Castelo da Lúa: intervención integral de conservación, 2017-2019 (Rianxo, A Coruña) by Gonzalo Buceta Bruneti

CASTELO DA LÚA: INTERVENCIÓN INTEGRAL DE CONSERVACIÓN RIANXO (A CORUÑA) Autores: Gonzalo Buceta Bruneti Mario César Vila (Revisión 2018/19)

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Índice 1. 2. 3.

4. 5. 6. 7.

8. 9. 10. 11.

PRESENTACIÓN FICHA TÉCNICA CONTEXTO E ANTECEDENTES 3.1 Datos xeográficos e históricos 3.2 Antecedentes arqueolóxicos NORMATIVA CADRO TEÓRICO DA ACTUACIÓN CRITERIOS E OBXECTIVOS TRABALLOS REALIZADOS NA FASE I (2017) E FASE II (2018) 7.1 Valado e acondicionamento das zonas de traballo 7.2 Selección de materiais 7.3 Diagnose 7.4 Análise 7.5 Retirada de sedimentos, estruturas contemporáneas e “re-escavación” 7.6 Control do biodeterioro 7.7 Consolidacións químicas 7.8 Traballos de cantaría e consolidacións estruturais, didácticas e anastilose 7.9 Adhesións en rochas e ancoraxes 7.10 Recheos e drenaxes 7.11 Recuperación e tratamento de pavimentos orixinais 7.12 Actuacións no forno cerámico 7.13 Tratamento do aro metálico atopado no batente W do acceso ao patio de armas 7.14 Documentación estratigráfica 7.15 Rexistro de marcas de canteiro e pezas singulares de cantaría 7.16 Achega de marca de canteiro actual 7.17 Rexistro e tratamento de materiais arqueolóxicos 7.18 Traballos de difusión e visitas guiadas 7.19 Documentación con fotografía aérea OUTRAS FOTOGRAFÍAS EQUIPO TÉCNICO E ORGANIGRAMA DA INTERVENCIÓN INDICACIÓNS PARA MANTEMENTO E FUTURO BIBLIOGRAFÍA

3 5 6 6 9 11 12 24 26 27 29 30 40 46 53 53 54 111 113 118 121 127 128 130 135 137 139 154 165 168 169 170

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Redacción: Gonzalo Buceta Bruneti/Mario César Vila Resumo: o presente documento trata de describir e recoller os tratamentos efectuados, durante a intervención efectuada entre os anos 2017 e 2018 no Castelo da Lúa. Os traballos desenvoltos consistiron nunha diagnose, análise e valoración do estado de conservación e nunha limpeza das estruturas para proceder coa súa reconstrución didáctica, mellorando a lectura e visión en planta e alzado das anteriores cun mínimo de intervención. O proxecto foi financiado polos fondos Leader e o Concello de Rianxo. Ningunha arquitectura pode ser verdadeiramente nobre se non é imperfecta John Ruskin (1819-1900)

1. PRESENTACIÓN Redáctase a presente memoria valorativa do Proxecto de Intervención Integral de Consolidación e Restauración da Fortaleza de Rianxo: castelo da Lúa, Rianxo (A Coruña), Fases I (2017) e II (2108), en conformidade co disposto na Lei 5/2016, do 4 de maio, do Patrimonio Cultural de Galicia, no Decreto 199/1997 do 10 de xullo polo que se regula a actividade arqueolóxica na Comunidade Autónoma de Galicia e polos dictados das diferentes cartas do restauro do Patrimonio Cultural Mundial (en diante PC). A actuación no castelo da Lúa está subvencionada por fondos Leader e a entidade colaboradora e xestora é Deloa, sendo o promotor dos traballos o Concello de Rianxo, con enderezo en Praza Castelao, 1, CP 15920 de Rianxo (A Coruña). O documento describe os traballos e resultados das actuacións de control arqueolóxico, documentación, consolidación, restauro e valorización realizados neste xacemento arqueolóxico. Supuxo unha gran satifasción comprobar como nos traballos, que se desenvolveron multidisciplinarmente, acadáronse os mellores resultados posibles en función da inversión realizada. Por isto, reclámase dende este documento que a Dirección Xeral de Patrimonio Cultural da Xunta de Galicia regule dunha vez por todas o tipo de actividades relacionadas coa conservación dos diferentes Bens Culturais dándolle protragonismo aos conservadoresrestauradores que son, sen lugar a dúbidas, os mellores interlocutores para dirixir intervencións deste tipo en colaboración con outros profesionais. Por desgraza, esta falla de concreción, favorece o intrusismo profesional e deriva nunha mala praxis que pon en peligro, día si e día tamén, a noso PC. Queremos agradecer expresamente todo o apoio recibido polo Concello de Rianxo, pero en especial, ao seu alcalde D. Adolfo Muíño Vázquez, non só polo gran interés mostrado senón porque sen a súa firmeza e perserveranza o proxecto non tería saído adiante. Como non, a todas as persoas que participaron activamente no proxecto (técnicos, operarios, asesores, etc.) e sen as cales non se tería feito nada do que se vai expor a continuación. Os traballos feitos foron considerados pola axencia Deloa como a mellor intervención patrimonial do 2018.

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Infografía 1: localización

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

2. FICHA TÉCNICA

TÍTULO Proxecto de intervención arqueolóxica integral de consolidación e restauración da fortaleza de Rianxo: Castelo da Lúa, Rianxo (A Coruña)

FASE I/FASE II Novembro-decembro de 2017/Maio-xuño de 2018

LOCALIZACIÓN Lugar de Pazo, parroquia de Santa Comba de Rianxo Mapa 0152-1, esc. 1:5.000 do MTN50 42.662955º Lat. -8.814996º Long. T29 Coord. UTM: X=515.285 Y=4.723.620 4 m.s.n.m.

SOLICITANTE Concello de Rianxo, Praza Castelao, 1, CP 15920, Rianxo (A Coruña)

OBXECTO Recuperación, conservación e posta en valor do Patrimonio Cultural: rentabilización social, cultural, educativa e económica

IDENTIFICACIÓN XUNTA: GA15072105

ARQUEÓLOGO DIRECTOR E COORDINADOR Mario César Vila (horizontenorte), Rúa José Luís Puente Domínguez 1, 15.702, Santiago de Compostela (A Coruña)

CONSERVADOR DIRECTOR E COORDINADOR Gonzalo Buceta Bruneti (Conservador, restaurador director)

ARQUITECTO Marcial Rodríguez (rvr arquitectos)

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

3. CONTEXTO E ANTECEDENTES 3.1 Datos xeográficos e históricos1 A fortaleza ou torre de Rianxo, coñecida popularmente coma castelo da Lúa, localízase no Concello de Rianxo (A Coruña), parroquia de Santa Comba. Correspóndese cunha fortaleza baixomedieval situada no litoral da Ría de Arousa, nunha pequena punta rochosa orientada ao NW. Coñecida coma Punta do Pazo, pechando o esteiro da desembocadura do río Té. O xacemento localízase a 1 km do centro do casco urbano da vila de Rianxo, estando habilitado o acceso de vehículos dende a estrada CP7202 Rianxo-Burés, a través da aldea de Pazo, e de peóns mediante o paseo marítimo que bordea a liña de costa.

Ilustración 1: mapa da ría de Arousa de 1634 do cartógrafo portugués Pedro Teixeira coa posición do castelo

As obras de construción do paseo marítimo de Rianxo deixaron ao descuberto en 1999 os restos arquitectónicos correspondentes á fortaleza baixomedieval; sendo Paio Gómez Chariño o primeiro señor de Rianxo, na segunda metade do século XIII. A fortaleza experimentará importantes reformas no século XV coa labor dos seus sucesores Paio e Sueiro Gómez de Soutomaior, sendo destruída no ano 1465, durante a segunda revolta irmandiña. A partir de 1480, será novamente derrubada polo gobernador real Fernando Acuña. Dende entón até 1532 as ruínas do castelo foron usadas como cárcere para ser cedida logo á xurisdición do arcebispo Alonso II de Fonseca, novo señor de Rianxo. Dende 1

Información extraída de BONILLA RODRÍGUEZ; CÉSAR VILA; VEIGA LÓPEZ, 2010; CÉSAR VILA, BONILLA RODRÍGUEZ, 2003; CÉSAR VILA; RODRÍGUEZ RODRÍGUEZ, 2015. 6

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

esta época ata a actualidade os restos foron espoliados quedando visíbeis soamente os alicerces dos muros ou dúas ou tres fiadas como máximo. O castelo ten unha superficie de 3.500 m². Tiña unha muralla exterior, asentada no promontorio litoral seguindo a liña deste, cun grosor medio de 1,50 m. O acceso á fortaleza faríase polo sur. Salvándose, cunha ponte levadiza, un pequeno foso para penetrar no seu interior a través dun baluarte con poterna central.

Ilustración 2: gravado extraído dun artigo de J.R. Figueroa do 1850 e posteriormente reproducido en “El barbero Municipal” no 1913

O muros son de cachote e perpiaño con recheo interior. Van asentados ou ben directamente sobre o con ou ben sobre unha primeira fiada, a modo de alicerce, de pedra máis ou menos careada. Conta con varios baluartes defensivos, algúns deles moi perdidos. Se atendemos aos gravados existentes da fortaleza poderíamos describir as portas orixinais como góticas con arco de medio punto. A partires da porta sur chegábase ao patio de armas e ao recinto interior, de planta cadrangular, que contiña varias construcións entre as que destacaría a torre da homenaxe. Acaroada á anterior atópase a casa forte do castelo, o edificio principal das dependencias do anterior, que logo foi empregada como cárcere. Tamén se atopa no interior deste edificio un forno cerámico que perdurou ata a segunda metade do século XVIII.

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 1: vista áerea dos restos do castelo e paseo marítimo

Fig. 2 e 3: vista xeral co panel de benvida e o río Té que bordea ao castelo polo leste

Ao NE do recinto pódense ollar aínda os restos dunha poterna secundaria con saída ao peirao na desembocadura do río Té. Por fóra da muralla principal existiría un muro de cachotería, ou antemural, do que só quedan os rebaixes no con, duns 2 m de altura, e que tería unha función de protección fronte aos embates das mareas.

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

N

Plano 1: planta de localización de estruturas a partires de BONILLA RODRÍGUEZ; CÉSAR VILA, VEIGA LÓPEZ, 2010

3.2 Antecedentes arqueolóxicos No xacemento, ademais dos vestixios da fortaleza medieval (séculos XIII-XV), consérvanse os restos dun forno de cerámica común de época moderna (séculos XVI a XVIII) construído en cachotería. Tras a realización de varias intervencións arqueolóxicas na primeira década do século XXI, actualmente pódense observar parte dos alicerces das edificacións que o conformaban, así como rebaixes e buratos de postes, que indican a existencia de estruturas pétreas e de madeira, hoxe desaparecidas.

Fig. 4: vista aérea do emprazamento da península de Punta de Torre (fotografía voo 2008-2009)

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

No ano 1999 efectuáronse unha serie de movementos de terras relacionados coa construción do paseo marítimo peonil de Rianxo, que sacaron á luza, na denominada Punta do Pazo, os restos arquitectónicos dunha construción de carácter monumental identificada cos restos da fortaleza coñecida popularmente coma castelo da Lúa. Entre agosto e outubro de 2001, desenvólvese unha intervención arqueolóxica que permitiu poñer á vista a maior parte dos restos da antiga fortaleza medieval, centrándose na zona central e no lateral W da pequena península rochosa, redactándose a memoria de ditos traballos en abril de 2003. En 2002 realízanse unha serie de traballos de desentullo na zona S e SE, co baleirado do foso que separa a fortaleza do litoral terrestre. No 2007 efectuouse unha actuación de carácter avaliativo que permitiron poñer á luz a configuración da fortaleza así como restaurar e consolidar os restos do forno cerámico de época moderna. Co motivo do I Encontro Arqueolóxico do Barbanza, celebrado en febreiro de 2007, no Centro Arqueolóxico do Barbanza, presentouse unha conferencia na que se expuxeron os resultados de dita intervención, así como unha serie de liñas encamiñadas á posta en valor do xacemento (CÉSAR VILA, 2007). No ano 2015, a solicitude do concello de Rianxo, instálanse tres paneis explicativos coa fin de suplir a carencia de información e valorizar os restos exhumados. Entre os obxectivos destes soportes, contemplouse a difusión das orixes, contextos históricos e funcións do antigo castelo da Lúa, así como do forno cerámico de época moderna visible. Os contidos destes paneis foron así mesmo integrados na páxina web do concello (CÉSAR VILA, RODRÍGUEZ RODRÍGUEZ, 2015).

Infografía 2: planta de localización de estructuras a partires de CÉSAR VILA, RODRÍGUEZ RODRÍGUEZ, 2015 (figura central do panel 2)

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

4. NORMATIVA Contemplouse neste proxecto a seguinte normativa:  Decreto 798/1971 sobre uso de técnicas e materiais tradicionais en obras realizadas sobre monumentos e conxuntos históricos.  Carta do restauro de 1972.  Lei 5/1985, de 25 de xuño, de Patrimonio Histórico Español.  Normas Subsidiarias de Planeamento para o Concello de Rianxo de 11 de xullo de 1985.  Normas Subsidiarias e Complementarias de Planeamento das Provincias de A Coruña, Lugo, Ourense e Pontevedra, de 16 de abril de 1991.  Decreto 199/1997, do 10 de xullo, polo que se regula a actividade e arqueolóxica na Comunidade Autónoma de Galicia.  Carta de Cracovia de 2000.  Conferencia Internacional sobre Estratigrafía arqueolóxica, Viena, Austria, 1719 de setembro de 2008.  Resolución do 29 de abril de 2009, da Dirección Xeral de Relacións Laborais, pola que se dispón o rexistro, depósito e publicación, no Diario oficial de Galicia, do convenio colectivo de ámbito da Comunidade Autónoma de Galicia para o sector da actividade arqueolóxica.  Lei 5/2016, do 4 de maio, do Patrimonio Cultural de Galicia, con data de entrada en vigor o 16 de agosto de 2016.  Resolución do 31 de agosto de 2016, da Dirección Xeral de Patrimonio Cultural, pola que se inclúe no Censo do Patrimonio cultural a técnica tradicional da construción coa pedra en seco como manifestación do patrimonio cultural inmaterial.

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

5. CADRO TEÓRICO DA ACTUACIÓN No marco teórico de actuación marcáronse dous aspectos básicos para o bo desenvolvemento do proxecto. Tíñase claro, por unha parte, que os restos arqueolóxicos debían ter o máximo protagonismo da obra, fuxindo de artificios ou medios máis ou menos hábiles cos que se engana, ou cos que se oculta, e desfigura a verdade e realidade das ruínas do castelo, e por outro lado, que a conservación dos restos debía ser o primeiro paso para a comprensión do continente e o contido que se pretendía valorizar, alcanzando un fin didáctico que só podía ofrecer este xacemento: o castelo da Lúa. Polo volume e alzado conservado, fronte a outros castelos “completos e/ou reconstruídos”, este favorece a explicación de pequenas partes dun todo fronte a explicación do todo dunha parte xa que permitía mostrar pequenos detalles que pasan desapercibidos noutros xacementos deste tipo. A partires destes axiomas, que non precisan de demostración algunha, as liñas de actuación propostas trataron de fundir a intervención dentro do contexto xeral da contorna e o tipo de arquitectura medieval defensiva conservada para derivar as actuacións nun discurso coherente, compacto e comprensible para todos os visitantes.

