GoiBerri 412. zenbakia

zk. 412 2021eko martxoaren 12a www.goiberri.eus

Iritzia Patxi Zubizarreta Dorronsoro.

Udaberriaren abiadura

03

Elkarrizketa

10-11

A. Aritzeta: «Larritasunak denboran irauten duenean etortzen da nekea»

Gure lurra

Arkume, latxaren izenari eta izanari balioa emateko proiektu berritzailea

URTEBETEKO HUTSUNEA Pandemiak gizartearen arlo eta sektore guztiei erasan die

04

14-15

02 Publizitatea # 412 • 2021eko martxoaren 12a

Iritzia 03 Patxi Zubizarreta Dorronsoro • Idazlea

2021EKO MARTXOAREN 12A

# 412 Argitaratzailea:

Itzain

Udaberriaren abiadura

Goierriko Hedabideak SL

Koordinatzailea: Iñaki Gurrutxaga

Kudeatzailea: Josu Iñigo

Erredakzio-burua: Loinaz Agirre

Diseinua: Adaki (Eneko Maiz)

Banaketa: Bidera zerbitzuak.

Berria Taldea Lege gordailua: SS-1638/2011

Egoitzak: Beasain: Oriamendi, 32. 20200.

Urretxu: Iparragirre, 11 (Kaletxiki).

20700.

Telefonoak: Beasain: 943-16 00 56 Urretxu: 943-72 34 08 Webgunea: goiberri.eus

Posta elektronikoa: goiberri@hitza.eus

Publizitatea: 607 530 424 jizagirre@hitza.eus

Bezero arreta, harpidetzak: 902-82 02 01 harpidetza@hitza.eus

Diruz laguntzen duten erakundeak: Udalak: Altzaga, Arama, Ataun, Beasain, Itsasondo, Legorreta, Mutiloa, Olaberria, Segura, Urretxu, Zaldibia, Zerain eta Zumarraga

Azaleko irudia: Gorka Gomez

U

rtebete inguru da ilumoteltasunaren artean —4 kina sartu zitzaigula, lometro orduko. ilunpearekin etxekoHilzorian zegoela, Goethe tu ginela, kasik hiberidazle alemaniarrak ere ‘Licht!

Mehr licht!’ oihukatzen omen natzen hasi ginela, noiz eta zuen, argi gehiago eskatzen, udaberri aurretxoan. Baina gualegia, argi gehiago… Eta horixe rean salbuespena izan dena lePatxi Zubizarreta bera oihukatu izan dugu hilage da Ipar Hemisferioan. UrteDorronsoro bete luzeotan, argiminez. Baina ro-urtero, Norvegiako hainbat Idazlea poeta lehenago ere hilzorian tokitan, kasik sei hilabete luzez egon zen, orain dela ehun urte ilunpetan bizitzera behartuta inguru, amodiominez orduko egoten dira. Nahitaez. Urtea joUrtebete inguru da hartan, eta Zelter lagun musian, urtea etorri. Hori dela eta, kariak hogeita bat aldiz irakurri duela urte gutxi batzuk, Rjukan iluna sartu zion poema bat, hogeita bat alherriko mendi garaienetan hazitzaigula, kasik diz xuxurlatu behar izan zion lako ispilutzarrak egokitu zihibernatzen hasi poema bera idazle gaixoa bertuzten eguzkiaren argitasuna ginela piztu zedin, poeta suspertu zeplazaraino irrista eta irits zedin. Adiskidetasunak eta poedin, bizipoza bertaratu zedin. siak ere bai baitute argitasunik.

Alabaina, urtebetearen buruan udaberria berriro ere itsasgoraren antzera Irakurri, bestela, Bitoria Gandiagaren poema zabaltzen hasia zaigu: galsoroetan nabari da, udaberritsu hau, argitasunaren aldarri: Egun onak bildu. edota kimuetan eta ernamuinetan, baina loreEgunen artean tan ezin hobeto igartzen da, izan mimosetan, onak aukeratuz joan izan magnolietan. Bitxia da, baina primaderaalez ale. ren abiadura orduko berrogei kilometrokoa Begiak zoli erabili egun bakoitzari ongi omen da. Beste modu batean adieraztearren, begiratzeko. minutuko 28 metro kentzen dizkio negu egosEgun bakoitzari korrari. Portugal hegoaldean, otsailaren akabebere balioa ematen ikasi. ran hasten da ate joka eta bultzaka, eta, hiru hiEgun bakoitzari labeteren ondotik, ibiliak ditu Norvegiara bitarbere alde ona bilatu. teko hiru mila kilometroak. Bistan denez, menEgun bakoitza dietan abiadura mantsotu egiten du, baina ordohain berri bezala hartu deketan aisago hedatzen da, eta hegaldatzen, ahalbide berri bezala hartu enaren edo kukuaren gisara. Hala bada, zerikuzabalduz doan mirarizko jauregi edo sirik ez euri etorri berriaren freskuraren —20 kiparaje zoragarri bezala. lometro orduko— eta elurrak erakutsi zigun

04 Sakonean Pandemiak urtebete

# 412 • 2021eko martxoaren 12a

Erreportajea

URTEBETE NEGUZKO COVID-19aren erruz, iaz ‘udaberririk’ gabe geratu ziren goierritarrak, eta bide beretsua darama 2021ak.

Pandemiaren eragina ikusteko, lau esparrutako kideei galdetu die Goiberrik nola aldatu den bakoitzaren jarduna. Oro har, urtebete soilean, mundu bat.

Testuak: Aimar Maiz

U

rtetan aditu batzuk aurreikusten ari ziren aldaketa kolpean iritsi zen. 2020ko martxoaren 13an, ostirala, eskolak ez zituzten zabaldu, eta haurrak etxean sartu ziren, bi hilabete luzerako. Goierritarrek, izularriak hartuta bezala, erosketak burugabeki egin zituzten, komuneko paperak agortzeraino. Gerra osteko arrazionamendua etorri zitzaien askori burura: ilarak denden kanpoan, hitz egiteko eta elkartzeko beldurra, hornigai batzuk eskasian... Eta murrizketak, debekuak, mugak nonahi.

Kaleak hustu ziren, eta etxeak bete.

Egun batetik bestera, antzarik ez hartzeko moduan geratu zen Goierri. Mundu osoa bezalaxe. Sars-Cov-2 birusak bizitzaren egarria eragin zuen, Sars-Cov-1 inoiz izan zenik axolagabe zen gizarte-

an. Koronabirus eta COVID-19 terminoak ikasi zituen. Eta izurritea, konfinamendua, alarma hitzak berreskuratu zituen, betiko zokoratuak ziruditen hiztegiaren hautsari putz eginda. Egunerokoaren zurrunbilo geraezina bat-batean balaztatu zen. Enpresak itxi, bidaiak eten, ekitaldi guztiak ezeztatu, harremanak moztu. Bere baitan itxi ziren Goierri eta goierritarrak.

Beldurra eta kezka erne ziren. Eta tristura. Goierri Telebistako zuzendari Jon Aldanondok, pandemiak iltzatuta utzi dion irudi bat esateko eskatutakoan, goibel sentsazioa aipatu du: «Etxean geratu ginenean, telebistan saiakera bat egin genuen: aukera gutxi izango ditugu gure herriak hutsik grabatzeko.

Ez zebilen ia inor kalean. Esperimentu bat egin genuen, kotxe gainean kamera

5.176 Goierritar kutsatu ditu COVID-19aren birusak, pandemiak dirauen urtebetean (asteartera arteko datuak).

Eskualdeko herri guztietara iritsi da; kasu gutxien Altzagan zenbatu dira, 4. Gehien, Beasainen (1.171).

116

Hildako utzi ditu izurriteak orain arte. Ia erdiak, 49, martxotik ekainera bitartean hil ziren, batez ere Ordizian (24). Irailetik abendura 44 hil ziren Goierrin, eta 2021ean 23.

Sakonean 05 Pandemiak urtebete

2021eko martxoaren 12a • # 412

«Konfinamendu garaiko sentsazioa tristurarena gelditu zait. Noiz egon ote da Goierri hain hutsik?

