Η Κατοίκηση του Νερού: Από τους Λιμναίους oικισμούς στο Tokyo Bay by GRADreview

ΚΑΠΡΟΥΛΙΑ ΧΑΪΔΩ

H κατοίκηση του Νερού

Από τους λιμναίους οικισμούς στο Tokyo Bay

Ερευνητικό θέμα

Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Ακαδημαϊκό Έτος: 2016 - 2017

Η κατοίκηση του Νερού: Από τους λιμναίους oικισμούς στο Tokyo Bay Καπρούλια Χάιδω Επιβλέπων: Λ. Παπαδόπουλος

Φεβρουάριος 2016

Περίληψη

Κατά τη διάρκεια του 21ου αιώνα, η αύξηση της στάθμης των υδάτων εξαιτίας της υπερθέρμανσης του πλανήτη και των φυσικών καταστροφών θα προκαλέσει σοβαρά προβλήματα, ιδίως στις παράκτιες και παραποτάμιες περιοχές που βρίσκονται σε χαμηλό έδαφος κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας. Ο φόβος της πλημμύρας είναι πιο μεγάλος από ποτέ. Η ανάγκη εύρεσης νέων τρόπων κατοίκησης καθώς και στρατηγικών που θα μπορούν να προσαρμοστούν στις νέες συνθήκες είναι μεγάλη. Οι τυπικές λύσεις περιλαμβάνουν αντιπλημμυρικά έργα και φράγματα, όμως τα μέτρα αυτά συχνά δεν είναι πάντοτε καλά ενσωματωμένα στην συνολική αρχιτεκτονική και το σχεδιασμό του τοπίου ενώ έχουν και μεγάλο κόστος, στο οποίο τα αναπτυσσόμενα κράτη δεν μπορούν εύκολα να ανταπεξέλθουν. Αυτή η εργασία, μελετά αρχιτεκτονικές πρακτικές που μπορούν δώσουν λύση στο πρόβλημα της ανόδου της στάθμης της θάλασσας και των ποταμών στις σύγχρονες πόλεις, με κύριο άξονα μία επιθετική στρατηγική, αυτή της επέκτασης της πόλης στο νερό.

Abstract

During the 21th century, sea level rise due to global warming and natural disasters will cause serious problems, particularly in coastal and riverside areas in low lying areas. The fear of flood is bigger than ever. The demand of new ways of living and strategies that can adapt to the new conditions is big. Typical solutions include flood control projects and dams, but these measures are often not always well integrated in the overall architecture and landscape and are high-priced, being inaccessible to many developing countries. This study, investigates architectural practices that can solve the problem of sea level rise in modern cities by focusing on the strategy of attack (or advance the line), i.e. an urban expansion on the water.

Carlo Scarpa. Monumento alla Partigiana. Venezia. Στο: divisare.com

Προοίμιο

Το παρόν τεύχος συντάχθηκε στα πλαίσια εκπόνησης της Ερευνητικής Εργασίας από τη φοιτήτρια του Τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, Καπρούλια Χάιδω, στο ακαδημαϊκό έτος 2016-2017. Στην εργασία με τίτλο ‘‘Η κατοίκηση του νερού: Aπό τους λιμναίους οικισμούς στο Tokyo Bay’’, μελετώνται τρόποι εξάπλωσης του ανθρώπου πάνω στο νερό, με αφορμή την άνοδο της στάθμης των υδάτων. Η σύνταξη του τεύχους βασίστηκε στη μελέτη βιβλίων, επιστημονικών άρθρων και εκθέσεων, η επεξεργασία των οποίων οδήγησε σε χρήσιμα συμπεράσματα αλλά και νέους προβληματισμούς για περαιτέρω μελέτη. Στο σημείο αυτό κρίνεται απαραίτητο να ευχαριστήσω όλους όσους βοήθησαν στην παρούσα έρευνα και ιδιαίτερα τον επιβλέποντα καθηγητή μου κ. Λ. Παπαδόπουλο για την καθοδήγησή του.

Ο φόβος του νερού

Επί των υδάτων

Αρχιτεκτονική στο νερό. Σχεδιαστικό αίτημα για τις αναπτυσσόμενες περιοχές;

Το νερό δεν είναι μία μεταφορά Παράρτημα Βιβλιογραφία

1.1 1.2 1.3 1.4 1.5

11 14 16 21 25 28

Η σχέση του ανθρώπου με το νερό Η διερεύνηση του ανοίκειου στο στοιχείο του νερού Το πρόβλημα Περιοχές σε κίνδυνο Τρόποι αντιμετώπισης

2.1 Μία σύντομη παράθεση 2.1.1 Πασσαλόπηκτες κατασκευές 2.1.2 Πλωτές κατασκευές 2.2 Κατοίκηση των υδάτων 2.2.1 Lake Tahoe, Frank Lloyd Wright 2.2.2 Floating house, MOS 2.3 Νησίδες πολιτισμού 2.3.1 Manifesta 11 pavilion, ETH 2.3.2 Rotterdam Floating Pavilion, Deltasync + Public Domain Architects 2.4 Ποιητικές εκδοχές της πλευστότητας 2.4.1 Teatro del Mondo, Aldo Rossi 2.4.2 Floating Monolith, Jean Nouvel 2.5 Πλωτές διαδρομές 2.5.1 Floating piers, Christo & Jeanne-Claude 2.5.2 Karabournaki pier, Enric Miralles 2.6 Θαλάσσιες μητροπόλεις 2.6.1 Tokyo Bay Masterplan, Kenzo Tange 2.6.2 Waterfront City, OMA 2.6.3 Marine City Project, Kiyonori Kikutake

35 38 50 65 68 70 73 75 78 81 85 88 93 97

3.1 Περιοχές σε κρίση 3.1.1 Μαλδίβες νήσοι: Resort Islands 3.1.2 Μπαγκλαντές: Dhaka & Natore District 3.1.3 Βιετνάμ: Halong Bay 3.1.4 Νιγηρία: Lagos 3.2 Στρατηγικές σχεδιασμού 3.2.1 Τρόποι πρόληψης 3.2.2 Επιθετικές επεμβάσεις

101 104 108 114 118 123 125 129

135

141

Ο Φόβος του Νερού 11

‘’Η θάλασσα! Η θάλασσα! Είναι το κατεξοχήν πεδίο στο οποίο ασκούνται οι ανθρώπινες δυνάμεις, και το καράβι είναι το πραγματικό όχημα του πολιτισμού!’’ Τα Τέκνα του πλοιάρχου Γκραντ, το μυθιστόρημα του Ιουλίου Βερν που δημοσιεύτηκε το 1867-1868.

1.1 Η σχέση του ανθρώπου με το νερό

Από τις 25 μεγαλύτερες πόλεις στον κόσμο, οι 21 βρίσκονται κοντά στον ωκεανό, τη θάλασσα, ή ένα μεγάλο ποταμό.1 Οι άνθρωποι έχουν εγκατασταθεί κοντά στο νερό, διότι μετριάζει τη ζέστη και στις περιπτώσεις λιμνών και ποταμών παρέχει πόσιμο νερό. Το έδαφος συνήθως είναι σε χαμηλό υψόμετρο και συχνά επίπεδο. Ακόμη αναλύσεις των χωρικών δεδομένων για όλο τον κόσμο, αποκαλύπτουν ότι πάνω από το 50% του παγκόσμιου πληθυσμού ζει σε απόσταση μικρότερη των 3 χλμ από το πλησιέστερο ποτάμι ή λίμνη. Η πλειοψηφία του παγκόσμιου πληθυσμού εξακολουθεί να ζει σε κοντινή απόσταση από ένα ποτάμι ή λίμνη.2 Το άνοιγμα προς το νερό και ιδιαίτερα προς τη θάλασσα αποτελούσε πάντα στόχο των κοινωνιών. Αποτέλεσε μία επιφάνεια μεταφορών, εμπορίου και ναυσιπλοοΐας από το 2500 π.Χ., με τα αιγυπτιακά πλοία, που είχαν επίπεδο πάτο και ύστερα με την ανάπτυξη των ιστιοφόρων των Κυκλάδων, που ήταν εφοδιασμένα με πανιά, έμβολο και καρίνα. Προσέφερε εύκολη πρόσβαση σε φυσικούς πόρους, ανάπτυξη της αλιείας αλλά και εύκολες μετακινήσεις. Χάρη στην ανάπτυξη των συγκοινωνιών του νερού, άνθησε και η ποταμοπλοΐα. Διαμέσου του Τίγρη, του Ευφράτη και του Νείλου, οι κάτοικοι άρχισαν να έρχονται σε επαφή με τη θάλασσα. Στα ποτάμια αυτά, η πλεύση γινόταν με λέμβους και σχεδίες από φουσκωμένα ασκιά ενωμένα μεταξύ τους, που έπλεαν παράλληλα με τα ρεύματα.3 ‘’Η θάλασσα! Η θάλασσα! Είναι το κατεξοχήν πεδίο στο οποίο ασκούνται οι ανθρώπινες δυνάμεις, και το καράβι 1. Helders, S. (2005). Thirty most populous cities in the world [online]. Στο: www.worldgazetteer.com. [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016] 2. Kummu, M., de Moel, H., Ward, PJ., Varis, O. (2011). How Close Do We Live to Water? A Global Analysis of Population Distance to Freshwater Bodies. PLoS ONE 6(6): e20578. 3. Braudel, F. (1985). Η μεσόγειος: Ο χώρος και η ιστορία. Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια. σελ. 82

είναι ο πραγματικό όχημα του πολιτισμού! Είκοσι μίλια έρημος χωρίζουν περισσότερο τους ανθρώπους από πεντακόσια μίλια ωκεανού. Είμαστε γείτονες από τη μια ακτή στην άλλη, ξένοι μόλις ανάμεσα μας βρεθεί ένα δάσος!’’ φαίνεται να λέει ο γεωγράφος Παγκανέλ, στα Τέκνα του πλοιάρχου Γκραντ4, Το νερό έχει τη δύναμη να ενώνει, να καταργεί σύνορα και να ενισχύει την αίσθηση της οικειότητας. Δεν έχει σημασία το ποια θάλασσα ή ποιος ποταμός είναι. Τα βιώματά μας, οι αισθήσεις και η φαντασία μας, είναι αυτά που μας οδηγούν στην απόκτηση της εμπειρίας του νερού και στη μύηση μας σε αυτό. Μέχρι τη σύγχρονη εποχή, η θάλασσα παρέμενε απέραντη και άγνωστη. Σύμφωνα με το Γιάννη Ζαχαριάδη, στο απόσπασμα της Ανάβασης5, η κραυγή των ελλήνων μισθοφόρων ‘’Θάλαττα! θάλαττα!’’6 δεν είναι μια κραυγή σύγχυσης και δέους αλλά μοιάζει περισσότερο με χαιρετισμό σε φίλο. Το ότι η θάλασσα που βλέπουν δεν είναι το Αιγαίο, αλλά μία άγνωστη δεν έχει τόση σημασία και το ποια είναι δεν αναζητάται καν. Η θάλασσα, σε αντίθεση με την εχθρική ενδοχώρα και τα αδιάβατα βουνά, είναι μια άκρη και ένα όριο, που κάνει τον κόσμο κατανοητό, και είναι συνεπώς Πατρίδα.7 Σημασία δεν έχει το νερό, το ποτάμι ή η θάλασσα αυτή καθαυτή, αλλά η συνολική εικόνα και εμπειρία που έχουμε για αυτό, το νόημα και η αξία που του αποδίδουμε. 4. Verne. J. (1868). Les Enfants du capitaine Grant. France: Pierre-Jules Hetzel 5. Ξενοφών, Κύρου Ανάβασις, Στο: Στεφανόπουλου, Θ.Κ., Τσιτσιρίδη, Σ., Αντζουλή, Λ., Κριτσέλη, Γ. (2012). Ανθολογία Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας. Bιβλίο Δ’: 19 - 26. Κ.Ε.Γ. [online]. Στο: http://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/anthology/ literature/browse.html?text_id=245 [Τελευτ. επίσκεψη: Οκτώβριος 2016] 6. Η κραυγή,’’ Θάλαττα! Θάλαττα!’’, είναι η ιστορική φράση που θεωρείται ως λήξη των δεινών που πέρασαν 10.000 Έλληνες, μισθοφόροι, οι λεγόμενοι Μύριοι, κατά την επιστροφή τους, από την Ασία, στην Ελλάδα. 7. Ζαχαριάδης, Γ. (2006) 1.3.2 Θιν’ αλός. Στο: Κοτζιά, Κ., Κωνσταντόπουλος,Η.,Παπα δόπουλος, Λ., Φιλοξενίδου Κ. (2006) 10η Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής Βενετίας, Ελληνική συμμετοχή.Το Αιγαίο: Μια διάσπαρτη πόλη. Αθήνα: Υπουργείο Πολιτισμού, σελ. 200

1.2 Η διερεύνηση του ανοίκειου στο στοιχείο του νερού

Isle of the Dead, έργο του Arnold Bocklin. Στο: arnoldbocklin.org

Ο φόβος του νερού, προκύπτει από τη δυνατότητά του να καταστρέφει περιουσίες και οικισμούς και να ανοίγει το δρόμο στην απειλή, αλλά και εξαιτίας της ανησυχίας που παράγει, ως ταυτόχρονα οικείο και ανοίκειο στοιχείο. Βλέποντας τη θάλασσα με τα μάτια του ανθρώπου του παρελθόντος, σαν σύνορο, σαν εμπόδιο που εκτείνεται ως το βάθος του ορίζοντα, σαν έμμονη απεραντοσύνη, πανταχού παρούσα, θαυμαστή και αινιγματική, μπορούμε να καταλάβουμε γιατί ενώ μας είναι τόσο οικεία, δημιουργεί ταυτόχρονα και ανησυχία. Ο φόβος του νερού εξακολουθεί να υπάρχει από την αρχαιότητα έως και σήμερα. Ο εύκολος δρόμος που ανοίγουν τα ποτάμια και η θάλασσα σε εισβολείς και κάθε είδους εχθρούς της εκάστοτε ξηράς είναι ένας από αυτούς του λόγους και γι’ αυτό το νερό άρχισε να παίρνει μυθολογικές προεκτάσεις. Στη Γένεσις, γίνεται λόγος για μία παγκόσμια πλημμύρα, ικανή να εξαφανίσει όλα τα έμβια όντα από τη γη. Για το λόγο αυτό, θα κατασκευαζόταν μία, κιβωτός με μήκος 135 μ., πλάτος 22 μ. και ύψος 13 μ. περίπου. Η αφήγηση, όμως, της Γένεσης δεν αναφέρει τίποτα για καρίνα ή πλώρη ούτε για ιστία, κουπιά ή πηδάλια, και αυτό γιατί η κιβωτός θα έπρεπε απλά να επιπλέει.8 Οι πρώτοι θεοί της Μεσοποταμίας ξεπρόβαλλαν από το νερό. Το βαβυλωνιακό Έπος της Δημιουργίας9, ένα από τα σημαντικότερα έργα της περιοχής, περιγράφει το σχετικό μύθο της δημιουργίας των θεών και του κόσμου, με πρωταγωνιστές τον Apsu, την Tiamat και το Mammu, που εκπροσωπούν αντίστοιχα τον αρχέγονο Ωκεανό, την πολυτάραχη Θάλασσα και το θόρυβο των Υδάτων. Ο Apsu θεωρείται το γλυκό νερό, η υδάτινη άβυσσος από την 8. Baker, L. (2015). Built on water. Braun Publishing. σελ. 7 9. The Editors of Encyclopedia Britannica. (2000). Mesopotamian Mythology. Στο: Encyclopedia Britannica. [online]. Στο: https://www.britannica.com/topic/Mesopotamian-mythology [Tελευταία επίσκεψη Σεπτέμβριος 2016]

