Newsletter nr 3
„Innowacyjny model produkcji, przetwórstwa i dystrybucji ziół w Dolinie Zielawy”
styczeń - marzec 2019
Operacja
Grupa Operacyjna: agroleśnictwo w Dolinie zielawy
Celem operacji jest opracowanie i wdrożenie kompleksowego, nowego modelu uprawy, zbioru, zarządzania gospodarstwem rolnym i produkcją za pomocą nowego systemu oraz modelu przetwórstwa w wyniku, którego powstaną dwa końcowe nowe produkty, które zostaną wprowadzone na rynek za pomocą ulepszonej metody marketingowej. W wyniku realizacji operacji zostaną osiągnięte następujące wyniki/efekty: opracowanie i wdrożenie dwóch nowych: produktów, procesów i metod organizacji oraz jednej metody marketingu.
InforMacje o oPeracjI www.lubelskieziola.iung.pl
KONTAKT:
Fundacja Rozwoju Lubelszczyzny
– Lider Operacji ul. Józefa Franczaka „Lalka” 43, 20-325 Lublin tel. 81 710 19 00, wew. 2 e-mail: biuro@fundacja.lublin.pl
www.fundacja.lublin.pl
„Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie” Instytucja Zarządzająca PROW 2014-2020 – Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Publikacja opracowana przez Fundację Rozwoju Lubelszczyzny, współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Działania 16 „Współpraca” Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014-2020
Innowacyjny model produkcji, przetwórstwa i dystrybucji ziół w Dolinie Zielawy
Newsletter nr 3
Czarny bez (Sambucus nigra)
Czarny bez (Sambucus nigra) to gatunek rośliny należący do rodziny piżmaczkowatych. Klasyfikacja tej rośliny w odniesieniu do gatunku jest niejasna ze względu na szerokie jej rozprzestrzenienie i dużą zmienność morfologiczną. Zazwyczaj jest to wysoki krzew osiągający wysokość do 10 m, o żywotności ponad 25 lat. Inne nazwy tego gatunku, popularnie stosowane to: bez lekarski, bez pospolity, bzowina, bzina, buzina, hyczka, baźnik, bestek, bez apteczny, bzowina czarna, bez dziki, gołębia pokrzywa, holunder. W Europie jest szeroko rozpowszechniony, a w Polsce jest gatunkiem pospolitym występującym na obszarze całego kraju. Wykorzystywany jest jako roślina lecznicza, kosmetyczna, ozdobna oraz jadalna. Spożywanie niedojrzałych i surowych owoców bzu czarnego może skutkować zatruciem. Wszystkie części tej rośliny w różnym stopniu zawierają trujące glikozydy cyjanogenne: sambunigrynę i sambucynę.
Czarny bez jest uważany za jedną z najstarszych roślin leczniczych. Od czasów epoki kamiennej, o czym świadczą wykopaliska archeologiczne, uważany był za siedlisko dobroczynnych mocy. W wierzeniach europejskich ludów kontakt z tą rośliną „nasycał” życiową energią, zwalczał przygnębienie, wzmacniał psychikę, zwiększał witalność, pozwalał na długo zachować młodość i atrakcyjny wygląd. Chronił także zwierzęta przed chorobami. W starożytnym Egipcie stosowano go do leczenia oparzeń. W medycynie tradycyjnej ekstrakt z bzu czarnego używano do leczenia cukrzycy.