Desertua ematen zuen» «Lehen 15-20 egunetan festa edo opor txiki bezala hartu zuen jendeak, baina luzatu zenean ezinegon bihurtu zen» Jon Aldanondo Goierri Telebistaren zuzendaria

«Goierrin, bertso saioei dagokienez, tipologiaka jaialdiak mantendu dira, baina otordu bueltako saioak desagertu dira» Oier Iurramendi Euskal Herriko Bertsozale Elkartea

Ataungo San Martingo kalea, katu bat beste izaki bizidunik gabe, 2020ko apirilaren lehenean, konfinamendu betean. Aimar Maiz

jarri, eta Goierriko herri gehienetatik bueltatxo bat egin. Desertua ematen zuen. Neu ibili nintzen kotxearekin, eta gogoratzen dut Lazkaori buelta osoa emanda kalean dozena erdi bat pertsona bakarrik ikusi nituela; Zegaman, bakarra, beste bat Seguran... Sentsazioa tristurarena izan zen. Hori gelditu zait buruan: noiz egon ote den gure Goierri hain despoblatua, triste, gris».

Alarma egoera, alarmagarria Ziurrenik, 1975eko apirilaren 25etik, Espainiako Gobernuak Gipuzkoan eta Bizkaian salbuespen egoera ezarri zuenetik –1967tik seigarren aldiz– ez ziren kaleak horren hutsik egongo. Edo 1981eko otsailaren 23ko estatu kolpearen gauetik. «Ezinbesteko» izendatutako zerbitzuek, azpiegiturek eta funtzio-

ek soilik jarraitu zuten nola-halako martxa batean. «Hedabideak ezinbesteko izendatu gintuzten, eta horri nola aurre egin kezka bihurtu zen, jakinda etxean gelditzen zela jende guztia. Baita lanean osasuntsu nola jarraitu ere».

Etxeak bihurtu ziren iturri, jendearen ekarpena sakelako telefonoekin, etxean zer egin zitekeen, festak tokatzen baziren balkoian ospatuz. «Hasieran, lehenengo 15-20 egunetan, festa edo opor txiki bezala bizi izan zen. Alderdi graziosoa bilatzen jardun zen jendea. Gero, luzatu zenean, tristura eta ezinegon bihurtu zen», gogoratu du Aldanondok.

Lastoa haizatzen eta alea apartatzen ikasteko balio izan du, hein batean. Hedabideen kasuan, eta ekitaldi guztiak erori zirenean, edukiak osatzeko eta kontatzeko beste modu bat aurkitu be-

har izan dute. «Erronka aurkeztu zitzaigun parean. Buruari asko eragin behar izan diogu, egiten zen apurra ahalik eta ondoen eta ahal genuen eran zabaltzeko. Asmatu dugula esango nuke. Garrantzitsuena mezua da. Berdin da nola grabatuta dagoen, esaten denak balio badu; hori da garrantzitsua. Tabu txiki batzuk gainditu ditugu horretan».

Kulturaren esparrua, lehen ezagutzen zen bezala, ia erabat amildu zen lehen sei hilabeteetan. Modu, formatu eta espazio berriekin, zirrikitu gehiago sortu badira ere, azken hilabeteotan ez du lehengo pultsurik berreskuratu. Bertsolaritzaren kasua da, Euskal Herriko Bertsozale Elkarteak datutan kuantifikatu ahal izan duena. «Saioei dagokienez, tipologiaka jaialdiak mantendu dira gehien, logikoki. Otordu bueltako.

06 Sakonean Pandemiak urtebete

# 412 • 2021eko martxoaren 12a

Bertso saioak Goierrin MOTA 2019 Bat-bateko saio berezia 5 Bestelako saio berezia 11 Jaialdia 11 Lagun-artekoa 34 Plaza librea 41 Lehiaketakoa 13 Besterik 8

Guztira

123

2020 2 8 11 8 2 4 7

42

Iturria: Euskal Herriko Bertsozale Elkartearen Xenpelar Dokumentazio Zentroa

saioak ia-ia desagertu egin dira», ondorioztatu du elkartaren Sustapeneko eragile Oier Iurramendik.

Goierrin, 2019tik 2020ra bertso ekitaldiak %65 murriztu ziren. Guztira 123 saio izan ziren pandemia aurreko urtean; iaz, 42 (horietako 12 urtarrilean eta otsailean, artean izurritea iritsi gabea zenean). Kultura-espresiobide horri erantsi behar zaizkio antzerkiek eta musika kontzertuek, besteak beste, izandako gainbeherak.

Gizartearen beharrak larritzen Kirol eta kultur aktibitatea zenbat jaitsi den neurtzeko neurgailu bat Gurutze Gorria da. Futbol eta errugbi partidak, txirrindulari lasterketak, atletismoko eta mendi lasterketetako probak artatzen dituzte. Baita festak, kontzertuak edo bestelako edozein ekitaldi jendetsu ere, udalekin edo elkarteekin dituzten hitzarmenen arauetara. Anbulantzia zerbitzua jartzen du Gurutze Gorriak halakoetan, beharrik bada oinarrizko mediku eta sorospen arreta emateko.

Ez du zalantzarik uzten 2019-2020 urteen arteko irteeren datuen alderaketak. Goierriko Gurutze Gorria 2019an 151 ekitalditan izan zen Goierrin bertan, eta beste 86 ekitalditara Hego Euskal Herrian barrena: 81 Gipuzkoan (Goierriko eremutik kanpo), 3 Araban, eta bana Bizkaian eta Nafarroan.

2020an, aldiz, 50 ekitalditan izan zuen presentzia Goierriko Gurutze Gorriak: eskualdean bertan 38 ekitalditan, eta Gipuzkoan beste 12 alditan. Bost aldiz gutxiago. Tartean, gainera, boluntario kopuru handiak mugiarazten dituzten Ehunmiliak edo Zegama-Aizkorri mendiko ultra-trail probak bertan behera geratu ziren iaz.

Goierriko Gurutze Gorrikoak janaria antolatzen, Beasainen, 2020ko maiatzean. Ariane Vierbücher

Txanponaren aisi aurpegiaren beste aldean, ordea, errealitate gordinarenari ere aurre egiten dio Gurutze Gorriak.

Eta horra bideratu behar izan dituzte baliabideak, jendearen oinarrizko premiak hornitzeak aisiaren alderantzizko joera izan baitu: goranzkoa.

Hala, 2019an Gurutze Gorriak Beasainen, Ordizian eta Olaberrian 374 laguni banatzen zien janaria. 2020an, hiru herri horietan 627 herritar daude elkartearen laguntzaren baitan. «Eta konfinamenduko geldialdi gogorrenetan, beste 150 lagun gehiago eduki ditugu beste udalerri batzuetakoak, janaria behar zutenak», azaldu du Goierriko Gurutze Gorriaren lehendakari Koldo Muñoak.

Energia urritasunaren programan, bestetik, 2019an eskualdeko 21 familiari

lagundu zien Gurutze Gorriak; 2020an, 33 familiari.

Energia kontsumoaren beherakada, ingurumenera isurtzen diren gas eta isuri kutsagarrien murrizte, eta mugikortasunaren aire eta akustika kaltetze arinagoen ondoan, bada pandemiaren aztarna eta gizateriaren ohituren bilakaerak aztertzeko beste aldagai bat: zabor sorkuntza.

Errefusa gehiago sortu da Oro har, urte osoko datu absolutuak ez du besteekiko alde nabarmenik utzi.

«2020 urte osoko datuak ez dira hain desberdinak izan. Hilabete konkretu batzuetan, ordea, izan dira aldaketak.

Ostalaritzan adibidez, bolada batzuetan ezin izan dute aktibitaterik martxan eduki, eta hilabete jakin batzuetan

Sakonean 07 Pandemiak urtebete

2021eko martxoaren 12a • # 412

«Kiroletako eta festetako asistentziak asko urritu dira, baina janaria behar dutenei banatzeko lana neurri berean handitu» Koldo Muñoa Goierriko Gurutze Gorria

«Zabor sorkuntzan urtea azkenerako pareko bukatu da, nahiz eta hilabete batzuetan ostalaritza itxita egon izana sumatu» Iñaki Erauskin Sasieta Mankomunitatea aldaketak eragin ditu horrek, zabor sorkuntzari dagokionez», azaldu du Sasieta Mankomunitateko Iñaki Erauskin kudeatzaileak. Are gehiago, goranzko tendentziari eutsi dio hondakin sorkuntzak, izurriteak izurrite. 2020an, Goierriko herriguneetan bildutako kopurua %0,2 gehiago izan zen: 21.936 tona denera, hortik 16.845 tona (%76,8) gaikako bilketa bidez jasoa. Gutxi, baina egin duena gora. 2014tik, hala ere, oso egonkor dago guztizko kopurua.

