.

Koronabirusa, politikoak eta munduko gaitz guztiak eskobatuko nituzke.

Oporretarako toki bat.

Barbadillo de Herreros. Burgosen dago.

Goierriko txoko bat.

Antio. Bertan ezkondu nintzen.

Zumarragan biziko ez bazina?

Urretxun. Etxetik ateratzen naizenean, maite ditudanak eta betidanik ezagutzen ditudanak ikustea gustatzen zait.

Zumarragako alkate bazina, zer egingo zenuke?

Garrantzitsuena herritar guztien ongizatea, hezkuntza, osasun sistema eta lana bermatzea da.

10 Elkarrizketa Moises Garcia • Margolaria

# 394 • 2020ko urriaren 30a

Elkarrizketa Moises Garcia Margolaria

«GAUZA POLITA DA PINTZEL BIDEZ BARRUAN DUZUNA KANPORA ATERATZEA» Moises Garciak (Burgos, Espainia, 1969) txikitatik margotu du, «erlaxatu» egiten duelako eta «adierazteko aukera» ematen diolako. «Beti jarraituko dut margotzen. Burura etortzen zaizkidan ideiak margotu egingo ditut gorputzak uzten didan bitartean», dio. Beasaingo paisaia urbanistikoak margotzen ditu nagusiki: lehendabizi argazkia ateratzen du eta gero mihisera eraman.

hobetu egin daitezkeela: gustatzen ez zaizuna kendu, edozer jarri... photoshopa eskuz egiten dut.

Argazkilaria ere bazara, hortaz.

Argazkigintza da nire beste zaletasunetako bat, baina margotzen baino geroago hasi nintzen. Antzekotasun handiak dituzte eta biak gustatzen zaizkit.

Insipirazioa non bilatzen duzu?

Testua eta argazkia: Kerman Garralda Zubimendi

Margolari izateko zaletasuna nondik datorkizu?

Betidanik gustatu zait margotzea. Txikitako denborapasa marraztea izaten zen, helburu artistikorik gabe. Duela 20 urte inguru Urbietako ikastaroetan eman nuen izena eta orduan hasi nintzen serioxeago. Orduan egin nuen nire lehen koadroa.

Txikitan ia denei gustatzen zaie marraztea, baina heldutzerakoan askok utzi egiten dute. Zergatik izan daitekeela uste duzu?

Hala da bai, baina ez dakit ongi zergatik.

Denbora kontua da, agian. Nik ere utzita izan nuen garai batean, baina esaten zidaten ongi egiten nuela eta ikastaroetan parte hartzera animatu ninduten.

Lankide batzuekin hasi nintzen, eta beraiek orain utzia dute. Nik, behin hasitakoan, ez dut utzi.

Zer du, bada, berezia?

Harrapatuta nauka. Erlaxatu egiten nau eta adierazteko aukera ematen dit. Oso gauza polita da pintzel bidez barruan duzuna kanpora ateratzea.

Halere, aitortu beharra dut azken urteetan ez naizela Urbietako ikastaroetara joaten. Lana dela, familia... azkenean nahi baino denbora gutxiago dut eta margotzen jarraitzen dudan arren, nire kabuz egiten dut.

Margolari izateko diziplina handia behar da?

Diziplina eta ordutegi bat izateak laguntzen du. Bestela, errazagoa da alboratzea edo lanak erdizka uztea. Halere, margotzea gustatzen zaigunez, erraz hartzen ditugu pintzelak eta denbora nola edo hala ateratzen dugu. Klaseak ongi daude, adibidez, horretarako. Ordutegi bat duzu, joateko ardura bat...

Klaseak akuilu bat dira.

Margotzeko zer behar duzu?

Etxean margotzea gustatzen zait, eroso nagoen toki batean. Aukeran, nahiago dut bakarrik margotu, baina ez erabateko isiltasunean. Musika jartzen dut.

Margotzeko zer duzu gustokoen? Paisaiak, bodegoiak, erretratuak...

Paisaia urbanistikoak egiten ditut nagusiki, hemengoak, Beasaingoak. Naturako paisaiak ere egin ohi izan ditut.

Gustatzen zaizkidan paisaiei argazkiak egiten dizkiet eta gero horiek margotzen ditut. Pinturaren ona da argazkiak

Interneten koadroak ikusten ibiltzen naiz, Pinteresten. Artista askoren lanak daude sarean eta beste egileei begiratzea gustatzen zait.

Eta zureak igotzen dituzu sarera?