Fig. 5: fotografía da zona do voo americano (1956-1957)

O discurso expositivo e a didáctica enriqueceuse tentando contar “esas pequenas cousas”, como se comentou, que non se pode ver tan doadamente noutros castelos, mediante: 1. O mantemento das fases de construción do castelo, respectando as relacións entre estruturas. A intervención, de carácter unicamente conservativo, introdúcese na actualidade como unha unidade estratigráfica máis do xacemento, incluído agora nas súas curvas de nivel, mantendo as relacións de anterioridade, contemporaneidade, posterioridade,… cunha marcada intención de actualidade. As curvas de nivel e as relacións entre as estruturas 12

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

adquiren así unha especial relevancia e marcan o devir da actuación Ao falar de nova unidade estratigráfica é necesario describir a nova marca de canteiro colocada nunha rocha da torre do homenaxe, e que mostra o símbolo da Wi-Fi…, como elemento actual e explicativo que pon en referencia a intervención de conservación e que respecta, pola súa actualidade, ao orixinal, quedando perfectamente intregrada no contexto xeral da actuación. Se deixou intencionadamente unha das caras da pedra cunha metade lisa e outra apicoada para explicar aos cativos, visitantes en xeral, etc., ese traballo tradicional que é orgullo da nosa terra.

Fig. 6 e 7: mantemento das relacións entre E11 (muro S do pazo) e E/2/4/5 (muralla polo oeste do patio de armas). Nótese como a primeira estrutura acaróase á anterior

Fig. 8, 9 e 10: mantemento das relacións entre E11/12/N (muro do pazo) e E13 (torre de homenaxe). Nótese como na primeira estrutura só fixeron a cara sur, facendo un recheo contra o lenzo, tamén sur, da torre; namentres que no encontro do muro norte do pazo coa muralla oeste acaróase e fan cara con cantaría. A mesma forma de traballo obsérvase nos contrafortes polo que pensamos que foi reforzo posterior

Fig. 11, 12 e 13: proceso de execución da marca de canteiro que posiciona a intervención nun contexto actual

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

2. Facilitando a comprensión do espectador dos diferentes espazos que conforman as áreas xa conservadas deixando ou igualando pavimentos para homoxeneizar a lectura dos diferentes espazos empregando diferentes recheos de xabre ou zahorra. Utilizáronse diferentes mesturas de areas e gravas. A grava empregouse como elemento de drenaxe, a zahorra para recheos que evitasen o asulagamento de zonas sen pavimento conservado ou como regularización (patio de armas-patio norte) e o xabre para os recheos interiores das estruturas, remate de cabeceiras e nas áreas con pavimentos documentados ou con restos orixinais. Deixouse á vista parte do pavimento orixinal conservado, de mantemento sinxelo, entre as estruturas que forman o muro do cárcere e o muro norte do pazo (E11/S e E11/12/N). Todo elo con intención didáctica, museolóxica, valorando os riscos que se asumían no que compete á conservación. Os tratamentos aplicados pasaron por unha consolidación química para manter esa homoxeneidade que mellora a didáctica. Nas zonas sobreescavadas, con ocos profundos, coma no patio de armas S, executaríanse recheos “de mínimos” co fin de homoxeneizar os solos. Empregáronse materiais áridos (zahorra, xabre, etc.) no interior das estancias anexas do sector NO, nos espazos formados polos muros do antigo pazo ou no interior da torre da homenaxe, para facilitar o recoñecemento dos mesmos evitándose recorrer a remontes excesivos nas estruturas. Os recheos pétreos das estruturas (ciclópeos e “organizados”) realizáronse con grandes rochas colocadas de xeito perpendicular aos paramentos, reproducindo as formas orixinais atopadas, xa descritas para este tipo de construcións defensivas medievais noutros xacementos como os atopados no castelo da Rocha Forte (BUCETA, 2006): N N

Estruturas pertencentes ao pazo e coetáneas: deixáronse á mesma cota para facilitar a lectura deste espazo posterior á torre da homenaxe e explicación dende o punto de vista principal 2 (pasarela) O tratamento museolóxico e conservativo para os pavimentos, que darían uniformidade aos espazos 1 (sur) e 2 (norte) do pazo, resolveuse: mantendo conservado ao norte o orixinal, polo que se consolidou para mostralo nas visitas, mentres que no espazo 1, non conservado, aplicouse un recheo de xabre (material idéntico ao orixinal ao do norte) Punto de vista principal 2 (pasarela) Plano 2: intervención feita nos pavimentos, ente os muros do pazo, para favorecer a súa comprensión

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Ademais, a través da diagnose, conseguíuse dar novas interpretacións dos sistemas construtivos; diferenciándose moito mellor as fases e interfaces. 3. Mantendo as tipoloxías construtivas 2 (cachotería ou cantaría), aplicando o criterio de uso de técnicas tradicionais para enriquecer o discurso das visitas ao sitio co traballo dos conservadores e canteiros. Así, as reconstrucións, salvo en pequenas áreas e por motivos estruturais, irán “a seco”, e coidáronse os recheos que reproducen aos orixinais empregando xabre como material aglomerante. A maioría da cantaría e cachotaría mostra a colocación tradicional dos canteiros: “a resta” e “a branda”3.

Fig. 14 e 15: mantemento das tipoloxías construtivas tanto en paramentos como recheos. Nótese o carácter ciclópeo do muro (foto á esquerda) e dos recheos pétreos cunha disposición ordenada en perpendicular aos lenzos (foto á dereita)

Fig. 16, 17 e 18: diferentes tamaños de rochas empregados nos recheos seguindo as metodoloxías orixinais atopadas nas construcións do castelo, dende os tamaños máis pequenos até os máis ciclópeos, remontando con xabre como aglomerante

Lémbrase de novo, chegados a este punto, que só se farían dous tipos de reconstrucións: as de tipo didáctico e as de tipo estrutural. Na segunda fase realizouse unha reconstrución de estilo, documentada, ou de “anastilose” (E5/15). Especial mención merece o traballo que se executou na poterna do baluarte N. O feito de darlle certo resalte, cun remedre didáctico, sería moi bo para a comprensión do recinto xa que é unha das únicas portas documentadas e polo tanto, puidera crear unha 2

Estudouse a súa procedencia e composición: ver análises feitas. Xerga dos canteiros, de carácter gremial, denominada «o verbo dos arxinas», «o latín dos canteiros», «verbo» ou «arxina», que constitúe de seu, unha tradición singular da zona suroccidental da provincia, ao redor da capital, importante vila de orixe medieval, e na cal se forma e perfecciona esta técnica ata constituír unha profesión altamente especializada e cun sistema de transmisión propio de mestre a aprendiz. O verbo toma, ademais, préstamos doutros idiomas, especialmente do latín, do francés e do éuscaro, posto que, aínda que o uso do material é local, non así o seu traballador, que é un profesional especializado que se despraza, en moitas ocasións a grandes distancias e por longas tempadas. Así é o caso dos canteiros galegos en Castela, Euskadi ou en rexións dos Pirineos en época contemporánea, pero da mesma forma era habitual a chegada de traballadores portugueses ou casteláns a Galicia noutras épocas. Esta lingua propia da transmisión oral foi parcialmente estudada e o seu vocabulario recollido nalgunha publicación, con máis de 4.000 rexistros ben polas características da súa transmisión, privada e secreta, o seu coñecemento e uso é agora apenas residual e moi parcial. Fuente: DOG nº 186. 3

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

sensación, pola súa angostura, moi interesante nos visitantes á hora de abandonar o recinto logo da visita, pontenciándose esa sensación de “escape” de recinto pechado (castelo) cara a un espazo aberto (río Té) e incrementando a súa vez a monumentalidade do sitio cun mínimo de intervención.

Infografía 3: idea de volumetrías para a proposta de reconstrución didáctica na poterna (BUCETA, 2018)

Dúas ideas básicas foron asumidas dende o principio da obra á hora de plantexar o remedrado das estruturas: a) Alí onde se conservasen pedras das fiadas orixinais ou ben, onde con pequenas reintegracións con pedra se conseguise unha lectura homoxénea das anteriores remedraríase con pedra do xacemento, co criterio de mínima intervención. O reemprego dos materiais construtivos pertencentes ao castelo, evitaría a incorporación de material esóxeno favorece a homoxeneidade da intervención. A proposta está definida coma de máximos aducíndose a cuestións de uniformidade, económicos e de arqueolóxica sustentable. A utilización deses materiais implicou a realización de tarefas de estudo e análise da tipoloxía, características e dimensións das pezas, o que permitiría a súa disposición nas edificacións ou estruturas de orixe, nos casos nos que poderan ser determinados. Por outra banda, esta forma de procedimento, permite non esgotar tódalas rochas amoreadas na parcela, así, reservaríase unha boa escolma de morfotipoloxías de cantaría (merlóns, molduras, linteis, etc.) para dotar de contido a un futuro e desexable centro interpretativo que poderíase executar na mesma parcela, de propiedade municipal. b) Alí onde existisen tramos importantes (de grande lonxitude ou de difícil interpretación) moi perdidos empregaríase un elemento moderno e alleo ao xacemento, unha especie de varanda, que cun xuízo moi purista cumplise sobradamente co criterio de 16

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

identificación de engadidos. Ademais de reversible favorecería a lectura das estruturas e volumetrías perdidas. Evitouse así a creación dun falso histórico. Para este caso optouse pola instalación de estruturas metálicas sinxelas, moi lixeiras, con algún detalle “singular” nos nós de unión entre os tubos metálicos que evoca eses esforzos mecánicos que se dan nas estruturas pétreas, ou mesmo as argolas de ferro que se teñen atopan en xacementos deste tipo e que terían múltiples aplicacións (o couzón atopado no xacemento e bo exemplo disto) pero tamén poderían recordar os amarres das embarcacións nos peiraos, como os que se poden ver en Rianxo, mesmo os orixinais que existirían no peirao do castelo a carón do río Té. A varanda non presentaría o mesmo alzado para imitar a falta de uniformidade en alzado que presentan as ruínas arqueolóxicas. Con estes elementos ademais garántese a non interrupción da relación visual entre o castelo e a contorna e tamén favorécese a seguridade das visitas. Ao respecto, dicir que a localización das mesmas, a NW do xacemento, nunha zona de cantil máis pronunciada e con risco de esvarado semellaba unha opción óptima para a resolución destes problemas. Así mesmo esta recurso permitía uns costes asumibles minimizándose o impacto sobre a paisaxe e contorna do xacemento. O criterio último que debían cumplir os elementos metálicos era o de: mínima sección fronte á máxima resistencia. Todas estas cuestións foron sopesadas, razoadas e coordinadas dende o principio, en definitiva: material endóxeno en estruturas conservadas ou zonas con reintegracións menores4 e materiais esóxenos en zonas con estruturas moi perdidas e tramos cunha lonxitude considerable. Ademais, para a identificación de engadidos en reconstrucións feitas en pedra foi norma desta actuación a colocación de lousas de pizarra (alleas ao xacemento) para diferenciar esas reconstrucións (partes orixinais/partes reconstruídas). As lousas de pizarra van colocadas a intervalos regulares, de xeito discreto pero facilmente observables, e pulías nas esquinas para non provocar cortes nas visitas mellorando a lectura dos remedrados.

Fig. 19 e 20: vista do estado actual e áreas de actuación executadas na fase II (sector N, 2018)

Seguindo o criterio de reconstrución da parte dun todo, non o todo dunha parte. 17

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 21 e 22: as lousas recórtanse adaptándose ás formas da cantaría e para non xerar danos, por cortes, nas visitas

4. Conservando todo elemento orixinal enriquecedor do discurso expositivo. Coma exemplo, quíxose manter o couzón de ferro atopado no baluarte da entrada sur ao castelo; tamén co obxectivo de aumentar e enriquecer a través dun elemento novo o discurso museolóxico do sitio. O outro couzón atopado nas escavacións de hai anos atópase depositado no Museo-Castelo de San Antón (A Coruña).

Fig. 23 e 24: couzón onde xiraría a porta de entrada ao castelo, no batente do baluarte oeste (fotografía de entrada/saída)

O estado de conservación deste elemento, bastante precario, invita a súa conservación in situ xa que a súa extracción comprometería máis ao obxecto no canto de mantelo no seu lugar orixinal. Ademais é de supor que acabaría gardado nunha caixa sen máis no propio Museo sen posibilidade de mostralo ao público. Iso si, recoméndase unha inspección periódica e de mantemento tanto do obxecto como do resto de estruturas. Empregando na consolidación e reconstrución de estruturas os restos pétreos pertencentes ao castelo tamén se enriquece o discurso expositivo que nos ofrece o castelo. Ao quedar limitado o uso dos materiais aos existentes nas zonas de entullo, e aos da parcela anexa, priorizaríanse as actuacións encamiñadas á consolidación puntual sobre as estruturas afectadas con riscos de deterioro. Non que atinxe á reconstrución da muralla no sector NE, debido á necesidade de mantemento do camiño público de acceso ao pequeno peirao existente, non se faría unha reconstrución completa. A recuperación da liña da muralla deberíase interrumpir, sobre todo na parte máis ao sur do xacemento, por este motivo. 18

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 25 e 26: escolma de pezas de cantaría que poderían formar parte dun futuro centro de interpretación do castelo

Para o caso concreto da reserva arqueolóxica que se atopa baixo un muro acaroado aos corpos de garda, polo sur, e que permite unha lectura estratigráfica completa do xacemento, planteouse a súa conservación íntegra mediante una protección que faría a súa vez de elemento portante dos grandes perpiaños que soporta. Pola embergadura dos mesmos semella imposible a consolidación do perfil así como a súa exposición tal e como se atopaba.

Fig. 27: área contemplada como reserva arqueolóxica

5. Mellorando a visión de tódalas estruturas tratadas, nas fases I e II, dende os puntos de vista principais establecidos ao principio da actuación (en xeral aumentáronse de sur a norte) o que tamén favorece a lectura das diferentes fases construtivas (carácter didáctico). A elección deses puntos de vista principais favorecían unha visión mellorada do posicionamento topográfico da actuación. Este último, por dereito propio, favorece unha visión optimizada do conxunto respecto dos puntos de vista elixidos. Primeiro, a vista de sur a norte, que se obtén á chegada ao 19

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

xacemento e que sería en orixe a entrada natural ao recinto amuralllado (onde se atopa o panel con infografía que mostra o volume das estruturas). Segundo, a vista que ofrece a pasarela peonil (que por desgraza arrasou parte do genius locci do lugar).