Gaikako bilketaren portzentajea bere horretan mantendu da. Beira bilketa, adibidez, ia %8 apaldu da 2019tik 2020ra Goierrin. Urtean 2.610 tona biltzetik –orain arteko sabaia da–, 2.408 tonara igaro da. Biztanleko, 37,3 kilo beira sortzetik 34,3 sortzera. Antzeko jaitsiera izan du paper eta kartoiarenak (buruko 46 kilotik 43,7ra); apalago, baina biohondakina ere 1,3 kilo gutxiago bildu da bereizita Alderantzizko joera, ontzi arinen bilketak jasan du, biztanleko 3,3 kilo gehiago bildu baitzen iaz 2019an baino, marka ezarrita (3.361 tona denera). Errefusak ere, 2010etik zekarren maldan beherako grafika balaztatu du: 5.091 tona jaso ziren iaz, 2019ko 5.065 tonak baino 26 gehiago; trailerkada bat.

Hain justu, pandemiaren ondoriotzat jo du Sasietak 2020ko memorian errefusaren igoera. «Pandemian zehar hondakin berriak sortu dira, hala nola maskarak, eskularruak, mantalak eta beste babes-elementu batzuk. Bestetik,

81 Bertso saio gutxiago egin ziren 2020an, aurreko urtean baino. %65eko jaitsiera, 123 saiotik 42ra. Kontzertu, antzerki, festa eta kultura arloko ekitaldi guztiek jasan dute gainbehera.

%67

hazi da premiazko laguntza behar duten lagunen kopurua Goierriren behealdean. Pandemiaren une larrienetan –konfinamenduan, adibidez–, 777 lagunei eraman zien Gurutze Gorriak janaria.

202

Tona beira gutxiago bildu zuen Sasieta Mankomunitateak 2020an, aurreko urtean baino.

Ontzi arinak eta plastikoa biztanleko 3,3 kilo gehiago jaso du. Industrialdeetako hondakin bilketa %17,5 jaitsi zen iaz.

konfinatutako familiek hondakinak nahasita bota behar izan dituzte, errefusa moduan tratatzeko. Hirugarren, denbora batez errefusa-edukiontziak irekita egon dira». Azkenik, Goierriko biztanleria handitu izana da errefusaren igoeraren laugarren arrazoia.

Industri aktibitatearen makaldura industrialdeetako hondakin bilketak ere erakusten du: %17,5 jaitsi da. Horren parean, etxe barruko bizimodua ugaritu izanaren seinale da Garbiguneetara joandako erabiltzaileak %16,6 gehitzea.

Urretxuko, Beasaingo eta Ordiziako bilketa-zentroetara 32.446 lagun joan ziren iaz, 2019an baino 4.614 gehiago.

«Kalean bildutako etxe-tresnen bilketak ere berriro gora egin du eta asko hazi da, %14,3».

Lehen urtearen ondorengoek esango dute pandemia hau oparoaldien arteko inflexio-puntua den ala aro aldaketa ekarriko duen sistemaren haustura.

Izurriteak, historia bera bezain zaharrak

K

oronabirusaren oldarraldiak mundu osoa hartu du jokaleku, aldi berean. Gaur egungo mugikortasun errazak eta harreman globalizatuek eraginda, hedapen handia bezain azkarra izan ditzake ezaugarri.

Baina lehen ere izan dira izurriteak.

Justiniano enperadorearen garaian, VI-VII. mendeetan, Erromak ardaztutako Mendebaleko zibilizazioa gogor jo zuen izurrite batek.

Kontinente osoa jipoitu zuen.

Izen eta guzti iritsi direnak ere badira: Izurri beltza, kasu. 1346-1353 bitartean egundoko indarrarekin kolpatu zuen Europa guztia. Gaur egungo Krimeako penintsulatik abiatu zen. Garbitasun txarrak, elikadura eskasak eta medikuntzan jakintza mugatuak lagunduta, Europa berehala hartu zuen.

Bakteria bat zen, animalietatik –bereziki arratoietatik– gizakietara igarotzen zena. 16-23 egun bitarte igarotzen ziren lehen sintomak agertu arte. Sistema linfatikoaren noduloak hazten ziren, supuratzeraino, eta sukar altua eragiten zuen. Izurri bubonikoa izendapena hortik dator, hazitako ganglio linfatikoari buboia edo karbunkoa esaten ziotelako.

XVIII. mendearen hasieran izan ziren izurri beltzaren azken ernaldiak.

Goierrin, makina bat gaitzaldi badira dokumentatuak. 1418an, izurri gogor bat jasan zuen Segurak, eta jendeak alde egin behar izan zuen.

1516an, Ordizian izurria jotakoak San Bartolome ermitara eramaten zituzten, isolatzeko. 1830ean, baztangak Zumarraga jo zuen. 1855ean, kolerak Goierri, 1918an gripeak.

Arma modura ere erabili zuten.

Konskitatzaile eta inbaditzaile espainiarrek eramandako gaitzek 5etik 15 milioira bitarte lagun hil zituzten Amerikan, bereziki aztekak, 1545etik 1548ra. “Cocolitzli” epidemia zabaldu zuten. 2018ko ikerketa batek frogatu zuen Salmonella enterica zela eragilea. Mexikoko biztanleria 15-30 milioi bitarte izatetik 2 milioira murriztu zuten espainarrek, 1519tik 1600era.

08 Herri jakintza Gertaera

# 412 • 2021eko martxoaren 12a

Orrialde honetarako ekarpenik egin nahi izanez gero: goiberri@hitza.eus

Hitzen ganbara

Esaera zaharra

Efemerideak

Siratsa: Putzua, mendiko urmaela edo aintziratxoa. Hezeguneetan sortzen diren ur geldien zingira, istinga. Ataunen jasoa: «Intxusti iturriko siratsera jun da igelak harrapatzen giñutzen».

Zubereraz adurra, zoria, patua.

«Agindua bat, emana bi; aginduarekin konforma hadi»

1909 -03 - 15: Luis Irizar karmelita eta misiolaria jaio zen, Ormaiztegin.

1921 -03 - 15: Andres Goia dentista jaio zen, Gabirian.

1754 -03 -16: Martin Barrundia merkatari eta politikaria jaio zen, Seguran.

Agintzea erraza da, baina agindutakoa betetzea ez. Hala ere, nahiz besteak hitza ez bete, agindutakoak ere badu konformatzeko adinako balioa.

Gertaera

Larraitzen, akerrik gabeko ‘akelarrea’ Larraizko larreak, Larrunarrik une oro zainduta.

Arkaitz Apalategi

Testua: Aimar Maiz

E

uliak eztitara bezala bildu ziren milaka gazte Larraitz gainera.

Festa ederra zegoen iragarrita, eta musikari sorta bat bazen alaitzaile. Ilargi beteak argituta, Txindokiren itzalean, hiru edo lau mila lagun elkartu zirela diote kronikek.

1971ko uztailaren 31 zen, larunbata. Presarik gabeko gaua, asko luzatu zena.

Gaupasa antolatu zuten, antolatu ere, antolatzaileek. Ez Dok Amairu taldeko Benito Lertxundi, Mikel Laboa, Artze Anaiak, Amaia, Antton Haranburu... eraman zituzten kantaldi erraldoira.

Baina megafoniak huts egin zuen, eta bozgorailu eskasetatik ez zen ia ezer entzuten. Kantaldia desastre hutsa izan zen, alde horretatik.

«Txerri-boda bat bezala. Azkenean edozer gauza izan zen, akelarrea izan ezik. Kontzertu txar bat, kaka bat. Megafonoak ez zuen funtzionatzen, edonor igo eta bere diskurtsoa botatzen zuen... edozer. Txarriboda», kontatu zion Benito Lertxundik Entzun aldizkariko Urko Ansari 2014an.

Larraizko ermitaren inguruetan zen festa. Suak piztu zituzten gazte askok.

Joandakoen artean, berriz, batzuk haserre, kontzertuaren iruzurragatik eta halako laidoagatik. Beste asko, gau giroa aprobetxatuz, festarako intentzioz.