Gutxi. Bat edo beste igo dut Facebookera, baina ez dut ohiturarik.

Lanak amaitzerakoan zer egiten duzu haiekin?

Gehienak etxean ditut eta beste batzuk oparitu egiten ditut. Lagunek tarteka esaten didate koadro bat egin behar diedala eta nik egin egiten dizkiet. Halere, ez ditut enkargu asko jasotzen, egia esan.

Zein teknika erabiltzen duzu?

Ia guztiak olioan eta tamainu ertainekoak egiten ditut. Halakoekin hasi nintzen eta ohituraz jarraitzen dut. Egin ditut bestelako lanak, era akrilikoan adibidez, baina ez asko. Akuarelak egiteko ia ez dut ohiturarik; tamaina handiko koadroak ere probatu ditut noizean behin, baina betetzeko asko dute, eta erosoago ibiltzen naiz mihise txikiagoekin. Txiki-txikiak ere ez, pintzela lasai mugitzeko tokia ere behar izaten baitut.

Txapelketetan ere parte hartzen duzu.

Esaterako, Beasaingo aire libreko txa-

Elkarrizketa 11 2020ko urriaren 30a • # 394

Moises Garcia • Margolaria

«Etxean margotzea gustatzen zait, eroso nagoen toki batean.

Aukeran, nahiago dut bakarrik margotu» «Margotzea gustatzen zaigunez, erraz hartzen ditugu pintzelak eta denbora nola edo hala ateratzen dugu»

pelketan herriko margolari onenaren saria lortu zenuen.

Txapelketetan edo etxean margotu ez du zerikusirik. Biek dute euren xarma eta biak gustatzen zaizkit. Beasaingo lehiaketan, adibidez, 20 bat aldiz hartuko nuen parte eta Segurakora ere joaten nintzen. Herriko onenaren sariaz gain, hirugarren eta bigarren postuetan behin baino gehiagotan amaitu dut, baina ezin dut lehen postua lortu. Beti badago norbait ni baino hobea dena.

Helburua irabaztea da?

Ez nau larritzen ez irabazteak. Oso maila ona egoten da halako txapelketetan, ia profesioanalak diren margolariak etortzen baitira. Ni ez nago horien pare, margotzea nire zaletasuna delako, ez ogibidea.

Margotzeko zaletasun handia dago Goierrin?

Txapelketetan, agian, lehen jende gehiagok hartzen zuen parte, baina ikastaroetara jende asko animatzen da.

Zaletasuna egon badago. Normalean, adineko gizonezkoak izaten direla margolariak. Lehen esaten nuen bezala, denbora behar izaten da margotzeko, presaka ez baita ezer onik lortzen. Adineko jendeak denbora gehiago du eta errazago animatzen da margotzera.

Utziko al diozu inoiz margotzeari?

Beti jarraituko dut margotzen. Burura etortzen zaizkidan ideiak margotu egingo ditut gorputzak uzten didan bitartean. Itxialdian ere ez nion margotzeari utzi. Are gehiago, garai emankorra izan zen, ordu asko egin nituen mihisearen aurrean.

12 Erretratua Irudi baten istorioa

# 394 • 2020ko urriaren 30a

Erretratua

1990EKO MAIATZAREN 19A “Ni zuhaitz zahar bat naiz...

Enarak alde batetik bestera igarotzen larogeitalau aldiz gutxienez ikusi ditut...”.

1990eko maiatzaren 19a zen eta Beasaingo Alkartasuna Lizeoan ikastolaren 25. urteurrena ospatzen ari ginen ikasleok.

H

erriko zinema zaharrean geunden, larunbat arratsalde batean, gurasoei hainbat ikuskizun eskaintzekotan.

Eta oholtza gainean, mahai bat, lurrean etzanda. Eta mahaiaren atzean, Jon Mikel, Manu eta hirurok.

Hainbat astez prestatu genuen txotxongilo emankizun hura. Jose Migel Barandiaranek Goierrin bildu zuen alegia zahar batean oinarritutako antzezlan bat zen: Sugea, gizona eta azeria. Enkarni Genua idazle eta txotxongilolaria da egilea, eta 1976an estreinatu zuten, gu jaio baino urtebete lehenago.

1990eko udaberri arratsalde horretan ni nintzen zuhaitz zaharra eta azeria, eta sekula ez zaizkit ahaztu antzezlanari hasiera ematen zioten hitz horiek. Ezta nola okertzen nuen ahotsa 13 urterekin, ikusleen belarrietara agure bat izateko.