Fig. 28, 29 e 30: os alzados remedráronse de xeito didáctico para a contemplación dos diferentes elementos dende o punto de vista principal 1. Permiten un lectura mellorada de sur a norte, en liña co panel instalado que mostra os volumes e fases construtivas das estruturas

E13

E11/12/N E11/S

E2/4/5

Fig. 31: outra vista na que se pode comprobar as diferentes fases construtivas e volumens dende o baluarte sur

6. Poñendo especial énfase no mantemento do carácter de ruína, valorando a súa antigüidade, como un concepto que concirne máis á visión que ao tacto (RIEGL, 2007,71) fuxindo doutras pretensións, coma a do restauro estilístico, afastadas xa hai tempo dos preceptos recollidos nas diferentes cartas e leis internacionais que rexen o Patrimonio Cultural mundial. Citando expresamente a Cesare Brandi, un descoñecido da arqueoloxía decimonónica da Galiza, “la ruina es un vestigio de un monumento histórico o artístico que solo puede mantenerse como lo que es, y donde la restauración, por tanto, únicamente puede consistir en su conservación”… Dos restos arqueolóxicos pensamos que xurdiron novos contidos e significados para todas a persoas que nos visitaron durante os traballos. As intervencións feitas buscaron a simbiose entre os restos (ruínas) co medio que lle é inmediato, como un conxunto indivisible e cuxa perda suporía unha distorsión, ou deformación, da realidade que se pretendía explicar. 7. Priorizando a conservación preventiva fronte outras actuacións. A anterior é aquela que a través do coñecemento científico permite caracterizar e antecederse aos riscos 20

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

potenciais de alteración, mediante o control do medio e da contorna, establecendo medidas en ocasións simples e efectivas que desembocan en tres obxectivos precisos: a) A planificación das intervencións. b) O encontro entre a sempre complicada viabilidade económica e o orzamento, que se ve favorecido, no caso que nos atinxe, polo tipo de intervención que se propuxo. c) Finalmente, pola anticipación na toma de decisións para acadar a viabilidade técnica que foi requirida.

Fig. 32, 33 e 34: limpar os carreriros orixinais feitos no patio de armas sur, que favorecerían as drenaxes, é unha medida preventiva de conservación, non de restauración

8. Eliminando “elementos contemporáneos” que interferirían na correcta lectura das estruturas. Eran elementos ex novo que xeraban certo “ruído”. Así retiráronse os muros preto do forno, asentados sobre sedimentos de espolio, e ocupación moderna, para mellorar a visión deste elemento singular. 9. Aproveitamento de elementos “deformantes” como a pasarela, xa que unha vez feita, pódese utilizar como elemento útil e “positivo-expositivo” do sitio segundo as propostas que se darán para unha futurible fase III5 de intervención. O plantexamento é sinxelo, se non se pode “competir” contra ela é mellor aproveitala como elemento museolóxico: cadra, por sorte, na entrada principal do recinto polo sur e pódese artellar como “idea que evoca” á ponte levadiza que permitía o acceso ao recinto amurallado. Ademais, pola súa posición en altura, permite establecer novos puntos de vista respecto do conxunto de espazos e estruturas do castelo da Lúa. Todo o dito non pode escusar a necesidade do seu desmonte completo no futuro. En definitiva, a conservación, tal como foi proposta, e a arqueoloxía, melloraron o coñecemento científico (o conservador aportou datos relevantes de interese científico e cultural para un maior coñecemento dos restos arqueolóxicos), potenciáronse os elementos simbólicos e o genius locci do xacemento, redundando nunha mellora dos potencial patrimonial do Concello de Rianxo. Por todo o exposto, canto menos se perciba a man do restaurador mellor diálogo poderse establecer entre o antigo e o moderno (actuacións actuais). En sustancia, o antigo únese ao novo para dar vida ao ben (VIEIRA DE ANDRADE, 2010: 4).

Estase en trámites para o desenvolvemento dun novo proxecto de actuación neste ano 2019. 21

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

En ningún caso pretendeuse a escavación de novas áreas, centrándose a intervención na reescavación do recinto interior, conservación e tratamento das estruturas xa visibles. Fíxose un acondicionamento mínimo do recheo existente sobre o foso, que permite actualmente o acceso ao interior do castelo, dende o lado SW. Esperánse actuacións máis intensas na fase III a expensas do que se dictamine para o paso dos, e das, mariscadoras. O óptimo sería poder poder deixar o castelo como unha illa tal e como era na súa concepción orixinal. Finalmente exponse, tamén dentro deste cadro de actuación, certos plantexamentos que deberán ser executados nesa hipotética fase III de actuación; e sobre a cal estase a traballar neste intres. Por unha banda, preténdese definir o percorrido principal que han de facer as visitas polo interior do recinto amurallado. Isto pemitiría, ademais ollar de preto o traballo dos canteiros sobre as rochas (apicoado, corte, etc.) mostrar a riqueza e cantidade de marcas antigas dos anteriores, os diferentes espazos creados, as fases construtivas, etc. Este percorrido, que podería inspirarse no movemento arquitectónico coñecido como “land art”, iría por embaixo da pasarela e en paralelo a esta. De deseño sinxelo, reversible, estableceríase como unha marca sutil, efémera, que non podería competir coas ruínas, ao contrario, darlles máis protagonismo. Por outro lado, tentaríase dar visibilidade ao baluarte leste de entrada6, non visible na actualidade por mor da pasarela, cun material e volume diferente ao constituínte do baluarte W conservado, pero que favoreza esa comprensión de entrada ao recinto, tal e como era orixinariamente. Esta reconstrución didáctica seguiría as liñas plantexadas neste cadro teórico de actuación. Mesmo o marcado duha liña sobre a mesma pasarela, cunha trazada estudada (cor, corte ou acabado diferente) favorecería esa sensación de límite entre o exterior do castelo e o momento de entrada ao mesmo. A execución deste baluarte tamén permitiría dar unha mellor lectura de continuidade aos traballos de remedrado feitos por todo o sector por onde se estende o tramo da muralla que pecha o recinto polo leste. Todas estas ideas non teñen sentido senón son explicadas nas visitas, polos guías ou os técnicos de turismo do Concello de Rianxo, cando se formalicen as mesmas, aínda que tamén deba transmitirse esta información en soporte tradicional (paneis), aplicacións dixitais, etc.

A idea partiu do equipo de conservación e deberá ser consensuada co arqueólogo e arquitecto, xa que este último será o encargado de deseñar os elementos metálicos segúndo o plantexado neste cadro teórico e que mostraranse no capítulo 7.9 deste traballo. A idea de marcar na propia pasarela “unha liña de continuidade” para comprender mellor á entrada ao castelo polo sur, partiu logo destas conversas mantidas para a intervención da futura terceira fase de actuación. 22

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 35: as reconstrucións feitas permiten comprender como funcionan defensivamente estes muros, co seu potente recheo recheo, cunha disposición concreta das rochas que reforza a resistencia das estruturas defensivas.

Fig. 36: temos dito que entre as vantaxes que mostra o castelo da Lúa, fronte a outros castelos completos ou reconstruídos, atopábase a posibilidade de explicar certos aspectos construtivos que non se poden ollar nos anteriores. Neste caso pódese ver a magnitude do ancho dos muros da torre da homenaxe confrontados ao pequeno espacio útil do interior que se pretendía protexer

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

6. CRITERIOS E OBXECTIVOS Na presente proposta de actuación marcáronse como criterios7 de obrigado cumprimento: 1. Mínima intervención. Mantendo o criterio de mínima intervención teranse en conta as principais zonas de visualización existentes así como o protagonismo de certas estruturas relevantes coma a torre da homenaxe, a muralla, a poterna ou o edificio do pazo, facilitándose igualmente a visualización e comprensión do resto das estruturas. 2. Preservación de todos os elementos orixinais en particular e do conxunto en xeral. 3. Uso de materiais que non interaccionen cos orixinais. 4. Uso de materiais e técnicas reversíbeis ou de fácil eliminación, no posible; tendo en conta o tipo de actuación necesaria (consolidación estrutural das ruínas dun castelo) 5. Uso de materiais e técnicas con duración garantida no tempo. 6. Identificación de engadidos. Seguindo estes criterios, valoraranse as reconstrucións de estruturas tendo en conta as imaxes ou ángulos que delas se obteñen dende posicións ou puntos de observación que se consideran neste proxecto, os considerados e definidos como principais, relacionándoos coa posición dos paneis explicativos e a pasarela; se ben, estes non teñen porque ser os únicos (tamén é importante a vista dende o patio norte cara ao sur). Os obxectivos e liñas de actuación xerais, en parte xa expostas, baseáronse nos seguintes aspectos: 1. Redefinición das fases e prioridades de actuación: urxencias. 2. Garantir a adecuada conservación e protección dos diferentes elementos do castelo da Lúa. 3. Mellorar a visión dos elementos degradados. Polo tanto, débese permitir a contemplación dos diferentes elementos respectando os límites das estruturas co fin de facilitar a comprensión das fases e relacións entre as mesmas. Neste liña, os muros acaroados manterán visibles as súas interfaces, sinalando ditas evidencias estratigráficas. 4. Converter ao sitio en elemento de difusión do pasado, en especial para o público non especializado, incrementando no posible o coñecemento sobre o mesmo. Carácter científico/cultural. 6. Minimizar o risco de alteracións físico-químicas a partir do estudo ambiental e a caracterización química

Os criterios sempre son motivo de amplas discrepancias case sempre derivadas pola falta de coñecemento que existe nas propias Administracións Públicas e porque moitas veces redactan os planes de conservación persoas alleas á profesión específica de conservación e restauración de Bens Culturais. Tamén os propios profesionais con intereses netamente económicos e comerciais tenden a incumprir cos criterios que, por outra banda, son doados de atopar nas diferentes Cartas e Leis que rexen as intervencións sobre o Patrimonio Cultural. 24

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

7. Facilitar a elaboración de documentación gráfica para o seu uso en futuras publicacións ou eventos, documentando a totalidade dos traballos realizados e redactando un exhaustivo informe de todo o acontecido 8. Garantir e facilitar o rendemento económico, social, ambiental e educativo no concello de Rianxo con iniciativas de difusión, charlas, visitas guíadas… “democratizando” a actuación, polo que restituirase ao Concello de Rianxo, e ás persoas que alí viven, a inversión e riqueza que xeran estes tipos de intervencións, mediante: b) o fomento do emprego; ben a traverso da contratación directa ou creando unha escola taller, c) a involucración da cidadanía; a intervención será participativa con explicacións en visitas guíadas onde se explicará polo míudo os potenciais do lugar (científicos, simbólicos, económicos e estéticos) e interacción cos cidadáns (actividades lúdicas, talleres, outras…), finalmente, d) difundindo a actuación nos diferentes mass media dende o momento mesmo da aceptación dos traballos. 9. Establecer unhas recomendacións finais como premisa indispensábel para a súa conservación e para que o lugar se mostre sempre atractivo á vista dos visitantes.

Fig. 37: vista do estado e áreas de actuación tras finalizar a fase I (sector S, 2017) e durante os traballos da fase II (sector N, 2018)

O proxecto contemplou, como obxectivo último, o acondicionamento e valorización do castelo da Lúa. 25

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

7. TRABALLOS REALIZADOS NA FASE I (2017) E FASE II (2018) Desde a concesión dos traballos e aprobación do financiamento por parte do Excmo. Concello de Rianxo e a axencia Agader, realizáronse nestas dúas fases os traballos que se detallan no presente documento. Co fin de acadar un maior desenvolvemento nun espazo de tempo curto, dentro das fases iniciales, realizáronse implementacións en medios técnicos, materiais e humanos. O elemento obxecto de restauración, o castelo, correspóndese cun Ben de Interese Cultural (BIC), sobre o que existe unha normativa de aplicación específica, polo que as actuacións fixéronse acordes á normativa. Os traballos executados cumpliron a metodoloxía específica deseñada con anterioridade. Previamente ao inicio da execución dos traballos, realizouse unha importante tarefa de selección, traslado e depósito preto das estruturas a consolidar, e dos materiais que foron empregados para a valorización do castelo.

Plano 3: plano dos sectores nos que se dividiu o xacemento e áreas de actuación

A primeira vista que se obtén da fortaleza sitúase na zona do paseo marítimo no que se instalou o panel explicativo 1 ou de presentación. Esta circunstancia motivou que a fase de actuación na zona S se centre nas estruturas visibles desde este emprazamento, coa fin de chamar a atención do visitante sobre as mesmas e destacar o skyline dos restos sobre o horizonte marítimo e a paisaxe boirense, coa zona de Neixón coma tela de fondo. É o punto de vista principal 1 elexido para desenvolver as reconstrucións de carácter didáctico. 26

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

O segundo punto de vista principal (2) sitúase sobre a mesma pasarela e tamén marcou o devir das actuacións no contexto anterior. O resultado final definiu a liña de muralla (oeste), o acceso principal do castelo, situados nun primeiro termo, así coma facilitar a identificación das estruturas da casa forte, pazo, corpos de garda, poterna e muralla polo leste en segundo termo cunha intervención mínima. Tamén se potenciu a visibilidade do forno. A proposta non contemplou a escavación de novas áreas8, centrándose a actuación na conservación e tratamento das estruturas xa visibles. Para elo, empregáronse, como xa se avanzou, os restos pétreos pertencentes ao castelo amoreados preto do mesmo. A proposta contemplou un plan de traballo global para o xacemento, con actuacións sobre os elementos construtivos nos seguintes sectores:  Sector S (executados durante a fase I) Áreas de actuación: foso, baluarte visible de acceso oeste, fachada dianteira coa esquinal e liña de muralla oeste ata a altura da torre da homenaxe. Edificio e estruturas da casa forte do castelo e forno cerámico. Todas estas tareas, agás o foso, executadas nesta primeira fase.  Sector N (executados durante a fase II) Áreas de actuación executadas: torre da homenaxe e mellora da lectura da liña de muralla oeste paralela á mesma ata o baluarte N. Poterna, as estruturas dos edificios anexos localizados no patio N (corpo de garda) e liña de muralla leste.

7.1 Valado e acondicionamento das zonas de traballo Previamente ao inicio dos traballos, foron valadas as zonas de actuación e de acopio de materias. Tamén se realizou a roza e limpeza da vexetación atopada entre os materiais líticos.

Fig. 38 e 39: localización do cartel de obra e detalle do mesmo

Ao sumo limpezas con reescavación en depósitos actuais, agás no levantamento do entullo próximo ao forno. 27

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 40 e 41: valado de obra no sector S do castelo e na zona de acopio de materiais

Fig. 42, 43, 44 e 45: zona de acopio de pezas líticas tras a limpeza da vexetación da parecela ao comezo e durante os traballos. Depósito final ordenado

Para os accesos da maquinaria ao interior do castelo, colocouse un xeotéxtil e sobre este unha capa de áridos (zahorra). Aproveitáronse os espazos nos que se atopaba interrompida a muralla tanto no S, ao pé do foxo, como no lateral NE, ao S da poterna, para non danar ás estruturas conservadas nesta zona.

Fig. 46 e 47: colocación de xeotéxtil para acondicionar o acceso dende o S e estendido de áridos para acceso maquinaria

Fig. 48, 49 e 50: botado de zahorra para protección dos solos e preparación dos accesos sobre os que a maquinaria trasladou os perpiaños ao carón da torre da homenaxe e tramo medio da muralla leste

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 51 e 52: retirada dos recheos para acceso de maquinaria no sector S, medio mecánicos e manuais

Fig. 53 e 54: traballos de limpeza no patio de armas e vista xeral tras a retirada das proteccións do acceso á torre da homenaxe dende o S

Fig. 55 e 56: roza do sector N, previo a tratamentos biolóxicos, e zona de acopios ao final dos traballos

7.2 Selección de materiais Tanto a selección, a dosificación, coma o amasado (se é o caso) ou o compactado, son normas de especial coidado no momento do emprego dos materias para acadar unha boa durabilidade nos procesos conservativos e de restauración.

