Newsletter nr 2
„Innowacyjny model produkcji, przetwórstwa i dystrybucji ziół w Dolinie Zielawy”
październik – grudzień 2018
Operacja
Grupa Operacyjna: agroleśnictwo w Dolinie Zielawy
Celem operacji jest opracowanie i wdrożenie kompleksowego, nowego modelu uprawy, zbioru, zarządzania gospodarstwem rolnym i produkcją za pomocą nowego systemu oraz modelu przetwórstwa w wyniku, którego powstaną dwa końcowe nowe produkty, które zostaną wprowadzone na rynek za pomocą ulepszonej metody marketingowej. W wyniku realizacji operacji zostaną osiągnięte następujące wyniki/efekty: opracowanie i wdrożenie dwóch nowych: produktów, procesów i metod organizacji oraz jednej metody marketingu.
inFormacJe o oPeracJi www.lubelskieziola.iung.pl
KONTAKT:
Fundacja Rozwoju Lubelszczyzny
– Lider Operacji ul. Józefa Franczaka „Lalka” 43, 20-325 Lublin tel. 81 710 19 00, wew. 2 e-mail: biuro@fundacja.lublin.pl
www.fundacja.lublin.pl
„Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie” Instytucja Zarządzająca PROW 2014-2020 – Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Publikacja opracowana przez Fundację Rozwoju Lubelszczyzny, współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Działania 16 „Współpraca” Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014-2020
Innowacyjny model produkcji, przetwórstwa i dystrybucji ziół w Dolinie Zielawy
uprawa w monokulturze
Pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica L.)
Pokrzywa zwyczajna to wieloletnia roślina, należąca do rodziny pokrzywowatych (Urticaceae). Kojarzy się nam zwykle z uciążliwym chwastem, którego małe włoski parzące są sprawcą przykrych i bolesnych poparzeń (można je złagodzić okładami z liści babki, szałwii, mięty lub szczawiu, a nawet soku z pokrzywy). Mimo to nie należy wyrzucać tej rośliny z kręgu naszych zainteresowań, gdyż w jej tkankach poza związkami o właściwościach drażniących znajdziemy również ogromne bogactwo wartościowych składników odżywczych i terapeutycznych, a także związków mineralnych, dzięki którym możemy wykorzystywać pokrzywę na wiele różnych sposobów (np. w medycynie, w kosmetyce, w ogrodzie oraz w kuchni).
Newsletter nr 2
Pokrzywa zwyczajna jest gatunkiem występującym powszechnie w strefie klimatu umiarkowanego, dlatego też jest odporna na niskie temperatury (nie wymarza w czasie zimy). Jest gatunkiem nitrofilnym (bytującym i najlepiej rozwijającym się w podłożu zasobnym w związki azotu), cieniolubnym, preferującym stanowiska bogate w próchnicę. Dobrze rośnie na glebach luźnych, żyznych, umiarkowanie wilgotnych, o odczynie obojętnym, toleruje okresowe niedobory, jak również nadmiar wody. Nie wymaga specjalnego przedplonu. Może być uprawiana w drugim lub trzecim roku po oborniku, po roślinach okopowych, warzywach i zbożach jarych. Na stanowiskach po roślinach zbożowych zaleca się stosowanie pełnego nawożenia organicznego i mineralnego. Można uprawiać ją także po wieloletnich użytkach zielonych. Na jednym miejscu pokrzywa pozostaje przez kilka lat, dlatego też przed założeniem plantacji należy przeprowadzić wiele zabiegów uprawowych, które stworzą optymalne warunki dla prawidłowego wzrostu i rozwoju tej rośliny. Po zbiorze przedplonu należy wykonać podorywkę, kilkakrotne bronowanie i głęboką orkę przedzimową. Wczesną wiosną wykonuje się włókowanie, a bezpośrednio przed założeniem plantacji bronowanie. W Polsce pokrzywę uprawiać można na terenie całego kraju. W dalszym ciągu brak jest u nas ustalonych odmian tej rośliny, ale w uprawie wykorzystuje się lokalne populacje. ZakłaDaNie PlaNtacji Plantację pokrzywy zwyczajnej założyć można z siewu nasion do gruntu lub z sadzonek. Łatwiejsze, ekonomicznie uzasadnione oraz zalecane jest zakładanie uprawy z sadzonek wegetatywnych. Sprzyja to szybkiemu przyrostowi nadziemnych i podziemnych organów rośliny już w pierwszym roku wegetacji. Sadzonki pozyskuje się bezpośrednio przed założeniem plantacji. W jesiennym terminie zakładania uprawy (wrzesień/październik) z plantacji matecznej pobiera się