οποία τροφοδοτούνται όλες οι πηγές της Γης, η Tiamat το αλμυρό νερό, η θηλυκή προσωποποίηση της αβύσσου. Στους μύθους τους ήταν ιδιαίτερα έντονη η αναφορά στη ζωτική σχέση του ανθρώπου με το υγρό στοιχείο και μιλούσαν συχνά για μια παγκόσμια πλημμύρα.10 Ακόμη, το νερό ανοίγει το δρόμο στην απειλή. Δεν είναι τυχαίο που πολλοί παλιοί οικισμοί σε νησιά όπως οι Κυκλάδες ή οι νήσοι Sivaji στην Ινδία, είναι είτε χτισμένοι σε υψώματα απρόσιτα από τη θάλασσα, με την οποία επικοινωνούν μέσω άλλων απρόσιτων παραλιών, είτε είναι οχυρωμένοι με ψηλά τείχη. Μελετώντας τα νησιά Shivaji11 , τα οποία είναι χτισμένα ως φρούρια, μπορούμε να θεωρήσουμε το σχεδιασμό τους κυριολεκτικά και μεταφορικά ως μια απάντηση στον κατακτητή - είτε αυτοί είναι οι πειρατές του 17ου αιώνα, είτε είναι το νερό ως απειλή - για τις περιοχές που βρίσκονται σε κίνδυνο. Κάτω από τις επιφανειακές εικόνες του νερού, υπάρχει μία σειρά από εικόνες πιο βαθιές, αυτές μίας οικειότητας, πολύ βαθύτερης από αυτή της στεριάς. Σύμφωνα με τον G. Bachelard12 , η υλική φαντασία του νερού είναι ένας ιδιαίτερος τύπος φαντασίωσης. Συγκεκριμένα υπογραμμίζει: ‘’To νερό είναι πράγματι το διαβατάρικο στοιχείο. Είναι η κύρια οντολογική μεταμόρφωση ανάμεσα στη φωτιά και τη γη’’. O φόβος του γλυκού νερού, δεν έχει πάντα τις ίδιες αιτίες με αυτόν του αλμυρού. Η ανησυχία που προκύπτει από τα στάσιμα νερά των λιμνών μπορεί να εντοπιστεί στην ικανότητα τους να αντικατοπτρίζουν, όσα βρίσκονται κοντά ή πάνω σε αυτά,

Nήσοι Sivaji στην Ινδία. Στο: shivaji2016.wordpress.com

H Χώρα της Φολεγάνδρου. Στο: discovergreece.com

Entrapment, έργο του Tanapol Kaewpring. Στο: instagram.com/ tanapol_kaewpring/

10. Baker, L. (2015). Built on water. Braun Publishing. σελ. 7 11. (2016). Shivaji’s island forts [online] Στο: https://shivaji2016.wordpress.com/shivajis-island-forts [Τελευταία επίσκεψη 25 Αυγούστου 2016] 12. Bachelard, G., Τσούτη, Ε. (μτφρ). (1942). Το νερό και τα όνειρα. Δοκίμιο πάνω στη φαντασία της ύλης. Τέταρτη έκδοση.(1985). Αθήνα: Eκδόσεις Χατζηνικολή. σελ. 171

Νάρκισσος, έργο του Caravaggio. Στο: texnografia.blogspot.gr

Floating Monolith, Jean Nouvel. Στο: architectuul.com

δημιουργώντας είδωλα. Το στοιχείο αυτό της επανάληψης και του σωσία, ξυπνά μέσα μας την αίσθηση του ανοίκειου σύμφωνα με τον Φρόυντ13. Ίσως γιατί, με μία πρώτη ματιά σε ένα αντικείμενο και στο είδωλό του, αδυνατούμε στιγμιαία να εντοπίσουμε το έμψυχο από το άψυχο και αυτό μας προκαλεί τρόμο, φόβο και φρίκη. Έτσι το γλυκό νερό είναι πηγή πρόκλησης του ανοίκειου που προέρχεται από την επανάληψη, το όμοιο και την υποτιθέμενη ύπαρξη ενός σωσία. Αυτός που κοιτάζει το νερό, νιώθει πως διαλύεται, πως πεθαίνει. Σύμφωνα με τον Bachelard14, το νερό της θάλασσας είναι ένα απάνθρωπο νερό, καθώς υπολείπεται του πρώτου καθήκοντος, που έχει κάθε στοιχείο της φύσης, άξιο εκτίμησης. Αυτό του να υπηρετεί άμεσα τους ανθρώπους. Σε αντίθεση με το στάσιμο νερό που είναι ένα υπόδειγμα ηρεμίας και σιγής, το θαλασσινό νερό είναι ένα βίαιο στοιχείο. Για πολλούς, το νερό της θάλασσας είναι ένα νερό που μπορεί να μην δουν ποτέ. Αυθαίρετα συμπεραίνουμε πως η επαφή με το νερό για τους κατοίκους μίας παραθαλάσσιας πόλης, είναι αρκετή για να αποκτήσουν μια ολοκληρωμένη εμπειρία, γύρω από τη θάλασσα. Οι πρώτες όμως εμπειρίες, είναι οι αφηγηματικές. Τα παιδιά μαθαίνουν για τη θάλασσα μέσα από διηγήματα, ταινίες, ιστορίες ναυτικών, δημιουργώντας πολλές φορές φανταστικές εικόνες, που οδηγούν στη μυθοποίηση του στοιχείου του νερού. Ακόμη και οι μεσογειακοί λαοί, τείνουν να ταυτίζουν την έννοια της θάλασσας και του ωκεανού με τις εικόνες που έχουν από τη Μεσόγειο, μέχρι και σήμερα. Νομίζουμε πως όλες οι θάλασσες, είναι όμοιες με αυτές των καλοκαιρινών μας αναμνήσεων, στιλπνές και ατάραχες, 13. Freud, S. (1919), Βαϊκούση, Ε. (μτφρ). Το ανοίκειο. Αθήνα (2009): Πλέθρον. 1η έκδ. 14. Bachelard, G., Τσούτη, Ε.(μτφρ). (1942). Το νερό και τα όνειρα. Δοκίμιο πάνω στη φαντασία της ύλης. Τέταρτη έκδοση. (1985). Αθήνα: Eκδόσεις Χατζηνικολή. σελ. 171

κάτω από τον ήλιο. Όμως σχεδόν κάθε θάλασσα, είναι βίαιη και για όσους τη διασχίζουν και επιλέγουν να κατοικήσουν κοντά της, η ζωή τους είναι μία συνεχής πάλη ενάντια στον άνεμο.15 Παρόλα αυτά, σύμφωνα με τον Πώλ ντε Ρελ 16, στο Garden of Cymodoce, ‘’Τίποτα απ’ ότι έχει γεννηθεί πάνω στη γη δεν μου είναι πιο αγαπητό από τη θάλασσα, τον χαρωπό άνεμο, τον ουρανό και τον ζωογόνο αέρα. Ω θάλασσα, μου είσαι πιο αγαπητή κι απ’ τους πόθους του έρωτα, είσαι για μένα μία μάνα.’’ Το κάλεσμα του νερού απαιτεί κατά κάποιο τρόπο ολοκληρωτικό και εσώψυχο δόσιμο. Το νερό θέλει έναν κάτοικο. Καλεί σαν πατρίδα. Ο σύγχρονος άνθρωπος, έχει αποξενωθεί τόσο πολύ από την φύση που τείνει να την φοβάται, ενώ φαίνεται πως η αίσθηση του ανοίκειου και του ανέστιου που τον κατατρέχει, οφείλεται στο ότι δεν κατοικεί πλέον, με την πλήρη σημασία της λέξης.17 ‘’ Το πραγματικό ζήτημα της κατοικίας είναι το ότι οι θνητοί πρέπει πάντοτε να αναζητούν ξανά από την αρχή την ουσία της κατοίκησης, ότι πρέπει να μαθαίνουν από την αρχή την κατοίκηση’’ εξηγεί ο Μ. Heidegger18, εντοπίζοντας ως βασικό πρόβλημα του σύγχρονου ανθρώπου την έλλειψη ‘’εστίας’’ και διακρίνοντας το ζήτημα της ‘’κατοικίας’’ από την ‘’κατοίκηση’’, την οποία και θεώρησε ‘’τρόπο ύπαρξης’’ του ανθρώπου. Σύμφωνα με τον Heideger19, τα κτίρια είναι 15. Bachelard, G., Τσούτη, Ε.(μτφρ). (1942). Το νερό και τα όνειρα. Δοκίμιο πάνω στη φαντασία της ύλης. Τέταρτη έκδοση. (1985). Αθήνα: Eκδόσεις Χατζηνικολή. σελ. 171 16. ibid. σελ. 168 17. Ντρίβα, Λ. (2013). Η αιθητική πρόσληψη του τοπίου μέσω της διερεύνησης του ανοίκειου. Ερευνητική εργασία. Πολυτεχνείο Κρήτης: Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών 18. Λέφας, Π. (2008). Αρχιτεκτονική και κατοίκηση: Από τον Heidegger στον Koolhaas. Αθήνα: Eκδόσεις Πλέθρον. σελ.128 19. Ξηροπαΐδης, Γ. Χάιντεγκερ και αρτιτεκτονική. Παρατηρήσεις γύρω από ένα αμυιλεγόμενο θέμα. [online]. Στο: http://courses.arch.ntua.gr/fsr/142086/Xaintegker%20 kai%20arxitektoniki.pdf. [Τελευτ. επίσκεψη: Ιανουάριος 2017]

πάνω από όλα διαμεσολαβητικά αντικείμενα που μας φανερώνουν έναν κόσμο, και μας επιτρέπουν να εισέλθουμε σε ένα διάλογο με το περιβάλλοντα κόσμο και να ορίσουμε εκ νέου τη σχέση μας με τη φύση. Το υγρό στοιχείο είναι οικείο στον άνθρωπο πριν καν αυτός γεννηθεί, η απομάκρυνσή του όμως από τη φύση και τις ιδιαιτερότητές της έχει διαμορφώσει το φόβο του απέναντι σε αυτό. Στην προσπάθειά του ο άνθρωπος να έρθει σε επαφή με τη θάλασσα, βιώνει συνεχώς μία πρόσκρουση, είτε αυτή γίνεται με το ίδιο του το σώμα, είτε μέσω ενός πλοίου, είτε ακόμη επιλέγοντας να ζήσει στην επιφάνεια της. Σε ένα απόσπασμα από το La jeunesse de Swinburne ο Ζωρζ Λαφουρκάντ20 επισημαίνει: ‘‘ η θάλασσα είναι ένας εχθρός που επιδιώκει να νικήσει και που πρέπει να νικηθεί. Τα κύματα είναι χτυπήματα που πρέπει να αντιμετωπίσουμε.’’ Η θάλλασα λοιπόν, είναι ένα δυναμικό στοιχείο, που απαντά στη δυναμική της πρόκλησής μας, όπως και αν γίνεται αυτή και όπως επισημαίνει και ο Bachelard, η δυναμική πρωτογενής εικόνα της θάλασσας, είναι ένα είδος πάλης αφ’ εαυτής.’’ 21

20. Laforgue, J. (1922). Moralités légendaires. Παρίσι: Éditions de la Banderole. [online]. Στο: https://fr.wikisource.org/wiki/Livre:Laforgue_-_Moralit%C3%A9s_l%C3%A9gendaires.djvu [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016] 21. Bachelard, G., Τσούτη, Ε.(μτφρ). (1942). Το νερό και τα όνειρα. Δοκίμιο πάνω στη φαντασία της ύλης. Τέταρτη έκδοση.(1985). Αθήνα: Eκδόσεις Χατζηνικολή. σελ. 174

1.3 Το πρόβλημα

Η υπερθέρμανση του πλανήτη έχει αυξήσει τη στάθμη της θάλασσας περίπου 20 εκατοστά από το 1880, και ο ρυθμός αυτής της αύξησης επιταχύνεται.22 Από τη βιομηχανική επανάσταση, η θερμοκρασία αυξήθηκε κατά 0,8 βαθμούς Κελσίου, λόγω των αερίων που εκλύονται από την καύση ορυκτών καυσίμων στην ηλεκτροπαραγωγή, τις μεταφορές και τη μεταποίηση, αλλά και από την εντατική εκτροφή βοοειδών. Oι περισσότερες εκθέσεις μιλούν για μία αύξηση της τάξης των 2οC, αλλά υπάρχουν και πιο ακραίες που εικάζουν πως η θερμοκρασία θα ανέβει μέχρι και 4οC.23 Η Συμφωνία του Παρισιού24, που υιοθετήθηκε το Δεκέμβρη του 2016, έχει ως στόχο, να συγκρατήσει την αύξηση της παγκόσμιας θερμοκρασίας κάτω από τους 2οC συγκριτικά με τα προβιομηχανικά επίπεδα, ενώ ταυτόχρονα θα υποστηρίξει προσπάθειες, για να περιορισθεί η αύξηση στους 1.5οC. Όσο το κλίμα γίνεται πιο θερμό, η πυκνότητα των ωκεάνιων υδάτων μειώνεται, ο όγκος τους αυξάνεται και επειδή οι διαδικασίες εξισορρόπησης της θερμικής διαστολής από τόπο σε τόπο είναι πολύ αργές, σε περίπτωση μιας απότομης κλιματικής αλλαγής, ο ρυθμός μεταβολής της στάθμης της θάλασσας ενδέχεται να αυξηθεί σε κάποιες περιοχές πιο γρήγορα από κάποιες άλλες. Ακόμη, η τήξη των πάγων των ορεινών όγκων, λόγω της θέρμανσης του κλίματος, είναι ο δεύτερος πιο σημαντικός παράγοντας που συνεισφέρει στην άνοδο της στάθμης της

Γροιλανδία: Πάγος που λιώνει Στο: nationalgeographic.com

23. sealevel.climatecentral.org, (2015). The facts about sea level rise. [online] Στο: http:// sealevel.climatecentral.org [Τελευτ. επίσκεψη: Αύγουστος 2016] 23. IPCC. (2013). Climate Change 2013: The Physical Science Basis: Long-term Climate Change: Projections, Commitments and Irreversibility. σελ. 1047 [online]. Στο: http:// www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar5/wg1/WG1AR5_Chapter12_FINAL.pdf [Τελευτ. επίσκεψη: Αύγουστος 2016] 24. European Commission. (2015). Climate negotiations: Paris Agreement. [online]. Στο: https://ec.europa.eu/clima/policies/international/negotiations/paris_en#tab-0-0 [Τελευτ. επίσκεψη: Οκτώβριος 2016]