Czarny bez jest niczym naturalna apteka. Produktem zielarskim są kwiaty i dojrzałe czarne owoce. Ponadto właściwości lecznicze mają kora, korzenie i liście. Kwiaty bzu zawierają dużo flawonoidów i kwasów fenolowych, a ponadto kwasy organiczne, sterole, garbniki, olejki eteryczne, triperteny, sole mineralne. Taka kompozycja składników decyduje o właściwościach napotnych i przeciwgorączkowych kwiatów. Ponadto działa też moczopędnie, uszczelnia ściany naczyń włosowatych i poprawia ich elastyczność. Ze względu na właściwości przeciwzapalne stosuje się je także do 2
płukania chorego gardła i okładów przy zapaleniu spojówek. Jeszcze większą różnorodność substancji kryją w sobie owoce czarnego bzu, które zawierają: pektyny, garbniki, kwasy owocowe, witaminy, szczególnie dużo witaminy C i prowitaminy A. Poza tym zawierają także: wapń, potas, sód, glin i żelazo. Poza właściwościami napotnymi i moczopędnymi mają też działanie lekko przeczyszczające i przeciwbólowe. Należą też do tzw. środków czyszczących krew, dlatego poleca się je jako lek odtruwający i pomagający usuwać z organizmu szkodliwe produkty przemiany materii
Innowacyjny model produkcji, przetwórstwa i dystrybucji ziół w Dolinie Zielawy oraz toksyny w chorobach reumatycznych i skórnych. Owoce czarnego bzu są też stosowane w stanach zapalnych żołądka i jelit, a także jako pomocniczy lek przeciwbólowy w nerwobólach i rwie kulszowej. Owoce są jednym ze składników preparatów stosowanych m.in.: przy zaparciach i chorobach skóry, głównie łuszczycy. Są też podstawą mieszanek o działaniu przeciwzapalnym i napotnym, pomocnych zwłaszcza przy przeziębieniu i kaszlu. Potwierdzono także skuteczność i bezpieczeństwo wykorzystania ekstraktu z owoców i liści jako naturalnego środka antydepresyjnego. Ponadto poprawia on działanie systemu immunologicznego ze względu na zawartość w owocach naturalnych polifenoli, w tym antocyjanów. Ma również działanie przeciwwirusowe i przeciwbakteryjne. Inne ciekawe zastosowania posiadają: barwnik pozyskiwany z soku owoców, który wykorzystuje się do farbowania jedwabiu, podbarwiania win oraz pędy z których otrzymuje się wywary do ekologicznego zwalczania kretów, nornic,
Newsletter nr 3
kapustnika bielinka i mszyc. Ich biały rdzeń znalazł zastosowanie w technice mikroskopowej do sporządzania preparatów oraz w zegarmistrzostwie do czyszczenia delikatnych mechanizmów. Plantacje bzu czarnego w Polsce są rzadkim widokiem. Jednak ze względu na jego walory lecznicze, plonotwórczość oraz niewygórowane wymagania w zakresie uprawy zaczyna on budzić zainteresowanie plantatorów. Ta ciekawa roślina będzie przedmiotem badań w ramach Operacji „Innowacyjny model uprawy, przetwórstwa i dystrybucji ziół w Dolinie Zielawy” realizowanej przez Grupę Operacyjną EPI „Agroleśnictwo w Dolinie Zielawy”. Operacja uzyskała wsparcie w ramach Działania Współpraca Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2014-2020. Jednym z działań operacji jest założenie plantacji bzu czarnego z miodunką plamistą i przetacznikiem leśnym w uprawie współrzędnej. Informacja została opracowana przez Pana Roberta Wójtowicza na podstawie ogólnodostępnych
3
materiałów online oraz innych publikacji online na temat tej rośliny.
Innowacyjny model produkcji, przetwórstwa i dystrybucji ziół w Dolinie Zielawy
Newsletter nr 3
(Pulmonaria) Miodunka (Pulmonaria) to rodzaj roślin z rodziny ogórecznikowatych. Wyróżnia się w obrębie tego rodzaju 14 gatunków. Występuje niemal w całej Europie aż po Azję Środkową, natomiast w Polsce na stanowiskach naturalnych występuje rzadko. W stanie dzikim spotyka się jej 4 gatunki: miodunka ćma, miodunka miękkowłosa, miodunka wąskolistna, oraz miodunka plamista (Pulmonaria officinalis) zwana również lekarską. Uprawiana jest też jako roślina ozdobna w przydomowych ogródkach. Dawniej miodunkę nazywano płucnikiem, a jej nazwa łacińska Pulmonaria także wskazuje na związek z płucami.