2
Innowacyjny model produkcji, przetwórstwa i dystrybucji ziół w Dolinie Zielawy sadzonki rozłogowe długości 10–15 cm, sadzi się je w bruzdy co 40 cm, na głębokość 6–10 cm i przysypuje ziemią. Gdy plantację zakłada się wiosną (koniec kwietnia/ początek maja), z matecznika pobiera się sadzonki rozłogowo-pędowe (ulistnione pędy wysokości 5–10 cm, z korzeniami i fragmentem rozłogu), które sadzi się w rozstawie 40 × 30 cm. Sadzonki można także pobrać z roślin rosnących w środowisku naturalnym. Zakładając plantację z siewu do gruntu, nasiona wysiewa się wiosną (marzec/ kwiecień) lub jesienią (listopad), w rzędy co 20–40 cm, na głębokość 0,5–1 cm. Zasiew dobrze jest przykryć cienką warstwą obornika lub słomy, co chroni glebę przed zaskorupianiem się i ułatwia kiełkowanie. Nawożenie Wieloletnie użytkowanie plantacji pokrzywy wymaga regularnego nawożenia mineralnego. Dawki składników na hektar, zależnie od zasobności gleby, wynoszą: 60–90 kg N, 50–60 kg P2O5 i 80–120 kg K2O. Nawozy azotowe dzieli się na trzy części: 50% dawki azotu podaje się wczesną wiosną, 30% po pierwszym zbiorze ziela, pozostałe 20% po zbiorze odrostu. Nawozy fosforowe i potasowe aplikuje się w całości późną jesienią, przed założeniem plantacji, a w kolejnych latach uprawy – późną jesienią lub wczesną wiosną. Pielęgnowanie plantacji W pierwszym roku pielęgnacja polega na walce z zachwaszczeniem i spulchnianiu międzyrzędzi. Spulchnianie zalecane jest nie tylko w początkowym okresie po założeniu plantacji, lecz także po każdym zbiorze ziela (wtedy łączy się ten zabieg z nawożeniem pogłównym). W uprawie pokrzywy zwyczajnej brak jest preparatów dopuszczonych do walki z chwastami. Roślina ta, ze względu na tworzenie dużej masy zielonej, narażona jest na ataki grzybów a przede wszystkim szkodników. Do najczęstszych chorób pokrzywy zwyczajnej należą: mączniak prawdziwy [Erysiphe urticae (Wallr.) ex
Newsletter nr 2
Blumer] i mączniak rzekomy [Peronospora urticae (Lib.) Gasp.]. Wśród szkodników wymienia się gąsienice rusałki pokrzywnik (Vanessa urticae L.), rusałki osetni (Vanessa cardui L.) i rusałki pawik (Vanessa io L.), gąsienice zwójek (Tortricidae sp.), błyszczki jarzynówki (Plusia gamma L.) oraz szewnicy (Spilosoma sp.). Pokrzywa zwyczajna jest atakowana również przez mszyce, a zwłaszcza mszycę pokrzywową (Aphisurticaceae F.) i mszycę trzmielinowo-burakową (Aphisfabae Scop.) oraz przędziorki (Tetranychusurticae Koch.) i Tetranychus atlanticus McGregor.). Szkody powodować mogą też zmieniki (Lygus sp.) i inne pluskwiaki. Zbiór i przygotowanie surowca Pokrzywa zwyczajna dostarcza trzech surowców: ziela (Urticae Herba), liści (Urticae Folium) i organów podziemnych (kłączy z korzeniami) (Urticae Radix). Ziele ścina się, gdy rośliny są w początkowym okresie kwitnienia. W pierwszym roku wegetacji termin ten przypada w lipcu. W kolejnych latach ziele zbiera się dwu - lub trzykrotnie. Pierwszy raz w początkowej fazie kwitnienia, natomiast kolejne zbiory wykonuje się, gdy rośliny osiągną wysokość 50–70 cm. Ostatni pokos powinien być wykonany najpóźniej w połowie września. Z ziela uzyskuje się również liście, które obrywa się bezpośrednio po zbiorze (ze