θάλασσας, μετά τη θερμική διαστολή, καθώς αναμένεται να είναι πολύ πιο έντονη από την τήξη των πολικών πάγων.25 Η σημερινή εικόνα της παγκόσμιας στάθμης της θάλασσας οφείλεται σε μεταβολές, που η απαρχή τους εντοπίζεται δισεκατομμύρια έτη πριν, όταν σχηματιζόταν η γη. Η τελευταία πιο ισχυρή αλλαγή στη στάθμη ολοκληρώθηκε 6.000 χρόνια πριν και καθόρισε τη θέση της σημερινής ακτογραμμής, ενώ μικρότερες αλλαγές και η δράση άλλων φυσικών διεργασιών, που ακολούθησαν, προκάλεσαν λιγότερο ισχυρές μετατοπίσεις σ’αυτήν.26 Η επιφάνεια της θάλασσας είναι μία επιφάνεια δυναμική, γιατί αλλαγές στο επίπεδο της συμβαίνουν όχι μόνο ανά τους αιώνες και τις δεκαετίες, αλλά μέσα σε ώρες ή λεπτά. Από γεωλογική άποψη το επίπεδο της θάλασσας είναι ένα επίπεδο ισορροπίας. Η άνοδος της στάθμης των θαλασσών αυξάνει τον κίνδυνο πρόκλησης ζημιών και καταστροφών από ακραία καιρικά φαινόμενα. Οι μη ελεγχόμενες εκπομπές άνθρακα, που σχετίζονται άμεσα με την υπερθέρμανση και κατά συνέπεια την άνοδο της στάθμης, θα οδηγήσουν σε περαιτέρω αύξηση της στάθμης των θαλασσών, από 28 εκ. έως και 1.30 μ.27, ανάλογα με το πόσο θα ανέβει η θερμοκρασία. Όσο η θερμοκρασία συνεχίσει να ανεβαίνει, οι ωκεανοί θα θερμαίνονται και οι πάγοι θα λιώνουν. Οι εκτιμήσεις αυτές προκύπτουν κυρίως από την παρατήρηση της διαστολής των ωκεανίων υδάτων λόγω της υπερθέρμανσης, την τήξη των παγετώνων, αλλά και την τήξη του παγοκαλύμματος 25. Ακύλας, Ε., Λυκούδης, Σ., Λάλας, Δ., Παρατηρητήριο Κλιματικών Αλλαγών, Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών. (2005). Κλιματική Αλλαγή στον Ελλαδικό χώρο, Ανάλυση Παρατηρήσεων: τάσεις των τελευταίων 100 ετών. Αθήνα 26. Δουκάκης, Ε. (2005). Ανάπτυξη Παράκτιας Ζώνης. Αθήνα 27. Mengel, M., Levermann, A., Frieler, K., Robinson, A., Marzeion, B., Winkelmann, R. (2016). Future sea level rise constrained by observations and long-term commitment. Proceedings of the National Academy of Sciences, 113(10), σελ. 2597-2602.

της Γροιλανδίας και της Ανταρκτικής, με την πρώτη να έχει τη μεγαλύτερη συνεισφορά στην άνοδο της στάθμης. H κατακόρυφη μετακίνηση του εδάφους μετά την υποχώρηση των παγετώνων (Post-Glacial Rebound) διογκώνει το πρόβλημα. Ακόμη, καθώς η στάθμη της θάλασσας αυξάνεται, η ποσότητα της ενέργειας των κυμάτων που φτάνει στην ακτή είναι τόσο μεγάλη, που μπορεί να καταστρέψει τις παραλίες και τις δομές της ακτογραμμής.28 Στα επόμενα 100 χρόνια, η αύξηση της στάθμης των υδάτων εξαιτίας της υπερθέρμανσης του πλανήτη θα οδηγήσει σε φυσικές καταστροφές, ιδίως για τις παράκτιες και παραποτάμιες περιοχές που βρίσκονται στην επιφάνεια της θάλασσας. Ο φόβος του νερού, που προκύπτει από το ενδεχόμενο και μόνο μιας πλημμύρας οδηγεί σε ένα σχεδιαστικό αίτημα που θα πρέπει να αντιμετωπίσει μία αλυσίδα από προβλήματα, ιδιαίτερα σε μεγάλες πόλεις με πυκνές δομές. Τα ακραία καιρικά φαινόμενα, που ήδη έχουν καταγραφεί σε διάφορες περιοχές οδηγούν πολλές φορές σε παλιρροϊκές πλημμύρες και πλημμύρες στην πόλη που προκαλούνται είτε από υπερχείλιση ποταμών, είτε από επιφανειακά ύδατα απορροής.29 Προκύπτει έτσι η ανάγκη νέων σχεδιαστικών προτάσεων, δεδομένου ότι πολλές από τις περιοχές που βρίσκονται σε μεγάλο κίνδυνο, αποτελούν και κάποια από τα μεγαλύτερα αστικά κέντρα στον πλανήτη (π.χ. Νέα Υόρκη, Χονγκ Κονγκ, Ρίο, Μπουένος Άιρες). Εάν δεν ληφθούν μέτρα από την μεριά της πολιτείας σε συνεργασία με όλους τους αρμόδιους φορείς, τότε το

Παγκόσμια μέση μεταβολή (σε mm) της στάθμης της θάλασσας. Στο: ipcc.ch

Πίν. 2 Μεταβολή της θερμοκρασίας (i) Με αύξηση από 0.4 έως 1.6 oC (ii) Με αύξηση από 1.4 έως 2.6 oC Στο: ipcc.ch

28. Working groups of IPCC. (2014). Climate Change 2014: Synthesis Report Summary for Policymakers. [online]. Έκθεση. Στο: http://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar5/ syr/AR5_SYR_FINAL_SPM.pdf [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016] 29. RIBA, Institution of civil engineers. (2010). Building Futures: Facing up to rising sea levels. RIBA, σελ. 2 - 4

χειρότερο σενάριο θα είναι η ‘‘παράδοση’’ της πόλης στο νερό. Το σίγουρο είναι λοιπόν πως δεν πρέπει να αγνοηθεί το πρόβλημα. Προκειμένου να προστατευτούν οι πόλεις απέναντι σε ένα φυσικό φαινόμενο που συνεχώς εξελίσσεται και ποτέ δεν θα είμαστε βέβαιοι για το πώς και με τι ρυθμούς, θα πρέπει να επιλεγεί κάποια στρατηγική, η οποία θα είναι ευέλικτη ανάλογα με το μέγεθος του προβλήματος. Mε μια πρώτη ματιά στο πρόβλημα, προκύπτουν τυπικές και ήδη εφαρμοσμένες λύσεις όπως αντιπλημμυρικά έργα, εμπόδια στα μονοπάτια των πλημμυρών και αύξηση της κατοίκησης πάνω από το δυνητικό επίπεδο του νερού σε κολόνες ή πασσάλους. Ποια είναι όμως η στρατηγική που πρέπει να ακολουθηθεί; Οι επιλογές για τα μικρά νησιά και τα δέλτα των ποταμών στις φτωχές χώρες δεν είναι πολλές. Εάν το σενάριο της ανόδου της στάθμης γίνει πραγματικότητα, οι αναπτυσσόμενες χώρες δεν θα μπορέσουν να ανταπεξέλθουν στα κόστη κατασκευής που θα απαιτούν τα αντίμετρα. Η αρχιτεκτονική θα κληθεί να απαντήσει σε νέα ερωτήματα και να λύσει προβλήματα που δεν αντιμετώπισε στο παρελθόν. Μετά από αιώνες συμβίωσης με το νερό, οι πόλεις θα κληθούν να το αντιμετωπίσουν με νέες τακτικές

1.4 Περιοχές σε κίνδυνο

Εάν η θερμοκρασία αυξηθεί κατά δύο βαθμούς, τότε θα πληγούν πάνω από 60 εκατομ. άνθρωποι στην Κίνα. Άλλες χώρες που θα κληθούν να αντιμετωπίσουν τις συνέπειες μίας ανόδου της στάθμης των υδάτων είναι το Βιετνάμ, η Ιαπωνία, η Ινδία, το Μπαγκλαντές, η Ινδονησία, η Ταυλάνδη, η Ολλανδία, οι Φιλιππίνες, η Μιανμάρ, οι Η.Π.Α., το Ην. Βασίλειο, η Βραζιλία, η Γερμανία, η Γαλλία, η Μαλαισία, η Ταιβάν, η Κορέα, η Νιγηρία και η Ιταλία. Σύμφωνα με το καλύτερο σενάριο, περίπου 200 εκατομ. άνθρωποι θα βρεθούν σε κίνδυνο, ενώ στη χειρότερη περίπτωση αυτό το νούμερο θα τριπλασιαστεί.30 Πόλεις που θα χαθούν κάτω από τα νερά των ωκεανών είναι το Χονγκ Κονγκ, η Καλκούτα, η Ντάκα, η Τζακάρτα, η Σανγκάη, η Βομβάη, το Ανόι, το Ρίο, το Μπουένος Άιρες, η Νέα Υόρκη και το Τόκιο, οι περιοχές στον Κόλπο της Γουινέας, όπως η Γκάνα και το Λάγος ενώ βέβαιη θεωρείται η βύθιση του Μαϊάμι και της Νέα Ορλεάνης.31 Από τη μία περιοχή στην άλλη, η άνοδος της στάθμης του νερού δεν θα είναι ισομερής: στις περισσότερες περιπτώσεις, μπορεί να αυξηθεί κατά κάποια εκατοστά του μέτρου ανά αιώνα, αλλά τα δέλτα των ποταμών και οι αστικές περιοχές είναι πιο ευάλωτες και θα κληθούν να αντιμετωπίσουν πολύ μεγαλύτερες αυξήσεις της στάθμης. Πλημμύρες διαφορετικού μεγέθους αποτελούν απειλή για όλα σχεδόν τα δέλτα του κόσμου, όπως το δέλτα Βεγγάλης, το δέλτα του ποταμού Μισισιπή στις ΗΠΑ, του Κίτρινου ποταμού στην Κίνα, και των Κάτω Χωρών.32

30. Strauss, B., Kulp, S. (2014). New Analysis Shows Global Exposure to Sea Level Rise. [online]. Στο: http://www.climatecentral.org/news/new-analysis-global-exposure-tosea-level-rise-flooding-18066 [Τελευτ. επίσκεψη: Σεπτέμβριος 2016] 31. Στοιχεία από τους χάρτες του www.sealevel.climatecentral.org [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016] 32. ibid.

Πόλεις σε κίνδυνο Οι γνώσεις μας για παράκτιες πλημμύρες και διάβρωση, αν και έχουν αυξηθεί πολύ, εξακολουθούν να είναι αρκετά πρωταρχικές σε πολλά από τα σενάρια που θα αναλυθούν παρακάτω, και αυτό διότι η επιστήμη της κλιματικής αλλαγής αναπτύσσεται συνεχώς. Όπως σε κάθε ανάλυση, τα αποτελέσματα εξαρτώνται από την ποιότητα των δεδομένων. Περαιτέρω επεξεργασία και πιο λεπτομερείς μελέτες των παράκτιων γεωμορφολογιών και των πλημμυρών είναι απαραίτητη.

1.5 Στρατηγικές αντιμετώπισης Οπισθοχώρηση

Οπισθοχώρηση: μεταφορά κρίσιμων υποδομών σε ασφαλέστερα υψώματα

H πιο ‘‘ομαλή’’ λύση,απέναντι στην απειλή μίας πλημμύρας, θα ήταν η οπισθοχώρηση33 από τις περιοχές κινδύνου, σε πιο ασφαλή υψόμετρα και περιοχές. Oπισθοχωρώντας, κάνουμε ένα βήμα πίσω στο πρόβλημα και αποτρέπουμε έτσι μια καταστροφική έκρηξη του. Πρακτικά όμως αυτό σημαίνει πως θα πρέπει να μετακινηθούν κρίσιμες υποδομές των πόλεων καθώς και κατοικίες, σε πιο ασφαλή εδάφη, και το νερό θα εισχωρήσει στην πόλη. Αυτό βέβαια διαφέρει από την εγκατάλειψη, καθώς προϋποθέτει σχεδιασμό και μελέτη σε βάθος χρόνου, έτσι ώστε αυτή η διαδικασία να είναι ομαλή. Είναι ουσιαστικά ελεγχόμενη και μελετημένη εγκατάλειψη περιοχών υψηλού κινδύνου. Ενώ για χώρες με μεγάλη έκταση κάτι τέτοιο μπορεί να μην είναι τόσο δύσκολο, η εγκατάλειψη της ακτογραμμής για τις μικρότερες αλλά και για τις πόλεις που η οικονομία, το εμπόριο και ο τουρισμός τρέφονται ουσιαστικά από τη θάλασσα κάτι τέτοιο θα ήταν καταστροφικό και θα αποτελούσε την ολοκληρωτική ‘’παράδοση’’ της πόλης στο νερό. Πολλές μεγάλες πόλεις, αντιμετωπίζουν ήδη την έλλειψη στέγασης λόγω του αυξανόμενου πληθυσμού. Το να απομακρυνθούν κάτοικοι, επιχειρήσεις, δημόσια κτίρια και κάθε είδους δομές της πόλης από την ακτογραμμή θα είναι ιδιαίτερα επιζήμιο. Η υποχώρηση, δύσκολα είναι μία βιώσιμη λύση και αυτό διότι στάθμη της θάλασσας θα συνεχίσει να αυξάνεται και έπειτα από το όριο των 50 ετών που θέτουν οι επιστήμονες.

33. Building Futures Riba, Institution of civil engineers. (2010). Facing up to rising sea levels. RIBA, σελ. 10

Άμυνα Επόμενη αντίδραση, δεν μπορεί παρά να είναι η άμυνα. Στην περίπτωση αυτή, ο σχεδιασμός θα πρέπει να έχει ως κεντρικό άξονα, τον αποκλεισμό του νερού από το χτιστό περιβάλλον και την πόλη. Όμως κλεισμένη στα τείχη της πόλη δεν υπάρχει. Πολλά παραδείγματα ‘’αμυντικής’’ αρχιτεκτονικής, όπως τεράστια φράγματα από σκυρόδεμα του 20ου αιώνα, αποδεικνύονται πλέον μη αειφόρα, καταστρέφουν το φυσικό τοπίο, μειώνουν σημαντικά την πρόσβαση στο νερό και η συντήρηση και βελτίωση τους είναι δαπανηρή. Φυσικά διασφαλίζουν, πως το νερό δεν θα εισχωρήσει στην πόλη και στις δομές της. Ιδιαίτερα για περιοχές που βρίσκονται σε αναπτυσσόμενες χώρες με λίγους πόρους, είναι δύσκολο να ακολουθηθεί. μια τέτοια αμυντική στρατηγική σχεδιασμού απέναντι στην άνοδο της στάθμης των υδάτων.