Inor gutxik gogoratuko du, ordea, gure ikuskizun hura. Saioa hasi eta gutxira, bapatean sekulako burrundara entzun baitzen zinema zaharrean, beldurgarria, eta sabaia gainera zetorkigula pentsatu genuen. Arratsaldeko zazpiak inguru ziren. Zer gertatzen zen ez genekiela geunden gu hirurok mahai haren atzean, babesleku genuelakoan, buruak ezkutatuz eta txotxongiloak altxatuz. Zarata hura ez baitzen kolpe lehor bat izan. Indartsu hasi eta segundo asko, minutuak, irauten zituen trumoi baten tankerako arrabotsa zen.

Buruak atera genituenean, gora be-

Joxe Antia, Arrieta baserrian, erauntsiaren ondoren. Iñaki Mujika.

Jon Ordoñez Garmendia Beasain

Ez dakit nola bukatu ote zuen zinema areto zaharreko sabaiak egun horretan, baina handik atera ginenean kalean zeuden auto guztiak kolpez josita zeuden, eta askok txikituta zituzten kristalak. Lurra zuri-zuri zegoen, eta eskupelotan jokatzen hasteko moduko txingor aleak zeuden. Hondamendiari bizkarra eman eta hala ibili ginen Beasaingo Kale Nagusian izotz kozkorrak biltzen, handiena nork aurkituko, etxera eraman eta izozkailuan gordetzeko.

Zortzi zentimetrokoak gira ikusi genituen ikusleak, ez oholtzara. Guk bezala, inork ez zuen ulertzen zer ari zen gertatzen.

Kazkabar erauntsiaren txikizioak Ordu laurden amaitezin bat izan zen.

Antzezkizuna eten behar izan genuen, burrunba horrekin gure ahotsak entzunezinak zirelako ikusleentzat. Baina zalaparta amaitu zenean jarraitu zuen jaialdiak. Etorri ziren gero ikuskizun gehiago, baina aretoko ateak ireki zituztenean, inork ez zuen hitz egiten barruan ikusitakoaz. Kazkabar erauntsiak sekulako txikizioa eragin zuen Beasainen eta Goierriko herri gehienetan.

Egun horretan gertatutakoa ikaragarria izan zen. Zortzi zentimetroko diametroko aleak jaso zituen Ertzaintzak. Jendeak ahal izan zuen lekuan hartu behar izan zuen babesa: tuneletan, etxe atarietan, auto barruan... Kalte pertsonalik ez zen izan, baina Goierrin kalte materialak 8.000 milioi pezetara (48 milioi euro) iritsi ziren. 2.500 auto inguru kaltetu ziren, eta horiekin batera, etxe eta tailerretako teilatuak, soroak, kaleko azpiegiturak...

Guztien memorian gordeta geratzen den gauza horietako bat izan zen. Eta zu, non zeunden 1990eko maiatzaren 19an arratsaldeko zazpietan?

Gaztejira 13 Arri Iraeta • Irati Zubizarreta

2020ko urriaren 30a • # 394

«Ikasi dudana gaztetxean ikasi dut» ARRI IRAETA • Bateria-jotzailea eta argazkilaria

Testua: Andrea Aranburu

IRATI ZUBIZARRETA GKSko kidea

Argazkia: Garaifot

@iratizubii

Azaroak 25

I

A

rri Iraeta gaztea (Zumarraga,2001) kontzertuz kontzertu ibili ohi da. Esan Ezin proiektuan bateria-jotzaile gisa dabil. Horrez gain, Bake Faltsua taldeko argazkilaria da eta behar denean gaztetxeetan-eta soinu teknikari lanetan ibiltzen da.

Loturarik al du zuretzat argazkigintzak musikarekin?

Musika eskolan gitarra eta bateria ikasten hasi nintzen. Orduan hasi zen musikarekiko dudan zaletasuna. Ondoren, gaztetxeetan ibili izan naiz talde txiki ezberdinekin kontzertuak eskaintzen. Musikaz gain, kameren munduak ere txikitatik erakarri nau, inguruan nahiko gertu izan ditut, zortez.

Gogoratzen naiz behin nire bateriako irakaslearen, Unai Lopetegiren rock taldeak (Munch taldeak) Su Ta Garren aurretik jo zuela Beasainen. Argazkigintza eta musika gustatzen zitzaizkidanez, bi arloen konexioa eginez irten nintzen lehen aldiz kamerarekin kalera.

Eta hortik aurrera?