Miodunka wąskolistna
Jest byliną dorastającą do 15-30 cm wysokości, posiadającą czarne i silnie rozgałęzione kłącze. Kwitnie wczesną wiosną od marca do maja. Ma szerokie owalne liście, które są nakrapiane białymi kropkami. Kolor kwiatów wskazuje na etap rozwoju rośliny. Kwiaty są silnie miododajne, stąd nazwa miodunka. Najlepiej rośnie w półcieniu, na żyznej, wilgotnej i bogatej w próchnicę glebie. Jest rośliną mrozoodporną. Rozmnaża się przez nasiona, sadzonki lub podział. Podobnie jak miodunka ćma (Pulmonaria obscura), miodunka plamista posiada właściwości lecznicze. Surowcem zielarskim jest ziele (Herba pulmonariae). Zawiera ono saponiny, flawonoidy, kwasy organiczne, śluzy (kleje roślinne), garbniki, sole mineralne, alantoinę, witaminę C oraz 2,5% krzemionki. Dzięki znacznej zawartości śluzu korzystnie wpływa na drogi oddechowe, przyspiesza gojenie się uszkodzonej tkanki płuc, zwapnienie ognisk gruźliczych, usuwanie wydzielin z górnych dróg oddechowych, pobudza ruchy ich nabłonka rzęskowego. Stosuje się ją, w mieszance z innymi ziołami, jako środek wyksztuśny przy przewlekłym nieżycie oskrzeli oraz wspomaga organizm przy chorobach gruźlicy i zapaleniu płuc. Jest skuteczna przy dolegliwościach żołądkowych, głównie w celu złagodzenia wrzodów żołądka i jelit oraz by zatrzymać biegunkę. Dzięki garbnikom ogranicza nadmierną pracę jelit. Wspomaga gojenie się ran ze względu na właściwości ściągające. Ponadto ma działanie moczopędne i przeciwkamiczne. Dzięki zawartości glikozydów, kemferolu i kwercetyny miodunka sprawdza się przy chorobie nerek i dnie moczanowej. Najważniejsza jadnak wydaje się duża zawartość polifenoli, które decydują o silnych właściwościach
antyutleniających, które zostały dobrze udokumentowane. Zdaniem ekspertów właściwości te mogą stać się w przyszłości sposobem na profilaktykę schorzeń neurodegeneracyjnych, takich jak: demencja, parkinson i alzheimer. Dzisiaj miodunka, jako roślina lecznicza, niestety dość rzadko jest stosowana w ziołolecznictwie. Choć badania naukowe na temat właściwości miodunki są nieliczne, to potwierdzają wielowiekową mądrość jej prozdrowotnego zastosowania. 4
Innowacyjny model produkcji, przetwórstwa i dystrybucji ziół w Dolinie Zielawy Mając na uwadze walory lecznicze miodunki oraz rzadkie jej występowanie w naturalnym środowisku w Polsce, badania nad tą rośliną, jej uprawą oraz wykorzystaniem zostały zaplanowane w ramach Operacji „Innowacyjny model uprawy, przetwórstwa i dystrybucji ziół w Dolinie Zielawy”. Operacja jest realizowana przez Grupę Operacyjną „Agroleśnictwo w Dolinie Zielawy” w ramach Działania Współpraca Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2014-2020. W ramach operacji jest zakładana pierwsza w Polsce, towarowa plantacja bzu czarnego z miodunką plamistą w uprawie współrzędnej. Ten typ uprawy polega na uprawie dwóch lub więcej roślin na tym samym polu i w tym samym czasie. Pasy muszą być wystarczająco szerokie, aby możliwa była niezależna uprawa poszczególnych gatunków, a jednocześnie na tyle wąskie, aby mogło zachodzić wzajemne oddziaływanie roślin na siebie.
Newsletter nr 3
uprawa współrzędna (polikultura)
RÓŻA POMARSZCZONA I RÓŻA DZIKA w uprawie współrzędnej z maliną arktyczną
Miodunka plamista
MaLINa arKTyczNa Malina arktyczna Rubus arcticus to niewielka roślina dorastająca do 20 cm wysokości, rozrastająca się za pomocą podziemnych rozłogów w dość szybkim tempie zarastając teren, na którym jest posadzona. Może być stosowana jako roślina okrywowa, gdyż doskonale chroni przed rozrastaniem się chwastów. W stanie naturalnym występuje powszechnie na Syberii i w Skandynawii oraz rzadziej w krajach bałtyckich. W Polsce w stanie naturalnym praktycznie nie występuje. Z przekazów ludowych wynika, że kiedyś spotykana była w okolicach Kodnia na Zachodnim Polesiu. Roślina ta doskonale adaptuje się w polskich warunkach i nadaje się do uprawy, ale dotychczas nie została do uprawy wprowadzona. Lubi stanowiska kwaśne, ale rośnie też na innych stanowiskach, dobrze dostosowuje się do zmiennych warunków, toleruje też gleby piaszczyste i suche. Kwitnie obficie w maju, tworząc dekoracyjne różowe niewielkie kwiaty. Czasami powtarza kwitnienie. Lubi stanowiska nasłonecznione i półcieniste. Jest bardzo odporna na mróz.