Hippy kutsua hartu zuen gauak, eta orduan eta haserretuago euskal kantaldi baten nahian joan zirenak. «Baina Larraitza deitu gintuztenean ez gintuzten espektakulo bat ikustera deitu, denon artean jaialdi bat osatzera baizik. (...) Tokiak espiritu berezi bat erantsi zion

jaialdiari, akerrik gabeko akelarre hark antzinako oihartzunak zekarzkien. Baina inork gutxik zuen han akerraren oroitzapenik. Aitzitik, Wight eta Woodstockeko hippy-jaialdietan bilatu beharko genituzke gaupasa honen trazak eta antzak», idatzi zuen Luis Haranburu Altunak 1971-11-14ko Zeruko Argia-n.

Beste batek: «Ilargiari galde egin behar zertara joan ote ginen uztailaren azken gauean hiru edo lau mila gazte Txindokipera. Neuk badakit zertara: euskal kantari batzuen saioak entzun, berekin bat eginik neuk ere kantatu ahal izatera, eta euskal-berotzera ere bai. Eta alde honetatik hartu nuen ikaragarrizko masailekoa!», zioen, berriz, aldizkari eta egun berean Imanol Iriartek. «Mesede bat eskatuko nizueke Larraizko antolatzaileei: holako jaiek euskaldunak behar dute izan», ebatzi zuen.

Eskuin espainiarra puskak jaten Bere bordatxotik, honela epaitu zuen Basarrik, lekua eta festa aipatu ere egin gabe: «Min ematen dit etxeko trapu zaharrak kanpora ateratzea. Egia da euskaltzaleon artean oker gabiltzala, berriro ganboatar eta oinaztarrak berpiztu direla, barregarri agertzen garela».

Ez zebilen oker. Espainiarzaleek eta eskuin itxiusaindunek gogor eraso zioten, promiskuitatearen aitzakian, euskal zeinuz jantzi zuten Larraizko akelarreari, egunkari eta liburuetatik.

Bertsoa • Kate motzean 09 Graxi Elosegi Madariaga • Josu Aldasoro

2021eko martxoaren 12a • # 412

Gaiak hala dio

Kate motzean Josu Aldasoro • Artzaina

Graxi Elosegi Madariaga

«Kanpoan janda, esneari usaina aldatzen zaio»

Gaia: Aldaketak Neurria: Hamaseiko berdina Doinua: Norbere mundu intimo Batxilergoa bukatu unibertsitaten hasi, hainbeste aldaketekin zait neri burua nahasi.

Lagun berriak eginez sozializatzen ikasi, alde batean Nerea, beste aldean Garazi.

Ostegunero etxean ezin gara irten kasi; karrerako lehen_urtean, zenbat parranda eskasi.

Bederatzi une gozo, ta hamaika une gazi; hau dena aldatu dedin egin dezagun garrasi!

Hemezortzi urte bete etxe zuloan sartuta, ez parrandaik, ta ez launik pasa nittun aspertuta; azkenean irten ginen denok guztiz indartuta.

Muxukoa eta gela dena dago aldatuta; hamarretako etxera ya parranda bukatuta, jada gauza hauek denak ditut normaltzat hartuta.

Covid egoera honek gauzka denok nazkatuta, azkenean birus honek guztiz erotu gaitu-ta.

Testua eta argazkia: Mikel Albisu

Urtarrilean hasi eta maiatzaren erdirako tartean gazta egiten lanpetua izaten da Josu Aldasoro artzaina (Ataun, 1968).

Bereziki, martxoan egindako gaztak arrakasta izan ohi du lehiaketetan. «Nik uste dut kanpoko janak zerikusi handia duela. Ardiak kanpora ateratzen hasten garenean esneari usaina aldatu egiten zaio». Aurten udaberria aurreratuta badator ere, Aldasoro ez da fio, «gero zer etorriko den ez dakigu...»

Pandemia dela eta ez da asko aldatu artzainen egunerokoa. «Gehienbat salmentetan nabaritu genuen. Itxialdi garaian gazta egin eta egin aritu ginen, eta ezin saldu». Hozkailuak gainezka izatera iritsi ziren. «Beldurra izan genuen, baina azkenean uste baino hobeto saldu ziren, eta aurten ere ondo hasi gara».

Ze zaletasun dituzu?

HURRENGOA » Bertsolaria Aitor Irastorza Fadrique Gaia Athletic eta euskara

Zizatan ibiltzea.

Pelikula bat.

La flor del desierto.

Liburu bat.

Ez naiz irakurzalea, egunero Goierriko Hitza eta astero GOIBERRI. Abeslari bat.

Mikel Laboa.

Abesti bat.

Txoria txori.

Kolore bat.

Urdina.

Oporretarako leku bat.

Nafarroako Pirinioak.

Zer gosaltzen duzu?

Fruta eta kafea dozena-erdi gailetekin.

Amets bat.

Nik hasi dudan lanbidea atzetik norbaitek jarraitzea.

Bizitzako plazer bat.

Igeltseritza utzi eta artzain hastea izan zen plazerik handiena.

Goierriko txoko bat.

Ataun.

Ataunen biziko ez bazina...

Baztan inguruan.

10 Elkarrizketa Aitor Aritzeta • Psikologoa

# 412 • 2021eko martxoaren 12a

Pandemia luze doa, eta asko nekatu egin dira. Ondorioz, ongizate psikologikoa arriskuan eduki dezakete.

Edo, ongizatea bermatzeko, deskonektatzeko eta kutsatzeko aukerak handitzeko arriskua dago.

Aritzetak (Villabona, 1975) errutina, elikadura osasungarria, ariketa fisikoa eta osasun mentala zaintzeko ariketak gomendatu ditu indarrak berreskuratzeko.

Testua eta argazkia: Kerman Garralda Zubimendi

Zer da neke pandemikoa? Nola sortzen da?

Elkarrizketa Aitor Aritzeta Psikologoa

Pertsona batek sufritzen duen ondorio bat da, tentsio egoera bati aurre egiten denbora asko pasatzen duenean eta bere energia amaitu egiten denean. Egoera estresagarri horrek ezaugarri batzuk ditu: etorkizunarekiko ezjakintasun handia, egoera ekonomikoa nolakoa izango den beldurra, kutsatzeko beldurra, senideren bat galtzeko beldurra...

Beste alde batetik, etengabea da berri txarretarako esposizioa. Horrek guztiak pertsona deprimitu egiten du, beldurtu. Azkenean, larritasun sentimendua aktibatzen zaigu. Larritasun sentimenduak denboran irauten duenean etortzen da nekea, pertsonari baliabideak agortzen zaizkiolako.

Nori erasaten dio?

«BIZI DUGUNARI AURRE EGITEKO ITXAROPENA BEHAR DU GIZARTEAK»

Gehien eragiten dien populazioa dira: pertsona helduei, arrisku handiko taldea direlako; eta 16-27 urte bitarteko gazteei, bi arrazoi nagusirengatik. Bat, burmuina 25-27 urtera arte ez delako erabat garatzen eta bere jokabideen ondorioak aurreikusteko gaitasun txikiagoa dutelako. Hau da, inpultsibitate handia izaten dutelako; eta bi, ondorio ekonomikoak gehien pairatu dituztenak direlako. Hala jasotzen dute hainbat ikerketa soziologikok eta ekonomi-

Elkarrizketa 11 Aitor Aritzeta • Psikologoa

2021eko martxoaren 12a • # 412

kok. Gazteek lanbide prekarioak dituzte eta asko eta asko kaleratuak izan dira.

Etorkizunari begira ez dute itxaropen gehiegirik, gehi harreman sozialak izateko behar berezi bat dute baina mugatu egin zaie. Presio-eltze bat bezalakoak dira, eta eztanda egiten dute.

Aurretik ere baziren kolektibo sozial batzuk zaurgarriak zirenak, adibidez, pobrezian bizi zirenak edo gurasorik gabeko haurrak. Horiek ere oso modu larrian ari dira sufritzen pandemiaren ondorioak.

Neke pandemikoak zer ondorio ditu?

Motibazio falta, lo egiteko arazoak, estresarekin lotutako beste arazo psikologikoak, zaurgarritasun handia, tentsio egoerak etxe barruan eta testuinguru sozialetan, isolatzeko arriskua... ondorio oso desberdinak dira, baina guztiak ongizate psikologikoa mehatxatzen dutenak.