świeżych roślin), lub poprzez omłot wysuszonego ziela. Ziele i liście suszy się w warunkach naturalnych (w przewiewnym, zacienionym miejscu), rozłożone cienką warstwą lub w suszarni ogrzewanej, w temperaturze 40°C. Aby ziele szybko i równomiernie się wysuszyło na 1 m2 sita powinno wykładać się nie więcej niż 2,5 kg surowca. Plon suchego ziela z hektara plantacji jednorocznej wynosi 1,5–2,5 tony, zaś z plantacji dwu- lub trzyletniej nawet do 10 ton. Organy podziemne wykopuje się w drugim lub trzecim roku użytkowania plantacji, jesienią lub wczesną wiosną, przed ruszeniem wegetacji. Przed zbiorem ścina się część nadziemną, a na3
stępnie wykopuje korzenie, oczyszcza się je z ziemi, myje, odcina pozostałą część nadziemną i suszy w suszarni ogrzewanej, w temperaturze 40°C, przy prędkości przepływu powietrza 5,3–7,2 m/s. Plon korzeni po suszeniu wynosi do 2,5 t/ha. Charakterystyka surowca, substancje aktywne W zielu obecne są czterokanciaste łodygi, liście oraz zielonkawe lub kremowe kwiatostany. Zapach ziela jest swoisty. Liście są jajowate, podłużnie jajowate lub eliptyczne, na szczycie zaostrzone, u nasady sercowate, z wklęsło-wypukłym ogonkiem i wystającymi po stronie dolnej nerwami, nieznacznie owłosione. Blaszka liściowa osiąga długość do 270 mm, szerokość do 130 mm i ma ciemnozieloną, matową barwę. Liście nie mają charakterystycznego zapachu. Ich smak jest natomiast gorzkawy i słonawy. Organy podziemne składają się z długiego, wewnątrz pustego, nieregularnie powyginanego, bruzdowanego kłącza, o wyraźnych węzłach, z których wyrastają wstęgowate korzenie barwy jasnobrunatnej.
Innowacyjny model produkcji, przetwórstwa i dystrybucji ziół w Dolinie Zielawy W liściach i zielu pokrzywy obecne są flawonoidy (w tym kemferol, kwercetyna, rutyna, izoramnetyna, astragalina, koproporfiryna), garbniki, kwasy organiczne (masłowy, mrówkowy, bursztynowy, palmitynowy, pantotenowy, octowy, szczawiowy, fosforowy), polifenolokwasy (kwas kawowy, kumarowy, neochlorogenowy, kawoilojabłkowy), chlorofil, karotenoidy, składniki lotne (2-metyloheptanon) oraz znaczne ilości składników mineralnych (głównie wapń, magnez, żelazo, krzem). Poza tym obecne są acetofenon, acetylocholina, aglutynina, cholina, folacyna, histamina, skopoletyna, sterole (β-sitosterol, stigmasterol, kampesterol) oraz witaminy A, C, E i K. W korzeniach występują: skopoletyna, sterole, kwasy tłuszczowe, polisacharydy (arabinogalaktany, glukan, glukogalakturoniany), mono- i oligosacharydy (fruktoza, galaktoza, glukoza, mio-inozytol, maltoza, rafinoza), garbniki, kwasy polifenolowe, przyswajalna krzemionka, ceramidy, lignany oraz izolektyny. Działanie i zastosowanie Ziele i liście pokrzywy zwyczajnej mają działanie moczopędne oraz oczyszczające, co wykorzystywane jest w leczeniu stanów nieżytowych i zapalnych dróg moczowych, w zaburzeniach oddawania moczu, a także pomocniczo w kamicy moczowej i w skazie moczanowej. Stosuje się je również w zaburzeniach przemiany materii wywołanych niedoborem niektórych mikroelementów, zwłaszcza u dawców krwi, wykazujących okresowo większe zapotrzebowanie na jony żelaza, wspomagająco w cukrzycy, schorzeniach reumatycznych i trądziku młodzieńczym. Wyciągi z ziela i liści polecane są, z uwagi na działanie ściągające, w biegunkach różnego pochodzenia o małym nasileniu, w nieżycie żołądka i jelit oraz pomocniczo w nieznacznych krwawieniach w przewodzie pokarmowym. W lecznictwie ludowym świeży sok z ziela pokrzywy, zmieszany z miodem, stosowany był jako środek ogólnie wzmacniający i zwiększający siły obronne organizmu, np. w grypie i przeziębieniu.