Άμυνα: Φράγματα και θαλάσσια τείχη

HafenCity, Αμβούργο Το HafenCity, είναι μία αστική ανάπλαση στο Αμβούργο, με στόχο την επανάχρηση των λιμενικών εγκαταστάσεων της πόλης και τον επανασχεδιασμό της όλης περιοχής. Αυτές οι εγκαταστάσεις αλλά και νέες υποδομές, δημιούργησαν μία καινούργια γειτονιά, με κατοικίες, καταστήματα, γραφεία κλπ, μία συνολική επένδυση που κόστισε 8.5 δισ. ευρώ. Πρόκειται για ένα έργο που συνδυάζει αποτελεσματικά τις δύο παραπάνω μεθόδους, με έμφαση στην άμυνα. Όλα τα νέα κτίρια έχουν κατασκευαστεί πάνω σε τεχνητές βάσεις, 8 μ. πάνω από το επίπεδο της θάλασσας, ενώ μέχρι το επίπεδο των 7.5 μ. χρησιμεύουν ως υπόγεια γκαράζ αυτοκινήτων, καλύπτοντας παράλληλα και την ανάγκη ύπαρξης χώρων στάθμευσης μέσα στην πόλη.34

Hafencity, Αμβούργο. Στο: hafencity.com

34. HafenCity: Flood Protection Innovations. [online]. Στο: https://en.wikipedia.org/wiki/ HafenCity [Τελευτ. επίσκεψη: Σεπτέμρβιος 2016]

Στην περίπτωση που η στάθμη της θάλασσας ανέβει αρκετά, σε κάποια από αυτά τα υπόγεια υπάρχουν πύλες, οι οποίες κλείνουν.35 Mose Project, Βενετία

Mose project, Βενετία. Στο: mosevenezia.eu

Ένα αμφιλεγόμενο αμυντικό αντιπλημμυρικό έργο είναι το το MOSE project στη Βενετία. Περιλαμβάνει 79 φράγματα-πύλες από ατσάλι βάρους 300 τόνων το καθένα, τα οποία τον περισσότερο καιρό θα βρίσκονται κάτω από το νερό, αλλά θα γεμίζουν με συμπιεσμένο αέρα όταν ηχεί ο συναγερμός για πλημμύρα, κλείνοντας τις εισόδους.36Πρόκειται για ένα έργο που έως το 2016, είχε στοιχίσει 5.4 δισ. ευρώ. Στόχος είναι, όταν ολοκληρωθεί, το σύστημα να προστατεύει τη Βενετία από μία άνοδο της στάθμης έως και τριών μέτρων. Εάν η στάθμη των υδάτων ανέβει όπως αναφέρθηκε παραπάνω, τότε οι είσοδοι θα χρειαστεί να κλείνουν για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα, δημιουργώντας πιθανά προβλήματα στις θαλάσσιες μεταφορές. Όμως η βασική ένσταση για το έργο αυτό, αφορά τον κίνδυνο καταστροφής της οικολογικής ισορροπίας της λιμνοθάλασσας.37

35. Flood-secure bases instead of dikes: safe from high water in HafenCity. [online]. Στο: http://www.hafencity.com/en/concepts/flood-secure-bases-instead-of-dikes-safe-fromhigh-water-in-hafencity.html [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016] 36. Mose System. [online]. Στο: https://www.mosevenezia.eu/?lang=en [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016] 37. Standish, D. (2003). Barriers to barriers: why environmental precaution has delayed mobile floodgates to protect Venice. Στο: Ed. K. Okonski. (2003). Adapt or Die. The Science, politics and economics of climate change. London: Profile Books. σελ. 51 - 54

Επίθεση Η στρατηγική επίθεσης, μοιάζει ίσως με την πιο επεμβατική μέθοδο από όσες προαναφέρθηκαν, πρόκειται όμως για την πιο βιώσιμη και εναρμονισμένη με το περιβάλλον τακτική. Eδώ, ο σχεδιασμός, έρχεται αντιμέτωπος με το πρόβλημα, επεκτείνοντας τη δομή της πόλης προς το νερό και βηματίζοντας προς τη θάλασσα, ξεπερνώντας τα όρια της υφιστάμενης ακτογραμμής. Μία μεγάλη δυνατότητα ανάπτυξης μπορεί να προκύψει για τις παράκτιες πόλεις, εάν για νέο έδαφος κατευθυνθούμε απευθείας στη θάλασσα. Αυτό μειώνει περαιτέρω την ανάγκη για εξάπλωση στην ύπαιθρο και εξασφαλίζει την κοινωνική και οικονομική ζωτικότητα τους. Πολλά τμήματα της πόλης θα εξακολουθήσουν να είναι ευάλωτα στις πλημμύρες, εάν μια τέτοια στρατηγική ακολουθηθεί για κάθε πόλη. Μακροπρόθεσμα όμως, τα οφέλη που θα προκύψουν από τη χρήση του νερού ως νέου εδάφους, θα μπορέσουν να αντισταθμίσουν αυτό τον κίνδυνο.38 Πώς μπορεί αυτός ο τρόπος αντιμετώπισης απέναντι στο υδάτινο όριο να εφαρμοστεί με βιώσιμο τρόπο; Μπορεί να αποτελέσει ένα ζωτικής σημασίας εργαλείο σχεδιασμού; Παρακάτω, εξετάζονται τρόποι επέκτασης στο νερό που θα μπορούσαν να αποτελέσουν αφορμή για την υιοθέτηση αυτής της στρατηγικής από περιοχές σε κίνδυνο.

Επίθεση: επέκταση της δομής της πόλης προς το νερό

28. Building Futures Riba, Institution of civil engineers. (2010). Facing up to rising sea levels. RIBA, σελ. 10

ΟΠΙΣΘΟΧΩΡΗΣΗ Σχεδιασμός του χώρου σε ζώνες χρήσεων, τοποθετώντας τις πιο ευάλωτες χρήσεις μακριά από την ακτογραμμή Τοποθέτηση των πιο ευάλωτων χρήσεων (σχολεία, κατοικίες) πάνω από πιο εύρωστες χρήσεις (πάρκινγκ) Προσωρινές δομές ή περιορισμένου χρόνου χρήσεις στις ευάλωτες περιοχές Ελεγχόμενη οπισθοχώρηση (για να μην εγκαταλειφθούν οι περιοχές) Ενσωμάτωση ‘μονοπατιών’ για την πλημμύρα, μέσα στην πόλη Αποθήκευση νερού σε μεγάλες δεξαμενές ενσωματωμένες στον ιστό της πόλης (π.χ. πλατείες)

ΕΠΙΘΕΣΗ Πλωτές κατασκευές Πασσαλόκτιστες κατασκευές Αμφίβιες κατασκευές

ΑΜΥΝΑ Φράγματα Θαλάσσια τείχη Εμπόδια μέσα στο νερό Ανυψωμένες περιοχές Kινούμενες θύρες

Επί των υδάτων 35

Ένα από τα κλασικά μαθήματα γεωλογίας, είναι πως το έδαφος ανεβοκατεβαίνει, προς όλες τις θέσεις και όλες τις διευθύνσεις, καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας. Το φαινομενικά παράδοξο λοιπόν είναι πως το σταθερό στον κόσμο είναι η ρευστή θάλασσα και το εναλλασσόμενο είναι η στέρεη γη.1 Σε πολλές περιπτώσεις, η υδάτινη επιφάνεια, είτε ως λίμνη, είτε ως ποταμός, είτε ως θάλασσα, επηρέασε τη συμπεριφορά του ανθρώπου, όχι μόνο σε βιολογικό επίπεδο αλλά και σε πνευματικό, διαμορφώνοντας την ανθρώπινη συνείδηση. Οι διαφοροποιήσεις του υδάτινου στοιχείου, μέσα στον καιρό, είναι πιθανό ακόμη και να διαμόρφωσαν τον άνθρωπο που ζούσε κοντά του, οδηγώντας έτσι σε πολιτισμούς διαφορετικού χαρακτήρα, από αυτούς που ζούσαν επί γης.2 Παρακάτω παρουσιάζονται και αναλύονται κατασκευές πάνω στο νερό, που προβάλλουν την προσπάθεια του ανθρώπου να αμυνθεί απέναντι στο υγρό στοιχείο και να το κατακτήσει. Ξεκινώντας από τους λιμναίους οικισμούς της Ευρώπης, την ‘’πλωτή πόλη’’ της Βενετίας και τους μεσοποτάμιους πλωτούς οικισμούς, αυτή η αναζήτηση παραδειγμάτων που δείχνουν μία διάθεση και επιθυμία του ανθρώπου να επεκταθεί στο νερό και να αποκτήσει μία συμβιωτική σχέση με αυτό, καταλήγει σε σύγχρονες εκδοχές της πλευστότητας, όπως τα houseboats, οι πλωτές κατοικίες και οι αστικές επεκτάσεις επί των υδάτων, όπως το Tokyo Bay Plan, αλλά και ποιητικές εκδοχές, όπως θεματικά pavilion και προβλήτες.

1. Huxley, T. H. (1873). Coral and coral reefs. In Critiques and addresses. [online] London: Macmillan. http://livros01.livrosgratis.com.br/gu002937.pdf [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016] 2. Χουρμουζιάδης, Γ. (2009). Λόγια από χώμα. Αθήνα: Εκδόσεις Νησίδες.

2.1 Μία σύντομη παράθεση 2.1.1 Πασσαλόπηκτες κατασκευές

Άποψη της περιοχής των πασσάλων του λιμναίου οικισμού, Δισπηλιό. Στο: Επιστημονική Επετηρίς Πολυτεχνικής Σχολής Θεσσαλονίκης ΣΤ’

Μετά το λιώσιμο των πάγων, γύρω στα 8000 π.Χ., στις κοιλότητες του εδάφους, δημιουργήθηκαν λίμνες και το έδαφος καλύφθηκε με βλάστηση. Η ελεύθερη επιφάνεια ανάμεσα σε νερό και δάσος, αποτέλεσε ένα νέο έδαφος προς κατοίκηση. Από τη μία το δάσος προσέφερε στον άνθρωπο τα υλικά για το κατάλυμα του και από την άλλη, το νερό μια ελεύθερη επιφάνεια πάνω στην οποία μπορούσε να το κατασκευάσει. Ξεπερνώντας το πρόβλημα της ανόδου της στάθμης, εξαιτίας των καιρικών συνθηκών (π.χ. βροχοπτώσεις), ο προϊστορικός άνθρωπος έχτιζε την κατοικία του ψηλότερα από τη στάθμη των υδάτων, πάνω σε πασσάλους, αποφεύγοντας έτσι την έκθεση στο υγρό στοιχείο. Στην Ελλάδα, και ιδιαίτερα στην περιοχή της Μακεδονίας, αναπτύχθηκαν πολλοί λιμναίοι οικισμοί. Οι πλούσιες σε ψάρια λίμνες, η άμεση επαφή με πρώτες ύλες, όπως τα δάση και τα μεταλλεία των βουνών, προσέφεραν τις κατάλληλες συνθήκες, για την ίδρυση οικισμών. Ο οικισμός του Δισπηλιού στην Καστοριά, είναι ο πλέον γνωστός. Το Δισπηλιό είναι ένα χωριό περίπου 6 χλμ. νότια της Καστοριάς. Είναι κτισμένο στη νότια όχθη της λίμνης και δίπλα ακριβώς σ’ αυτό, το 1932, ύστερα από τη μείωση της στάθμης της λίμνης κατά περίπου 60 εκ., αποκαλύφθηκαν πάνω από 1.000 ξύλινοι πάσσαλοι, τους οποίους είχαν χρησιμοποιήσει οι προϊστορικοί κάτοικοί του, για να κτίσουν πλατφόρμες πάνω στις οποίες έφτιαχναν τις κατοικίες τους καθώς και άλλες βοηθητικές κατασκευές. Την εικόνα αυτή των πασσάλων παρατήρησε πρώτη φορά ο τότε καθηγητής της αρχαιολογίας, Αντώνιος Κεραμόπουλος και χρειάστηκε να περάσουν 60 χρόνια προκειμένου να συνεχιστούν οι ανασκαφές από τον Γιώργο Χουρμουζιάδη, τον αρχαιολόγο που ανέσκαψε, μελέτησε και δημιούργησε και ένα ανοιχτό μουσείο στο Δισπηλιό. Ο Γ. Χουρμουζιάδης ήταν αυτός που έθεσε και το ερώτημα

της ύπαρξης πολιτισμών του νερού. Χαρακτηριστικά, υπογράμμιζε3: H σημασία της ανασκαφής του Δισπηλιού είναι πως έχει ως στρατηγικό της στόχο να εντοπίσει μέσα στα αρχαιολογικά ευρήματα την απάντηση αυτού του ερωτήματος που θα μας έδινε το δικαίωμα να μιλούμε για τους “πολιτισμούς του νερού’’. Του νερού όχι ως υλικού στοιχείου που βοηθούσε στην κατασκευή της κεραμεικής, π.χ. των κονιαμάτων, στην κατασκευή των σπιτιών, αλλά του νερού ως σύνθετου συστήματος που ενεργούσε δυναμικά παρεμβαίνοντας στη διαμόρφωση της ανθρώπινης συνείδησης. Όταν μιλούμε , λοιπόν, για “πολιτισμό του νερού “, αναφερόμαστε σε μια ζωή κοντά στο νερό, όπου η παρουσία του νερού σημαίνει και μια καθοριστική διαμόρφωση της καθημερινής συμπεριφοράς του ανθρώπου. Πρέπει να υποθέσουμε, επομένως, ότι ο προϊστορικός άνθρωπος που είναι αναγκασμένος να ζήσει δίπλα σε μια λίμνη βρίσκεται πολύ συχνά μπροστά στο ερώτημα που αναφέρεται στο πού πρέπει να οργανώσει το χώρο όπου θα ζήσει. Έτσι, αναρωτιέται ο “παραλίμνιος” άνθρωπος αν πρέπει να φτιάξει το σπίτι του μέσα στο νερό, μέσα στη λίμνη ή αν πρέπει να το φτιάξει στην όχθη, ώστε ανάλογα με τη συμπεριφορά της στάθμης της, που πότε ανεβαίνει και πότε κατεβαίνει, ο οικισμός να είναι πότε λιμναίος και πότε όχι. ‘’ 3. Χουρμουζιάδης, Γ. (2009). Λόγια από χώμα. Αθήνα: Εκδόσεις Νησίδες.