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 57 e 58: detalle das lousas de pizarra colocadas como elemento para identificación de engadidos

Fig. 59, 60 e 61: detalles do xabre, similar ao orixinal, que foi empregado nos recheos, zahorra para recheo de áreas con asulagamentos así como de protección dos solos por onde pasou a maquinaria e gravas para drenaxes

7.3 Diagnose Documentáronse dimensións, tipoloxías, patoloxías, axentes, formas, procesos de alteración, etc. A diagnose permitiu descubrir novas funcións en estruturas, que non se tiñan detectado en parte, como os contrafortes interiores atopados na muralla ao leste e oeste, mesmo a identificación con igual sentido, do ancheado do muro norte do pazo (E11/12/N nas fichas diagnose) cando se acaroa á muralla O. Atopáronse ademais dúas entradas ao corpo de garda, unha entre a estancia máis ao norte e a central e o posible acceso esta construción polo cara leste. O rexistro gráfico intenso de todos os elementos permitiu controlar moi ben, segundo a fotografía de entrada e saída, o volume da intervención e a mellora da lectura e as relacións entre estruturas. Todos os detalles construtivos, así coma a metodoloxía de formación das estruturas, mantense como forma de recuperación das técnicas tradicionais de cantaría.

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 62 e 63: diagnose de estruturas e elaboración de fichas individualizadas das pezas de cantaría

Fig. 64, 65, 66 e 67: documentación gráfica dos diferentes elementos, dende os máis voluminosos até os pequenos detalles

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 68 e 69: detalles da cantaría nos cimentos da torre da homenaxe, característica deste tipo de construción, e detalle dunha cuncha de ostra para retacado e asento de cachotes ou perpiaños

Os datos procedentes da diagnose preséntanse a continuación. DATOS OBTIDOS A PARTIR DAS FICHAS DE DIAGNOSE NO CASTELO DA LÚA9 RIANXO (A CORUÑA, 2017)

Gráfico 1

Se fixéramos unha fotografía fixa dunha estrutura, coa cantidade de axentes e a súa particpación da degradación total da mesma, mostraría que a maior probabilidade de alteración débese a acción antrópica, seguida da vexetación, o mar e a auga (procedente da chuvia). En menor importancia atoparíamos as forzas mecánicas, probablemente polo escaso alzado das estruturas, e o lume, que nesta caso, máis que un axente de alteración, débese considerar como “unha marca de uso” propia da estrutura que é o forno cerámico. Por isto, algunhas rochas presentan ese ton avermellado (rubefacción) que é unha derivada do anterior máis que unha consecuencia de actos vandálicos ou dun incendio nas inmediacións. 9

®Buceta Bruneti, G.(2017) 32

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Os outros axentes que favorecen a mala conservación das estruturas son os derivados dos mecanismos físicos-químicos que se explican a través dos pares frío-calor (contraste térmico) e outros máis complexos que se dan en determinadas reaccións que non consideramos, polo momento, relevantes.

Gráfico 2

Derivado dos axentes anteriores atopamos as diferentes formas de alteración entre as que destacan por enriba de todas as derrubas, as perdas de alzado, o movemento de elementos e a transformación das argamasas orixinais (xabre) en terra vexetal pola lixivia das arxilas e acción da raizame. Séguenlle en importancia, coma formas máis comúns, outro grupo definido polas perdas de paramento, pavimentos e descalzo en cimentos. A destrución de elementos e a cor avermellada xa descrita anteriormente (pola expansión dos óxidos e hidróxidos pola calor xerada no forno no momento da súa utilización) rematan por describir esa fotografía da “degradación tipo” máis común nas estruturas do castelo da Lúa.

Gráfico 3

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Como se pode comprobar no gráfico anterior case que todos os axentes de alteración participan con maior ou menor importancia no deterioro que se pode ver no conxunto arqueolóxico diagnosticado. Neste gráfico, o conxunto de axentes, reflicte ós mecanismos de degradación que conflúen en cada unha das estruturas. A interación entre os axentes antrópico, mar, auga e vexetación son os máis comúns a todas as estruturas diagnosticadas. Se ben poderíanse terse marcados case todos os axentes nas anteriores tratouse de suliñar en cada estrutura aquelas máis relevantes. Destácase de novo a pouca incidencia das forzas mecánicas, como son os xiros, empuxes, esforzos a tracción, fendas, etc., que son moi características noutros xacementos, e que repetimos, ben dado polo escaso alzado das estruturas conservadas, pero tamén pola boa factura e calidade das mesmas (cantaría).

Gráfico 4

Como se pode comprobar os riscos con valor máis próximo ao número 1, o máis alto, e polo tanto de maior risco para a conservación das estruturas, veñen dados pola acción do home a través do abandono e o espolio do lugar. Séguenlle en menor importancia, con valores máis próximos a un risco medio, os relacionados coa acción física (contraste térmico, calor, etc.), a química (reaccións moito máis complexas que aínda presentes non merecen explicación algunha polo momento) e a acción da vexetación. Tamén con risco medio quedan incluídos problemas mecánicos nas estruturas, descalzo en cimentos e asentos puntuais, principalmente. Non se teñen atopado grandes fendas, muros cambados, empenados, etc. Polo tanto, a presenza máis común dun determinado axente ou forma de alteración non implica un maior risco para a conservación dunha estruturas, xa que, os problemas derivados teñen fácil tratamento e/ou control. Con todo será necesario controlar o crecemento da vexetación con intervencións mínimas con carácter bianual para que este risco non se vexa aumentado. A valoración media da conservación sitúase en 1.75, máis próxima a un risco medio que a un risco elevado de conservación.

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Gráfico 5

O 100% das estruturas presentan risco alto por acción antrópica xa que foi ao longo de todos estes anos, o factor humano, o que máis ten degradado o xacemento: o mesmo abandono do recinto, o espolio por trasladar as rochas a outras construcións (como ao peirao de Rianxo) e mesmo os actos vandálicos actuais determinaron sobradamente a visión actual do conxunto. Séguenlle en importancia con riscos alto os derivados da acción mecánica e os riscos físicos. A acción biolóxica e química aínda que relevante presenta un risco medio no 92 % das estruturas; o que non debe ser escusa para non seguir controlando e monitorizando o xacemento para avaliar a evolución destes rexistros. A acción da vexetación, aínda que lenta e continuada no tempo, e as reaccións químicas, tamén en proceso continuado, deben ser testadas con regularidade.

Gráfico 6

Tendo en conta os datos anteriores valoráronse as incidencias dos axentes sobre os elementos conservados nas estruturas e definíronse prioritariamente as actuacións necesarias que se debían facer na contorna e estruturas para garantir a súa conservación. 35

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Neste caso, cun valor próximo ao 1, polo tanto cunha prioridade alta, aparecen recollidas as actuacións sobre os muros e os sedimentos ou terreos no que se atopan. A valoración baixa do recebo (que se atopa no interior do forno -E6-) móstranos que por ser un material tan sensible aos axentes físicos e químicos, e pola escaseza dos restos atopados, debía ser tratado (consolidación) con certa urxencia. Os cimentos achéganse a unha prioridade de actuación media pois a maior parte dos mesmos é a rocha nai do afloramento rochoso. Poucas estruturas mostran algún tipo de alicerce ou preparación na súa base. Tamén, valoráronse con prioridade media os tratamentos a facer en argamasas; as de xabre atopábanse en bo estado e as transformadas en terra vexetal seguen a aglutinar os recheos interiores dos muros e pavimentos. Estes últimos, que ou ben estaban xa perdidos (reproducíronse polo tanto) ou ben estaban conservados, como no espazo entre o muro do cárcere (E17) e o muro norte do pazo (E11/12/N nas fichas diagnose) só necesitaba dunha consolidación química e se deixou á vista como elemento explicativo e didáctico de fácil mantemento.

Gráfico 7

A perda parcial do mesmo non implicaría un trauma para o devenir do xacemento xa que podería ser reproducido co mesmo material (xabre) co que foi feito en orixe. En xeral un 61% de estruturas precisaron de actuacións urxentes nos pavimentos efectuando recheos. Preto dun 40% das estruturas necesitaron de actuacións importantes nos cimentos e teñen, iso si, unha prioridade alta as actuacións sobre os muros nun 76,92% dos casos, con actuacións de reforzo dos recheos ou medres de carácter didáctico ou estrutural. Preto do 50% das áreas con sedimentos próximos ás estruturas foron tamén consideradas con prioridade alta no seu tratamento. As argamasas consideráronse principalmente con prioridades media de actuación nun 50% dos casos e os recebos, recordamos, só atopados no forno, con prioridade alta nesa única estrutura.

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Gráfico 8

Os valores de conservación dos diferentes elementos, conxugando todos os factores anteriores, son baixos. Tenden máis a un valor 1, sempre por debaixo do valor medio 2, e polo tanto mostrando unha forte alteración antes dos procesos de conservación executados que viñan moi marcados, como xa avanzabamos, pola acción do home ao longo de todos estes séculos.

Gráfico 9

Aparecen recollidos cunha conservación moi mala o 77% dos pavimentos, xa que foran espoliados, perdidos ou escavados na súa totalidade e polo tanto xa irrecuperables, e o 69% dos muros de cantaría. Séguenlle as argamasas e pavimentos cunha conservación mala no 54 e 38% do total de estruturas, respectivamente. Para rematar mostramos uns gráficos onde se recollen as medidas tomadas nas cabeceiras dos muros (máximas e mínimas) así como as alturas máximas e mínimas tanto dos paramentos interiores como exteriores.

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Gráfico 10

Gráfico 11

Gráfico 12

Comparando estas medidas pódense obter datos referentes as derrubas e o gran espolio sufrido no castelo da Lúa onde se chega á cota 0 m en moitos casos. Recordarase 38

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

neste momento o nesfato da execución da pasarela peonil que arrasou por completo as estruturas que ían en dirección leste cara á muralla que protexía o peirao e o río Té. No seguinte debuxo e gráfico mostramos como a mellora da lectura, dende o punto de vista principal 1, conseguiuse mediante un proceso de remedrado dos muros sen grandes artificios. No panel de recepción do xacemento pódense ver as diferentes estruturas e o seu volume. Mellorando, simplemente, a lectura dos muros cun carácter didáctico (e estrutural nalgúns casos) conséguense uns resultados óptimos para unha correcta interpretación dos restos arqueolóxicos. As medidas tomadas nos alzados correspóndense á sección marcada (A-A´). N

A´

A PANEL EXPLICATIVO NA PASARELA, PUNTO DE VISTA PRINCIPAL 2

PANEL EXPLICATIVO COS VOLUMES E ESTRUTURAS DO CASTELO LOCALIZADOS AO SUR E CHEGADA AO MESMO, PUNTO DE VISTA PRINCIPAL 1

Plano 4: liña principal tomada como referencia para o punto de vista principal 1 (chegada ao castelo e panel explicativo) e marcaxe do punto de vista principal 2 (pasarela, tamén con panel explicativo)

Gráfico 13

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

7.4 Análise A partir dos datos obtidos da diagnose fíxose unha comparativa para avaliar os materiais presentes fronte aos materias que se ían aplicar durante o proceso de conservación. Coas impresións obtidas replanteouse a actuación proposta no proxecto inicial e se deseñaron as argamasas a empregar na consolidación das estruturas. Ademais, tomáronse mostras dos recebos (Forno) e argamasas orixinais, tamén do pavimento orixinal atopado entre E17 e E11/12/N, facéndose un rexistro gráfico e fotográfico importante de todos os elementos (estado inicial, final, alteracións,…) rematando as análises cun estudo baixo microscopía das argamasas de cal e xabre atopadas e do granito constituínte nos diferentes soportes.

Fig. 70 e 71: instrumental químico vario, tiras de reactivo para sales e vacuum

Fig. 72 e 73: toma de mostras

Fig. 74 e 75: detalle do deseño da argamasa de conservación con cal hidráulico e pigmentos

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 76 e 77: detalles baixo microscopía 4x/010 ∞/- (LEICA DME) de M1, argamasa orxinal de xabre tomada no muro norte do pazo

Fig. 78 e 79: detalles baixo microscopía 4x/010 ∞/- (LEICA DME) de M2, argamasa orxinal de xabre tomada no muro norte do pazo

Fig. 80 e 81: detalles baixo microscopía 4x/010 ∞/- (LEICA DME) de M3, zahorra empregada nos recheos de espazos entre estruturas

Fig. 82 e 83: detalles baixo microscopía 4x/010 ∞/- (LEICA DME) de M4, xabre empregado nos recheos das reconstrucións

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 84 e 85: detalles baixo microscopía 4x/010 ∞/- (LEICA DME) de M5, morteiro de cal orixinal tomado na estrutura E17, posible muro do cárcere

Fig. 86 e 87: detalles baixo microscopía 4x/010 ∞/- (LEICA DME) de M5, morteiro de cal orixinal tomado na estrutura E13, torre da homenaxe, pero en rocha recolocada na consolidación estrutural

Fig. 88 e 89: detalles baixo microscopía 4x/010 ∞/- (LEICA DME) de M5, mostra de granito, rocha nai, tomada no patio de armas

Fig. 90 e 91: detalles baixo microscopía 4x/010 ∞/- (LEICA DME) de M5, mostra de granito dun elemento construtivo

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 92 e 93: detalle de xabre sen compactar e bolos do xabre compactado para comprobar a súa capacidade como morteiro imitando aos orixinais

Fig. 94, 95 e 96: detalles de argamasa de cal e xabre, in situ, orixinais, e probas de cor para argamasas de conservación

Fig. 97, 98 e 99: detalles de argamasas de conservación, aplicación e aspecto final

Fig. 100, 101 e 102: comparativas entre xabre orixinal atopado e morteiro aplicado

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

A continuación amósanse os datos obtidos das análises feitas sobre diferentes elementos construtivos. Testouse o xabre empregado na reconstrución como morteiro comparándoo có orixinal. Esta non é unha cuestión de menor importancia. Nos criterios aplicados a este e outros proxectos, aínda que non sempre tidos en conta coa importancia máxima coa que deberan, sempre se remarca a necesidade do emprego de técnicas e materiais semellantes ao orixinal. O beneficio é claro, maior durabilidade no tempo e comportamento físico-mecánico semellante. Evítanse así os problemas que se derivan da contración-dilatación, diferentes porosidades, permeabilidade, igual resistencia e outras causas de alteración que, por exemplo, si xeran materiais como o cemento.