Informacja została opracowana przez Pana Roberta Wójtowicza na podstawie materiałów ogólnodostępnych online oraz innych publikacji na temat tej rośliny.
5
Innowacyjny model produkcji, przetwórstwa i dystrybucji ziół w Dolinie Zielawy
W Skandynawii porasta lasy liściaste, mieszane, jak i iglaste, pobocza dróg, tereny ruderalne, ogródki przydomowe, gdzie stosuje się ją jako roślinę zadarniającą. Dobrze czuje się w towarzystwie róż ozdobnych, róży pomarszczonej i róży dzikiej, a także azalii i rododendronów. Tworzy niewielkie czerwone owoce nieco mniejsze od owoców maliny. Na jednej roślinie pojawia się zwykle kilka owoców, które chowają się pod liście, co może utrudniać zbiór, tym bardziej, że późnym latem liście przebarwiają się na purpurowo. Owoce są gotowe do zbioru w końcu lipca i na początku sierpnia. Zbioru należy dokonywać ręcznie, tak też są zbierane ze stanu naturalnego. Owoce są bardzo cennym surowcem, z którego wytwarza się powidła, soki, likiery, a także są poszukiwanym surowcem zielarskim, szczególnie w postaci liofilizowanej. Jako surowiec zielarski do suszenia pozyskuje się też liście maliny arktycznej w okresie kiedy są jeszcze zielone. Zarówno suszone owoce, jak i liście służą jako cenne składniki mieszanek
herbacianych w kompozycjach np. z owocami róży dzikiej i róży pomarszczonej, kwiatostanem lipy, kwiatem bzu czarnego, suszonymi owocami bażyny i bzu czarnego. Owoce mają dużą zawartość witaminy C oraz antyoksydantów, dawniej były stosowane przez myśliwych jako lekarstwo na szkorbut. Zawierają również cenny olejek eteryczny, a także dużą ilość minerałów. W Skandynawii i na Syberii suszone owoce i liście były wykorzystywane zgodnie z tradycją ludową do komponowania herbatek napotnych, jako doskonały środek na przeziębienia oraz zwiększenie odporności. Obecnie owoce są wykorzystywane również w przemyśle kosmetycznym, w szczególności w kosmetykach naturalnych, w których ekstrakt z maliny arktycznej dostarcza skórze znacznych ilości witamin, biorących czynny udział we wszystkich procesach metabolicznych komórek skóry. Dzięki temu skóra staje się bardziej elastyczna. Mają wpływ na regulację odnowy komórkowej oraz przywracają równowagę tłuszczów. Malina arktyczna w produktach kosmetycznych przyczynia się również do zwalczania podrażnień i stanów zapalnych. Nasiona maliny arktycznej są także poszukiwanym surowcem często wykorzystywanym w różnego rodzaju peelingach oraz scrubach do ciała, gdyż skutecznie oczyszczają, wygładzają i wzmacniają skórę. Pomimo powszechności występowania maliny arktycznej w Skandynawii dostępność surowca w postaci owoców i liści jest niewielka ze względu na rozproszone stanowiska tej rośliny na terenach mało zaludnionych, co wpływa na niską opłacalność zbioru. Na niektórych terenach Syberii ze względu na degradację środowiska, która wynika z intensywnej gospodarki zasobami naturalnymi, malina arktyczna niemal całkowicie zanika. Intensywna działalność człowieka spowodowała, że roślina ta wyginęła w Polsce. Wprowadzenie jej do uprawy w polikulturze np. z różą pomarszczoną i różą dziką wydaje się
6
Newsletter nr 3