Talde handiekin baino talde txikiekin gehiago ikasi dut. Esan daiteke kontzertuetan jaio zela nire argazkilaritzarekiko zaletasuna, orduan hasi bainintzen esperimentatzen: gaztetxeetan, argi gutxi dagoen lekuetan... Beste edozein lan egiteagatik kobratzen den bezala, argazkien truke askotan ez da ezer jasotzen. Lanbide hau ez da behar bezala baloratzen. Behin baino gehiagotan kendu diete nire argazkiei ur-marka. Dena ez da dirua, baina eskertu ere ez da egiten. Musika taldeek ez ezik, aldizkariek ere lapurtzen dizkigute argazkiak.

Pasa den larunbateko soinu-tailerra bertan behera geratu zen. Ez da, ordea, eskaini duzun tailer bakarra.

Konfinamenduan argazkigintza tailerra eskaini nuen, online. Instagram bitartez zabaldu nuen deialdia eta 30 pertsona inguruk eman zuten izena. Aurrerago egingo dugu soinu tailerra. Soinuteknikaririk gabe, argazkilaririk gabe ez bezala, ezin duzu kontzerturik eman.

Ikasi dudana gaztetxean ikasi dut, baliabide gutxirekin bada ere ikasteko aukera ematen dute. Nire ustez, gaztetxeak dira egun kultura sustatzen duten kolektibo indartsuenetako bat. Antolakuntza auzolanaren esku uzten dute.

Herri jakinduria zabaltzeko aukera paregabea ematen dute. Gaztetxeengatik izango ez balitz... @garaifot

Iristear da azaroaren 25a, denok kaleak morez apaindu eta aldarriz betetzeko eguna. Indarkeria matxistaren aurka aterako gara milaka emakume, geure azaletan bizitzen dugun biolentzia gordina izanik. Alabaina, egun bateko borroka nahi horrek bere amaiera ikusi ohi du hurrengo egunetan, egun huts bateko aldarrikapen izatera mugatzen da. Zergatik?

Biolentzia matxistaren espresio zehatzetan jartzen da soilik begirada, eta egoera horiek ematearen zergatia edota testuingurua ahazten dira. Beraz, indarkeria matxistaren azaleko forman gelditzen gara, horren esentzia (zergatia) ulertzen ez dugularik. Eta hor dator koska, nola borrokatu nondik datorren eta zeri erantzuten dion ulertzen ez dugun fenomeno bat?

Genero problematikaren erroa, honek egungo sistema kapitalistan betetzen dituen funtzioetan aurkituko dugu. Funtzionala zaio boterean dagoen klase sozialari, Burgesiari, gizartearen gaineko kontrola izaten jarrai dezan. Beraz, indarkeria matxista ez da zerutik jausten zaigun errealitate bat, kontzienteki mantendu nahi duten errealitate bat baizik.

Ongi etorri Goierriko Itaia emakumeon antolakunde sozialista, bide horretan ekarpena egiteko jaioa!

14 Erreportajea Itsasoko karobien katalogoa

# 394 • 2020ko urriaren 30a

Erreportajea

HAITZETATIK LURRERA Testua: Laida Goiburu

Argazkia: Pilare Muxika

I

Ohikoak ziren karobiak Goierrin XVII. mendean.

Lurra ongarritzeko karea sortzeko erabili ohi ziren, baina industrializazioaren ostean indarra galdu zuten baserrietako lana utzi eta baserritar asko lantegian lanean hasi zirelako.

tsasoko inguruetan 24 karobiren aztarnak aurkitu dituzte, eta herritarren testigantzak jasota katalogo batean bildu dute informazioa Pilare Muxika eta Anttoni Okariz itsasoarrek. Ohiko azpiegiturak ziren karea egiteko karobiak XVII. mendeko Euskal Herrian, eta XVIII. eta XIX. mendeetan nabarmen ugaritu zen karearen erabilera lurraldean, batez ere Ameriketatik artoa ekarri zutenean. Izan ere, simaur gutxi zegoen tokietan karea erabiltzen zuten soroetako lurra ongarritzeko, eta artoarekin laborantza ugaritu zenez, lurra lantzeko behar zuten karea. Ukuiluak desinfektatzeko edota fruta arbolen gerria zurituta zomorroak uxatzeko ere erabiltzen zuten.