Korzeń stosowany jest w łagodnym przeroście gruczołu krokowego. Wyciąg z tego surowca wzmacnia włosy, zwalcza łupież i łojotok skóry, służy także do irygacji (przepłukiwania/przemywania) w stanach zapalnych pochwy, czyraczności, bólach mięśniowych i stawowych. Dodany do kąpieli wykazuje działanie relaksujące i odprężające. Poza ogromnym znaczeniem w lecznictwie i kosmetyce, pokrzywa ma także inne zastosowania. Jest rośliną szczególnie cenioną w ogrodnictwie. Z młodych roślin wykonuje się gnojówkę (zebrane liście oraz pędy umieszcza się w plastikowej beczce, zalewa wodą i odstawia na okres 1-2 tygodni), lub wyciągi (zalane wodą liście w proporcji 5 l na 0,5 kg ziela, odstawia się w ciepłe miejsce na około dobę). Wyżej wymienione preparaty można wykorzystać zarówno do nawożenia gleby, jak i ochrony roślin. Gnojówkę należy przed użyciem dość mocno rozcieńczyć wodą (proporcje wody i preparatu są uzależnione od tego, do czego ma on być wykorzystany). Niewykorzystaną gnojówkę można użyć do wzbogacenia kompostu o dodatkowe substancje odżywcze. Liście pokrzywy sprawdzają się też doskonale jako ściółka w uprawach warzywnych. Nie tylko wzbogacają glebę w związki mineralne, ale także chronią podłoże przed utratą
4
Newsletter nr 2
wilgoci, zapobiegają rozwojowi chwastów, poprawiają strukturę wierzchniej warstwy gleby oraz ograniczają wystąpienie niektórych chorób i szkodników. Inne zastosowania pokrzywy W gospodarstwach ekologicznych liście pokrzywy są cennym i wartościowym składnikiem paszy zwierząt oraz ptaków hodowlanych (między innymi młodych kaczek, kur i indyków). Liście wykorzystuje się także do konserwowania żywności i odstraszania owadów, a z soku uzyskuje się zielone barwniki, które mają zastosowanie w przemyśle spożywczym i kosmetycznym. Pędy obfitujące w mocne włókna, stanowią wartościowy surowiec do wyrobu lin oraz tkanin. Nie należy zapominać o ekologicznej roli pokrzywy zwyczajnej. Jej liście służą do rozwoju wielu gatunków pożytecznych owadów, w tym także rozmaitych motyli (między innymi kilku rusałek), dlatego jej obecność w ogrodzie nie tylko odciągnie amatorów liści (gąsienice motyli) od roślin użytkowych, ale również zapewni obecność skrzydlatych sprzymierzeńców.
Ewa Osińska Wiesława Rosłon Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
Innowacyjny model produkcji, przetwórstwa i dystrybucji ziół w Dolinie Zielawy
Newsletter nr 2
uprawa współrzędna (polikultura)
RÓŻA POMARSZCZONA w uprawie współrzędnej z maliną moroszką
maliNa morosZka Malina moroszka (Rubus chamaemorus) to gatunek rośliny zielnej z rodziny różowatych, nazywana też maliną nordycką z uwagi na jej powszechne występowanie w Skandynawii. W dostępnych w Polsce opracowaniach drukowanych i internetowych często pojawia się jako określenie maliny moroszki także nazwa malina arktyczna. W rzeczywistości jest to nazwa nieprawidłowa i odnosi się do innej zupełnie rośliny Rubus arcticus czyli maliny arktycznej. Malina moroszka jest reliktem epoki lodowcowej. Znajduje się w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin jako gatunek zagrożony, kategoria zagrożenia EN (Zarzycki i in. 2014) oraz na Czerwonej liście roślin i grzybów Polski jako gatunek narażony na wymarcie, kategoria zagrożenia V (Mirek 2006) oraz EN zagrożony (Kaźmierczakowa i in. 2016). W stanie naturalnym występuje na torfowiskach w krajach bałtyckich, w Skandynawii, na Syberii oraz na Alasce. Osuszanie torfowisk i komercyjna eksploatacja lasów zagrażają tej roślinie. W Skandynawii zwana jest też „złotem północy” i zbierana jest przez całe rodziny w ramach weekendowych wspólnych aktywności na świeżym powietrzu. W Finlandii do dziś uważana za skarb narodowy, a wizerunek jej owocu widnieje na monecie 2 euro. W Polsce malina moroszka jest pod całkowitą ochroną, a jej nieliczne siedli-
ska zostały zaobserwowane na Pomorzu, Warmii i Mazurach oraz w Sudetach, gdzie znaleziono dwa stanowiska na torfowiskach w Karkonoszach oraz w Trójmiejskim Parku Krajobrazowym, gdzie rośnie około 100 egzemplarzy. Stanowisko to jest pod stałą obserwacją. Występuje także na niewielkim pojedynczym stanowisku w Puszczy Rominckiej (Wołkowycki i Pawlikowski 2016). W 2002 r. znaleziono jedno stanowisko w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej na torfowisku Puścizna Wielka. Jest to jedyne znane stanowisko tego gatunku w Karpatach i równocześnie najbardziej na południe wysunięte w całym jego zasięgu w Europie (Mirek i Piękoś-Mirkowa 2008). Na żadnym ze stanowisk w Polsce malina moroszka nie owocuje, ponieważ jest to roślina dwupienna i do owocowania potrzebuje osobników obu płci. W stanie naturalnym rośnie na torfowiskach wysokich, w miejscach nasłonecznionych w towarzystwie torfowców, bażyny czarnej oraz borówki brusznicy. Informacja podana w publikacji Czerwona księga Karpat Polskich (2008), że owocuje jedynie w miejscach zacienionych, a na otwartych nasłonecznionych przestrzeniach jest płonna nie jest zgodna z prawdą. W Skandynawii rośnie na otwartych torfowiskach, gdzie występują jedynie pojedyncze niewielkie drzewa. Potrzebuje stanowiska stale silnie wilgotnego. Nie toleruje wysuszania, ani 5
stałego zalewania wodą. Intensywnie rozrasta się poprzez rozłogi. Owoc wyrasta na pojedynczym, wyniesionym sztywnym pędzie i jest łatwo widoczny. Jest odporna na warunki atmosferyczne, znosi temperatury od -40 stopni do +40 stopni, co pokazały ostatnie gorące lata w Skandynawii, pod warunkiem zachowania stałej wilgotności podłoża.