Psikologoen elkarteak egin zuen azken ikerketan agertzen zen estres eta larritasun egoerengatik egindako kontsulta maila %33 hazi zela azken hilabeteetan. Horrek esan nahi du neke pandemikoak baduela inpaktu bat pertsonek sentitzen duten larritasun orokorrean. Larritasun horrek eragiten du egunerokotasunari aurre egiteko zailtasunak areagotzea. Eta ikusi dira mendekotasun jokabideak igo egin direla, asko. Bereziki, jokoari eta droga espezifiko batzuei lotutakoak.

Pertsona batzuk fobiak garatu dituzte, agorafobia edo hafefobia, besteren batek ukitua izateko beldurra.

Nekeak utzikeria dakar?

Neke pandemikoa egokitze pandemikotik desberdinduko nuke. Egokitze pandemikoa beste fenomeno bat da, mekanismo psikologiko bat. Osasun psikologikoa babestu nahian, gure burmuina egoera larri batera egokitzean datza. Horregatik, hasieran hamar pertsona hil zirela esaten zigutenean hunkitu egiten ginen eta gaur esaten digute ehun hil direla eta ez gaitu horrenbeste hunkitzen.

Egokitze pandemikoak pertsonek beren autozaintzarako jokabideak lasaitzea dakar. Baliteke hasieran beldur handia izatea, baina urtebeteren ondoren esan dezake 'jada nazkatuta nago eta harrapatzen badut zer egingo diogu'. Ondorioz, handitu egiten ditu kutsatzeko arriskuak.

Soilik COVID-19aren pandemiarekin gertatzen dira halakoak? Arazo berriak dira?

Munduko Osasun Erakundeak (MOE) 2019an aitortu zuen burnout edo erredura sentsazioa gaixotasun laborala bezala. Europan sei milioi pertsona inguruk sufritzen dute gaixotasun hau. Eta neke pandemikoaren oso antzekoa da.

Kontua dena da erredura sentsazioa testuinguru laboralean gertatzen dela.

Neke pandemikoa gaixotasuna da?

Epe luzera eraginik izango du?

Litekeena da nolabaiteko arrastoa uztea, batzuk kaxkarrak eta beste batzuk positiboak izan daitezkeenak. Pertsona askorentzat, lana galdu duenarentzat, larritasuna sufritu duenarentzat, ondorio psikologikoak bizi izan dituenarentzat... nolabaiteko inpaktua utz diezaioke eta aurre egin beharko dio eragin dion traumari.

Hori arlo indibidualean. Gizarte mailan ere izango du nolabaiteko ondorio bat. Ikusi egin beharko da. Nik uste gizarte enpatikoagoa izango garela, ikusten ari garelako zer nolako ondorioak izan ditzakeen besteengan gure jarrerak. Eta, beste alde batetik, ikusi egin beharko da haurrengan eta gazteengan zer nolako ondoriok utzi dituen euren gizartearen pertzepzioan. Bereziki, giza harremanei, ukipenei, pertsonen arteko komunikazioari... dagokionean. Enpatia garatzeko jokabide horiek pixka bat kaltetuak izan direlako.

MOEk ez du gaixotasuna kontsideratzen, oraindik ez delako behar beste ikertu pertsonengan duen eragina. Baina alarma piztu zuten estres eta larritasun sentimenduak nola agertzen ziren ikusita.

Ugaritzen joango da?

Neke pandemikoaren ondorioak geroz eta larriagoak izango dira ez bada irtenbiderik ikusten. Adibidez, txertoaren agerpena itxaropenerako egoera bat da.

Gizarteak itxaropena behar du bizi dugun egoerari aurre egiteko. Irteerarik ikusten ez bada ondorioak geroz eta larriagoak izango dira, jendearentzat oso zaila delako tentsioarekin bizitzea.

Nola tratatu behar da?

Bi arlotan esango nuke: Alde batetik, Tylerrek, bere garaian energiaren eta tentsioaren arteko harremana ikertu zuen egile batek, esaten zuen energia berreskuratu behar dugula tentsioari aurre egiteko. Energia berreskuratzeko arlo pertsonalean egin beharreko gauzak nahikoa garbi daude: bat, elikatu ongi; bi, loaren errutina mantendu; hiru, kirola egin, endorfinak askatzeko; lau, osasun mentala zaindu. Adibidez, mindfulness-a, yoga, meditazioa... eginez. Energia gehiago baduzu, erresilientzia gehiago duzu eta indar gehiago duzu tentsio egoerari aurre egiteko; beste aldetik, arlo sozialean, erakunde publikoek ere badute zer egiterik. Gizarteari aisialdi ekintzak modu ziur batean garatzeko espazioak eskaini behar zaizkio.

Irtenbide ona da erabat deskonektatzea eta inguruan zer gertatzen den ez jakitea?

«Pandemiaren ondorioak oso desberdinak dira, baina guztiak dira ongizate psikologikoa mehatxatzen dutenak» «Informatuta egotea ezinbestekoa da. Arazoa da gaininformatuta egotea. Oreka bilatu behar da. Informatu bai, baina erregulatzen saiatu»

Ikerlariek diote informatuta egon behar garela eta aholkatzen dute egunean ordubetez albisteak ikustea, entzutea, irakurtzea... Informatuta egotea ezinbestekoa da. Arazoa da gaininformatuta egotea. Oreka bilatu behar da. Informatu zaitez apur bat eta gero saiatu erregulatzen filmak ikusiz, liburuak irakurriz... Horrek laguntzen dizu, jakinda zein egoeratan gaude, ez bihurtzea egoera zure bizitzaren nukleoa.

Gainera, komunikabideek, batzuetan, ikuspegi sentsazionalista izaten dute, beldurtzekoarena. Horrek ez du ondorio onik, beldur irrazionala handitzen duelako. Baina guztiz desaktibatzea ez da ona, gizartetik kanpo geldituko ginelako eta beste arrisku batzuk biziko genituzke.

12 Erretratua Irudi baten istorioa

# 412 • 2021eko martxoaren 12a

Erretratua

NOLAKO IRAKASPENAK!

Anttoni Okariz Gorrotxategi Itsaso

Bost urte nituen eskolara lehenengoz joan nintzenean, kilometro bat pasatxo oinez egin eta gero.

O

so pozik joaten nintzen eskolara, esperientzia berriak deskubritzeko irrikaz nengoen, jakin-min eta kuriositate handia bainuen etxe inguruko mugetatik harago zegoenaz. Hiru ikasle ginen adin berekoak, gainerakoak, zaharragoak (6 bat urteren aldea bai zaharrenarekin!).

Gogoan dut jolasera ateratzen ginenean (maistra barruan gelditzen zen) herriko plaza edo inguruetan ibiltzen ginela eta zaharrenek hartzen zutela gazteenen ardura. Ezkutaketan, huntzaren aihenarekin soka saltoan edo baloiarekin briletera jolasten ez ginenetan, inguruko zirrikituak miatzen ibiltzen ginen.

Behin, ondoko baserriko gereziondora joan eta zuhaitzera igotzen hasi orduko, baserritarra oihuka eta makila astintzen ikusi genuen. Ziztu bizian alde egin genuen! Beste batean, gaixoaldi luze xamar baten ondoren, eguraldi bikaina zen eta maistrak galdetu zigun Kizkitzara joan nahi genuen. Nola jakingo nuen ba nik ahuleziak jota geldituko nintzela?

Esango nuke maistrak ez zuela gure etxerako bidea ezagutzen, baina, hala ere, gelako guztiek lagunduta, etxeraino eraman ninduten.

Badut beste momentu bat gogoan, goizean eskolara joan eta maistra falta zenekoa. Ez dakit norekin pasako genuen goiza baina gogoan dut iristen iku-

Ezkerretik eskuinera, atzeko ilaran: Atinbarreneko Kizkitza, Ostatuko Pili, Sarriegibarreneko Iñaki, Sarriegitxikiko Juankruz, Ostatuko Joxeinazio (Ϯ) eta Sarriegibarreneko Mariajesus.