Αναπαράσταση του λιμναίου οικισμού, Δισπηλιό. Στο: panoramio.com

Παρόμοιοι οικισμοί, υπήρχαν και σε άλλες περιοχές, όπως για παράδειγμα, στην περιοχή ανάμεσα στο Στρυμόνα και τον Αλιάκμονα, με κατοίκους τους Δερρίοπες, στην Εύρωπο της Αλμωπίας με κατοίκους τους Παιόπλες και γύρω από το Παγγαίο, τους Παίονες και τους Δόβηρες. Αυτοί οι λιμναίοι λαοί, ήταν κατάλοιπα των προϊστορικών κατοίκων της νεολιθικής εποχής.4 Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο5, στα χρόνια των Μηδικών πολέμων, υπήρχαν λιμναίοι οικισμοί και στην Πρασιάδα λίμνη. Και στην περίπτωση αυτή, τα αίτια κατοίκησης της λίμνης, δεν ήταν άλλα παρά η ύπαρξη τροφής και η εύκολη πρόσβαση σε αυτή. Χαρακτηριστικά, η λίμνη είχε τόσα πολλά ψάρια, ώστε αρκούσε οι κάτοικοι να κατεβάσουν ένα καλάθι, να το αφήσουν λίγο και μετά ανεβάζοντας το να είναι γεμάτο ψάρια. Μία ξύλινη εξέδρα, στερεωμένη καλά στη λάσπη του βυθού με ξύλινους πασσάλους, κατασκευασμένη από τους άντρες του οικισμού, διαμόρφωνε τα όρια του οικισμού. Η είσοδος σε αυτό το τεχνητό ‘’νησί’’ στηριζόταν πάνω σε ένα πλέγμα ικριωμάτων και γινόταν από ένα στενό διάδρομο, σαν γέφυρα. Πάνω σε αυτό το τεχνητό νησί, οι κάτοικοι έστηναν τις καλύβες τους. Κάθε καλύβα, είχε μία καταπακτή, που επικοινωνούσε με τη λίμνη. Μάλιστα, για να αποφευχθεί ο κίνδυνος της πτώσης ενός μικρού παιδιού μέσα στην καταπακτή, το έδεναν σε ένα πάσσαλο της καλύβας με ένα σχοινί στο πόδι. Λιμναίοι οικισμοί, υπήρχαν επίσης στην λίμνη Κερκινίτιδα, στη λίμνη του Πραβίου, στα τενάγη των Φιλίππων που αποξηράνθηκαν, με αποτέλεσμα να αποκαλυφθούν πάσσαλοι σε καλή κατάσταση με απολιθωμένο το ξύλο, 4. Μουτσόπουλος, Ν. (1974). Kαστοριά, Ιστορία, Μνημεία, Λαογραφία από την ίδρυση μέχρι τον 10ο μ.X. αι. Προϊστορική, ιστορική και παλαιοχριστιανική εποχή. Επιστημονική Επετηρίς Πολυτεχνικής Σχολής Θεσσαλονίκης ΣΤ’, σελ. 280 - 288 5. Ηρόδοτος, Ἱστορίαι, Βιβλίο Ε: Τερψιχόρη, Ηρόδ, 5.16.1-5.16.3 [οnline]. Στο: http:// www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/library/browse.html?text_ id=30&page=125 [Τελευ. επίσκεψη: Νοέμβριος 2016]

στην Πρέσπα και σε άλλες λίμνες. Επίσης, στην πόλη Φάση της Κολχίδας, που βρισκόταν μέσα στα έλη, σύμφωνα με τον Ιπποκράτη6 οι κατοικίες ήταν κατασκευασμένες με ξύλα και καλάμια και βρίσκονταν μέσα στο νερό. Αλλά και ο Αισχύλος7, περιγράφει τους λιμναίους οικισμούς στη λίμνη Κερκινίτη όμοιους με της Πρασιάδας του Ηρόδοτου, οχυρωμένους με περίβολο με ξύλινους πύργους, όπως οι λιμναίοι οικισμοί των Άλπεων.

6. Hippocrates. Jones, W. H. S (μτφρ). (1923). Ancient Medicine. Airs, Waters, Places. Epidemics 1 and 3. The Oath. Precepts. Nutriment. London: Harvard University Press. σελ. 112. 7. Αισχύλου, Πέρσαι. Cambridge: Broadhead. σ. 28, στίχ. 865, σ. 29

Περιοχή των Τριών λιμνών. Στο: periodpaper.com

Στην προΐστορική εποχή, σχεδόν σε όλες οι λίμνες της Ελβετίας και σε πολλές γειτονικές της χώρες, όπως η Ιταλία, η Αυστρία και η Ουγγαρία αλλά και σε περιοχές της Γερμανίας που συνορεύουν με τη Βαλτική θάλασσα, αναπτύχθηκαν λιμναίοι οικισμοί.8 Οι περισσότεροι συνόρευαν με τον ορεινό όγκο των Άλπεων, κυρίως στην Ελβετία, η οποία θεωρείται κοιτίδα των λιμναίων εγκαταστάσεων, σε περισσότερες από 450 λιμναίες θέσεις, της περιόδου μεταξύ 4500 και 800 π.Χ.. Οι μισοί από αυτούς τους οικισμούς, βρίσκονταν στην περιοχή των Τριών λιμνών (Λίμνες Neuchâtel, Bienne και Morat) καθώς και στις λίμνες της Ζυρίχης, της Léman αλλά και σε έλη.9 Οι ξύλινες γέφυρες που ένωναν τους οικισμούς αυτούς με την ξηρά είχαν πλάτος 1.2-3.0 μ. και μήκος 10-20 μ. Η γέφυρα όμως που ένωνε, την εποχή του ορειχάλκου, το λιμναίο οικισμό του Nidan είχε μήκος 198 μ. και πλάτος 6 μ. και η γέφυρα Moeringen μήκος 270 μ. και πλάτος 4.70 μ.10 Οι περισσότεροι λιμναίοι οικισμοί της περιοχής, αναπτύχθηκαν κατά τη νεολιθική εποχή. Οικισμοί του νερού υπήρχαν και στη λίμνη Bodensee, η οποία βρίσκεται στις βόρειες Άλπεις μεταξύ Γερμανίας, Ελβετίας και Αυστρίας σε υψόμετρο 395,23 μέτρων.11 Οι κάτοικοι της Bodensee, κατοικούσαν σε ψηλά και πολύχωρα σπίτια και όχι σε μικρά καταλύματα ή πρόχειρες καλύβες. Σε μετρήσεις που έγιναν βρέθηκε πως το μήκος των σπιτιών έφτανε τα 9.10 μ. και το πλάτος τα 5.80 μ. 8. The Editors of Encyclopedia Britannica. (1998). Lake Dwellings. Στο: Encyclopedia Britannica. [online]. Στο: https://www.britannica.com/topic/Lake-Dwellings [Tελευταία επίσκεψη Σεπτέμβριος 2016] 9. Πυργάκης, Ε. (2009). Λιμναίοι Οικισμοί της Προϊστορίας. Διάλεξη. Αθήνα 10. Καββαδίας, Π. (1909). Προιστορική αρχαιολογία. Αθήνα. σ.65 11. Lake Constance. [online]. Στο: https://en.wikipedia.org/wiki/Lake_Constance [Tελευτ. επίσκεψη: Nοέμβριος 2016]

Πάνω σε μία πλατφόρμα, για την οποία δεν είναι γνωστό εάν ήταν μονοκόμματη ή αν το κάθε κατάλυμα είχε τη δική του, διαμορφωνόταν αρχικά ένα καλά συναρμολογημένο ξύλινο δάπεδο και επάνω του τοποθετείτο ένα στρώμα πηλού πάχους 9-15 εκ.. Τα κάθετα δοκάρια των τοίχων, έφεραν μαζί με το οριζόντιο δοκάρι την οροφή που ήταν επενδεδυμένη με καλάμια, διαπερνούσαν την πλατφόρμα και έφταναν στον πυθμένα της λίμνης.12 Οι τοίχοι ήταν από πλέγμα το οποίο έφερε από μέσα και από έξω μία στρώση πηλού.13 Σε έναν από αυτούς τους οικισμούς, στο Sipplingen, είχε αναπτυχθεί ένα αμυντικό σύστημα, το οποίο αποτελείτο από ένα φράγμα πασσάλων, κάτι που ενισχύει τη θεώρηση περί ύπαρξης πολύ καλά οχυρωμένων οικισμών, κατά τη διάρκεια της λίθινης εποχής στη Bodensee. Πιο συγκεκριμένα, το κυρίως φράγμα είχε πλάτος 1.25-1.40 μ. και ήταν μία σύνθεση από κάθετους, τον έναν δίπλα στον άλλον, μπηγμένους πασσάλους, των οποίων το ύψος ήταν γύρω στα 4 μ. πάνω από την επιφάνεια του νερού και η διάμετρός τους 10-12 εκ. Σε άλλους οικισμούς όπως το Riedschachen, στα καλώς διατηρημένα σπίτια, βλέπουμε ότι το πάτωμα ήταν διαμορφωμένο από στρογγυλά ξύλα και σανίδες και βρισκόταν πάνω σ’ ένα υπόβαθρο το οποίο στηριζόταν πάνω σε πασσάλους. Υπήρχαν δύο τρόποι ένωσης κάθετων φορέων - πασσάλων, με τις οριζόντιες σανίδες. Eίτε η οριζόντια σανίδα έμπαινε μέσα στη σύνδεση που δημιουργούσε ο φορέας πάσσαλος είτε δενόταν ανάμεσα σε δύο φορείς. Kάθε κατοικία απείχε από την επιφάνεια

Κάτοψη και προοπτική αναπαράσταση κατοικίας στο λιμναίο οικισμό Egolzwil, Ελβετία Στο: Επιστημονική Επετηρίς Πολυτεχνικής Σχολής Θεσσαλονίκης ΣΤ’

12. Μουτσόπουλος, Ν. (1974). Ν.Kαστοριά, Ιστορία, Μνημεία, Λαογραφία από την ίδρυση μέχρι τον 10ο μ.X. αι. Προϊστορική, ιστορική και παλαιοχριστιανική εποχή. Επιστημονική Επετηρίς Πολυτεχνικής Σχολής Θεσσαλονίκης ΣΤ’, σελ. 300 13. Reinerth, H.(1962). Phalbauten am Bodensee. Uberlingen. σελ. 20 κ.ε.

Αναπαράσταση λιμναίων οικισμών στη Bodensee. Στο: fineartamerica.com

του νερού ή του βούρκου, περίπου 45 εκ.. Επιπλέον, κάθε οίκημα απείχε από το άλλο 3-4 μ., και ήταν χτισμένο πάνω στη δική του πλατφόρμα. Ερωτηματικό παραμένει, το κατά πόσον αυτά τα προïστορικά κτίσματα ήταν οικισμοί πάνω στο νερό ή στην ξηρά. Σύμφωνα με τον F. Keller14, οι οικισμοί αυτοί, ήταν χτισμένοι πάνω σε πασσάλους για άμυνα στους εχθρούς και τα άγρια ζώα. Σύμφωνα με άλλες θεωρίες, οι οικισμοί αυτοί μπορεί να ήταν θερινά καταλύματα, μέρη συναθροίσεως, πρόχειρες καλύβες ψαράδων κλπ. Η θεωρία που θεωρείται η πλέον βάσιμη, είναι αυτή που υποστηρίζει πως λόγοι υγιεινής υποχρέωαν πολλούς ανθρώπους να χτίζουν τις κατοικίες τους πάνω στο νερό.15 Την εποχή του σιδήρου όλοι οι οικισμοί είχαν εγκαταλειφθεί.16

14. Keller, F., Lee, J. (1866). The lake dwellings of Switzerland and other parts of Europe. London: Longmans, Green, and Co. [online]. Στο: https://ia802705.us.archive. org/20/items/lakedwellingsofs00kelliala/lakedwellingsofs00kelliala.pdf 15. Μουτσόπουλος, Ν. (1974). Ν.Kαστοριά, Ιστορία, Μνημεία, Λαογραφία από την ίδρυση μέχρι τον 10ο μ.X. αι. Προϊστορική, ιστορική και παλαιοχριστιανική εποχή. Επιστημονική Επετηρίς Πολυτεχνικής Σχολής Θεσσαλονίκης ΣΤ’, σελ. 294 16. ibid.

Πολλούς αιώνες αργότερα, ο άνθρωπος άρχισε ξανά να αναζητά καταφύγιο στα νερά των θαλασσών και των λιμνών, για λόγους όχι πολύ διαφορετικούς από αυτούς που τον οδήγησαν στην ανάπτυξη λιμναίων οικισμών κατά την προΐστορική εποχή. Η Βενετία ήταν ένα από αυτά τα καταφύγια και αποτελεί ίσως το πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα της συν κατοίκησης του ανθρώπου με το νερό και της συνεχούς υπέρβασης του φόβου που δημιουργεί η τόσο έντονη και στενή σχέση μαζί του. H ιστορία της ξεκινά από τον 5ο μ.Χ. αιώνα. Mετά την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, βάρβαροι από τον βορρά έκαναν επιδρομές σε πρώην εδάφη της Ρώμης. Για να ξεφύγει από αυτές τις επιδρομές, ο Ενετικός πληθυσμός στην ηπειρωτική χώρα διέφυγε στα κοντινά έλη, και βρήκε καταφύγιο στα αμμώδη νησιά του Torcello, Iesolo και Malamocco. Παρά το γεγονός ότι οι οικισμοί είχαν αρχικά προσωρινό χαρακτήρα, οι Βενετοί άρχισαν σταδιακά κατοικούν τα νησιά σε μόνιμη βάση και αυτό διότι τα ύδατα της λιμνοθάλασσας ήταν πλούσια σε ψάρια και αλάτι. Η Βενετία, αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα κατοίκησης πάνω στο νερό. ‘‘ Ακριβώς από αυτό που βρίσκεται σε μάχη γεννιέται η πιο όμορφη αρμονία: τα πάντα δημιουργούνται από την έριδα’’, πρέσβευε ο Ηράκλειτος.17 Και πράγματι, η μάχη του νερού και της πόλης της Βενετίας, έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός μοναδικού τοπίου. Το νερό είναι το υλικό της πόλης. Σύμφωνα με τον Γάλλο ιστορικό Braudel18, ‘‘πάνω από όλα είναι το νερό της λιμνοθάλασσας, η μήτρα της Βενετίας. Η λιμνοθάλασσα είναι είναι οι πρώτες διαστάσεις της ζωής

Sinking Giardini, έργο του Jay Griffin. Στο: archdaily.com

17. Ηράκλειτος ο Εφέσιος, Φάλκος-Αρβανιτάκης, Τ. (μτφρ). (2010). Ηράκλειτος: Άπαντα. Αθήνα: Ζήτρος, σελ.35 18. Braudel, F., Aymard, M., Coarelli, F. (1990). Η Μεσόγειος. Τόμος 2ος. Αθήνα: Αλεξάνδρεια, σελ. 146 - 152

και της ιστορίας της. Η λιμνοθάλασσα που την προστατεύει, η λιμνοθάλασσα που την διαπερνά με το κύμα της παλίρροιας που ανεβαίνει και την σαρώνει με την άμπωτη, η λιμνοθάλασσα, μονοπάτι του κόσμου. Αυτή είναι ταυτόχρονα η προστασία της πόλεως, ‘’vero propagnacolo della pubblica liberta’ αλλά και ένας διαρκής κίνδυνος.’’ Οι υψηλές παλίρροιες της Αδριατικής είναι ικανές να σπάσουν τις ταινίες από άμμο, τα ‘’lidi’’, που την προστατεύουν αλλά οι προσχώσεις που δημιουργούνται από τα ποτάμια μπορούν πολλές φορές να τη γεμίσουν με χώμα. Τέλος το νερό από τις πλημμύρες των ποταμών προκαλεί την άνοδο της στάθμης της θάλασσας - και τότε η πόλη πλημμυρίζει. Χωρίς λοιπόν να είναι μία η μοναδική αιτία, χωρίς να ευθύνεται μόνο το γλυκό ή μόνο το αλμυρό νερό, αυτές οι πλημμύρες ‘’acque alte, altissime, alte e notevolissime’’, βουλιάζουν τακτικά την πλατεία του Αγίου Μάρκου. Η μεγαλύτερη πλημμύρα ήταν αυτή στις 4 Νοέμβρη του 1966. Το νερό, έφτασε στο επίπεδο του 1.94 μ. πάνω από τη μέση στάθμη και κάλυψε όπως είναι λογικό ολόκληρη την πόλη.19 Η Βενετία βυθίζεται κατά 1,3 εκ. ανά αιώνα. Η Ιταλία, ως μέρος της αφρικανικής γεωλογικής πλάκας παρασύρεται βόρεια, ωθώντας την ευρωπαϊκή πλάκα. Αυτό κάνει τις Άλπεις να υψώνονται και τη Βενετία να βουλιάζει. Όμως οι καθιζήσεις που υπέστη επιδεινώθηκαν και από τις βιομηχανίες που αντλούσαν υπόγεια ύδατα κάτω την πόλη, για κατασκευαστικούς και γεωργικούς σκοπούς, μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Η πρακτική αυτή - η οποία διακόπηκε τη δεκαετία του 1970 - βύθισε την πόλη κατά 30 εκ. σε δύο δεκαετίες.20 19. (2016). ‘’Acqua Granda: The Story of an Eventful Day in Venice’’. [online]. Στο: http:// www.theveniceinsider.com/acqua-granda-flood-venice [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016] 20. Merali, Z. (2002). Saving Venice. Scientific American. 287(2).