Innowacyjny model produkcji, przetwórstwa i dystrybucji ziół w Dolinie Zielawy reumatyzm i artretyzm, co ma swoje naukowe uzasadnienie. Malina moroszka zawiera bowiem diosgeninę roślinny steroid zwany prekursorem progesteronu. Badania nad maliną moroszką w stanie suszonym oraz ekstraktem są prowadzone na Uniwersytecie w Helsinkach. Dotychczasowe wyniki badań pokazują, że malina moroszka może znaleźć również zastosowanie w zapobieganiu, a nawet leczeniu raka żołądka i jelit. Ekstrakt z maliny moroszki zawiera kwas elagowy z antyoksydantami, które mogą spowolnić, a nawet zapobiec, rozwojowi raka żołądka i jelit. Owoce maliny moroszki uważane są też za owoce młodości, podobnie jak borówka amerykańska z uwagi na zawartość antyoksydantów. Regularne spożywanie przetworów z maliny moroszki chroni przed zespołem przewlekłego zmęczenia, jedną z chorób cywilizacyjnych. Owoce maliny moroszki są twardsze niż innych malin, doskonale nadają się do mrożenia oraz suszenia. Po rozmrożeniu owoce są wykorzystywane jako dodatek do deserów, do wypieku ciast, do sporządzania koktajli i soków, bo doskonale zachowują swoją konsystencję. Wydaje się, że liofilizowanie owoców maliny moroszki również przyniesie dobre rezultaty. W Skandynawii owoce maliny moroszki stanowią też nadzienie ciastek oraz czekolad. Wytwarza się z nich też soki i kompoty. W krajach skandynawskich tradycyjnie produkuje się także herbatki z maliny moroszki, zarówno z liści jak i mieszanki suszonych liści i owoców. Suszone owoce i liście maliny moroszki dobrze komponowałyby
się także w mieszankach z suszonym kwiatostanem lipy, zieloną herbatą, kwiatem bzu czarnego, korzeniem lukrecji, płatkami i owocami róży. Dżem, powidła, przeciery, wina i nalewki z maliny moroszki są prawdziwym przysmakiem w Skandynawii. Są również cenione w Rosji. W Norwegii rarytasem jest „Multekrem” czyli krem ukręcony z owocami maliny moroszki, śmietaną i cukrem, który następnie jest serwowany z kruchymi ciasteczkami. Trudno też sobie wyobrazić lody waniliowe w Skandynawii bez dodatku owoców maliny moroszki. A stałą częścią menu bankietu z okazji przyznania Nagrody Nobla jest delikatny deser z maliny moroszki. Założenie uprawy współrzędnej maliny moroszki z różą pomarszczoną wymaga wybrania kwaśnolubnych odmian róży. Z uwagi na te wymagania może to być jedynie Róża pomarszczona Rosa Rugosa odmiana ‘Scarlet Pavement’ albo Rosa rugosa odmiana ‘Dwarf Pavement’. Odmiany róży pomarszczonej do uprawy współrzędnej z maliną moroszką Róża pomarszczona Rosa Rugosa odmiana ‘Scarlet Pavement’ oraz Rosa rugosa odmiana ‘Dwarf Pavement’ wymagające kwaśnego stanowiska, nadają się do uprawy z maliną moroszką, której naturalnym środowiskiem są wysokie torfowiska Rosa Rugosa odmiana ‘Scarlet Pavement’ to odmiana wyhodowana przez Uhl’a (Niemcy) w 1984 roku. Wielopłatkowe ciemnoróżowe kwiaty o średnicy ok. 10 cm o intensywnym zapachu
Rosa Rugosa
Malina moroszka tworzy kłącza, z których wyrastają pędy. Mają one wysokość 10-30 cm i nie mają kolców, ani szczecinek. Liście na dole łodygi są łuskowate, wyżej pojedyncze, sercowato nerkowate, niepodzielne, najczęściej 5-klapowe, z brzegami drobno piłkowanymi o zanikowych przylistkach. Malina moroszka jest rośliną dwupienną kwitnącą w czerwcu na biało lub bladoróżowo, kwiaty pojawiają się na wyprostowanych szypułkach. Kwiaty żeńskie są mniejsze o kilku słupkach i szczątkowych pręcikach, męskie o wielu pręcikach i nielicznych