«Karearen erabilerak asko hazi zuen ekoizpena behin artoa etorrita, eta garai horretan biztanleria ere hazi zen», azaldu du Pilare Muxikak. Artoaren ereiteak, halere, indarra galdu zuen XIX. mende bukaeran, eta industrializazioaren ondorioz baserri lanak egiteari utzi zioten hainbat baserritan, fabriketara lanera joateko. Lurrik ez zutenez landu behar, karearen erabilerak ere behera egin zuen. Gainera, industrialki egindako karea erosteko adina diru irabazten zuten lantegian baserritarrek: «XX. mendean ongarri kimikoen eta zementuaren industria-ekoizpenarekin lehiatu ezinik, karobiak bertan behera uzten hasi ziren», azaldu dute katalogoan Muxikak eta Okarizek. 1950an karobien erabilera guztiz amaitu zen eta, hutsik zeudenez, baserritar askok zaborrak botatzeko erabili izan dute.

Tarte horretan, Goierri inguruan bi motatako karobiak erabili ohi ziren: zakarrezkoak eta frantsesak. Lehenengoak autokontsumorako erabiltzen zituz-

Egizabalgo karobiaren aho gangaduna. Egoera onean dago, Itsasoko karobien artean hoberen kontserbatuta dagoena da. Pilare Muxika

Erreportajea 15 Itsasoko karobien katalogoa

2020ko urriaren 30a • # 394

ten baserritarrek; sua jasaten zuten harrizko labe horietan kareharria pilatu eta azpian haritz eta pago egurra erretzen zuten. Frantsesak, berriz, industrialagoak ziren, etengabeko prozesua baitzuten: «Itsason aurkitu ditugun guztiak zakarrezkoak dira eta horiek urtean behin jartzen zituzten martxan sei bat egunez behar zutena produzitzeko», azaldu du Pilare Muxikak. Zakarrezko karobiak zilindrikoak ziren, hiruzpalau metroko altuera eta diametroarekin. Labeek barruan ez zutenez estaldurarik izaten, arku itxurako horma batez itxita egoten ziren. Azpialdean, berriz, hautsontzia eta haizea ateratzeko zirrikitua izaten zuten.

Kareharriz egindakoak izan ohi ziren, baina hareharrizkoak ere badaude.

Katalogoaren arabera, Itsason aurkitu dituztenak karobi xumeak dira: «Eremu maldatsuetan edo bide bazterretako ebakidurak baliatuz zulatutakoak, tuparrian edo arbel-unetan gehienetan eta beti bideren baten alboan eta askotan bi bideren artean». Bide batetik harria botatzen zuten eta behekotik egurra sartu eta karea ateratzen zuten. Hau da, leku estrategikoan eraikitzen zuten karobia lana errazteko.

tzen zuten gainean. Labea beteta, karobia pizten zuten: azpialdeko ahotik gaztaina eta pago enbor zatiak erretzen zituzten. Sei egun inguru irauten zuen egosketak, eta kearen kolorearengatik jakin ohi zuten noiz zen sua itzaltzeko unea. Ondoren, egun pare bat itxaroten zuten karea ateratzeko.

Hogeita lau karobi zenbatu dituzte guztira Itsason, baina katalogoan hogeita bosgarren bat ere sartu dute: Altzibarren, Gabirian, karobi frantses bat aurkitu dute. Guztietatik bi ia osorik daude, batean harrizko pareta mantentzen da, lauretan zuloa eta harri hondarrak geratzen dira, beste lauretan zuloa nabarmen ikusten da eta beste 14 erabat desagertu dira sasi artean.

Ondarea zaintzea

1. Albitsu; 2. Ariola; 3. Atingoena; 4. Atinzabal; 5: Beitia; 6. Egizabal; 7. Epelde; 8-9-10. Errezti; 11. Hariztizabal; 12-13. Itsasoerrota; 14.

Izagirretxiki; 15. Katalindegi; 16. Kortalde; 17.

Mandubizahar; 18. Mendeun; 19.

Sarriegibarrena; 20. Urkulegi; 21-22. Urteaga; 23. Usabiagagoikoa; 24. Zabalegi. Muxika-Okariz

Aurrena karehaitza jaso Karobietan karea egin ahal izateko, kareharria behar zuten. Goierrin badago, baina Itsason zehazki ez dago karehaitz harrobirik. Harrobirik gertuena Matxinbentan edo Murumendin izaten zuten itsasoarrek. Atxabal edo Txarabeltz aldera jotzen zuten idi eta gurdiarekin harria etxera eramateko. Kareharria eskuratuta, labe barnean harrizko bobeda bat egin eta ikatza eta kareharria pila-

Itsasoko 24 karobiak zakarrezkoak dira; autokontsumorako erabiltzen zituzten, sarri lurra ongarritzeko

Azpiegitura eta bizimodu berriak sortzen joan diren heinean, orain ondare etnografiko diren karobi horien erabilera ere aldatuz joan da: «Ondarearekiko kontzientziazio hori urrundu egin da denbora handi batean eta orain gure helburua berreskuratzea da», esan du Muxikak. Gehitu du horrelako lanek garai hartako bizimodua ezagutzeko eta testuinguruan kokatzeko balio dutela.