Erdiko ilaran: Mendeungo Lurdes, Sarriegibarreneko Pepi, Urteagako Pilare, Atsusaingo Maixabel, Sarriegitxikiko Julio, Sarriegiko Maite, eta honen aurrean, Mendeungo Anttoni eta Goittiko Marialuisa eskuinean. Aurrean: Sarriegiko Joxe eta Atinbarreneko Izaskun.

Atsusaingo Marixabelek utzitako argazkia (1971n Ostatuko Maritxuk ateratakoa)

si genuela, kopetilun eta haserre errekreo ondoren. Itsusturriko aska paperezko txalupatxoz beterik topatu zuen.

Kontua han gelditu zela uste banuen ere, ez zen hala izan. Igande eguerdian, mezetara joan eta Ostatuko solasalditik bueltan, attona Santik lotsarazi gintuen berria etxeko sukaldera iritsi zenean.

Ondorengo aipamena 1971ekoa da, nik 9 urte egiteko nituen. Ikasturte bukaera aldera, Irene maistrak bi asteko ikastaro bat zuela eta, Don Jose apaizak herriko gazte batengana jo zuen. 16 urteko Maixabel izan zen tarte horretan ikastaldea gobernatu zuena.

Eskola itxi Hurrengo urtean itxi ziguten eskola eta Zumarragara bidali. Hala ere, tribuak

bere lana egiten jarraitu zuen. Dantza eskolak ematen zizkiguten Atinzabalgo Maitek eta Sarriegitxikiko Kontxik, elizako koruan abesten genuen Joxemiel organistarekin…

Gaur egun, mende erdia pasata, ekintza kolektibo ugari egiten jarraitzen dugu herrian, gertutasuna, belaunaldien arteko harremana, ingurukoen eta inguruaren zaintza… esperientzia baliotsuak dira gure herrian. Hor daude auzolanak, gure ondarea berreskuratzeko ahaleginak, herritarren testigantzak jasotzea, sortutako dokumentuak herritarrekin partekatzea, herriko produktuen eskaintza, udalekuak, inauteri festak, M8-ko ekimenak, irakurle taldea… Herrigintzak jarraitzen du eta jarraituko du, elkarrengandik ikasiz, nola bestela!

Gaztejira 13 Lucia Quiles Blanco • Intza Sacristan

2021eko martxoaren 12a • # 412

«Pozgarria da haurrak ilusioz beteta ikustea» LUCIA QUILES BLANCO • Dantzaria

Testua: Ane Garmendia

INTZA SACRISTAN

Desikasiz, aurrera

Argazkia: Julen Velez

@Intzasacris

Zer nabarmenduko zenuke Bago!az saioan egin duzun ibilbidean?

Alde batetik kamera eta jende aurrean dantza egiteko lotsa edo beldur hori galtzeko balio izan zidan, eta bestetik dantzaren ezagutzan sakontzeko. Bago!azen estilo ezberdin asko landu genituen eta koreografiak prestatzeko oso denbora gutxi izaten genuen, aste batetik bestera denbora errekorrean dantzak ikasteko gaitasuna behar zen eta memoria azkartasuna landu genuen honi esker. Horrez gain, nire dantzako lagunekin esperientzia hau 3 urtez partekatzea ezin hobea izan da.

Go!azen teleasailean ibili zara uda honetan. Zer moduzko esperientzia izan da?

L

ucia Quiles Blancok (Beasain, 1998) txikitatik jakin izan du bere pasioa dantza zela. Bere ametsak egi bihurtzeko bidean, eta urte hauetan guztietan egindako esfortzuari esker, bere ibilbide profesionala osatzen hasi da, azken urteotan Go!azen telesailaren bueltan.

Go!azen fenomenoa hasi zenetik, beti ibili zara honen bueltan lanean, lehenik eta behin Bago!az saioan.

Go!azen fenomenoa ni txikia nintzenean hasi zela esango nuke, baina berriz itzuliko zela entzun nuenean ilusio handia egin zidan. Duela urte batzuetatik Donostiako Bamboo dantza eskolan nabil, eta 2017an Pausoka ekoiztetxekoek Bago!az talent show berrirako lau dantzari behar zituztela esan zigutenean, baiezkoa eman genien dudarik gabe.

Esango nuke bertan hasi zela nire ibilbide profesionala dantzari bezala.

Figurante eta dantzari lanetan aritu naiz. Dantza-arloa ongi menperatzen nuen, baina antzezteari buruz ez dakit ezer eta erronka handia izan da niretzat.

Esperientzia oso polita eta gogorra izan da, jende izugarria ezagutu dut honi esker, lantaldeak oso ongi zaindu gaitu eta musikalak grabatzen ezin hobe pasatu dugu. Bestalde, oso pozgarria da zuk egindako lan batekin haurrak ilusioz beteta ikustea.

Dagoeneko martxan dago Go!azen telesailaren datorren denboraldian parte hartzeko castinga. Parte hartuko al duzu bertan?

Pena ematen didan arren, aurtengo udan beste toki batean arituko naiz lanean eta ezin izango dut telesailean parte hartu. Hala ere, 16 eta 24 urte bitarteko gazteak animatu nahi ditut: dantzatzea eta abestea gustuko badituzue utzi lotsak alde batera eta aurkeztu castingera. Esperientzia ahaztezina da!

@luuciii_

Mansplaining-a

M

an (gizonezkoak) explaining (azaltzen). Mansplaining. Rebeca Solnitek Men Explain Things to Me izeneko iritzi-artikuluan azaldu zuen bezala, gizonezkoek gauzak azaltzen dizkigute, paternalismo kutsu batekin. Emakumeak beraien azalpenak behar ditugun ezjakin batzuk izango bagina bezala. Martxoaren 8an saresozialak mezuz beterik zeuden. Gizonezko batzuen post-ak ere agertu zitzaizkidan. 1,8 milioi jarraitzaile dituen mutiko batek zabaldu zuen mezua: «Emakumeen etsai handiena emakumea da». Lehenik: ez, emakumeak ez gara gure etsairik handiena.

Sistema heteropatriarkalak hezi nahi izan gaitu beste emakumeak konpetentzi eta etsai bezala ikusteko. Bestetik, zergatik azaldu behar digu gizonezko batek feminismoa zer den eta ze akats dituen? Zergatik ez diozu zure espazio pribilegiatua emakume bati uzten (behintzat, egun batez), berak baino hobeto inork ez badaki ze opresio jasaten duen? Mugimendu sozialek behar dutena erreferenteak opresioa jasaten duten pertsonak izatea da. Emakumeok inoiz ez dugu ezer propiorik eduki, dena Estatuarena edo senarrarena izan da. Horregatik, gure aurrekoek mugimendu feminista garatu zuten, gurea zen zerbait eta geure burua emantzipatzen lagunduko zigun zerbait behar genuelako. Baina hori ere, benetan gurea den gauza bakarra, gizonezko askok kendu nahi digute.

14 Gure lurra Arkume proiektua

# 412 • 2021eko martxoaren 12a

Gure lurra

LATXA ARKUMEA, IZEN ETA IZANARI BALIOA EMANEZ Testua: Iñaki Gurrutxaga

Latxa arrazako arkumearen kalitatea goratu eta hura merkaturatzeko proiektu berritzaile bat jarri dute abian Larsabi elkarteak, EHUk eta Apitropik aholkularitzak.

E

uskal artegi eta baserrietan naturalki eta modu tradizionalean hazitako latxa arkumearen bilketa eta merkaturatze bateratua egiteko bokazioarekin sortu zuten Hego Euskal Herriko hainbat artzainek Larsabi elkartea 2017ko uztailean.

Urte bereko abenduan, Uvesco banaketa taldearekin akordioa egin zuen elkarteak, Gaboneko kanpainaren «arkumearen portzentaia handi bat hemen» merkaturatzeko. Hitzarmen horren bidez 1.309 arkume enplegatu zituzten artzainek 2017-2018 kanpainan, produkzio osoaren %35. «Ontzat» jo zuten esperientzia, eta latxa arkumea bereizteko marka eta zigilua sortu zituzten. Administrazioei ere dei egin zieten artzainek, «iruzurraren aurrean» neurriak har zitzan.