słupkach. Roślina ta wydaje owoc pozorny złożony z kilku pestkowców, najpierw czerwony, w miarę dojrzewania zmieniający kolor na pomarańczowy. Owoce są jadalne, mają orzeźwiający smak słodko–kwaśny. Owoce są gotowe do zbioru w Skandynawii w końcu lipca. Cennym surowcem maliny moroszki są owoce oraz liście. Roślina jest bardzo odporna na zrywanie liści i szybko wypuszcza nowe, jednak podczas zbioru nie należy pozbawiać rośliny wszystkich liści. Pozostawienie 2/3 liści na roślinie pomoże jej w regeneracji. Zbioru liści można dokonywać kilkakrotnie w czasie sezonu w miarę ich odrastania. Owoce maliny moroszki zawierają bardzo dużo witaminy C, cztery razy więcej niż pomarańcza. Są również bogate w witaminę A. Wyciągi z owoców i liści maliny moroszki ze względu na wysokie stężenie łatwo przyswajalnej witaminy C oraz antyoksydantów mają zastosowanie w kosmetykach do ciała i włosów. Firma Neutrogena używa maliny moroszki w swojej dobrze strzeżonej norweskiej formule stosowanej w kosmetykach. W tradycji ludowej przecier czy mus z owoców maliny moroszki oraz śmietany stosowano jako maseczki kojące podrażnienia i nawilżające skórę. Z suszonych liści maliny moroszki sporządzano wywar do płukania włosów. Owoc nadaje się do długiego przechowywania, bo zawiera naturalny konserwant kwas benzoesowy. Tradycyjnie w skandynawskiej i rosyjskiej medycynie ludowej mieszanki suszonych liści i owoców maliny moroszki były używane jako środek przeciwgorączkowy oraz przeciwbiegunkowy i zapobiegający szkorbutowi. Leczono też tymi mieszankami
Newsletter nr 2
6
Innowacyjny model produkcji, przetwórstwa i dystrybucji ziół w Dolinie Zielawy nadają się na przetwory w postaci powideł z płatków róży oraz do suszenia jako późniejszy składnik herbatek. Wielkość kwiatów powoduje, że wydajność płatków z ha jest duża w porównaniu z bezodmianową różą pomarszczoną. Róża powtarza kilkakrotnie kwitnienie w okresie od VI–IX. Owoce są bardzo duże, o wysokich walorach smakowych nadające się na przetwory oraz do suszenia jako składnik przypraw i herbatek. Krzewy osiągają do 1 m wysokości, rozrastają się na boki do 1,2 m. Rosa rugosa odmiana ‘Dwarf Pavement’ (na zdjęciu obok) to odmiana wyhodowana przez Baum’a (Niemcy) w 1984 roku. Ma kwiaty wielopłatkowe półpełne, intensywnie pachnące, o średnicy ok. 10 cm, koloru jasno różowego nadające się na przetwory w postaci powideł z płatków róży oraz do suszenia jako składnik herbatek. Wydajność płatków z ha jest duża, gdyż róża powtarza też kilkakrotnie kwitnienie w okresie VI–IX. Owoce bardzo duże o doskonałych walorach smakowych wykorzystywane są na przetwory i do suszenia jako późniejszy składnik herbatek i przypraw. Krzewy osiągają do 1 m wysokości, rozrastają się na boki do 1,2 m. Róża tej odmiany jest bardzo odporna na niesprzyjające warunki. Znosi również gleby słabsze i duże zasolenie. Ponadto jest bardzo odporna na choroby i niskie temperatury. Zakładanie uprawy współrzędnej róży pomarszczonej kwaśnolubnej i maliny moroszki Założenie tej uprawy współrzędnej stanowi spore wyzwanie, ponieważ oba gatunki wymagają nieco innych warunków. W Polsce, ani też na świecie nie założono dotychczas plantacji róży pomarszczonej w polikulturze z maliną moroszką. Nie są też znane plantacje samej maliny moroszki. Pierwszą plantacją współrzędną tych roślin będzie plantacja założona w ramach Operacji „Innowacyjny model uprawy, przetwórstwa i dystrybucji ziół w Dolinie Zielawy”.