bardzo wskazane ze względu na odbudowę bioróżnorodności i równowagi środowiska, jak również ze względu na fakt, że takie uprawy poprawiłyby ekonomikę gospodarstw rolnych. Ze względu na niewielkie wymagania maliny arktycznej co do stanowiska oraz tolerowanie sąsiedztwa róży pomarszczonej i róży dzikiej wydaje się zasadne zastosowanie ich w uprawie współrzędnej. Wydaje się również możliwe założenie uprawy w tak skomponowanych zagonach, aby zmechanizować zbiór owoców róży. Różę należałoby posadzić w rzędach oddalonych od siebie o 4 m, krzewy w rzędach co 1,5 m, a w przypadku Rosa rugosa ‚Belle Poitevine’ co 1,8 m. Taki rozstaw nasadzeń spełnia też wymogi ARiMR, co do minimalnej obsady roślin na 1 ha. Zbiór płatków róży, owoców i liści maliny arktycznej musi być przeprowadzony ręcznie. Zbiory poszczególnych surowców nie kolidowałyby ze sobą z uwagi na to, że ręczny zbiór płatków róży miałby miejsce w VI, ręczny zbiór owoców i liści maliny w VII–VIII, natomiast ręczny lub mechaniczny zbiór owoców róży miałby miejsce w IX–X w zależności od odmiany. ODMIaNy róŻy pOMarSzczONEj DO uprawy wSpółrzĘDNEj z MaLINĄ arKTyczNĄ Kilka odmian rosa rugosa nadaje się do uprawy w polikulturze z maliną arktyczną, tak jak i róża pomarszczona bezodmianowa oraz róża dzika. Odmianą, którą można zastosować w uprawie współrzędnej z maliną arktyczną jest Rosa rugosa ‚Belle Poitevine’ tworząca duże owoce pozostające na krzewie do późnej jesieni. Jest to odmiana róży pomarszczonej, uzyskana w 1894 roku przez F.G.L. Bruarta (Francja), siewka Rosa rugosa var. Regeliana o dużych, silnie pachnących wielopłatkowych półpełnych kwiatach (ok. 16 płatków) o średnicy ok. 10 cm oraz dużych owocach pozostających na krzewie do późnej jesieni. Jest odporna
Innowacyjny model produkcji, przetwórstwa i dystrybucji ziół w Dolinie Zielawy
na mróz, choroby i zacienienie. Powtarza kwitnienie VI–X. Polecana jest przez Szwedzkie Towarzystwo Miłośników Róż do sadzenia na północy Szwecji. Krzewy dorastają do 1 m wys. i 1,8 m szer. Płatki i owoce są cennym surowcem zielarskim, nadają się na przetwory oraz do suszenia jako późniejszy składnik herbatek. Do nasadzeń w polikulturze z maliną arktyczną nadaje się też Rosa rugosa ‚Roseraie de l’Hay’. Jest to odmiana wyhodowana przez Jules’a Gravereaux (Francja, 1901), jest siewką Rosa rugosa var. rubra Rehd. Powszechnie jest uznawana za najlepszą odmianę rosa rugosa o niezwykle aromatycznych płatkach pełnych (26–40 płatków), płaskich, zebranych w niewielkie kwiatostany. Kwiaty nadają się doskonale na konfitury i na susz do herbatek. Mają silny zapach goździków. Roślina rodzi równie wartościowe i duże owoce o podwyższonej zawartości witaminy C. W okresie VI–X kilkakrotnie powtarza kwitnienie. Róża ta jest niezwykle odporna na suszę, toleruje mniej żyzną glebę i jest bardzo odporna na choroby grzybowe oraz mróz. Krzew dorasta do 2 m wysokości oraz 1,5 m szerokości. Do uprawy w takiej polikulturze można również wprowadzić odmiany kwaśnolubne róży pomarszczonej, takie
jak: Rosa Rugosa odmiana ‘Scarlet Pavement’ i Rosa rugosa odmiana ‘Dwarf Pavement’, różę pomarszczoną bezodmianową oraz różę dziką.
Newsletter nr 3
Zaleca się obsypanie posadzonych krzewów korą sosnową w celu utrzymania wilgotności gleby oraz aby zapobiec wzrostowi chwastów. Zaleca się również wysypanie kory sosnowej w miejscu posadzenia maliny arktycznej, przy czym w obu przypadkach nie musi to być kora przekompostowana. Prowadzenie takiej plantacji daje przede wszystkim korzyści ekonomiczne, bo zwiększa dochodowość gospodarstwa rolnego z ha oraz ekologiczne, bo wzbogaca bioróżnorodność, wprowadzając do uprawy ginące gatunki dziko rosnące. Plantacja taka jest również bardzo miododajna.