Η Βενετία, είναι γνωστή με πολλά ονόματα, ένα από τα οποία είναι ‘’πλωτή πόλη’’. Αυτό εξαιτίας του ότι αποτελείται από 118 μικρά νησιά ενωμένα με πολυάριθμα κανάλια και γέφυρες. Παρ’ όλα αυτά, τα κτίρια της Βενετίας δεν ήταν απευθείας χτισμένα πάνω στα νησιά αλλά σε ξύλινους πασσάλους. Οι περισσότεροι από αυτούς είναι ακόμη άθικτοι μετά από αιώνες καταβύθισης. Tα κτίρια από τούβλα ή πέτρα επικάθονται σε βάσεις, οι οποίες στηρίζονται πάνω σε πασσάλους. Οι πάσσαλοι διαπερνούν ένα μαλακότερο στρώμα άμμου και λάσπης μέχρι να φτάσουν σε ένα πολύ σκληρότερο στρώμα συμπιεσμένης αργίλου. Οι περισσότεροι από αυτούς τους πασσάλους έγιναν από κορμούς κλήθρων, ένα ξύλο γνωστό για την αντοχή του στο νερό. Το ότι χρησιμοποιήθηκε το ξύλο για να υποστηρίξει τις κατασκευές μπορεί να φαίνεται ιδιαίτερο ως επιλογή καθώς δεν είναι εξίσου ανθεκτικό με την πέτρα και το μέταλλο. Παρόλα αυτά το μυστικό για τη μακροζωία των ξύλινων θεμελίων της Βενετίας είναι το γεγονός ότι είναι βυθισμένα στο νερό. Η αποσύνθεση του ξύλου προκαλείται από μικροοργανισμούς, όπως μύκητες και βακτήρια. Εφόσον η ξύλινη υποστήριξη της πόλης βρίσκεται μέσα στο νερό, δεν εκτίθεται σε οξυγόνο, ένα από τα στοιχεία που απαιτούνται από τους μικροοργανισμούς για να επιβιώσουν. Επίσης, εξαιτίας της συνεχούς επαφής τους με το αλμυρό νερό, οι ξύλινοι πάσσαλοι γίνονται ακόμη πιο ανθεκτικοί με τα χρόνια.21

Πλημμύρα του 1966: Palazzo dei Camerlenghi και γέφυρα του Ριάλτο. Στο: archiviodellacomunicazione.it

Τα θεμέλια της Βενετίας, του M. Piano Στο: venicethefuture.com

21. Fletcher, C., Da Mosto, J. (2004). The Science of Saving Venice. Torino: Umberto Allemandi & C. σελ. 35

Πασσαλόπηκτη κατοικία στη Μικρονησία. Στο: cram.com

Σύμφωνα με αρχαιολογικές ενδείξεις, πασσαλόπηκτοι οικισμοί, αναπτύχθηκαν στα νησιά Caroline και στη Μicronesia, και εξακολουθούν να υπάρχουν ακόμα και σήμερα στην Ωκεανία.22 Eπίσης, αντίστοιχες κοινότητες εξακολουθούν να υπάρχουν στη βορειοανατολική Νικαράγουα, στη βόρεια Βραζιλία, στη νοτιοανατολική Ασία, στην Παπούα - Νέα Γουινέα και στη Δυτική Αφρική.23 Ιδιαίτερα, στη Νότια Αμερική, υπάρχουν πολλοί λιμναίοι οικισμοί, που αποτελούνται από πασσαλόπηκτες κατοικίες, που ονομάζονται palafitos. Aυτά τα σπίτια ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένα κατά μήκος των ακτών της λίμνης Maracaibo. H Βενεζουέλα μάλιστα, φαίνεται να παίρνει το όνομά της, από την ομοιότητα του σχεδιασμού, με αυτή της αρχιτεκτονικής της Βενετίας, όπως παρατηρήθηκε από τους ευρωπαίους εξερευνητές των ακτών της Λατινικής Αμερικής. Όταν ο Amerigo Vespucci, έφτασε στη λίμνη Maracaibo, βρήκε πολλές φυλές να ζουν σε τέτοιου είδους σπίτια, τα οποία του θύμισαν τη Βενετία. Τον εντυπωσίασε η αντοχή και η ευελιξία, απέναντι στους τροπικούς ανέμους και τη βροχή αλλά και το ότι κατοικούνταν από πολλά άτομα το καθένα.24 Πολλοί άνθρωποι εξακολουθούν να ζουν σε αυτά τα σπίτια, που ονομάζονται παλαφίτος, στη Βενεζουέλα. Ένα παραδοσιακό τέτοιο οίκημα, αποτελείται από ένα μεγάλο ανοιχτό χώρο κατασκευασμένο από κορμούς ξύλων, και η οροφή του είναι σκεπασμένη από φύλλα φοίνικα. Οι πλευρές ενός τέτοιου οικήματος, παραδοσιακά ήταν ανοιχτές κάτι που προέκυπτε από την 22. Rainbird, P. (2004). The archaeology of Micronesia. Cambridge University Press. σελ. 92–98. 23. Robinson, D. (1996). World cultures through art activities. Libraries Unlimited. σελ. 64–65. 24. Gaspirini, G. (1986). Arquitectura popular de Venezuela. Caracas: Armitano. σελ. 32

ανάγκη επιβίωσης και προσαρμογής στο εξαιρετικά ζεστό και υγρό περιβάλλον, και την ανάγκη για κυκλοφορία του αέρα, αλλά η ευρωπαϊκή επιρροή, οδήγησε στην αλλαγή του σχεδιασμού ορισμένων οικισμών, με palafitos που είχαν ‘’τοίχους’’ από φύλλα φοίνικα. Tέλος, τα palafitos είχαν patio, στη μία πλευρά του σπιτιού, που χρησίμευε ως χώρος για τα κανό, σαλόνι και χώρος παιχνιδιού για τα παιδιά.25 Παρόμοιες κατασκευές, βρίσκουμε και στις Φιλιππίνες, τη Μαλαισία, την Ινδονησία και τη Σιγκαπούρη, προορισμένες κυρίως για ψαράδες, οι οποίες ονομάζονται kelong καθώς και στο Βιετνάμ και την Κίνα.

Palafitos, στη λίμνη Maracaibo. Στο: aporrea.org Η λέξη palafito, προέρχεται από την ιταλική λέξη palafita, αλλά έχει λατινικές ρίζες: από το palus (παλούκι, πάσσαλος) και τη μετοχή (fictum) του ρήματος figere (σταθεροποιώ).

25. Nichols, E., Morse, K. (2010). Venezuela. 1st ed. Santa Barbara: ABC-CLIO, σελ. 333 - 334

2.1.2 Πλωτές κατασκευές

Στιγμιότυπο από την ταινία Houseboat, 1958. Στο: http://whenfashionmeetsmovies.blogspot.gr/

Οικογένεια σε houseboat στη δυτ. Βιρτζίνια, το 1930. Στο: onlyinyourstate.com

Η ιστορία των πλωτών κατασκευών είναι αρκετά περίπλοκη.26 Στην Ευρώπη και την Β. Αμερική, αρχικά υπήρχαν τα houseboats, τα οποία σε πολλές περιπτώσεις χρησίμευαν και ως ποταμόπλοια.Στις Η.Π.Α., στο Σιάτλ, άρχισαν να εμφανίζονται τέτοιου είδους κατασκευές, μετά την πρώτη ευρωπαϊκή εγκατάσταση. Αλλά και στην Καλιφόρνια, τα houseboats χρησιμοποιούνται από το 1800, προκαλώντας μάλιστα και πολλές προστριβές μεταξύ ιδιοκτητών και τοπικών αρχών, σχετικά με τη νομιμότητά και τη φορολόγησή τους.27 Tα hοuseboats άρχισαν να χρησιμοποιούνται ευρέως σε χώρες όπως η Γερμανία, ιδιαίτερα στο Βερολίνο αλλά και στο Αμβούργο, στον ποταμό Έλβα. Ακόμη, στο Ηνωμένο Βασίλειο, τα ποταμόπλοια των καναλιών που χρησιμοποιούνταν για ογκώδεις μεταφορές υλικών και καυσίμων στα κανάλια στην αρχή της βιομηχανικής επανάστασης, άρχισαν να αλλάζουν χρήσεις. Στις παράκτιες περιοχές του Ην. Βασιλείου, τα κελύφη των παλιών πλοίων και καραβιών χρησιμοποιούνταν ως κατοικίες, όπως για παράδειγμα στο μυθιστόρημα του Charles Dickens, David Copperfield, όπου ο Dan Peggotty και η οικογένειά του ζούσαν σε ένα houseboat του 1840.28 Η ζωή με το νερό βρίσκει την απόλυτη έκφραση της στη χώρα της Ολλανδίας. Οι κάτοικοι της περιοχής αυτής ζουν πάνω στο νερό, εδώ και χιλιάδες χρόνια. Αυτό συμβαίνει επειδή η χώρα βρίσκεται σε χαμηλό υψόμετρο, αλλά και εξαιτίας της μακράς ιστορίας της ως ένα έθνος εμπορίου, 26. Giebler, S. (2007). Floating architecture: Construction and development. Master Thesis. Germany: Brandenburgische Technische Universität. 27. Stopp, H., Strangfeld, P. (2010). Floating houses–chances and problems. Eco-Architecture III, σελ. 128. 28. Production Design: Dan Peggotty’s houseboat and more. [online]. Στο: http://www. pbs.org/wgbh/masterpiece/archive/programs/davidcopperfield/notes.html [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016]

με το Άμστερνταμ ως μία κεντρική αγορά. Κοιτώντας το χάρτη της Ολλανδίας γύρω στο 1000 μ.Χ. είναι λογικό κάποιος να αναρωτηθεί γιατί οι άνθρωποι εγκαταστάθηκαν εκεί, άρχισαν να καλλιεργούν τη γη και να χτίζουν πόλεις. Σαν ένα δέλτα, η περιοχή της Ολλανδίας είναι σχηματισμένη κυρίως από έναν αριθμό σημαντικών ευρωπαΐκών ποταμών, όπως ο Ρήνος, o Mεύσης και ο Σκάλδης, οι οποίοι διαπερνούν τη χώρα καταλήγοντας στη θάλασσα. Έχοντας το χαρακτηριστικό μίας υδαρούς, βαλτώδους περιοχής, που λειτουργούσε ως μέσο μετάβασης από την ‘‘αληθινή’’ ηπειρωτική χώρα στη θάλασσα, εκατομμύρια χρόνια πριν, αυτές οι μεταβατικές περιοχές, έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη του εμπορίου. Η χώρα επηρεάζεται ιδιαίτερα από το γεγονός ότι περίπου το 1/4 της έκτασής της, βρίσκεται κάτω από την στάθμη της θάλασσας, με μόνο το 50% της να υπερβαίνει το ένα μέτρο πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας. Οι περισσότερες από τις περιοχές που βρίσκονται κάτω από το επίπεδο της θάλασσας, είναι τεχνητές, ενώ 3000 χλμ. φραγμάτων προστατεύουν τη χώρα.29 Για την Ολλανδία, οι πλημμύρες δεν είναι ένα φαινόμενο του 21ου αιώνα. Χαρακτηριστικά, μεταξύ του 1135 και 1530 μ.Χ., υπήρξαν περισσότερες από 45 πλημμύρες εξαιτίας των καταιγίδων.30 Aπό το 800 μ.Χ., οι συνεχείς ‘’μάχες’’ των κατοίκων με το υγρό στοιχείο, οδήγησαν σε μία σχέση ‘’αγάπης και μίσους’’ με το νερό και επηρέασαν το σχηματισμό των πόλεων και των οικισμών31. Για το λόγο αυτό η ιστορία της κατοίκησης σε αυτή την ελώδη γη χαρακτηρίζεται από μία αντιμαχόμενη

Άμστερνταμ. Στο: dailyoverview.com

29. Interesting facts about the Netherlands. [online]. Στο: http://www.eupedia.com/netherlands/trivia.shtml [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016] 30. Kuipers, J., Christiaansen, J. (2001). Zeeuwen tegen het water. 1η έκδοση. Middelburg: Provincie Zeeland. 31. Mutia, I. (2013). Old Tradition With New Approach: Water-Based Dwellings In The Netherlands. Lanting Journal Of Architecture: 2(1). σελ. 51.

σχέση με το νερό. Μπορεί πολλά προβλήματα να προκύπτουν από αυτή, αλλά είναι η μεσολάβηση μεταξύ θάλασσας και γης, που παρείχε τις συνθήκες για ένα μεγάλο πλούτο γόνιμου εδάφους, ψαριών και οστρακοειδών. Ακόμα, αυτός ο τόπος μεταξύ θάλασσας και γης παρείχε και μία μοναδική ευκαιρία για την ανάπτυξη του πρώτου μοντέρνου κράτους εμπορίου στον κόσμο. Αυτό συνέβη από τη μία πλευρά, εξαιτίας της ισχύος των ανοιχτών θαλασσών, και από την άλλη, εξαιτίας της ανοιχτής σύνδεσης της θάλασσας με τη γη, μέσω πολυάριθμων όρμων, παραποτάμων αλλά και εκβολών αυτών.32 Στο 16ο και 17ο αιώνα, η εκμετάλλευση αυτής της σχέσης οδήγησε σε αυτό που ο De Vries και ο Van der Woode, αποκάλεσαν ‘’πρώτη μοντέρνα οικονομία’’, με το πιο πυκνό δίκτυο πόλεων στον κόσμο.33 Ταυτόχρονα αυτές οι περιοχές, αντιμετώπισαν και εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν πολλούς κινδύνους εξαιτίας της χαμηλής στάθμης του εδάφους, των καθιζήσεων και των καιρικών συνθηκών. H κατοίκιση του νερού στις ολλανδικές πόλεις, ξεκίνησε κατά τη διάρκεια της χρυσής εποχής του εμπορίου μεταξύ 17ου και 19ου αιώνα, καθώς πολλοί έμποροι επέλεξαν να κατοικήσουν στο χώρο εργασίας τους δηλαδή στα καράβια και τα ποταμόπλοια. Μετά τη φθίνουσα πορεία του εμπορίου στο τέλος του 19ου αιώνα, οι φορτηγίδες και τα εμπορικά πλοία που αποσύρθηκαν, μετατράπηκαν σε μόνιμες κατοικίες, τα boathouses, αγκυροβολημένα στα κανάλια και τις πλωτές οδούς (waterways). 32. Hooimeijer, F., Meyer, H., Nienhuis, A. (2005). Atlas of Dutch water cities. 1η έκδοση. Amsterdam: Uitgeverij Sun, σελ. 8. 33. Woude, Α., de Vries, J. (1997). The First Modern Economy: Success, Failure and Perseverance of the Dutch Economy, 1500-1815. Cambridge: Cambridge University Press