MOSTRA 1 ARGAMASA DE XABRE MOSTRA 2 ARGAMASA DE XABRE MOSTRA 3* ZAHORRA RECHEOS

Mmáx

3.12 g

3.73 g

0.61 ml

2.20 ml

1.59 ml

27.73 g

1.96 g/cm3

1.42 g/cm3

5.82 g

7.11 g

1.29 ml

4.11 ml

2.82 ml

19,95 %

2.06 g/cm3

1.42 g/cm3

4.53 g

5.41 g

0.83 ml

3.30 ml

2.47 ml

25.15 %

1.95 g/cm3

1.39 g/cm3

4.23 g

5.13 g

0.90 ml

2.80 ml

1.90 ml

32.14 %

2.23 g/cm3

1.51 g/cm3

5.94 g

5.89 g

1.04 ml

4.20 ml

3.16 ml

24.76 %

1,83 g/cm3

1.37 g/cm3

24.07 g

25.48 g

2.41 ml

10.32 ml

8.91 ml

13.66 %

2.70 g/cm3

2.33 g/cm3

4.23 g

5.13 g

0.90 ml

2.80 ml

1.90 ml

32.14 %

2.23 g/cm3

1.51 g/cm3

MOSTRA 4* XABRE RECHEOS CONSTRUTIVOS MOSTRA 5 ARGAMASA DE CAL MOSTRA 6 ARGAMASA DE CAL MOSTRA 7 ROCHA NAI MOSTRA 8 ROCHA CONSTRUTIVA

Táboa 1: parámetros físicos

Lenda: Mo: masa inicial, Mmáx: masa saturada, Vp: volume poros, Va: volume aparente, Vr: volume real, %P: porosidade, Dr: densidade real, Da: densidade aparente. M3*: por ser unha mostra de árido analizouse as características dunha pequena grava granítica moi meteorizada. M4*: valores similares ás da mostra anterior. Comentarios respecto das análises: M1: a mostra de xabre recollida no muro norte do pazo mostra aínda certa compacidade. É de tonalidade máis clara que por exemplo a localizada na torre de homenaxe. Posúe unha granulometría onde predominan os limos e as arxilas aínda que tamén ten grans medio e grosos con micas e feldespatos de tamaño considerable. A mostra ten gran cantidade de raizame estando a piques de transformase en terra vexetal. Confirmamos deste xeito unha nova unidade construtiva xa que se diferenza perfectamente 44

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

esta construción de por exemplo a torre de homenaxe ou mesmo o muro central do pazo, que aínda que tamén de xabre en orixe, si está transformada completamente en terra vexetal. Nótese a súa baixa densidade e a alta capacidade para absorber auga. Ata un 27.73% de porosidade. M2: igual descrición que a anterior. Diminúe a porosidade aínda que segue a ser elevada. En paralelo, aumenta lixeiramente a densidade. M3: mostra de zahorra procedente dunha canteira de Caldas de Reis. Moi ben compensada con arxilas, limos, grans finos, medios e grosos. As gravas chegan ata os 2 cm a cantidade de arxilas e inferior ao 10%. Sobre unha de estas últimas fixéronse as análises. Compre sinalar que estas gravas son pequenos fragmentos de granito moi meteorizados, próximo a se converter en area compactable,… xabre. É por isto que novamente da indicadores altos en canto a porosidade e baixa densidade. O xabre non deixa de ser un granito moi meteorizado que se converteu en area. Ten unha cor marrón-avermellada en húmido pero máis claro e semellante a terra vexetal en canto seca. Foi a area que se empregou nos recheos para nivelar e dar seguridade ao paso das visitas no patio de armas sur e norte. M4: a mostra posúe valores similares aos tomados na mostra 3 pero neste caso obsérvase unha maior capacidade por reter a auga debido a un aumento no contido de arxilas da mostras que case chega a un 20% da mesma. E por isto que se aglomera excelentemente pudéndose chegar a modelar con ela. O ton da mesma e moito más amarelenta que a anterior. Empregouse nos recheos dos espazos entre estruturas do pazo, no interior da torre de homenaxe, corpos de garda e tamén como argamasa construtiva nos recheos interiores dos muros reconstruídos por motivos didácticos e estruturais. M5: os datos representan os típicos para morteiros de cal desta época. Recollida na estrutura 17, muro do cárcere. Tanto a porosidade como a densidade entra dentro dos parámetros normais. Esperase analizar en breve a relación árido/cal aínda que suponse unha relación tipo estándar próxima ao 1/2 ou 1/3. Os grans de area do morteiro ben compensados en canto a grosos e finos. Restos de filosilicatos (micas) e material de orixe biolóxica, inzamento por herbáceas. Compacidade media. M6: aínda que recollida na estrutura E13, torre de homenaxe, a mostra recolleuse dun perpiaño que se recolocou nun remedrado de carácter didáctico. Polo tanto provén do acopio que existía preto do castelo. O parámetros son moi similares aos da mostra 5 polo que esta rocha podería proceder do mesmo muro do cárcere. Como se pode comprobar a aportación que as análises deste tipo fan ao coñecemento do lugar son moi definitorias e polo tanto deberán ser sempre de obrigado cumprimento (estandarizadas) en calquera traballo de arqueoloxía e conservación de xacementos na nosa comunidade. M7: mostra de rocha nai recollida no patio de armas que mostra parámetros físicos similares aos de outros granitos expostos xa largo tempo á intemperie. A degradación dos materiais como os feldespatos e as micas aumenta a porosidade da rocha aínda que con valores normais, como dicimos, para a localización na que se recolleu. Aínda así, mostra un boa densidade. M8: mostra de rocha dun cachote ou material construtivo. Neste caso podemos confirmar que os valores que presenta son máis elevados que os da mostra de granito anterior. Este feito vai certamente en contra de hipóteses elaboradas en Galicia que nos 45

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

explican que a degradación do granito “colocado en obra” non avanza co paso do tempo. Matizamos10 que a “panoplia” recollida de mostras non é representativa para valorar deste xeito o dito con anterioridade pero subliñamos a peculiaridade constatada. Tipo

Cloruros

Sulfatos

Rocha do afloramento

<0-500 mg/l Cl-

<200-400 SO42-

mg/l

Rocha construtiva

<0-500 mg/l Cl-

<200-400 SO42-

mg/l

Nitratos

Nitritos

Conductividade

<0-10 mg/l NO3-

<0-1 mg/l NO2-

58 µS

<25 mg/l NO3-

<0-1 mg/l NO2-

30 µS

Táboa 2: sales

Vistos os datos recollidos insistimos na necesidade de que se fagan sempre estes tipos de análises antes de redactar os proxectos, pois no deseño do mesmo, como paso previo ao desenvolvemento dun traballo de calidade máxima, deben participar sempre equipos multidisciplinares dende o momento mesmo no que se concibe o anterior. Polo tanto as liñas de actuación débense desenvolver nestes casos, aló menos coa participación dun arqueólogo e un conservador-restaurador. Coa falla dun deles, aínda que se empeñen os técnicos da DXPC, o proxecto sempre será quedará coitado. Con estes dous tipos de profesionais pódense artellar a maiores as necesidades, prioridades e equipo multidisciplinar necesario para definir o mellor proxecto posible (incluídos, e supeditados, os arquitectos).

7.5 Retirada de sedimentos, estruturas contemporáneas e “reescavación” Os traballos iniciais consistiron na limpeza manual da vexetación e sedimentos depositados dende as últimas intervencións realizadas nos anos 2007-2008. A estratigrafía, aínda que non sempre coincidente, pasou pola colocación dun xeotéxtil, aplicación dun estrato de grava e, finalmente, recheo con zahorra de cor avermellada en húmido e ton terroso semellante á terra vexetal en seco.

Fig. 103 e 104: re-escavación manual dos sedimentos e retirada da vexetación no patio de armas sur

Ademais pódese dar a casualidade de que a segunda mostra, efectivamente, pudera corresponderse cunha rocha máis degradada por circunstancias descoñecidas. 46

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 105 e 106: ídem anteriores

Fig. 107, 108 e 109: máis detalles da limpeza e re-escavación das estruturas e detalle ao que chegou á mesma

Fig. 110, 111, 112 e 113: dúas comparativas do interior da torre da homenaxe e vista dos traballos de re-escavación, limpeza e perfilado de recheos

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Respecto das anteriores escavacións do castelo atopouse unha sedimentación de preto de 10 cm polo que temos unha idea da velocidade da anterior: 1cm/ano aprox. Coa fin de permitir unha lectura máis clara das estruturas orixinais do castelo, e tras consulta aos técnicos da DXPC nas visitas realizadas, procedeuse coa retirada dos dous muretes de orixe recente localizados na marxe oeste do forno e coa escavación dos sedimentos orgánicos nos que se asentaban, que contiñan abundante material cerámico procedente de fallas de cocción do forno.

Fig. 114: retirada do murete recente ao pé do forno (ao NW) sobre depósito de terra vexetal con material cerámico de Época Moderna

Fig. 115: retirada dos sedimentos tras eliminar o murete ao pé do forno

Fig. 116: murete recente, vista máis completa, sobre forno cerámico e afloramento rochoso

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Como tiñamos avanzado descrubréronse novas fases construtivas, interfaces, pavimentos orixinais e accesos durante esta fase de limpeza-reescavación.

Fig. 117, 118 e 119: momento no que se atopou un resto de pavimento orixinal entre as estruturas do pazo

Fig. 120, 121, 122 e 123: durante a diagnose e posteriormente a reescavación do corpo de garda apareceu este acceso non documentado nas fases anteriores de escavación

Fig. A

Fig. B

Fig. C

Fig. D

Fig. E

Fig. F

Fig. 124, 125, 126, 127, 128, 129 e 130: tamen durante esta intervención atopáronse ocos que albergarían algún tipo de estrutura perecedoira (madeira), Fig. A e B, canles de drenaxe no patio de armas sur, Fig. C, ocos de poste e marcas de cantaría no con, Fig. D, rebaixes a modo de cimento na rocha nai, Fig. E, e novas interpretacións a estruturas que non se tiñan contemplado anteriormente, como un muro do corpo de garda que fai as veces de contraforte, Fig. F

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 131 e 132: vistas do novo acceso plantexado a partir das evidencias atopadas na diagnose do acceso ás dependencias do corpo de garda

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Os traballos de limpeza, como é lóxico supor, non se realizaron coas agresivas metodoloxías aplicadas a en estruturas contemporáneas. Forman parte dos traballos previos da colocación da cantaría e cachotería e deben ser executados de xeito minucioso para non perder datos de interese científico ou cultural.

Fig. 133, 134, 135 e 136: a limpeza, non exhaustiva, empregou útiles de moi baixa abrasión

Como se pode comprobar, debido ás características intrínsecas do ben patrimonial, a limpeza de todo o conxunto fíxose a man empregando elementos de madeira e cepillos de sedas naturais para non danar ningún elemento arqueolóxico. Esta limpeza ademais, favorece o mantemento da pátina das superficies das rochas que, no acabado final, presentan un aspecto de antigo, non ex novo, a diferenza das limpezas que se fan en certos monumentos con máquinas de chorreo a presión e autorizadas moitas veces, algo increíble, polo servizo de arquitectura da DXPC.

Fig. 137 e 138: vista dos traballos coidadosos de limpeza no forno cerámico

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Así mesmo realizouse a recuperación de pezas de cantaría dispersas pola contorna do castelo, incluídas as localizadas baixo o nivel intermareal próximas nas marxes da península do Pazo. Unha vez recuperadas coa axuda dos medios mecánicos, procedeuse á súa limpeza e recolocación no castelo para o caso de pezas non singulares e a súa clasificación no canto das singulares ou con marca.

Fig. 139: retirada de moluscos das pezas recuperadas baixo o nivel mariño

Púidose comprobar o grao de invasión da vexetación sobre as estruturas no lapso acontecido entre o remate da Fase I (1 de decembro de 2017) e o inicio da Fase 2 (28 de maio de 2018). A área de actuación da fase 1 (sector S e torre da homenaxe) apareceu cuberta por fentos, herbáceas e silvas principalmente. Durante a Fase II procedeuse de novo á limpeza de vexetación de toda a superficie do castelo.

Fig. 140 e 141: rebrote de vexetación entre as fases I e II e nova limpeza feita no patio de armas

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

7.6 Control do biodeterioro Esta técnica realizouse mediante inxección de biocidas en especies arbustivas e por aspersión en herbáceas, briófitas, etc. Trátase doutro traballo que forma parte da colocación previa da cantaría e cachotaría para evitar que a vexetación poda xerar novas patoloxías ao rebrotar. Ademais aplicouse por aspersión un biocida de baixo espectro para non danar as rochas polo aporte de sales prexudiciais. Nos tocóns é preciso facer un burato para logo inxectar o biocida e así mellorar a efectividade do tratamento.

Fig. 142, 143 e 144: aplicaicón de biocida por aspersión e execución de buraco nun tocón para proceder coa inxección do biocida

7.7 Consolidacións químicas Foron tratadas todas as rochas con meteorización: hidrólise dos feldespatos, degradación das micas, etc. Neste caso empregouse un material de última xeración como é o nanosilicato silíceo da marca comercial UCA-DO desenvolto pola Universidade de Cádiz. O produto aplícase por impregnación e deposita no interior do sistema poroso das rochas nano-partículas de sílice amorfa que establece pontes de unión que aumentan a resistencia interna modificando mínimamento o sistema poroso e permitindo a permeabilidade da auga en fase vapor.

Fig. 145 e 146: fotografías exemplo de consolidación química con este procedemento

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 147 e 148: consolidación química sobre pavimentos e recheos de xabre con nano primal, Acril ME

Fig. 149 e 150: aspecto final das zonas consolidadas químicamente

Para as terras, perfiles e argamasas transformadas en terra vexetal empregouse nano primal, Acril ME, un acrilato en solución acuosa que se deu puro.

7.8 Traballos de cantaría e consolidacións estruturais, didácticas e anastilose Logo dos traballos previos para a colocación da cachotaría realizáronse os traballos de reconstrución didáctica e estrutural. A anastilose documentada executouse, como xa se comentou, nun muro acaroado ao corpo de garda do patio norte e asentado sobre un perfil de terra que foi protexido como reserva da estratigrafía do xacemento. Un dos traballos máis laboriosos da cantaría foi o de o movemento de todas as pezas para o seu rexistro, selección e colocación nas cabeceiras que se foron reconstruíndo. Coma exemplo da reconstrución didáctica realizada nesta segunda fase, destácase a realizada na poterna e no corredor de saída do castelo na súa unión co baluarte norte e muralla E.

Fig. 151 e 152: selección de rochas que estaban amoreadas na parcela do concello 54

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 153 e 154: unha das actuacións que máis tempo requeriu, dentro dos traballos de cantaría, foi o da selección de elementos e o movemento de todos eles para traballar logo con maior rapidez

Fig. 155 e 156: corte de pedra tradicional e a máquina

Fig. 157, 158, 159 e 160: rocha cortada, apicado para preparación da superficie (careado) e corte con máquina radial

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 161, 162 e 163: marcas do cicel en rocha nova preparada e marcas en rocha antiga

Fig. 164, 165, 166, 167, 168 e 169: diferentes momentos durante os traballos de reconstrución, fío para manter a liña de paramento e colocación de calzos en novas reconstrución ao xeito tradicional atopado

Fig. 170 e 171: evolución no proceso de execución dos recheos interiores das estruturas reconstruídas

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 172 e 173: traballos de recheo no interior das estruturas

Fig. 174 e 175: o emprego de maquinaria era fundamental para mover as rochas de gran tamaño 57

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 176, 177, 1 78 e 179: vista dos traballos de limpeza de cabeceiras antes de proceder coas reconstrucións e colocación de elemento diferenciador a tramos regulares

Fig. 190 e 191: traballos iniciais de reconstrución da torre do homenaxe e remate dos recheos con xabre como aglomerante

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 192, 193 e 194: recolocación de perpiaños orixinais desprazados a man e dos novos empregados nos remedrados

As tarefas de selección dos materiais pétreos realizouse en coordinación entre o equipo arqueolóxico, conservadores, canteiros e oficiais. De xeito coordinado realizouse a selección das pezas previamente á súa colocación. O traballo primeiro baseábase no estudo da tipoloxía construtiva de cada estrutura para mantela finalmente no momento da consolidación. Os traballos comezaban sempre colocándose primeiramente as fiadas dos lenzos e posteriormente os recheos. As pezas con marca de canteiro foron situadas, na medida do posible, mantendo a posición orixinal das mesmas. En certos casos foi necesario traballar con morteiros de cal para garantir unha boa consolidación e evitar o movementos das pezas co paso do tempo pola acción do paso de persoas, embate do mar, posibles actos vandálicos, etc. Seguindo a Vitrubio, a selección, a dosificación e amasado ou a compactación foron normas de especial coidado no momento do emprego destes materias para acadar unha boa durabilidade nos procesos conservativos e de restauración.