Artxibo historikoaz gain, herriko adinekoen laguntza izan dute Itsasoko lana ontzeko, eta toponimia ere baliagarria izan zaie informazioa lortzeko.

Horregatik, ingurukoei izen toponimikoen berri ematea eta basoak botatzerakoan karobiak kontuan izatea eskatu dute kontserbaziorako neurri gisa. Katalogoa ez dago amaituta eta norbaitek informaziorik balu harremanetan jarri liteke. Karobiren bat berreskuratu nahiko lukete garaiko itxura emanda.

16 Eszena Goierriko kultur plaza

# 394 • 2020ko urriaren 30a

Antzerkia

Kultura Gorka Lariz Aktorea eta Urrup taldeko kidea

Zergatik ez duzu lanez aldatzen?

N

ahiz eta antzerkiak zein zuzeneko kulturak bizi duten egungo egoera ez hoberena izan, beti esango dut tamalez ez naizela antzerkitik bizi. Tamalez diot, zoragarria delako maite duzun lanbidea bizimodutzat izatea. Honek ez du esan nahi ni zoritxarreko naizenik.

Ez! Nire erdi-profesionaltasun horretan gozatzen ikasi dut.

Arte eszenikoetatik bizi direnak ez dira telebistan ikusten ditugun aurpegi ezagunak soilik, kutxa leloan azaltzen ez diren milaka profesional dago gure inguruan, baina telebistan azaltzen ez bazara zaila duzu antzoki bat betetzea.

Aktoreak ez dira arte eszenikoetan lan egiten duten bakarrak. Ikusten ez ditugun arren, lan bakoitzaren atzean aktore ez gain, zuzendariak, teknikariak, dekoratu egileak, jantziak egin eta konpontzen dituzten pertsonak... ere hor daude, besteak beste. Horregatik, lotsagarria iruditzen zait, maite duzun lan hori burutzen ari zarenean eta bolada txar bat datorrenean, beti norbaitek honakoa esatea: «Zergatik ez duzu lanez aldatzen?» Hori errespetu falta! Gure lana ez al da serioa?

Ez al du lan honek kultura jendearengana hurbiltzea ahalbidetzen? Badirudi lan motak ere sailkatuta daudela gizarte honetan. Batez ere zure aurpegia telebistan azaltzen den horietako bat ez bada.

Hausnarketarako galdera bat: Tabernak 21:00etan ixtearen neurriak direla eta, jendeak egiten dituen neurriaren kontrako protesta edo iritziak, tabernariekiko elkartasunagatik dira edo eurak tabernetan ezin egon izanak eragindakoak?

Esan daiteke ni, besteak-beste, aktorea eta tabernako zerbitzaria naizela. Horregatik, nire elkartasun eta miresmen osoa eskaini nahi diet egoera honetan ekaitz guztien aurka borrokan ari diren artista zein hauekin lan egiten duten langile eta tabernari guztiei. Izan ala ez izan… Gu… Izango gara!

Zuzeneko ikuskizunak, berriz ere kolokan

A

larma egoerak eta mugikortasuna eta ordutegiak mugatzeko hartutako neurriek, berriz ere kolokan jarri dute kultur ikuskizunen sektorea. Lehendik ere egoera zaila bizitzen ari da, eta bertako profesionalek hainbat protesta ekintza egin dituzte, Alarma gorria lemapean, kultura segurua dela aldarrikatuz. Irailaren erdialdetik aurrera hasi zen kultur mugimendua berpizten, bai Goierrin eta baita Euskal Herri osoan ere. Hainbat zuzeneko ikuskizun ikusteko aukera izan da geroztik eskualdean.

ZZ Rock jaialdia (irudian) esaterako, arazorik gabe egin zuten, duela hamabost egun. Ordiziarrock jaialdia, ordea, atzeratu egin behar izan dute antolatzaileek, eta momentuz ez dago data beririk. Aste honetan bertan ere, hainbat aurkezpen bertan behera gelditu dira. Ordizian, zine emanaldiak ere etenda daude. Urretxu-Zumarragan bihar egitekoak ziren Txamiskuna jaialdia ere atzeratu egin dute.