Iazko urtea zaila zen Larsabi elkartekoentzat, «merkatua bat-batean gelditu» baitzen COVID-19ak eragindako osasun krisiarengatik. Baina bitartean ez dira geldirik egon, eta pandemiaren aurretik esku artean zerabilten proiektu pilotu bat jarri dute martxan otsailaren hondarrean: amaren esnearekin soilik hazitako arkumea zuzenean kontsumitzailearengana iristeko egitasmoa. Aurten, Oñatitik gehienez 80 kilometrotara –hango Zubillaga hiltegian hil eta zatitzen dituzte arkumeak– dauden udalerrietara ari dira bidalketak

«Oinarri zientifiko bat ere lortu nahi dugu, jakiteko latxa arkumea zertan bereizten den nutrizio ikuspegitik» Monica Salazar Proiektuaren koordinatzailea

«Apustu multifuntzionala da hau, eragile asko gaude inplikatuta. 0 Kilometroa filosofia guztiontzat da onuragarria» Mariano Imaz Larsabi elkarteko lehendakaria

«Nik uste baino harrera hobea izan du, proiektua aurkeztu eta egun batera jendea arkume eske hasi baitzen» Ander Barandiaran Larsabi elkarteko juntakidea

egiten. Apirilaren 10ean bukatuko da eskaerak egiteko epea, eta egiten duten balorazioaren arabera, datorren urtean eskaintza zabalduko dute. Informazio guztia www.latxarkumea.eus webgunean aurki daiteke.

EHU arkumeen laginak ikertzen Apitropik kontsultoriak martxan jarritako landa-lan baten ondorioz sortutako egitasmoa da, eta Larsabiko artzainekin lankidetzan diseinatu dute. Noemi Salazar ingeniari agronomoa arduratzen da Apitropik, Larsabi eta EHU koordinatzeaz: «Latxa arkumeari eta artzainek horien ekoizpenean egiten duten lanari balioa ematea dago proiektuaren funtsean. Arkume proiektua Elkarlanaren eta Berrikuntzaren esparruan kokatuta dago, eta kalitate bereziko produktu honen salmenta modu berria probatu nahi izan dugu».

Bi ardatz ditu proiektuak. Batetik, EHU produktua «karakterizatzeko» egiten ari den lana, eta bestetik, kontsumitzailearen iritzia jasotzea. «Oinarri zientifiko bat eduki nahi genuen, jakiteko nola bereizten diren besteengandik nutrizio ikuspegitik. EHU Larsabiko

Gure lurra 15 Arkume proiektua

2021eko martxoaren 12a • # 412

41

Arkume proiektuaren ‘Lagun giroan’ loteko produktu sortaren promozio irudia, bezeroari etxera eramateko kutxarekin. Latxa Arkumea

Artzainek osatzen dute Larsabi elkartea. Goierrikoak dira 12.

Honakoak: Isidro-Iker Sukia (Lazkao), Ander Barandiaran (Idiazabal), Jon Harreguy-Martina Urbiztondo (Zerain), Kristina Arratibel (Ataun), Mariano Imaz (Ataun), Julen Herguedas (Ataun), Konstantino Zabaleta (Legazpi), Aitor Mantxola (Legazpi), Daniel Urkola-Nekane Aierbe (Zaldibia), Asier Rodriguez (Legorreta) eta Joseba Insausti (Ordizia).

ARKUME PROIEKTUA Latxa arkumea zuzenean bezeroen etxeetara bidaltzea da proiektuaren helburua.

Eskaerak Whatsapp-ez egin behar dira (623 165 363) apirilaren 10a baino lehen.

Hiru lote eskaintzen dituzte.

» %100 Arkumea Latxa arkume osoa, sei piezatan (95 euro, BEZa barne) edo latxa arkume erdia hiru piezatan (60 euro, BEZa barne).

» Artzain Mundua Latxa arkume osoa eta Idiazabal Gazta osoa (115 euro, BEZa barne) edo arkume erdia eta gazta erdia (70 euro, BEZa barne)

» Lagun giroan Arkume eta gazta osoa, eta Getariako txakolina (125 euro, BEZa barne), edo arkume eta gazta erdia, eta txakolina (80 euro).

bazkide guztien arkumeen laginak hartzen ari da, gantz azidoak eta kalitate organoleptikoa ikertzeko», zehaztu du Salazarrek. Bezeroekin hartu-emana ere estutu nahi dute, lehen eskutik jakiteko merkatuak latxa arkumeari balioa ematen dion. «Proiektua lantzen aurrez hasi ginen, baina pandemiarekin konturatu gara zer garrantzia daukan tokiko produktuak. Sortu den espiritu berri honetaz baliatzen ari gara produktu hau komertzializatzeko».

Harrera ona ari da izaten Eskaera epea igarota egingo dute esperientzia pilotu honen balorazio sakonagoa, eta lehen hiru asteek eman dutenarekin gustura daude eragileak. Salazarrek honakoa dio: «Oraingoz nahiko ondo doa, eta jarritako helburuetatik

gertu gabiltza asteroko eskarien aldetik. Hurrengo kanpaina azaroan egitea dugu buruan». Mariano Imaz Larsabiko presidentea ere baikor dago egitasmo honekin: «Orain artekoa ondo doa, eta espektatibak ere onak dira. Lan gehiago egiteko asmoa daukagu».

Proiektu honekin egin duten apustua «multifuntzionala» dela dio Imaz ataundarrak: «Apustu sare bat da, eragile asko gaude inplikatuta. Oñatiko hiltegia sartu izanak bere balioa dauka.

Bertako produktua ahalik eta gertuen garraiatuta eta gertu hilda kalitatean irabazi egiten da. Arkumearen estresa ere urritu egiten da. 0 Kilometroa filosofia hori ere denontzat da ona, baita ingurumenarentzat ere». Imazen esanetan, Larsabik 2017an egin zuen apustu hura «arrakastatsua» suertatzen ari zaie. Gaur egun elkarteko arkumeen %40 ari dira bertan saltzen.

Idiazabalgo Gaztainaditxuloko Ander Barandiaran Larsabiko juntakideak dio «hasiera batean uste baino gehiago saldu» dutela proiektu honekin. «Nik uste baino harrera hobea izan du, proiektua aurkeztu eta egun batera jendea arkume eske hasi zen». Hala ere, «oraindik egiteko bide luzea» dagoela dio, eta arkumea errentagarria izateko beste prezio batzuk aldarrikatu ditu.

16 Eszena Goierriko kultur plaza

# 412 • 2021eko martxoaren 12a

Dantza

Bide urratzaileak Mikel Sarriegi

Suhar (Zaldibia)

Dantzaria

52 positibo 100.000 biztanleko

D

enon egunerokoan iltzatu zaigu pandemiaren indizea kalkulatzeko formula ditxosozkoa, eta hemen gabiltza aspaldi honetan 500 positiboen langa horren beldur, 50 positiboen helburu horren irrikan...

Beste indize bati erreparatzea proposatuko dizuet gaur, hori baino atseginagoa, positiboak benetako positiboak direlako.

Kostata, baina hasi gara azken urte hauetan ondare immaterialaren balioaz jabetzen. Urtarrilean jakin dugu Jaurlaritzaren Ondare Sailak Dantza Tradizionalen Katalogoan EAEn bizirik gordetzen diren ia 500 dantza jaso dituela. Izan ere, denok daukagu garbi eliza, jauregi, trikuharri eta antzinako bestelako harri guztiak katalogatu eta zaindu behar ditugula, baina ez dakit zenbat jabetzen garen monumentu horien ondoan badaukagula materia gabeak direlako lehen baino dezente gehiago higatzeko arriskuan dauden herri-ohitura, jaiospakizun, musika eta dantza-erritu eta abarreko multzo aberats bat. Dantzen inbentario hori esku artean, ariketatxo bat egitea bururatu zait: Zein da herrialdeka 100.000 biztanleko daukagun dantzen indizea? Euskal Erkidegoak 20 dantzako indizea dauka ehun mila biztanleko; Nafarroa Garaiak bere dantzen Atlasaren arabera, 24ko indizea dauka; lurraldeka, Gipuzkoak 30 positibo ditu egun; eta Goierrin, berriz, 52ko indizean gaude!

Esan dezakegu, honetan behintzat, bagarela potentzia bat Goierrin. Eta zein aberastasun daukagun jakinik, ohar gaitezen materia gabeko ondareak, bizirik eusteko arnasa behar duela, horrek ere bere txertoak behar dituela, baita zaintza intentsiboa ere, behar bada, eta gure esku dagoela ematea.