Fig. 195, 196, 197 e 198: colocación de perpiaños, cachotes ou ripio con morteiro de cal hidráulico 59

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 199, 200, 201 e 202: o morteiro de cal foi aplicado en rechos didácticos feitos, ou remedrados, pero tamén en zonas con risco de derruba por actos vandálicos

Fig. 203 e 204: nas estruturas de escaso alzado e remedradas cunha fiada de protección tamén empregouse morteiro de cal hidráulico

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

O cal empregado nestas actuacións de consolidación estrutural e noutras que se van a expor é da casa Tudela Veguin. Un morteiro experimental, hidráulico, dosificado en relación 1:2. Non contén cemento, o carácter hidráulico acádase polo engadido de puzolanas, como doutro xeito, xa tiñan feitos os romanos. É por isto que na nomenclatura da mesma aparece como HL (Hydraulic Lime) e non como NHL (Natural Hydraulic Lime). A normativa europea non permite engadir o termo natural cando ese carácter hidráulico obténse por engadido de materias, ou sexa, non presenta esa propiedade nada máis saír da canteira. Destácase a baixa relación árido/aglomerante necesaria para acadar unha boa resistencia pois con outros cales, cos que temos traballado, a relación anterior pódese levar ata 1:5 ou moito máis aló11. A area comprouse no almacén de materiais de construción Lamarca SL (ValgaPontevedra) cunha granulometría de 0/4. O árido é de tipo síliceo, compensado na curva granulométrica, sen arxilas e impurezas. O gran e anguloso. Os pigmentos compráronse en Agroquímica del Vallés (Barcelona). Especifícase isto pois o ton dos mesmos varía moito segundo a procedencia. Os morteiros empregados na consolidación correspóndese na táboa 3 coa nomenclatura A8 que foi matizado a partir do A4 polo que non aparece nas fotografías anteriores, sendo con todo, moi similar ao de partida. A continuación explícase a xa mencionada como un tipo de reconstrución especial: a anástilose documentada. Este traballo deuse pola necesidade de desmontar un muro asentado sobre un perfil de terra moi inestable. Era necesario desmontalo e executar outro con capacidade portante, identificable como contemporáneo, para lograr manter en cota esa estrutura que a súa vez está a sinalar unha diacrónica con respecto das estruturas ás que está acaroada. Como se podrá comprobar mantense o dito no cadro teórico de actuación para o caso do mantemento de todo elemento presente e das diferentes fases construtivas. Este muro está acaroado á muralla W, sobre un nivel de derrubo, e ao S dos tres espazos definidos polas estanzas do corpo de garda no patio N. Está apoiado sobre a única testemuña completa da estratigrafía do xacemento. Pola metodoloxía empregada conqueríronse dous obxectivos claros: o primeiro, conservar no seu interior o perfil estratigráfico coma reserva arqueolóxica, o que permitirá estudos futuros con simplemente desmontar esta estrutura creada, e por outra banda, manter en cota esta estrutura posterior á construción do corpo de garda e muralla.

Temos empregado en casos especiais até relacións de 1:9 en estruturas moi febles con cal hidrúalico de Naturcal. 11

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 205, 206, 206, 208 e 209: evolución dos traballos feitos, como exemplo de reconstrución documentada e reforzo estrutural, par manter o reserva arqueolóxica onde se conserva a estratigrafía completa do xacemento

Fig. 210 e 211: testado de argamasas para o recebo do muro de ladrillo macizo que soporta os perpiaños situados a unha cota superior á da superficie deixada tras a escavación do xacemento en anos anteriores

O muro auxiliar foi feito en ladrillo macizo, elemento coa capacidade portante suficiente para manter logo en cota aos perpiaños previamente desmontados. O mesmo foi revestido finalmente cun morteiro que imita a cor da terra do arredor. Antes de proceder coa desmonte dos perpiaños marcáronse as rochas e logo limpouse o perfil arqueolóxico par crear finalmente ese o muro-cimento soporte. Este muro permitiría no futuro, por exemplo, reproducir de forma exacta os niveis da estratigrafía que agora está protexida detrás do mesmo ben adherindo un vinilo coa fotografía do mesmo ben aplicando diferente áridos e tonalidades que reproducirían os diferentes estratos que definen á estratigrafía do xacemento.

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 212: fotografías de detalles dalgúns dos morteiros dosificados para os traballos de consolidación estrutural. O que aparece como número 9 en realizada é o 6

CAL HL

ÁRIDO

PIGMENTO

COLOR PIGMENTO

500 g

Sombra tostada

1.000 g

Sombra tostada

2.000 g

Sombra tostada

250 g 1.000 g

Sombra tostada Siena natural

750 g

Sombra tostada

1.000 g

Siena natural

750 g

Sombra tostada

1.000 g

Siena natural

1.000 g 750 g

Sombra tostada Siena natural

200 g

Sombra tostada

950 g

Siena natural

Táboa 3: dosificación de morteiros para obter a argamasa final de conservación

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Remárcase de novo que o criterio empregado, moi purista, é o de indentificación de engadidos, sen deixar dúbida algunha de que nos atopamos ante unha estrutura contemporánea. Neste muro de perpiaños orixinal foi necesario incluir outra pedra máis para darlle continuidade visual. Esta rocha está marcada coa lousa de pizarra como engadido para non xerar tampouco dúbidas. O treito máis ao sur deste muro pérdese e só aparece terra con alguna rocha de pequeño tamaño por enriba. Neste caso decidiuse consolidar con acril ME este tramo terroso.

Fig. 213 e 214: fotografías finais da intervención no muro desmontado e remontado posteriormente sobre outro con capacidade portante e que protexe ao perfil arqueolóxico no seu interior

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 215: outra visión do muro xa rematado en relación á cota a que se atopaba e repectando as relacións coas estruturas ás que se acaroa

A continuación móstranse diversas fotografías comparativas das estruturas e espazos tratados que seguen a darnos idea do tipo de reconstrución feita, a de mellorar, cun mínimo de intervención, a lectura das anteriores así como os espazos que delimitan. Os tipo de reconstrucións estruturais e didácticas seguiron os modelos plantexados e xa explicados no cadro teórico.

Fig. 216 e 217: vista inicial dos traballos no baluarte norte e corpos de garda e avance na limpeza e rconstrución

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 218: aspecto final deste espazo logo da intervención

Infografía 4: infografía que se pode atopar no panel de chegada ao castelo e sobre o que se basou os remedrados dos muros para unha mellor comprensión didáctica dos volumes das estruturas e diferentes fases de ocupación. Soportes deste tipo evitan caer na tentación de facer as obras faraónicas (falsos históricos) que tanto gustan en certos ambientes arqueolóxicos

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Tramo onde se instalou a varanda metálica

Fig. 219 e 220: comparativa en planta do plantexamento para a execución das reconstrucións didácticas e estruturas e fotografía final dos traballos (antes da colocación das varandas metálicas en tramos moi perdidos)

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 221, 222, 223 e 224: proposta de reconstrución no patio de armas sur no proxecto inicial con fotografía de entrada e vistas finais tras a Fase I e II

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 225, 226, 227 e 228: fotografía de entrada da muralla polo W no patio de armas, proposta de reconstrucción para mellorar a lectura e traballos executados

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 229, 230 e 231: proposta inicial para o muro do cárcer, pazo e lenzo sur da torre do homenaxe e vista final dos traballos

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 232 e 233: reconstrución plantexada para a torre da homenaxe e reconstrución final feita

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 234 e 235: fotografía para comprender a mellora de lectura feita na torre da homenaxe a traverso das vistas da fotografía de entrada e saída

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 236: paramento sur polo interior da torre da homenaxe logo da intervención executada

Fig. 237, 238, 239 e 240: comparativas entre as cabeceiras dos muros sur e norte da torre da homenaxe (entrada e saída)

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 241 e 242: cun mínimo de reconstrución, pódese comprobar a mellora da lectura do muro sur do patio de armas

Fig. 243 e 244: vista da mellora feita na lectura da cabeceira da muralla W do patio de armas sur

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 245 e 246: fotografía de entrada do muro sur do pazo e cárcere e vista final

Fig. 247 e 248: espazos inicias do pazo e vista final

Fig. 249 e 250: evolución nos traballos do baluarte W de entrada ao castelo polo patio de armas

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 251: vista final de espazos e estruturas no pazo (ao sur) e patio de armas, tamén sur

Fig. 252: respecto polas relacións visuais das estruturas acaroadas á torre da homenaxe 76

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 253, 254 e 255: vista da definición final dos espazos formados polos muros do pazo e cárcere coas reconstrucións feitas

Fig. 256, 257 e 258: vistas xerais de entrada e saída dende o sur ao norte

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 259, 260, 261, 262, 263 e 264: evolución dos traballos realizados na muralla leste do castelo da Lúa

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 265 e 266: colocación de perpiaños con máquina e recolocación de pezas desprazadas a man

Fig. 267: vista da evolución do traballos no interior do patio norte a carón da muralla leste do castelo. Na última fotografía un dos últimos contrafortes localizados durante a diagnose e limpeza

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 268, 269, 270, 271, 272 e 273: evolución dos traballos na poterna e baluarte norte

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 274, 275, 276, 277, 278, 279 e 280: evolución dos traballos en todo o flanco leste do castelo

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 282, 282, 283, 284, 285 e 286: ídem anteirores

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 287, 288, 289, 290, 291 e 292: traballos de reconstrución didáctica na poterna e macizado interior do baluarte norte

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 293, 294, 295, 296, 297 e 298: detalles de entrada e saída do corredor da poterna

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 299, 300, 301, 302, 303 e 304: traballos na muralla leste e finais do baluarte norte e poterna polo exterior

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 305, 306, 307, 308, 309 e 310: finais do flanco leste do castelo tras a mellora da lectura visual e execución das reconstrucións estruturais e didácticas

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 311, 312, 313, 314, 315 e 316: vista dos volumes xerados na poterna para mellorar as sensacións da saída do recinto amurallado

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 317, 318, 319, 320, 321 e 322: vista final do tramo tratado da muralla leste vista de sur a norte e vista da evolución dos traballos no baluarte norte dende o exterior do mesmo

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 323, 324, 325, 326, 327 e 328: comparativas dos traballos feito no corpo de garda e muro xa descrito como acaroado e diacrónico á estrutura anterior

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 329, 330, 331, 332, 333 e 334: comparativas e evolución dos traballos nas estancias do corpo de garda do patio norte

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 335, 336 e 337: evolución do espazo sur do corpo de garda

Fig. 338, 339 e 340: evolución de muro-contraforte que separa dúas estancias do corpo de garda

Fig. 341 e 342: vista cara ao sur dende o interior dun espazo do corpo de garda

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 343, 344, 345, 346 e 347: ídem anteriores

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 348, 349, 340 e 341: corpos de garda, dende traballos inicias até o remate dos traballos

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 342 e 343: final dos traballos de regularización con zahorra no patio de armas norte, vistas cara ao leste e sur dende o interior do mesmo

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 344, 345 e 346: finais parciais do patio de armas norte e estruturas do mesmo

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 347, 348 e 349: detalles finais do baluarte norte, co recheo interior feito, e finais dos corpos de garda polo W

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 350 e 351: ídem anteriores

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 352 e 353: finais en estruturas executadas na fase II

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Así mesmo foi recreada unha mostra do antemural externo á muralla W dos castelo, paralelo á liña de costa, hoxe totalmente desaparecido, e identificado unicamente a partires dos rebaixes practicados no con. Para elo dispuxéronse sobre unha base de lousas, para identificar de novo este engadido, mampostos de granito aglutinados con morteiro de cal. De novo esta actuación ten un carácter meramente didáctico e fíxose empregando o criterio de mínima intervención. Deste xeito os visitantes terán máis doado ver que existía un muro que seguramente protexía á muralla principal dos embates do mar. Fíxose en mampostería, ao contrario da cantaría atopada no resto de estruturas, pois polo espesor do rebaixe, non se pensa que pudera ter grande embergadura e espesor.

Fig. 354, 355 e 356: reconstrución dunha mostra do antemural externo ao castelo

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Aínda que xa presentáronse fotografías da intevención feita na saída da poterna, coa recreación da pota de saída, explícase un pouco máis polo miúdo o proceder desta intervención e o porqué da reprodución da porta. O resultado tenta recrear unha sensación especial ao abandonar o castelo por parte das visitas, aportando certa monumentalidade e volumetría á estrutura. Esta reconstrución vai feita nunha zona documentada, sen posibilidade de inventar ou enganar ao espectador, xa que se ten in situ conservado o limiar e os batentes da porta. Sobre estas xambas iría apoiado o lintel que para o caso foi tamén engadido. A reconstrución levouse a un mínimo marcado polo seu carácter netamente didáctico. Como xa se ten explicado antes, neste recinto arqueolóxico pódense contemplar unhas ruínas, coa beleza e valor que se lle outorga, e co valor engadido de poder explicar ademais “acontecementos” que non se poden revelar noutros conxuntos recontruídos, aínda así o realce desta estrutura podía mellorar a comprensión de ter visitado un castelo que albergaba estruturas de gran potencia. Nesta área particular tamén se podía explicar moi ben, por ser unha zona de debilidade defensiva (en ángulo), o macizado feito e disposición dos recheos interiores que se facían (ao igual que na torre da homenaxe) para dotar de maior resistencia ao conxunto.

Fig. 357, 358, 359, 360, 361 e 362: traballos de replanteo e execución da poterna e corredor de saída

100

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 363, 364 e 365: detalles finais desta reconstrución didáctica, nótese o elemento deformante que supón no castelo os piares da pasarela peonil. Na nosa opinión debe ser eliminada nun futuro próximo

101

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Finalmente, respecto das reconstrución feitas, fálase a continuación da colocación dunhas varandas metálicas nas zonas onde os tramos dos muros estaban moi perdidos ou onde a súa traza era un pouco máis difícil de intuir. Pretendíase non incorrer nun falso histórico ao descoñecer se poderían existir contrafortes, ángulos, aperturas ou calquer outro tipo de elemento da construción orixinal. A proposta contemplou o emprego de elementos metálicos, que combinados coas reconstrucións pétreas documentadas, axudaban a completar o volume e lectura desas estruturas perdidas, permitindo a comprensión das mesmas cuns custes máis asumibles (económicos, humanos e de material). Estas novos módulos serven, así mesmo, de elemento de seguridade que impide o acceso a zonas con riscos por caídas (distintos niveis, pendentes pronunciadas no cantil, zonas húmidas que favorecen o esvarado, etc). As estruturas foron colocadas no treito de muralla perdido no lateral W á altura da torre da homenaxe e seguindo a secuencia cara ao N, no treito interrompido sobre a furna existente ao pé das estancias anexas do copo de garda. Neste ámbito a reconstrución pétrea implicaría á colocación dunha cantidade inxente de materiais líticos que foron destinados ao baluarte N, poterna e muralla no treito NE, primando o emprego nestes en espazos escasamente definidos e con maior dificultade de comprensión polos visitantes. Por outra banda, a excepcional vista que se ofrece desde o patio N, da ría e da vila de Rianxo, quedaría pechada por unha reconstrución sólida, polo que se optou por conservar así este espazo paisaxístico a traverso da colocación destes elementos “transparentes”.