W ramach Operacji opracowano model, według którego różę Rosa Rugosa odmiany ‘Scarlet Pavement’ lub Rosa rugosa odmiana ‘Dwarf Pavement’ należy wysadzić w rzędach oddalonych od siebie minimum o 4,5 m, aby umożliwić swobodne przechodzenie obok krzewów podczas zbioru płatków i owoców. Natomiast odległość wysadzanych roślin w rzędzie powinna wynosić 1,5 m. W dołki głębokości 50 cm i szerokości 30 cm należy włożyć na dno trochę obornika, następnie kory sosnowej i ziemi, aby roślina w miarę wzrostu mogła czerpać stamtąd składniki odżywcze. Sadzonkę w dołku należy obsypać ziemią wymieszaną z korą sosnową, niewielką ilością węgla brunatnego i torfu kwaśnego. Zaleca się obsypanie posadzonych krzewów korą sosnową w celu utrzymania wilgotności gleby oraz, aby zapobiec wzrostowi chwastów. Malinę moroszkę należy posadzić w międzyrzędziach przygotowując na środku międzyrzędzia wykopane na całej jego długości koryto głębokie na 0,5 m o szerokości 1,5 m. Koryto należy następnie wyłożyć czarną folią, z otworami do odpływu nadmiaru wody. Brzegi folii trzeba wyłożyć na ściany wykopu do wysokości 25 cm. Folia pozwoli utrzymać stałą wilgotność utworzonego torfowiska. Jednocześnie nadmiar wody odpłynie przez otwory w folii wyłożonej na dnie koryta. Wykop należy wypełnić kwaśnym torfem, który następnie należy zwilżyć. W tak przygotowanym podłożu wysadzamy sadzonki maliny moroszki uprzednio zaklimatyzowane do warunków lokalnych, w odległości 40 cm sadzonka od sadzonki. Można wysadzać zaklimatyzowane sadzonki zakupione w szkółce, jak i te pobrane ze stanowisk naturalnych pobrane w miejscu, w którym roślina ta nie jest pod ochroną. Sadzonki zakupione w szkółce należy adaptować do warunków naturalnych poprzez przesadzenie do większych doniczek z kwaśnym torfem. Rośliny muszą być regularne podlewanie w celu utrzymania stałej, dużej wilgotności. Po kilku tygodniach sadzonki powinny wypuścić nowe pędy, co będzie oznaczało,
Newsletter nr 2
że są gotowe do wysadzania na stanowiska stałe. Preferuje się wysadzanie sadzonek jesienią. Sadzonki pobrane ze stanowiska naturalnego powinny być przesadzone do doniczki z kwaśnym torfem w celu ukorzenienia i adaptacji do lokalnych warunków. Wymagają one intensywnego podlewania. Dobrze się ukorzeniają i po początkowym zamarciu części zielonych nadziemnych wypuszczają nowe, liczne pędy. Zaadoptowanie do warunków lokalnych sadzonek maliny moroszki, pobranych ze stanu naturalnego jak i zakupionych w szkółce, wspomaga obłożenie rośliny mchem, który przypomina stanowisko naturalne rośliny i utrzymuje wilgoć w torfie. Prowadzenie uprawy współrzędnej róży pomarszczonej kwaśnolubnej oraz maliny moroszki jest bardzo wymagające ze względu na trudności z założeniem tej uprawy oraz konieczności stałego nawadniania torfowiska, w którym malina moroszka jest posadzona. Przesuszenie, nawet jedynie okresowe, powoduje zniszczenie uprawy. Dlatego plantacja taka musi mieć system stałego nawadniania. Prowadzenie takiej plantacji przynosi przede wszystkim korzyści ekonomiczne, bo zwiększa dochodowość gospodarstwa rolnego z ha oraz ekologiczne, bo wzbogaca bioróżnorodność wprowadzając do uprawy ginące gatunki dziko rosnące. Plantacja taka jest również bardzo miododajna.