zaKłaDaNIE uprawy wSpółrzĘDNEj róŻy pOMarSzczONEj LuB róŻy DzIKIEj I MaLINy arKTyczNEj Różę pomarszczoną należy wysadzić w rzędach oddalonych od siebie o około 4 m, aby umożliwić mechanizację zbioru. W rzędzie należy wysadzić rośliny w odległości 1,5 m. Z obserwacji maliny arktycznej w jej środowisku naturalnym oraz z doświadczeń ogrodników fińskich wynika, że należy wysadzać 10 sadzonek na 1 m2 w takich zagonach, aby nie niszczył ich wjeżdżający na plantacje sprzęt. Sadzonki maliny arktycznej można dzielić przed wysadzeniem na stanowiska stałe. Różę należy sadzić w dołki o głębokości 50 cm i szerokości 30 cm. Na dno należy włożyć trochę obornika, następnie kory sosnowej i ziemi, aby roślina w miarę wzrostu mogła czerpać stamtąd składniki odżywcze. Sadzonkę w dołku należy obsypać ziemią wymieszaną z korą sosnową, niewielką ilością węgla brunatnego i torfu kwaśnego.
Niniejszy artykuł jest oparty na Pracy Dyplomowej pani Barbary Baj Wójtowicz „Uprawa ziół w systemach współrzędnych” (strony 22-26) opracowanej w ramach Studiów Podyplomowych „Rośliny i surowce roślinne dla zdrowia – jakość i wykorzystanie” wykonanej pod kierunkiem prof. dr hab. Ewy Osińskiej na Wydziale Ogrodnictwa, Biotechnologii i Architektury Krajobrazu SGGW w Warszawie, Warszawa 2018.
7
Innowacyjny model produkcji, przetwórstwa i dystrybucji ziół w Dolinie Zielawy
Newsletter nr 3
Najważniejsze wydarzenia z udziałem członków Grupy Operacyjnej
Konferencja
„Perspektywy rozwoju systemów rolnoleśnych (agroleśnictwa) w Polsce”
W dniu 25 stycznia 2019 roku w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie odbyła się Konferencja „Perspektywy rozwoju systemów rolno-leśnych (agroleśnictwa) w Polsce”, w której uczestniczyli przedstawiciele naszej Grupy Operacyjnej – Panie: Barbara Baj Wójtowicz, prof. Ewa Osińska,
dr inż. Wiesława Rosłon, Małgorzata Gałczyńska i Pan dr Robert Borek. Spotkanie zostało zorganizowane przez IUNG w Puławach we współpracy z SGGW w Warszawie. Podczas konferencji Pani Barbara Baj Wójtowicz wygłosiła referat pt. Produkcja ziół w systemie rolno-leśnym. Podczas wystąpienia Pani Bar-
Innowacyjna uprawa ziół
– spotkania promujące efekty realizacji Operacji W dniach 27-28 lutego 2019 roku w Gminnym Ośrodku Kultury w Sosnówce odbyły się spotkania promujące efekty realizacji Operacji „Innowacyjny model produkcji, przetwórstwa i dystrybucji ziół w Dolinie Zielawy”. Spotkania zostały
zorganizowane we współpracy z Urzędęm Gminy Tucznia, Urzędem Gminy w Sosnówce oraz Gminnym Ośrodkiem Kultury w Sosnówce. Celem spotkań było przekazanie praktycznej wiedzy i doświadczeń rolnika oraz współpra-
8
bara Baj Wójtowicz podzieliła się m.in. swoimi doświadczeniami związanymi z zakładaniem plantacji w polikulturze, takich gatunków roślin, jak: bez czarny i miodunka plamista; bez czarny i przetacznik leśny; róża owocowa (Rosa Rugosa Hansa) i malina moroszka.
cujących z nim jednostek naukowo-badawczych z prac prowadzonych w gospodarstwie w Sosnówce w ramach Operacji. Uczestnicy spotkań zapoznali się m.in. z zagadnieniami dotyczącymi uprawy w monokulturze gatunków dziko rosnących roślin zielarskich, takich jak: pokrzywa, ostrożeń warzywny, rzepik oraz w uprawie współrzędnej (polikulturze): róży dzikiej, róży pomarszczonej, maliny moroszki (gatunek pod całkowitą ochroną w Polsce), bzu czarnego, miodunki pospolitej i przetacznika leśnego. Po seminariach odbyły się wizyty w gospodarstwie Pani Barbary Baj Wójtowicz w Sosnówce.