Plano 5: planta do castelo e posición de estruturas metálicas que facilitan a percepción dos volumes desaparecidos

102

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 366: estado previo do treito de muralla desaparecida no sector NW, onde se situou a estrutura metálica principal e que facilita a percepción da lonxitude e volumes desaparecidos, limitando o acceso ao cantil

Plano 6: deseño das plantas e sección das varandas

103

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 367: esbozos das varandas realizados por Marcial Rodríguez (rvr arquitectos)

Fig. 368: ídem anterior

104

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 369: ídem anterior

Fig. 370, 371 e 372: vista dos traballos no momento da instalación

105

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 373: traballos de soldadura en taller dos elementos metálicos

Fig. 374: vista das varandas metálicas (treito S), vistas dende o NE

106

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 375: vista das varandas metálicas (treito S) vistas dende o SW

Fig. 376: vista das varandas metálica (treito S) vistas dende o W

107

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 377: vista das varandas metálica (treito S) vistas dende o S

Fig. 378: vista das varandas metálica (treito S) vistas dende o N

108

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 379: detalle do nó na estrutura metálica

Fig. 380, 381 e 382: ídem anteriores

109

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 383: vista da varanda do tramo norte, na zona da furna, vista dende o SE

Fig. 384: vista da varanda do tramo norte vista dende o SE

110

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

7.9 Adhesións en rochas e ancoraxes Nas rochas onde se produciron pequenas roturas, durante o traslado ou colocación, fíxose un traballo de adhesión con resina de poliéster, segundo os casos, rematando o traballo cunha pequena reintegración (Marmolit máis area) nas faltas, ou lagoas, e apicoado para imitar a textura da rocha. Este apicoado, con todo, é fácilmente identificable.

Fig. 385, 386, 387 e 388: colocación de perpiaños con máquina e recolocación de pezas desprazadas a man

A resina epoxi foi empregada en grandes rochas. A marca empregada é a EPO 121 con catalizador K-122. Aspecto, masa dura, compacta, lixeiramente pegañenta en superficie (pasados 7 días a + 20°C, non). Presenta como características unha resistencia á compresión superior a 100 N/mm. Resistencia á flexión superior a 40 N/mm e un módulo elástico de 7000 N/mm. aprox12. Mestúrase en relación 100-20 g. Recorreuse puntualmente ao ancoraxe de rochas mediante o emprego de espigos de fibra de vidro, nas pezas sobresaíntes do muro S do edificio da casa forte (fachada) e en perpiaños doutras estruturas que puderan sufrir actos vándalicos. Todas elas con riscos de derruba por mor desta acción. De seguido foron seladas as perforacións con materiais similares aos empregados nas lagoas. 12

Datos procedentes da ficha técnica de CTS. 111

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 390 e 391: adhesión en rochas de gran tamaño con EPO 121 e espigos de fibra de vidro

Fig. 392 e 393: detalle dun espigo de fibra para ancoraxe de perpiaño e detalle do tapado do orificio de entrada

Fig. 394, 395, 396 e 397: vista dos traballos para a colocación de espigos e algunhas das rochas onde se colocaron

112

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 398 e 399: ídem anteriores e traballo na reintegración dos orificios para obter textura

7.10 Recheos e drenaxes Foron realizados no patio de armas, ao sur, nos espazos definidos polas estruturas E13 (torre de homenaxe) e E11/S e E17 (que forman parte do espazo correspondente ao pazo) e ademais, no patio norte e corpos de garda. Tamén en todos os accesos necesarios para os traballos con maquinaria pesada co fin de non danar ás estruturas e á rocha nai sobre a que se asentan.

Fig. 400: o primeiro paso antes de facer un recheo é o da colocación dunha lámina de xeotéxtil 113

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 401: colocación de lámina xeotéxtil no interior da torre da homenaxe antes de proceder co recheo

Fig. 402, 403, 404 e 405: vista dos diferentes traballos durante a práctica dos recheos con gravas, zahorra e xabre

114

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Como xa avanzouse no cadro teórico empregáronse para tal fin gravas, zahorra e xabre que ou ben imitan aos orixinais ou ben utilizáronse para regularizar terreos con grandes desniveis, facilitando o paso das persoas e mellorando a drenaxe da auga da chuvia e escorregadas.

Fig. 406: estendido de zahorra no patio de armas sur para regularización e drenaxe

Fig. 407: recheo con xabre nos espazos definidos polas estruturas do pazo

115

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 408 e 409: ídem anteriores e recheo da torre da homenaxe

116

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Todos os recheos foron finalmente compactados cun pisón mecánico.

Fig. 450, 451 e 452: detalles dos traballos de compactado

117

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 453 e 454: no ángulo NW do patio de armas colocáronse tubos por embaixo do muro para facilitar a drenaxe das augas

7.11 Recuperación e tratamento de pavimentos orixinais Realizouse a limpeza dos pavimentos orixinais de xabre que foron localizados entre os muros norte do pazo e o muro do cárcere, parcialmente tamén, ao pé da boca do forno cerámico.

Fig. 455 e 456: limpeza e reescavación da áera onde se atopou parte do pavimento orixinal de xabre no interior das estruturas do pazo

Fig. 457: detalle dos restos atopados 118

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 458 e 459: dúas vistas, logo da limpeza e reescavación da zona onde se atopa o testigo de pavimento orixinal

Fig. 460, 461, 462 e 463: vista, cara ao forno cerámico, da evolución dos traballos nesta área. Dende inicio a fin

119

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 464, 465 e 466: ídem anteriores, máis compactado do xabre estendido para imitar o orixinal

Fig. 467, 468, 469, 470, 471 e 472: fotografías comparativas, entrada-saída, corpos de garda e parcial do baluarte N

120

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 473: detalle da traza, con ángulo, nun tramo da muralla leste do castelo

Fig. 474 e 475: vista comparativa dende a pasarela dos corpos de garda, entrada-saída

7.12 Actuacións no forno cerámico Realizouse a limpeza e consolidación do forno cerámico. Na parte inferior consérvanse parte dos sedimentos orixinais que foron protexidos cunha capa de xeotéxtil e posteriormente tapados con xabre a unha cota superior á da boca, coa fin de facilitar a drenaxe de augas cara o exterior do mesmo.

121

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 476 e 477: fotografías de entrada do estado de conservación do forno cerámico

Fig. 478 e 479: fotografías de entrada do estado de conservación do forno cerámico

Fig. 480 e 481: nótese a presenza dun muro contemporáneo por enriba e detalle de argamasa de conservación antiga

122

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 482 e 483: vista dos traballos de limpeza dentro do forno cerámico

Fig. 484: vista do interior da cámara de cocción do forno cerámico tras a limpeza, visto dende o N

Fig. 485: vista do interior da parede N da cámara de cocción tras a limpeza executada

123

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 486, 487, 488, 489, 490 e 491: fotografías comparativas logo da conservación do forno cerámico

124

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 492: vista cenital da cámara, de novo, tras a limpeza feita e eliminación de muros e pedras derrubadas

Fig. 493: vista da boca da cámara de cocción; vista dende o sur ao norte

125

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Recheo da cámara de cocción do forno cerámico tras a limpeza dende o oeste

Fig. 494: recheo de xabfre aplicado no interior da cámara para protección do solo

Fig. 495 e 496: detalle do barro cocido que aumentaba o carácter refractario do forno e morteiro de conservación aplicado en xuntas; claramente diferenciable

126

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

7.13 Tratamento do aro metálico atopado no batente W do acceso ao patio de armas Localizouse o couzón orixinal realizado en ferro, no batente W do acceso principal ao castelo. Este foi consolidado e estabilizado in situ co fin de evitar a súa degradación.

Fig. 497 e 498: vista do baluarte W de acceso ao castelo onde se atopou o couzón de ferro

Ao ferro aplicouselle ácedo tánico, benzotriazol e Paraloid B-48.

Fig. 499, 500, 501 e 502: fotografías de saída do couzón e vista de dous momentos durante o tratamento

127

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

7.14 Documentación estratigráfica Realizouse o rexistro de evidencias estratigráficas singulares correspondentes a contrafortes ou fases/interfaces construtivas de estruturas, que permitiron coñecer a súa evolución, así coma a relación cronoestratigrtáfica dos distintos elementos. Neste aspecto sinálase a identificación de tres momentos construtivos na estrutura identificada como muro S da casa forte, acaroada á torre da homenaxe.

Fig. 503 e 504: detalle das tres estruturas que conforman o lenzo N do edificio do pano

128

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 505: rebaixe exterior á muralla polo lado W, para asento de contraforte, coincidente co muro S do edificio do pazo

Fig. 506: muro S do edificio no extremo W acaroado á muralla

129

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

7.15 Rexistro de marcas de canteiro e pezas singulares de cantaría Realizouse en tempo real o rexistro de todas as marcas de canteiro presentes e pezas singulares (con decoración, molduras, elementos construtivos diferenciais, etc), segundo ían senddo retiradas ou trasladadas para a súa recolocación. Procedeuse á documentación das marcas de canteiro con luz rasante artificial co fin dun mellor recoñecemento e identificación dos signos gravados.

Fig. 507 e 508: rexistro, inventario e documentación nas rochas que se empregaron na cantaría

Fig. 509 e 510: limpeza das marcas de cantaría e fotografía con luz rasante artificial

En total atopáronse preto de 80 marcas diferentes o que nos da unha idea da cantidade de canteiros que terían participado nos diferentes momentos construtivos do xacemento. Débese lembrar aquí que cada marca pertence a un taller polo que se cada un deles tuvera de 3 a 5 peóns a cantidade de xente que alí traballou sería moi importante.

130

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 511, 512, 513, 514, 515, 516, 517 e 518: algunhas marcas de cantaría rexistradas

131

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 519, 520, 521, 522, 523, 524, 525 e 526: algunhas marcas de cantaría rexistradas

132

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 527, 528, 529, 530, 531, 532, 533 e 534: algunhas marcas de cantaría rexistradas

133

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 535 e 536: documentación de marca de cantaría gravada sobre merlóns

Fig. 537, 538 e 539: marcas de canteiro atopadas en rochas depositadas fora do xacemento e outras colocadas in situ

Fig. 540 e 541: marcas de canteiro en pezas reempregadas no exterior da muralla

134

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

7.16 Achega de marca de canteiro actual Durante a realización dos traballos o equipo de conservación decidiu realizar unha achega ao castelo co gravado dunha marca de canteiro actual. Un dos obxectivos principais foi que a marca permitise diferenciar esta nova etapa de intervención no castelo fronte á atopada orixinalmente. Así optouse por representar un elemento característico de inicios do século XXI como o é o símbolo da marca WI-FI. Para a súa localización escolleuse o lado recortado dunha peza de cantaría visible desde a pasarela e situada no lenzo máis alto restaurado da torre da homenaxe. Deste xeito chamaríase a atención sobre o elemento singular máis característico do castelo, a mesma torre da homenaxe, figurando a nova marca nunha zona suficientemente visible. Esta actuación enmárcase dentro dos criterios das normativas de Patrimonio Cultural, que fan referencia a que cando se faga algún proceso de conservación ou restauración, deberase deixar algunha evidencia do momento no que foi restaurada (como un dos casos máis coñecidos cítase a representación do astronauta na rehabiliación da Catedral de Salamanca13) e pretende, ademáis, facer un “chisco” ao traballo dos canteiros e doutro banda atraer a atracción dos máis cativos a traverso dun símbolo que recoñecerian inmediatamente como actual relacionándoo de forma inmediata coas marcas de canteiro antigas. Para que quedase claro o obxecto deste detalle e remarcar, aínda máis o seu carácter didáctico, desbastouse a metade superior da cara do perpiaño e deixouse lisa a metade inferior, onde se gravou a marca. Deste xeito pódese explicar dun xeito moi sinxelo as fases do traballo da pedra: corte, puído, apicoado e marca entre outros. Dita representación obtivo ampla repercusión nas redes sociais14, facéndose eco nos medios de comunicación15, o que provocou un certo efecto chamada de visitas ao castelo. A marca foi gravada polo canteiro Miguel Ángel Garrido García o 21 de novembro de 2017.

Fig. 542: colocación do patrón ou modelo para gravar a marca de canteiro actual

https://misteriodesconoci2.wordpress.com/2014/06/16/misterio-resuelto-el-astronauta-de-la-catedral-de-salamanca/ https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=1383305491779914&id=308320932611714 15 https://www.lavozdegalicia.es/noticia/barbanza/rianxo/2017/12/02/marca-canteria-siglo-xxi-castelo-dalua/00031512244612526408796.htm 13 14

135

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 543: gravado da marca de canteiro actual

Fig. 544: marca de canteiro actual sobre lenzo restaurado na torre da homenaxe. Detalles das diferentes fases de traballo á hora de preparar unha peza de cantaría (corte, picado co cicel e marca final)

136

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

7.17 Rexistro e tratamento de materiais arqueolóxicos Procedeuse ao lavado, secado, siglado, clasificación e rexistro dos materiais arqueolóxicos recuperados, principalmente cerámica.

Fig. 545 e 546: recollida do material cerámico

137

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 547, 548 e 549: lavado do material cerámico

Fig. 550: marcado de siglas do material cerámico

138

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

7.18 Traballos de difusión e visitas guiadas Déronse varias roldas de prensa para a difusión dos traballos.

Fig. 551 e 552: rolda de prensa e medios de comunicación

O groso dos traballos de difusión e divulgación, centrouse nos centros de ensino do concello. Estes traballos realizáronse en coordinación cos técnicos de turismo do Concello de Rianxo e a dirección dos centos de ensino. As actividades contemplaron, entre outros aspectos, a visita ao castelo con grupos organizados de escolares, que recibiron información por parte dos técnicos responsables do proxecto, con contidos de carácter transversal: historia de Rianxo, a Idade Media, conceptos de conservación-restauración, consolidación, cantaría, xeoloxía, a protección do patrimonio, os profesionais que traballan co patrimonio, información do castelo fornecida por familiares, tarefas para as aulas, etc.

Fig. 553 e 544: traballos de didáctica cos alumnos e profesorado da escola infantil de Pazo

Fig. 555 e 556: charla didáctica cos alumnos, pais e profesorado da escola Infantil Rosalía de Castro de Taragoña 139

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 557, 558, 559, 560, 561 e 562: debuxos dos alumnos da escola Infantil Rosalía de Castro

140

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 563 e 564: debuxos do castelo, como actividade relacionada, elaborados polos alumnos da escola Infantil Rosalía de Castro e captura de wasap de pais, que tamén asistiron á charla

Fig. 565: exposición de vídeo sobre consulta feita polos alumnos de infantil da escola Rosalía de Castro

As actividades coa escola Infantil Rosalía de Castro de Taragoña abarcou diferentes aspectos. Ademais da visita explicativa, os rapaces fixeron construcións plásticas do castelo así como debuxos do mesmo, tamén de escudos. Finalmente, fixeron consultas a través de mensaxe de audio, que foron atendidas con vídeos explicativos.

141

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Aula a alumnos de primaria

Fig. 566 e 567: visita de alumnos de primaria

Fig. 568 e 569: alumnos de Segade

Fig. 570 e 571: alumnos de visita tras os remates de traballo da primeira fase

142

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 572, 573, 574 e 575: visitas de escolares

Previamente ao inicio dos traballos, púidose comprobar que o vinilo do panel informativo do castelo número 3, disposto sobre a pasarela, fóra parcialmente danado. Se ben os responsables municipais propuxeron a súa reposición previamente ao inicio das visitas guiadas, a dirección do proxecto propuxo o seu mantemento no estado de deterioro coa fin de realizar didáctica cos alumnos, tratando das repercusións do vandalismo sobre o patrimonio e o mobiliario público.