Η οικονομική κρίση γύρω στο 1930 οδήγησε πολλούς κατοίκους στο να μην μπορούν να αντέξουν οικονομικά ένα κανονικό σπίτι και να να μετακινηθούν στα φθηνότερα houseboats. Τα παλιά στενά λιμάνια και τα κανάλια ελευθερώθηκαν από εμπορικές χρήσεις, επειδή δεν ήταν κατάλληλα για τα εκσυγχρονισμένα πλέον φορτηγά πλοία. Από εκείνη τη στιγμή τα πλωτά σπίτια άρχιζαν να πολλαπλασιάζονται. Αργότερα, εκτός από εγκαταλελειμμένα πλοία και ποταμόπλοια, εξαιτίας της έλλειψης στέγασης για πολλούς κατοίκους, μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, τα houseboats μετατράπηκαν σε μια θελκτική επιλογή κατοίκισης.34 Σύμφωνα με μία έρευνα που διεξήχθη μεταξύ του 1972 και 1975, στους κατοίκους των houseboats, προκύπτει πως οι κύριοι λόγοι για τους οποίους κατοικούσαν στο νερό ήταν η έλλειψη στέγης στην ηπειρωτική χώρα (48%), ο ελεύθερος και χαλαρός τρόπος ζωής (22%) αλλά και το χαμηλό κόστος (8,5%).35 Στην πραγματικότητα, οι ‘‘κιβωτοί’’ αποτελούν τα πρώτα πλωτά σπίτια στη Δυτική Ευρώπη που δεν ήταν houseboats με την αυστηρή έννοια του όρου. Σε αντίθεση με το houseboat, το οποίο είναι ένα σκάφος που έχει ανακατασκευαστεί ως ένα μέρος για να ζει κανείς, η κιβωτός είναι ένα περίβλημα που είναι κατασκευασμένο πάνω σε πλωτά θεμέλια. Αυτό το σύστημα είναι μία σχετικά φθηνή και τεχνικά άρτια κατασκευή και δεν χρειάζεται πολλή συντήρηση.36

34. Gabor, M., Blaustein, J. (1979). Houseboats. New York: Ballantine Books. 35. Mutia, I. (2013). Old Tradition With New Approach: Water-Based Dwellings In The Netherlands. Lanting Journal Of Architecture: 2(1). σελ. 53. 36. Kloos, M., De Korte, Y. (2007). Mooring site Amterdam. 1st ed. Amsterdam: ARCAM/ Architectura & Natura Press.

Στο τέλος του 20ου αιώνα, ο αριθμός των πλωτών κατοικιών κάθε τύπου στην Ολλανδία, εκτιμάται στις 10.000.37 Η κάπως ‘’ακατάστατη’’ εικόνα τους, η έλλειψη κανονισμών και πολιτικών, δεν έχει κάνει το πλωτά σπίτια πολύ δημοφιλή στις τοπικές κυβερνήσεις των τελευταίων δεκαετιών. Έχει δημιουργηθεί μια περιοριστική πολιτική της κυβέρνησης απέναντι τους και για το λόγο αυτό τις τελευταίες δεκαετίες έχουν έχουν προστεθεί πολύ λίγα αγκυροβόλια για τέτοιου είδους κατασκευές.38

1969 Galleon 42’ Houseboat Review Στο: ebay.ca

37. Koekoek, M. (2010), Connecting Modular Floating Structures: A General Survey and Structural Design of a Modular Pavilion. Master Thesis. Delft University of Technoloogy. σελ. 10 38. Kloos, M., De Korte, Y. (2007). Mooring site Amterdam. 1st ed. Amsterdam: ARCAM/ Architectura & Natura Press.

Η ιστορία των πλωτών κατασκευών όπως και στην Ευρώπη αλλά και τις Η.Π.Α., ξεκινάει μεν αργότερα από αυτή των πασσαλόπηκτων, σε πολλές περιοχές όμως, κυρίως στην Ασία, οι άνθρωποι κατοικούν στο νερό για περισσότερο από χίλια χρόνια. Πλωτοί οικισμοί αναπτύχθηκαν και στο Ιράκ, στις ελώδεις περιοχές του Τίγρη και του Ευφράτη ποταμού. Οι κάτοικοί τους, γνωστοί ως Madan, ή ‘’ Άραβες του βάλτου’’, ζούσαν σε ένα μία μεσοποτάμια ‘’Βενετία’’, όπως αναφέρεται η περιοχή. Κατοικούσαν σε περίτεχνα πλωτά σπίτια κατασκευασμένα εξ’ ολοκλήρου από καλάμια τα οποία συλλέγονταν από το ανοικτό νερό. Αυτά τα καταλύματα είναι γνωστά ως ‘‘mudhif’’39 και έχουν κατασκευαστεί χωρίς καρφιά, ξύλο ή γυαλί σε διάστημα λιγότερο των τριών ημερών. Στηρίζονται πάνω σε νησιά τα οποία είναι επίσης κατασκευασμένα από συμπαγή λάσπη και βούρλα. Δεν υπάρχουν πολλά στοιχεία για αυτή τη μέθοδο κατασκευής, η οποία παρόλο που εφαρμόζεται από τους κατοίκους εδώ και χιλιάδες χρόνια, τις τελευταίες δεκαετίες, έχει σχεδόν εξαφανιστεί. Κατά τη διάρκεια του δικτατορικού καθεστώτος του Σαντάμ Χουσεΐν, τα έλη και τα πλωτά σπίτια φαίνεται πως ήταν ένα καταφύγιο για όσους διώκονταν από την κυβέρνηση, ενώ και σε προηγούμενους αιώνες ήταν ένα καταφύγιο για δραπέτες σκλάβους και δουλοπάροικους. Κατά τη διάρκεια των εξεγέρσεων του 1991 στο Ιράκ, αποστραγγίστηκαν τα wetlands του νότιου Ιράκ ως τιμωρία στους Άραβες Madan, που είχαν υποστηρίξει την εξέγερση. Η ιρακινή κυβέρνηση αναβίωσε επιθετικά ένα έργο άρδευσης του 1970 που αρχικά είχε εγκαταλειφθεί καθώς είχε αρχίσει να διαταράσσει τη ροή του νερού προς τα έλη. Πολύ γρήγορα, η πηγή τροφής των κατοίκων άρχισε να εξαλείφεται και τα χωριά αυτά

‘Αραβες του βάλτου, στα wetlands της Μεσοποταμίας Στο: alamystockphoto.com

39. Ochsenschlager, E. (2004). Iraq’s Marsh Arabs in the Garden of Eden. 1st ed. Philadelphia: University of Pennsylvania Press. σελ.145.

Πλωτή κατοικία στο Siem Reap, Καμπότζη. Στο: alamystockphoto.com

Πλωτό χωριό. Aberdeen, Χονγκ Κονγκ. Στο: tripchinaguide.com

ερημώνοντας την περιοχή. Το νερό που παρέμεινε αναφέρεται ότι δηλητηριάστηκε και για το λόγο αυτό χιλιάδες κάτοικοι αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τους οικισμούς τους και τον παραδοσιακό τρόπο ζωής τους. Μόνο 1600 από τους περίπου μισό εκατομμύριο Madan Άραβες καταγράφονται στη δεκαετία του 1950 και εκτιμάται ότι εξακολουθούν να ζουν σε τέτοιου τύπου παραδοσιακές κατοικίες στις μέρες μας.40 Ένα ακόμη παράδειγμα είναι οι ψαράδες στην περιοχή Siem Reap της Καμπότζης, οι οποίοι έχτισαν ολόκληρα πλωτά χωριά στις ακτές, αλλά και κάποια στην στην ένωση του ομώνυμου ποταμού και της λίμνης Tonle Sap. Κάποια από αυτά τα χωριά, μετακινούνται όχι μόνο ανάλογα με τη στάθμη της λίμνης αλλά και αλλάζοντας τοποθεσία. Ενώ οι κατασκευές στα χωριά της Καμπότζης, μοιάζουν με κανονικά σπίτια, αυτά της Κίνας, που υπάρχουν εδώ και χιλιάδες χρόνια, αποτελούνται κυρίως από μικρά πλοία. Το πλέον γνωστό πλωτό χωριό, είναι αυτό στο λιμάνι Aberdeen, στη νότια περιοχή του Χονγκ Κονγκ. Όσοι ζουν εκεί, προέρχονται κυρίως από τη φυλή Tanka, μια ομάδα ψαράδων που έφτασαν στην περιοχή γύρω στον 7ο - 9ο αιώνα. Ο συνολικός πληθυσμός του κατοίκων πλωτών χωριών στην περιοχή εκτιμάται στους 2000 το 1841, έφτασε στους 150.000 το 1963 και έπεσε στους 40.000 το 1982.41

40. (2014). The Floating Basket Homes of Iraq: A Paradise almost Lost to Saddam. [online] Στο: http://www.messynessychic.com/ [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016] 41. Koekoek, M. (2010), Connecting Modular Floating Structures: A General Survey and Structural Design of a Modular Pavilion. Master Thesis. Delft University of Technology. Appendices. σελ. 8

Στο Βιετνάμ, στον Κόλπο Hạ Long, ο οποίος φιλοξένησε διάφορους πολιτισμούς με ιστορία 18.000 χρόνων, αναπτύχθηκαν πλωτά χωριά, ως αποτέλεσμα της αλιείας και της υδατοκαλλιέργειας, αλλά και επειδή οι κάτοικοί τους δεν κατείχαν ιδιοκτησία γης. Οι κατοικίες, είναι οργανωμένες όπως μία υπαίθρια αγορά. Έχουν ανεγερθεί η μία δίπλα στην άλλη κατά μήκος των δύο πλευρών ενός ‘’θαλάσσιου δρόμου’’, που ισοδυναμεί με την κύρια αρτηρία ενός χωριού. Αυτός ο κεντρικός άξονας λειτουργεί ως χώρος για τη μετακίνηση των πλοίων και των εμπορευμάτων και ως τόπος αλληλεπίδρασης των κατοίκων και εμπορικών συναλλαγών.42 Η κουλτούρα και ο τρόπος ζωής των απομακρυσμένων πλωτών χωριών δεν είναι απομονωμένος από εκείνη της ενδοχώρας. Καταρχάς, οι ψαράδες φέρνουν μαζί τους τον τρόπο ζωής που είναι παρόμοιος με εκείνον της ηπειρωτικής χώρας, δηλαδή τον προσανατολισμό των κτιρίων και τις λειτουργίες. Δεύτερον, παραδοσιακές κατασκευαστικές τεχνικές και υλικά εφαρμόζονται στις πλωτές κατασκευές, δεδομένης της έλλειψης πόρων στις απομακρυσμένες θαλάσσιες περιοχές που βρίσκονται τα χωριά αυτά. Η μπροστινή όψη του σπιτιού, έχει μεγάλα ανοίγματα, μια βεράντα σε όλο της το μήκος και μια ‘‘αυλή εργασίας’’, ένα χώρο δηλαδή με πάτωμα από δίχτυ. Το σπίτι είναι χτισμένο στην κορυφή μιας πλωτής πλατφόρμας, κατασκευασμένη από ξύλινες σανίδες που στηρίζονται σε άδεια πλαστικά ή μεταλλικά βαρέλια.43

Πλωτό χωριό στο Halong Bay, Βιετνάμ. Στο: whc.unesco.org/

42. Pham, T. (2016). Sustainable aesthetics: perspectives from ecotourism design & Floating Bamboo Ecolodge in Halong Bay, Vietnam. [online] Repositories.lib.utexas.edu. Στο: https://repositories.lib.utexas.edu/handle/2152/25799 [Τελευταία επίσκεψη 1 Dec. 2016]. 43. (2012). Floating Villages Near Cat Ba Island, Vietnam. [online] Στο: http://www. amusingplanet.com/2012/02/floating-villages-near-cat-ba-island.html [Τελευτ. Επίσκεψη 30 Nοεμβρίου, 2016]

Πλωτό χωριό των Uros, στη λίμνη Titikaka, Περού. Στο: washingtonpost.com

Στη Νότιο Αμερική, στα σύνορα μεταξύ Περού και Βολιβίας, βρίσκεται μία από τις ψηλότερες σε υψόμετρο λίμνες, που φιλοξενούν πλωτούς οικισμούς, η Τιτικάκα, η οποία κατοικήθηκε από την φυλή των Ούρος. Ο σκοπός που οι Ούρος έφτιαξαν αρχικά πλωτές κατασκευές ήταν αμυντικός, για να μπορούν να μετακινηθούν σε περίπτωση που δέχονταν κάποια απειλή. Κατασκεύαζαν πλωτά νησιά από ένα είδος καλαμιού που υπάρχει σε αφθονία στη λίμνη, στα οποία κατοίκησαν και ανέπτυξαν όλες τις δραστηριότητές τους.44 Υπάρχουν περισσότερα από σαράντα από αυτά τα νησιά, τα οποία οι άνθρωποι Uros έχουν διαμορφώσει εξ ολοκλήρου με λεπτά καλάμια, που μαζεύουν για αιώνες από τα ρηχά γλυκά νερά της λίμνης, προκειμένου να χτίσουν τα σπίτια και τα σκάφη τους. Επειδή τα καλάμια αυτά είναι βρώσιμα, αποτελούν και μέρος της διατροφής τους, εκτός από δομικό υλικό. Αυτές οι νησίδες είναι περίπου 15 τμ. η καθεμία και συνήθως φιλοξενούν περίπου δώδεκα μέλη μιας ευρύτερης οικογένειας μέσα σε αχυρένιες καλύβες. Τα καλάμια γίνονται ξηρά κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού, σαπίζουν κατά τη διάρκεια της βροχών και διαλύονται αρκετά εύκολα, καθιστώντας τη συντήρηση των νησιών μια πλήρους απασχόλησης εργασία. Συνήθως κάθε νησίδα πρέπει να ανακατασκευάζεται πλήρως κάθε 30 χρόνια. Πιστεύεται ότι κάποια στιγμή γύρω στον 13ο αιώνα, η φυλή των Uros βρέθηκε ουσιαστικά άστεγη στις όχθες της λίμνης Titicaca. Η ακριβής προέλευσή τους παραμένει ασαφής, αλλά οι ανθρωπολόγοι πιστεύουν ότι μετανάστευσαν από τον Αμαζόνιο, αφού οι Incas τους ανάγκασαν να εγκαταλείψουν τη γη τους. 44. Crowder, N. (2014). The floating islands of Peru’s Lake Titicaca. [online]. Στο: https:// www.washingtonpost.com/news/in-sight/wp/2014/11/17/the-floating-islands-of-lake-titcaca-in-peru/?utm_term=.4e23cd3b01fe [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016]