Niniejszy artykuł jest oparty na fragmentach Pracy Dyplomowej pani Barbary Baj-Wójtowicz „Uprawa ziół w systemach współrzędnych” (strony 27-34) opracowanej w ramach Studiów Podyplomowych „Rośliny i surowce roślinne dla zdrowia – jakość i wykorzystanie” wykonanej pod kierunkiem prof. dr hab. Ewy Osińskiej na Wydziale Ogrodnictwa, Biotechnologii i Architektury Krajobrazu SGGW w Warszawie, Warszawa 2018.
7
Innowacyjny model produkcji, przetwórstwa i dystrybucji ziół w Dolinie Zielawy
Newsletter nr 2
Najważniejsze wydarzenia z udziałem członków Grupy Operacyjnej Prezentacja podczas Konferencji pt. „Współpraca szansą na rozwój innowacyjnych metod uprawy i przetwórstwa ziół na Lubelszczyźnie” Pani Małgorzata Gałczyńska zaprezentowała ideę, działania oraz cele Operacji „Innowacyjny model produkcji, przetwórstwa i dystrybucji ziół w Dolinie Zielawy” podczas Konferencji pt. „Współpraca szansą na rozwój innowacyjnych metod uprawy i przetwórstwa ziół na Lubelszczyźnie”, która odbyła się 7 listopada 2018 roku w Lublinie. Organizatorem spotkania był Lubelski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Końskowoli. Celem spotkania było podniesienie wiedzy w zakresie uprawy i wspólnego rozwiązywania problemów związanych z uprawą, przetwórstwem i zbytem roślin zielarskich. W konferencji uczestniczyli rolnicy, doradcy rolniczy, przedsiębiorcy, przedstawiciele instytucji rolniczych, około rolniczych i naukowych.
Spotkanie Partnerów projektu AFINET w Auch
Prezentacja podczas Forum „Sieciowanie Partnerów SIR” Pani Barbara Baj Wójtowicz wygłosiła referat pt. „Innowacyjny model produkcji, przetwórstwa i dystrybucji ziół w Dolinie Zielawy” podczas Forum „Sieciowanie Partnerów SIR”, które odbyło się w dniach 13 – 14 listopada 2018 r. w Warszawie. Nasza operacja wzbudziła duże zainteresowanie uczestników spotkania. Wiele pytań dotyczyło założeń badawczych i technologii upraw agroleśnych, a także wyzwań i problemów z jakimi mierzy się nasza grupa operacyjna. Członkowie grup operacyjnych dzielili się swoimi problemami, m.in. z uzyskaniem gwarancji bankowej lub ubezpieczeniowej wypłaty zaliczki z ARiMR, finansowymi i organizacyjnymi trudnościami z realizacją operacji spowodowanymi obniżeniem wnioskowanej kwoty dofinansowania oraz problemami z biurokracją i trudnościami w komunikacji z Agencją. W kontekście II naboru wniosków do Działania Współpraca Uczestnicy podkreślali, że zasady naboru wynikające z nowelizacji rozporządzenia dyskryminują punktowo projekty ambitne, wymagające badań sezonowych przez co najmniej 2 sezony, a faworyzują tzw. projekty miękkie, co mija się z ideą działania grup EIP AGRI. Ponadto podkreślano, że zmiany wprowadzone do Rozporządzenia Ministra Rolnictwa nie są wystarczające do utworzenia większej ilości grup operacyjnych i opracowania przełomowych rozwiązań dla rolnictwa. 8
W dniach 25-29 listopada 2018 roku Pani Małgorzata Gałczyńska i Pan dr Robert Borek z Instytutu Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa Państwowego Instytutu Badawczego w Puławach (IUNG) uczestniczyli w spotkaniu partnerów projektu AFINET, które odbyło się w Auch we Francji. Projekt Agroforestry Innovation Networks (AFINET) jest realizowany przez 13 partnerów z Polski, Wielkiej Brytanii, Belgii, Portugalii, Węgier, Włoch, Francji, Finlandii i Hiszpanii. Konsorcjum AFINET podejmuje działania na szczeblu unijnym w celu wdrożenia wyników badań związanych z agroleśnictwem do praktyki rolniczej. W ramach projektu została utworzona także Europejska sieć współpracy i partnerstwa pomiędzy rolnikami, jednostkami naukowymi i ekspertami z zakresu agroleśnictwa obejmująca 9 Regionalnych Sieci na Rzecz Agroleśnictwa (RAINs). Jedna z sieci RAIN działa również w Polsce. Partnerem odpowiedzialnym za rozwój polskiej sieci RAIN jest IUNG. Szczegółowe informacje nt. projektu znajdują się na stronie http://www.eurafagroforestry. eu/pl/afinet.