Momentuz mantentzen direnen artean daude gaurko antolatuta dagoen Beasaingo txistularien alardea (ordua 20:00etara aurreratu dute), Antzeztaun zikloko Birritan bortxatua antzerki saioa (21:30era aurreratuta), edota Txan Magoak eta Andoni Ollokiegik gaur Zaldibian egingo dituzten emanaldiak. Bestalde, urriaren 23an egitekoak ziren Zapi bete bertso saioa, azaroaren 6ra aldatu dute.

Erakusleihoa 17 Merkataritza eta zerbitzuak

2020ko urriaren 30a • # 394

Osasuna Teresita Irizar Aranburu • Aranburu oinetakoak (Beasain)

Txikitatik, erabaki handiak

S

arritan entzun dugu gure oinak zaintzeko ezinbestekoa dela oinetako egokiak eta kalitatezkoak erabiltzea; eta zein garrantzitsua den oinak ondo izatea gu ondo sentitzeko! Horrelaxe da, eta gainera, gure oinak zaindu nahi baditugu txikitxikitatik oso garrantzizkoa izango da oinetakoei erreparatzea, oinak baitira gure gorputzen zimenduak.

Azken joeren arabera, haurrei ez zaie oinetakorik jarri behar ibiltzen hasten ez diren bitartean. Halere, gure haurra ohitzen joan dadin eta lehen pausoak ematean zapata berriek enbarazu egin ez diezaioten, komenigarria da oinez

hasi aurretik lehen oinetakoak janzten hastea, zutitzen hasten dela somatzean, adibidez. Oinetakoak aukeratzeko, ume txikiaren berezitasunak eta beharrak kontuan hartu beharko ditugu, noski.

Batetik, oinetako sano eta goxoa behar du izan, hankari arnasten uzten diona.

Baina gure haurra oinez ikasten hasten denean, bereziki, oina ondo babestuko dion eta oinez ikasten lagunduko dion oinetakoa behar du. Horregatik, momentu horretan oinetakoaren kalitatea, itxura eta tamaina funtsezkoak dira. Oina ondo lotzea edo eustea garrantzitsua izango da, eta era berean, oinetakoak zola lodiak edo irtengune handi-

koak izatea ekidin behar da, haurrak estropezu egin ez dezan. Tamainari dagokionez, hastapenean neurriko oinetakoa komeni da, hankak zapatan dantza egin ez dezan. Horrela, onartu behar dugu lehen oinetako hauek ez diotela asko iraungo, bi edo hiru hilabeteko epean gure umeak oinetako berrien beharra izango baitu. Haurra koskortzen doan eran, ohikoa izango da 3-4 hilabetez erabili ahal izatea oinetako berberak.

Haurrek oinetako txikiak erabiltzeak ere ondorio kaltegarriak eragin ditzake: azkazalak haragian sartzea, adibidez.

Era berean, oinetakoa txiki duen haurrak pausoa ematean oin-punta barrualdera sartzen hastea ere ohikoa izaten da, horrela oinetakoak behatz puntan mina ematea ekiditen baita. Gainera, haurtzaroan gertatutako kalte hauek, handitzean nabarmendu eta bestelako deformazioak ere eragin ditzakete oinetan eta behatzetan.

Bigarren eskuko oinetakoak erabiltzea ere ohiko joera dugu, baina kontu handiz egin behar da. Arroparen berrerabiltzeak orokorrean arazorik ekar ez badezake ere, erabilitako oinetakoen kasuan horien egoera ondo baloratu behar dugu, beste erabiltzaile baten deformazioek gure umeen oinetan nahi ez ditugun ondorioak sor ez ditzaten.

Beraz, izan gogoan etxeko txikiak apain eta dotore janztea baino garrantzitsuagoa dela oinetako egokiak hautatzea. Gaur ondo aukeratu bihar hobeto ibiltzeko!