Fig. 576: vandalismo sobre panel; empregado como recurso didáctico de respecto polo patrimonio

143

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Entre as visitas programadas realizouse unha explicación aos técnicos de turismo do concello co fin de aportar contidos e información específicos, de cara á realización de visitas organizadas ao xacemento.

Fig. 577, 578 e 579: explicación dos traballos aos técnicos de turismo do Concello de Rianxo

Ademais programouse por parte dos responsables municipais unha visita guiada aos membros da corporación municipal e traballadores do concello.

144

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 580 e 581: visita gruiada á corporación municipal e traballadores do concello

Tamén se realizou unha visita guiada aberta ao castelo na que participaron outros profesionais, técnicos, veciños e afeccionados ao patrimonio, onde se lle presentou de primeira man o desenvolvemento dos traballos e resultados. Nesta visita foron tratadas persoalmente cuestións derivadas das redes sociais.

145

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 582 e 583: visita aberta ao castelo na que participaron outros profesionais, técnicos, veciños e afeccionados ao patrimonio en xeral

Paralelamente informouse aos veciños sobre o obxecto e desenvolvemento dos traballos que asiduamente acoden ao paseo marítimo, quen tamén informaron sobre as súas vivencias e recordos acerca da fortaleza.

146

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 584: veciñas e informantes, interesándose sobre a fortaleza

Os traballos contemplaron tamén a cesión de contidos e información para as redes sociais, sitios web do concello e prensa.

Fig. 585: fotografía aérea coa marca de augas do concello para a páxina web do concello e redes socias 147

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 586: ídem anterior

Así mesmo, empregouse a imaxe do castelo coma postal de felicitación de Nadal por parte do concello.

Fig. 587: postal de felicitación de Nadal asinada polo alcalde de Rianxo

148

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Entre as tarefas de difusión e contextualización, destacou a presentación celebrada o 29 de xuño de 2018 no Auditorio de de Rianxo, organizada polo concello de Rianxo e a Deputación de A Coruña. Nela expuxéronse os resultados das intervencións e na segunda parte ofreceuse un concerto a cargo do grupo de música medieval Pres de Cambrai, que presentou “O segredo do pergamiño Vindel: 100 anos de música para as cantigas”.

Fig. 588, 589, 590, 591 e 592: cartaz e acto celebrado no auditorio para a presentación dos traballos

149

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Así mesmo realizáronse varias entrevistas e roldas de prensa para diversos medios de comunicación, de ámbito local, autonómico e estatal.

Fig. 593: titular de La Voz de Galicia do 15 de xuño de 2018

Fig. 594: artigo de La Voz de Galicia do 15 de xuño de 2018

150

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 595: reportaxe no programa España Directo de TVE, emitido o 11 de xullo de 2018

Fig. 596: artigo no semanario Sermos Galiza de 12 de xullo de 2018

151

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 597 e 598: artigo no semanario Sermos Galiza de 12 de xullo de 2018

152

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 599: artigo de El Correo Gallego de 3 de agosto de 2018

Sinálase o deseño e realización de chaveiros conmemorativos dos traballos realizados pola empresa concesionaria das obras.

Fig. 600: chaveiro conmemorativo dos traballos, deseñados e fabricados pola empresa adxudicataria, Naturgalia

Este proxecto foi considerado polo organismo DELOA, administrador dos fondos LEADER, como o mellor proxecto de intervención patrimonial do ano 2018.

153

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

7.19 Documentación con fotografía aérea Finalmente, descríbese o voo con drone para cotexar finalmente os cambios xerados logo da intervención. Nesta primeira fase realizouse un voo a inicios dos traballos, con estes en marcha os días 9 e 10 de novembro de 2011, e outro coa fase rematada o 16 de decembro de 2017. Ambos contemplaron ademais a realización de vídeos de carácter divulgativo e técnico así como tarefas de rexistro fotogramétrico. O voo drone foi feito por Víctor Vázquez Domínguez.

Fig. 601, 602 e 603: preparación do voo con drone

154

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 604: dirección do voo con drone

Fig. 605: fotografía tomada o 9 de novembro de 2017

155

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 606: fotografía aérea tomada o 9 de novembro de 2017; vista dende o N

Fig. 607: fotografía oblícua tomada o 9 de novembro de 2017 dende o S

156

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 608: fotografía aérea tomada o 16 de decembro de 2017 cos traballos da primeira fase rematados

Fig. 609: fotografía aérea tomada o 16 de decembro de 2017 cos traballos da primeira fase rematados onde se pode observar claramente que os obxectivos de mellorar a lectura en planta dos espazos e estruturas acadouse sobradamente

157

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 610: fotografía aérea tomada o 16 de decembro de 2017 cos traballos da primeira fase rematados

Fig. 611: fotografía aérea tomada o 16 de decembro de 2017 cos traballos da primeira fase rematados, véxa a diferenza das melloras da lectura de estruturas entre os sectores sur (xa tratado) e as do sector norte (tratadas na segunda fase)

158

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 612: fotografía aérea tomada o 16 de decembro de 2017 cos traballos da primeira fase rematados, en primeiro termo pódese ver a boa lectura que agora se pode facer do patio de armas sur

Fig. 613: fotografía aérea tomada o 16 de decembro de 2017 cos traballos da primeira fase rematados

159

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 614: vista áerea durante os traballos dende o NW

Fig. 615: vista aérea durante os traballos dende o NE

160

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 616: vista aérea ortogonal durante os traballos

Fig. 617: vista aérea dende o sur

161

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 618: vista aérea do estado final dende o W

Fig. 619: vista aérea do estado final do sector N dende o SW

162

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 620: vista aérea do estado final do sector central

Fig. 621: vista aérea oblicua do estado final dende o E

163

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 622: vista aérea ortogonal

164

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

8. OUTRAS FOTOGRAFÍAS

Fig. 623 e 624: contorna do castelo da Lúa

165

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 625 e 626: contorna do castelo da Lúa

166

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

Fig. 627 e 628: contorna do castelo da Lúa

167

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

9. EQUIPO TÉCNICO E ORGANIGRAMA DA INTERVENCIÓN ORGANIGRAMA E RELACIÓN DE COMUNICACIÓNS NOS TRABALLOS

CONCELLO DE RIANXO

AGADER DELOA

EQUIPO EXTERNO

EQUIPO BASE DIRECCIÓN DE CONSERVACIÓN: Gonzalo Buceta Bruneti Laura García Couto

DIRECTOR DE ARQUEOLOXÍA: Mario César Vila

ARQUITECTURA: Marcial

AUXILIARES DE CONSERVACIÓN E RESTAURACIÓN: Carmen Gómez Feito VOO DRONE: Víctor Vázquez Domínguez EQUIPO DE NATURGALIA

168

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

10.

INDICACIÓNS PARA MANTEMENTO E FUTURO

Por seren elementos expostos á intemperie os tratamentos son deseñados para resistir as inclemencias do tempo meteorolóxico e a acción antrópica. Con todo proponse realizar visitas períodicas para testar a efectividade dos tratamentos e, chegados ao caso, facer pequenas intervencións puntuais en elementos que podan ser desplazados ou obxecto de actos vandálicos. Tamén se deben manter limpas as drenaxes. Deberíase facer xa un proxecto para a organización das circulacións dos visitantes e no posible, liberar o foxo. Ademais débese mellorar a lectura de entrada ao castelo a traverso da pasarela. Para isto proponse “reproducir” o baluarte leste oculto pola pasarela. IDEAS PARA MELLORAR A DIDÁCTICA E INTERPRETACIÓN DO CASTELO, FASE III

LENDA:

Puntos de vista principal 1 e 2 Acceso pola pasarela Reprodución, marca ou “mancha no solo” do baluarte da entrada polo leste con material alleo ao xacemento. Preferentemente metálico e a rente do chan. Reconstrución didáctica con varanda metálica para completar a planta do castelo Sentido no que aumenta o alzado para mellorar a lectura das estruturas dende o punto de vista principal 1 executado na fase I. Interrúmpese este criterio aplicado no sector sur con límite na torre de homenaxe Liña, trazo, marca de continuidade na propia pasarlea Percorrido que se propón polo interior do recinto dende o punto de vista principal 1 para observar logo o conxunto dende a pasarela (punto de vista principal 2)

169

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

11.

BIBLIOGRAFÍA

AGRA GUTIÉRREZ, A, BUCETA BRUNETI, G. ET. AL. 2016 “Proyecto de Intervención de jurado para las obras de restauración y musealización de los yacimientos galaico-romanos de la provincia de Pontevedra”, Inédito, Pontevedra. BONILLA RODRÍGUEZ, A. 2001 Proyecto de excavación en área en el Castelo da Lúa (Rianxo, A Coruña). Informe preliminar, Santiago de Compostela. 2003 Proyecto de excavación en área en el Castelo da Lúa (Rianxo, A Coruña). Informe final, Santiago de Compostela. BONILLA RODRÍGUEZ, A.; CÉSAR VILA, M., 2005 “Excavación arqueológica en área en el solar de la antigua capilla e lazareto medieval de San Lázaro (Santiago de Compostela, A Coruña)”, Gallaecia, 24, Santiago de Compostela, pp. 219-242. BONILLA RODRÍGUEZ, A.; CÉSAR VILA, M.; VEIGA LÓPEZ, N. 2010 “Traballos de excavación arqueológica y consolidación en el Castelo da Lúa (Rianxo, A Coruña). Campaña de 2007.”, Gallaecia, 29, Universidade de Santiago de Compostela. Santiago de Compostela, pp. 263-276. BOTELLA, V. T. 1999 Punta do Pazo (Rianxo, A Coruña). Xacemento arqueolóxico “Castelo da Lúa”. Informe de avaliación de afectación. Proxecto de rexeneración do bordo litoral no entorno de Rianxo (outubro de 1999). BRANDI, C. 1963 Teoria del restauro, Roma. BUCETA BRUNETI, G. 2006 "Diagnóstico sobre los agentes de alteración en el yacimiento medieval de La Rocha Forte (Santiago de Compostela, A Coruña)": Gallaecia Nº 25. USC. Santiago de Compostela. BUCETA BRUNETI, G. 2006 Memorias de Conservación-restauración e musealización no Castelo da Rocha Forte: 2004-2006, Inéd. 2009 Memoria dos traballos de conservación-restauración na Fortaleza de Monte Lobeira, Inédito. CABALLERO CASADO, C,; BUCETA BRUNETI, G, et al. 2014 “Tres perspectivas de un torreón del segundo recinto de Madrid: la plaza de puerta cerrada”, Actas RAM 2014, Madrid. CABANA OUTEIRO, A.; PICALLO FUENTES, H.

170

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

2006 Informe Histórico Documental do Castelo da Lúa – Rianxo (A Coruña), Santiago de Compostela. CABRERA GARRIDO, J. Mª. 2003 Intervención y tratamiento conservación en otras autonomías, Madrid.

materiales

pétreos.

Experiencias

CARRERA RAMÍREZ, F. 2010 “Métodos y estrategias para la conservación de materiales y estructuras arqueológicas”, Arqueoloxía: Ciencia e Restauración, Monografías, 4. Museo de Prehistoria e Arqueoloxía de Vilalba, Vilalba (Lugo). CÉSAR VILA, M. 2002 Estudo da cerámica medieval e moderna da escavación en área no “Castelo da Lúa” (Rianxo-A Coruña), Santiago de Compostela. 2007 “O Castelo da Lúa (Rianxo): da intervención de urxencia á rendabilización sociocultural dun xacemento arqueolóxico”. I Encontro arqueolóxico do Barbanza. Centro Arqueolóxico do Barbanza, Neixón (Boiro), 24 e 25 de febreiro de 2007. CÉSAR VILA, M.; BONILLA RODRÍGUEZ, A. 2003 “Estudio de los materiales cerámicos del Castelo da Lúa (Rianxo, A Coruña)”, Gallaecia, 22, Santiago de Compostela, pp. 297-367. CÉSAR VILA, M.; BUCETA BRUNETI, G.; GARCÍA COUTO, L.; RODRÍGUEZ RODRÍGUEZ, M. 2017 Proxecto de intervención arqueolóxica integral de consolidación e restauración da fortaleza de Rianxo - castelo da Lúa, Rianxo (A Coruña), Plan xeral de intervención: Fase I (2017) e Fase II (2018) Proxecto Fase I (2017), Santiago de Compostela. CÉSAR VILA, M.; BUCETA BRUNETI, G.; RODRÍGUEZ RODRÍGUEZ, M. 2018 Informe valorativo da intervención arqueolóxica integral de consolidación e restauración da fortaleza de Rianxo - castelo da Lúa, Rianxo (A Coruña): Fase I (2017), Rianxo. CÉSAR VILA, M.; RODRÍGUEZ RODRÍGUEZ, M. 2015 Informe memoria do proxecto de realización de paneis informativos e control arqueolóxico da colocación no xacemento arqueolóxico do castelo da Lúa (Rianxo, A Coruña), Santiago de Compostela. FIGUEROA, J.R. 1846-1850 Artigo de 1846-1850 reproducido en El Barbero Municipal, 15 de marzo de 1913) en GONZÁLEZ PÉREZ, C. (1998): “O Castelo de Rianxo 1846” en RianxoGuadalupe 98, Rianxo, pp. 42-45. GÁRATE ROJAS, I. 1993 Artes de la Cal. Ministerio de Cultura. Instituto de Conservación y Restauración de Bienes Culturales, Madrid. 171

Castelo da Lúa: intervención intregal de conservación

2017/2018/2019

Rianxo (A Coruña)

HARRIS, E. C. 1991 Principios de estratigrafía arqueológica, Crítica Arqueología, Editorial Crítica, Barcelona. LLANO, P. de 1996 Arquitectura Popular en Galicia. Razón e Construcción. C.O.A.G., Santiago de Compostela. MARTÍN PÉREZ, A. 1993 Ensayos y experiencias de alteración en la conservación de obras de piedra de interés Histórico-Artístico, Centro de Estudios Ramón Areces, Madrid. RIEGL, A. 2007 El culto moderno a los monumentos: caracteres y origen [Der moderne Denkmalkultus. Sein Wesen und sine Entstehung, Leipzig-Viena, 1903], Madrid. VICENTE HERNÁNDEZ, Mª A.; MOLINA BALLESTEROS; E.; RIVES ARNAU, V. 1993 Alteración de granitos y rocas afines. Deterioro de monumentos históricos, Salamanca, CSIC. VIEIRA DE ANDRADE JUNIOR, N. 2010 “La ruina como monumento y su valorización por la arquitectura contemporánea”, Nuevas perspectivas y dimensiones del patrimonio, Actas generales 2010, Chile. VV.AA. 1982 Mortars, Cements and Grouts used in The Conservation of Historic Buildings, ICCROM., Roma. VV.AA. 1993 Patología y técnicas de intervención. Elementos estructurales, Munilla-Lería, Madrid. En Pontevedra, a 29 de xaneiro de 2019

Asdo.: Gonzalo Buceta Bruneti

Diplomado en Conservación de Bens Culturais

Asdo.: Mario César Vila

Dr. en Historia (Arqueoloxía e Historia da Antigüidade)

Especialidade arqueoloxía e etnografía

172

Castelo da Lúa: intervención integral de conservación, 2017-2019 (Rianxo, A Coruña)

Articles inside

Castelo da L\u00FAa: intervenci\u00F3n integral de conservaci\u00F3n, 2017-2019 (Rianxo, A Coru\u00F1a).