Bihoakio gogoeta hau utzi berri gaituen Paxatxo gure lagun eta maisuari. Beste hainbati bezala, berari esker baitaukagu indizearen langa hori horren goren.

Aralarren magaleko sugarra

D

iktadura ondorengo urteetan zegoen askatasun egarriarekin, festa giroa ere zabalduz joan zen han eta hemen. Eta festa giroarekin batera, erromeria taldeak ere ugaritzen hasi ziren, pixkanaka. Zaldibiara ere iritsi zen sugar hori, eta herriko gazte talde bat elkartu eta musika jotzen hasi zen. Hala sortu zen Suhar taldea, 80ko hamarkadaren hasieran. Joxe Mari Garmendia Xeto, Martzelino Garmendia Martxel, Aurelio Saez Yerri, Xanti Saez, Arantxa Etxeberria eta Iñigo Apaolaza izan ziren lehen boskotea osatu zutenak. Xetok gogoan du herrian bertan, Santa Fe egunaren bezperan, jo zutela aurreneko kontzertua.

Denak ere, musika etxean ikasitakoak ziren; «gure kasa ikasi genuen, inongo solfeo eta eskolarik gabe». Garmendiatarren familiako etxean entseatzen zuten, garaje batean. «Kasik egunero jotzen genuen. Nahiko ekipo handia genuen eta auzokoak gustura egoten ziren; pentsa, behiek ere esne gehiago ematen zutela esaten ziguten!». Ordizian eta inguruko herrietan ez ezik, Nafarroa aldean (Lesaka, Elizondo, Etxalar...) ere dezente jo zuten, herriko lagun baten kamioia hartu eta hura eszenatoki modura jarrita. Festetan ez ezik, ezkontzetan ere jo izan zuten. Sei bat urtez aritu ziren horrela, harik eta Xanti bateria jolea gaixotu zen arte. Handik gutxira utzi zuten taldea.

Erakusleihoa 17 Merkataritza eta zerbitzuak

2021eko martxoaren 12a • # 412

Begien osasuna Javier Arratibel • Javier Arratibel Optika (Zumarraga)

Hurbileko ikusmen zailtasunari irtenbidea

G

ertura ikusteko zailtasunak izaten hasten gara 40 urte inguruan. Presbizia edo ikusmen nekatua izeneko ikusmen-arazoa da, eta ikusmen sistema, distantzia hurbiletan behar bezala enfokatzeko gaitasuna galtzen hasten denean gertatzen da. Honen ondorioz irakurtzerakoan nekea, begietan astuntasuna, buruko mina, lausotasuna eta ongi fokuratu ahal izateko irakurri beharrekoa urruntzeko beharra sentitzen ditugu.

Egoera honi aurre egiteko, profesionalek, norbanakoaren behar eta ezaugarriei egokitutako betaurreko edo ukipen lenteen erabilera, presbiziarako egokia den errefrakzio kirurgia edo ikusmen azterketa egiterakoan atzematen diren bestelako alterazioak kontuan hartzea gomendatzen dugu; hala nola, miopia, hipermetropia eta astigmatismoa .

«Lupa betaurrekoak» Pertsona batzuk, ikusmen hurbileko zereginetan zailtasunak sentitzen hasten direnean, osasun sailekoak ez diren establezimenduetan «aurrez muntatutako betaurrekoak» erostea erabakitzen dute. «Lupa betaurrekoak» edo «irakurtzeko betaurrekoak» deitzen diren betaurreko horiek erostean, nahiz eta

ko, erabiltzaileak aukera ezberdinak probatu eta bere buruarentzako egokia den betaurrekoa aukeratzen du, hobeto ikusten duela sentituz, baina berez, betaurreko horiekin handiagoa ikustea besterik ez da lortzen. Gainera, betaurreko horiek potentzia bera dute bi begietan, eta kalitate optiko baxuko plastiko injektatu batez eginda daude. Bazar, gasolindegi, liburu-denda, estanko, supermerkatu, azoka txikietan, top mantetan aurki daitezke, ikusmen profesionalek inolako gainbegiradarik ematen ez dieten lekuetan alegia.

Horrelako betaurrekoak luzaroan erabiliz gero, erabiltzailearen ikusmen gaitasunean eragin dezaketen urritasunak sor ditzake, hala nola, bi begien arteko koordinazioaren desoreka, begien egokitze-nahasmenduak, buruko mina, nekea… une horretan duten arazoa konpondu, ez dira ohartzen hori ez dela erabaki egokia.

Betaurreko horiek sortu zirenean, larrialdietan edo une zehatzetan soilik erabiltzeko diseinatu ziren. Izan ere, azterketa optometriko edo oftamologiko bat egin eta erabiltzaile bakoitzak izan zitzakeen bestelako ikusmen arazoak kontuan hartuz modu indibidualizatuan egindako betaurrekoak ordezkatzen zituen. Betaurreko horiek eroste-

Gailu elektronikoen ondorioz Telelanak, online klaseak edo gailu elektronikoetan oinarritutako aisialdiak gaur egungo gizartean hartu duten indarra dela eta, gerturako ikusmen eskaera areagotu egin da. Zeregin horiek modu egokian gauzatzeko, profesional batek egindako ikusmen-azterketa bat egitea komeni da, horri esker, kasu bakoitzari dagozkion banakako irtenbide egokienak edo orientabideak jasoz.

18 Kontrakantxa Komikia • Aliritzian

# 412 • 2021eko martxoaren 12a

Komikia

Aliritzian

Igor Susaeta • Kazetaria

21 eguneko itxialditik

S

ona handiko kazetariei galdetzen baldin badiete ea nondik hartu zuten erreportaje hura idazteko ideia, ez harritu erantzuten badute horretarako pista eman ziela Tegucigalpako azoka batean mangoak saltzen ari zen agurearen aurpegiko zimur batek. Azala zeharo gogortuta duten erreportari horiek begietara zuzen-zuzen begiratzeko ohitura dute. «Tigris eta Eufrates arteko herrixka hartan sentitu nuen bizitza injustua dela». Nik neuk asmatutako balizko elkarrizketa bateko erantzun posible bat da hori, baina googleatu euskaraz, frantsesez, gazteleraz edo ingelesez, eta esaldi horren erreplika zehatzak, agian, ez dituzu topatuko, baina bai kontzeptuari dagokionean antzekoak direnak.

Kalea-erredakzioa-etxea auziaz galdetzen ez bazaie ere, kazetari horiek aurkituko dute zirrikituren bat esan beharrekoa esateko, adierazteko kalea behar dutela artikuluak osatzeko; istorioak kontatzeko, barkatu, haien hizkera erabiliz. Noski, ez dituzte erreportajeak, albisteak edo elkarrizketak idazten,

ez; haiek, istorioak josten dituzte kalean haien begiekin ikusitakoari esker. Eta egun gehiegi daramatzat nire bikotekidea ez den beste inori begietara begiratu gabe eta kalera atera gabe; hori da kazetari kalezale mangozale mesopotamiko honek beste kazetari kalezaleei errieta lagunkoia egiteko arrazoia.

Itxialdiko 21. eguna da gaurkoa, martxoaren 4a, eta bihar naiz berriro kalera ateratzekoa. Lehenago, ordea, gutun bat bidaliko diot Iñigo Urkulluri: «Iñigo egurgarria. Zuk, ahalguztidun alaen horrek, eskatu bezala, ez naiz erlaxatu COVID-19aren aurka hartu beharreko neurrietan, baina, begira, kutsatu egin naiz, eta, erantzukizunez jokatuz, ez naiz etxetik atera eta balkoira irten naizenetan arnasari eutsiz egin dut.

Horrenbestez, hurrengoan ez iezadazu adarrik jo, mesedez».

Etsialdi honetan idatzi dut gutuna. Ez pentsa, gauza asko idazteko baliatu dut; baita Twitterren gogaikarriak zaizkidan pertsonak klik bakarrarekin isilarazteko ere. Ene, naizeNaizena baino na baino ziztrinagoa ez ote ziztrinagoa ez ote naiz bihurtuko gogaikarria zaidan oro ukatuz eta algonaiz bihurtuko ritmo malapartatuek hartugogaikarria zaidan tako erabakien ondorioz sororo ukatuz tutako burbuila itogarri bat eraikiz...

Publizitatea 19 2021eko martxoaren 12a • # 412