18 Kontrakantxa Komikia • Aliritzian

# 394 • 2020ko urriaren 30a

Komikia

Aliritzian

Marian Velasco • Ikaslea

Ez dut seme-alabarik eduki nahi

H

aur-hezkuntza ikasten ari nintzela, emakumezko Eszena hau alderantziz irudika ezazue, hau da, nik norbaiirakasle batek aitorpen bat egin zigun: Ez zuen se- ten amatasuna zalantzan jartzen dudala imajinatu (nahiz eta me-alabarik edukitzeko inongo intentziorik. Gai- errealitatean, seme alabarik izan beharko ez lukeen jende asnera, hau kontatzea desatsegina egin zitzaiola ere ko dagoela uste dudan). Pentsaezina da. Emakumeek oraindik onartu zuen, pertsona berekoi edo maltzur bilakatuko lukee- haurrak edukitzea zirkulu bat ixtea dela uste dute, prozesu la esanez. Gelakide guztiak eskandalizatu naturalaren parte dela eta bai ala bai gertaegin ginen. Nire kasuan, egia esan, izorratu Horregatik ni epaitzea tu behar den zerbait dela. Aitatasunaren ninduen irakaslea deseroso sentiarazteko zeinen erraza den ideiarekin, aldiz, hau ez da gertatzen. aitzakia bezala erabili nuen, mendeku gisa.

Emakumearen kontrako eraso zein koikusteaz aluraino nago sifikazioa salatzen ari gara. Ahots propioa Baina hamar urte geroago, adierazpen hori arazo baten moduan jasotzea arau orokoedukitzea lortu dugu, lesbiana izatea, ezrra dela konturatu naiz. kongabea izatea edo gizena egotea onartuOrain ni naiz irakasle horren azalean dagoena, eta zoriak ta dago. Baina emakume batek haurrik ez izatea erabakitzen emakume honekin izan nuen jarrera ergela ordainarazten ari badu, berekoi bezala irudikatzen da, edo are okerragoa, amazaidala sentitzen dut. Ingurukoek gai honen inguruan galde- tasun sena atrofiatua duela eta, mutantetzat jotzen da.

Guk erditu, guk erabaki lelopean hezi naiz. Baina erditu rak egiten hasi baitzaizkit jada. Baina galdera hauek ez dira nire asmoen edo nahien inguruan, ez. Galdera beti berdina nahi dugun ala ez erabakitzeko eskubidea ere badugula aldada: Eta umeak, noizko? Ba nire erantzuna hauxe da: Ez dut se- rrikatu nahi dut. Hau normalizatzeko garaia da, eta batez ere, me-alabarik eduki nahi, eta horregatik ni epaitzea zeinen besteen bizitzan ahotsa izateko eskubidea dugula sentitzen uzteko garaia da. Ez dut ama izan nahi, eta kitto. Kitto! erraza den ikusteaz aluraino nago.

Publierreportajea 19 Mutiopticas

2020ko urriaren 30a • # 394

Publierreportajea

Pantaila digitalak: Nola babestu txikienen ikusmena gunean zehar denbora asko pasatzen dute haurrek pantaila mota ezberdinei begira, eta kutsadura mota guztiekin gertatzen den bezala, epe luzera eragin kaltegarria izan dezake haien begien osasunean.

Datuen arabera, batazbeste 11 ordu pasatzen dituzte pantailei begira egunean eta erabiltzaileen %80k-ek, 5 pantaila edo gehiago begiratzen ditu egunean.

Pantailek begientzat kaltegarria den argi urdin mota bat igortzen dute, eta garrantzitsua da filtro berezi batekin babestea. Gehiegizko esposizio horrek honako ondorio kaltegarriak ditu, besteak beste: •Miopia areagotzea, umeen kasuan batez ere.

•Erretina kaltetzea pantailek igortzen duten argi urdinaren ondorioz .

•Lo egin ezina.

• Buruko mina.

• Begietako azkura.

• Begiak gorritzea.

Haurren begi osasunaren prebentzioan beste urrats bat egiteko helburuarekin, MULTIOPTICASen gure lenteei argi urdin kaltegarria filtratzeko IBESLAYT TECHNOLOGY tratamendua gehitu diegu.

E

Hauek dira onurak: • Haur miopiaren garapena prebenitzen du.

• Ikusmenaren estresari eta nekeari aurre egiten dio, ikusmena erlaxatuz.

• Distira gutxitu eta kontrastea hobe-

tzen du, ikusmen erosoagoa eta koloreen naturaltasuna eskainiz.

• UV izpietatik babesten du, begiaren zahartze prozesua motelduz.

• Erretinako zelulen heriotza murrizten du.

Multiopticasen haurrei zuzendutako azterketa bisual berritzaile eta esklusiboa egiten dugu, SCHOOL VISUAL TEST izenekoa. Haurraren garapen bisual eta kognitiboari eragiten dioten osagai guztien balorazio zehatza egiten dugu azterketa horren bidez.

Eskatu hitzordua inolako konpromisorik gabe eta balora ezazu zuren haurraren ikusmena.