Έτσι, αδυνατώντας να βρουν κατοικίες στην ξηρά, επέλεξαν να εγκατασταθούν στη θάλασσα. Αποτελεί έναν ακόμα πολιτισμό που ξεπέρασε το εμπόδιο του νερού για λόγους άμυνας. Αν μια απειλή προέκυπτε, κάτι όχι ασυνήθιστο, είχαν τη δυνατότητα να επιπλέουν μακριά προς μια διαφορετική κατεύθυνση. Ακόμη και στη μεγαλύτερη νησίδα της περιοχής, εξακολουθεί να βρίσκεται ένα παρατηρητήριο, εξ ολοκλήρου κατασκευασμένο από καλάμια. Εκατοντάδες χρόνια αργότερα, τα νησιά αυτά είναι ακόμα εν ζωή. Μέχρι τη δεκαετία του 1980, οι Uros συνέχιζαν να ζουν σε σχετική απομόνωση, περίπου 9 μίλια έξω από την ακτή, αλλά το 1986, μια μεγάλη καταιγίδα κατέστρεψε τα πλωτά σπίτια. Η φυλή και ο τρόπος ζωής τoυς έχουν γίνει αντικείμενο θαυμασμού από τους ξένους, αυξάνοντας σε μεγάλο βαθμό την τουριστική κίνηση στην περιοχή. Οι ψαράδες άρχισαν να προσφέρουν εκδρομές στα νησιά με τις βάρκες τους και πριν από καιρό, και έτσι τουριστική βιομηχανία γεννήθηκε, κάτι όμως που σε μεγάλο βαθμό, επηρεάζει αρνητικά την καθημερινότητα των κατοίκων και τη διατήρηση του αρχαίου και μεγάλης σημασίας πολιτισμού τους.45 Σε άλλες περιοχές, όπως π.χ. στην Ινδία, στη λίμνη Dal Lake, υπάρχουν επίσης πλωτοί οικισμοί, στους οποίους αναπτύχθηκαν εμπορικές δραστηριότητες στον τομέα της αλιείας και της συγκομιδής των υδρόβιων φυτών. Τα πλωτά αυτά χωριά επιβίωσαν χάρη στα πλωτά χωράφια που δημιουργούσαν, τα οποία στήριζαν τις αγορές και όλες τις δραστηριότητες των αγροτών.46

Βάρκες στη Dal Lake, Ινδία Στο: kashmirwallpapers.com

45. (2015) The Floating Straw Islands of Uros: An Ancient Tribe Surviving in a Tourist Hub. [online] Στο: http://www.messynessychic.com [Tελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016] 46. Chatterjee, J. (2016). Floating gardens for the landless. [online]. Στο: http://www.indiawaterportal.org/articles/floating-gardens-landless [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016]

Άτλας

2.2 Κατοίκηση των υδάτων 2.2.1 Lake Tahoe, Frank Lloyd Wright 12/13/2016

Lake Tahoe Summer Colony - Frank Lloyd Wright: Designs for an American Landscape, 1922-1932 | Exhibitions - Library of Congress

Perspective for the Fallen Leaf Barge, the Lake Tahoe Summer Colony. Office of Frank Wright. Graphite and Προοπτική απεικόνιση μονάδας στην αποικία της λίμνης Tahoe. Στο:Lloyd loc.gov colored pencil on tracing paper, ca. 1923. The Frank Lloyd Wright Foundation, Scottsdale, Arizona (51) http://www.loc.gov/exhibits/flw/images/flw0051.jpg

Ένα έργο του Frank Lloyd Wright, που δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ, είναι μία καλοκαιρινή αποικία, που θα ήταν κατασκευασμένη στο Emerald Bay της λίμνης Tahoe. Ο Wright πήγε στη λίμνη Tahoe για πρώτη φορά το 1923 για να παρουσιάσει την αυτόκλητη πρότασή του στην Jesse Armstrong, την ιδιοκτήτη γης γύρω από Emerald Bay. Ο Wright σχεδίασε τέσσερις τύπους από καμπίνες στη γη που περικλείει τον κόλπο και άλλους τέσσερις τύπους από πλωτές καμπίνες, τους οποίους ονόμασε Catamaran, Fallen Leaf, Family Type, και Barge for Two σχεδιασμένους ως συνθέσεις γεωμετρικών σχημάτων. Στο ‘‘Barge for Two cabin’’ ο Wright χρησιμοποιεί για πρώτη φορά την πλήρως εξαγωνική μονάδα, σχεδιάζοντας μία εξαγωνική κάτοψη.47 https://www.loc.gov/exhibits/ﬂw/ﬂw03.html

1/1

47. (2016). Frank Lloyd Wright: Designs for an American Landscape, 1922-1932. Exhibitions - Library of Congress. [online]. Στο: https://www.loc.gov/exhibits/flw/flw07.html [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016]

Οι γεωμετρικές μορφές, χαρακτηριστικές των κτιρίων του Wright τοποθετημένες στη βάση της κατασκευής, θα διευκόλυναν την κίνηση του καταλύματος πάνω στο νερό. Η κινητικότητα των κατασκευών ήταν χαρακτηριστικό στοιχείο στο έργο αυτό του Wright.48 Η πρότασή του αποτελείτο από πλωτές καμπίνες των οποίων οι θέσεις θα άλλαζαν πάνω στο νερό εντείνοντας την οπτική αντίληψη του κόλπου καθώς και από ένα πανδοχείο, σε μια μεγάλη προβλήτα μεταξύ της ακτής και ενός νησιού που βρίσκεται στη λίμνη, το οποίο δεν είχε εντάξει στο σχεδιασμό. Εξαιτίας της εναρμόνισής της με το φυσικό περιβάλλον, η αποικία αντιπροσωπεύει μια φαντασιακή κατάσταση: καμπίνες και καταλύματα τοποθετημένα κοντά στην ακτογραμμή μέσα σε ένα δάσος από πεύκα. Επιπρόσθετα καταλύματα διεσπαρμένα πάνω στη λίμνη που είτε επιπλέουν μόνα τους είτε ενωμένα με μια πλωτή προκυμαία. Η ιδέα ακόμη περιλαμβάνει ένα κεντρικό κατάλυμα εστίασης και μια περιοχή δραστηριοτήτων. Το μοτίβο που σχηματίζουν τα καταλύματα προκύπτει από τη μορφή των γύρω πεύκων, σε μία επιπλέον προσπάθεια ένταξης της αποικίας στο τοπίο. Σε κάποιες πλωτές κατασκευές η οροφή υποστηρίζεται από καλώδια με τέτοιο τρόπο που όταν ο άνεμος την διαπερνά, μοιάζει σαν κάποιος να παίζει μία αιολική άρπα. ‘‘Η δουλειά του Wright ήταν μια αρχιτεκτονική έκφραση του αμερικανικού τοπίου: προσπάθησε να δημιουργήσει δομές που αντανακλούσαν το τοπίο, και αυτό ήταν κάτι νέο, επειδή τα περισσότερα αρχιτεκτονικά μοντέλα, μέχρι εκείνη την εποχή έρχονταν στην Αμερική από την Ευρώπη’’ δήλωσε ο Colin Robertson , επιμελητής στο Μουσείο Τέχνης της Νεβάδα. περιγράφει την πρόταση ως συνεπή ως προς τη δημιουργία μίας επέκτασης του τοπίου, μέσω 48. ibid.

της αρχιτεκτονικής.49 Σύμφωνα με τον Wright, όλο το σκυρόδεμα που θα χρησιμοποιείτο στη θεμελίωση των μονάδων θα φτιαχνόταν επί τόπου με αδρανή υλικά από τη γύρω περιοχή, κάνοντας τα κτίρια φυσικές εκδηλώσεις της γης. Ο Wright φανταζόταν τα πάτερν των πλωτών κατασκευών να αντανακλώνται στο νερό, καθώς αυτές προσέγγιζαν τη θάλασσα, εντείνοντας την ονειρική κατάσταση που προκαλεί ένας παραθερισμός πάνω στο νερό. Η αρχικά ενθουσιασμένη Amstrong, αδυνατούσε να στηρίξει οικονομικά μία τέτοια πρόταση και έτσι η ιδέα δημιουργίας της αποικίας εγκαταλείφθηκε. Αργότερα, ο Wright, ξαναπροσπάθησε να προωθήσει το όραμά του σε μία συχνή επισκέπτρια της περιοχής, η οποία όμως επίσης απέρριψε την ιδέα του. Συνέχισε όμως να σχεδιάζει κατοικίες βασισμένες στο πρότυπο αυτών της λίμνης Tahoe, επηρεασμένες από τη μορφή των γύρω πεύκων, μέχρι που μία εξ αυτών κατασκευάστηκε, για τον Richard Davis, στο Marion, Ohio, το 1950.50

49. Stevens. A. (2016). The Tahoe Colony That Never Was: Frank Lloyd Wright’s vision for Emerald Bay. [online]. Στο: http://moonshineink.com/news/tahoe-colony-never-was [Τελευτ. επίσκεψη: Νοέμβριος 2016] 50. Pfeiffer, B., Wright, F. (1999). Treasures of Taliesin. 1st ed. San Francisco: Pomegranate. σελ.29.

2.2.2 Floating house, MOS

Πλωτή κατοικία στη λίμνη Huron. Στο: archdaily.com

Η κατοικία αυτή, σχεδιάστηκε το 2005 από τους MOS, στη λίμνη Huron, στον Καναδά. H πρόταση αυτή στόχο έχει να εντάξει μία ήδη παραδοσιακή τυπολογία κατοικίας, στο γύρω περιβάλλον της λίμνης. Η περιπλοκότητα της συγκεκριμένης λίμνης και η τοπογραφία της, έθεσαν περιορισμούς ως προς την κατασκευή και την παραγωγή, αλλά και ως προς τη σχέση της κατοικίας με το τοπίο. Η κυκλική αλλαγή των εποχών κάθε χρόνο, σε συνδυασμό με τα συνεχώς κλιμακούμενα φυσικά φαινόμενα (πλημμύρες, συνεχείς βροχές), κάνουν τα νερά της λίμνης να αυξομειώνονται συνεχώς. Για να προσαρμοστεί σε αυτές τις συνθήκες που συνεχώς μεταβάλλονται, η κατοικία επιπλέει πάνω σε μία δομή από χαλύβδινα pontoons51 (βλ. παράρτημα), που της επιτρέπουν να προσαρμόζεται ανάλογα με τις διακυμάνσεις της λίμνης και να διατηρεί την 51. Habibi, S. (2015) Floating Building Opportunities for Future Sustainable Development and Energy Efficiency Gains. Journal of Architectural Engineering Technology 4(142) σελ.3

πλευστότητά της. Ακριβώς επειδή η κατοικία θα βρισκόταν μακριά από την όχθη, οι παραδοσιακές μέθοδοι κατασκευής θα ήταν ασύμφορες και με μεγάλο περιβαλλοντικό αποτύπωμα, εξαιτίας της μεταφοράς υλικών από πολύ μακριά. Για το λόγο αυτό, τα υλικά για την κατασκευή μεταφέρθηκαν στην όχθη της λίμνης και η χαλύβδινη πλωτή δομή με τα ενσωματωμένα pontoons, κατασκευάστηκε πρώτα και μετά ρυμουλκήθηκε στη λίμνη. Σε ένα παγωμένο τμήμα της λίμνης, κοντά στην όχθη, κατασκευάστηκε και η υπόλοιπη κατοικία και εν τέλει αγκυρώθηκε στην μόνιμη τοποθεσία, ταξιδεύοντας συνολικά, καθ’ όλα τα στάδια της κατασκευής 80 χιλ. μέσα στο νερό. Οι όψεις του κτιρίου εμπνέονται από το γύρω φυσικό περιβάλλον και επενδύονται με ξύλο κέδρου, προσφέροντας και προστασία τις μέρες κακοκαιρίας και δίνοντας μια δισδιάστατη εντύπωση του κτιρίου, σε άμεση συνομιλία με τη λίμνη. Πολλά ανοίγματα και συρόμενοι τοίχοι στις όψεις έχουν περσίδες από το ίδιο υλικό είτε για να φιλτράρουν το φως είτε για να μειώνουν τις φορτίσεις από τον αέρα.52 Ακόμη ποικίλουν σε μέγεθος με κριτήριο την ιδιωτικότητα ή τις ανάγκες φωτισμού.Στο επίπεδο του νερού διαρθρώνονται λειτουργίες όπως η πρόσδεση σκαφών και μία σάουνα, ενώ στο επόμενο επίπεδο η κουζίνα, το σαλόνι και η κρεβατοκάμαρα.53

Τομή της κατοικίας στη λίμνη Huron. Στο: archdaily.com

52. (2008). Floating House / MOS Architects. [online]. Στο: http://www.archdaily. com/10842/floating-house-mos [Τελευτ. επίσκεψη: Νοέμβριος 2016] 53. Frearson, A. (2015). Floating House by MOS Architects bobs on the surface of Lake Huron. [online]. Στο: https://www.dezeen.com/2015/08/09/floating-house-mos-architectsbobs-surface-canada-lake-huron/ [Τελευτ. επίσκεψη: Νοέμβριος 2016]

2.3 Νησίδες πολιτισμού 2.3.1 Manifesta 11 pavilion, Studio T.Emerson, ETH Zurich

Προοπτική απεικόνιση του Manifesta Pavilion. Στο: archdaily.com

Πρόκειται για ένα ξύλινο ‘’νησί’’, που σχεδιάστηκε και κατασκευάστηκε τo 2016 από μία ομάδα τριάντα φοιτητών αρχιτεκτονικής από το studio του Tom Emerson, στο E.T.H. Zurich, σε συνεργασία με τους επιμελητές της Manifesta 11. Σύμφωνα με τον Christian Jankowski, επιμελητή της Manifesta 11, το pavilion έχει σχεδιαστεί ‘’ ως μια πλωτή, πολυλειτουργική πλατφόρμα με μια γιγαντιαία οθόνη LED, μια στάση για τους θεατές, μια πισίνα και ένα μπαρ.’’.

Η Ζυρίχη έχει μία αρκετά σημαντική κουλτούρα όσον αφορά το κολύμπι - η ιστορία δημόσιων χώρων για μπάνια στην πόλη φτάνει μέχρι και τους αρχαίους ρωμαϊκούς οικισμούς της περιοχής. Πλέον υπάρχουν αρκετές δημόσιες υποδομές για κολύμπι, περισσότερες από κάθε άλλη πόλη του κόσμου, σε σχέση με τον πληθυσμό της. Αυτά τα badis, δρουν ταυτόχρονα ως τόποι κοινωνικής συναναστροφής και αναψυχής, αλλά και ως σημαντικά αρχιτεκτονικά μνημεία στην πόλη.54 Ακολουθώντας αυτή την παράδοση, σύμφωνα με τη σχεδιαστική ομάδα, ‘‘το pavilion θα είναι ένας τόπος για κοινωνικές συναναστροφές και εκπαίδευση, ένα τρόπος για να περάσει κάποιος τη μέρα του τόσο με σωματικές δραστηριότητες όσο και με πνευματικές αναζητήσεις.’’ Μέσω μίας συλλογικής διαδικασίας σχεδιασμού, δημιουργήθηκαν ομάδες οι οποίες εργάστηκαν σε διαφορετικές κλίμακες - από τη θέση του pavilion στην πόλη και στη λίμνη, μέχρι και με μακέτες 1:1 - με τις οποίες διερευνήθηκαν τεχνικές και οργανωτικές διαστάσεις της πρότασης, οδηγώντας εν τέλει σε ένα οικοδομήσιμο αρχιτεκτονικό έργο. Εκτός από τη διαδικασία του σχεδιασμού, οι τεχνικές κατασκευής, επηρέασαν σε μεγάλο βαθμό το σχεδιασμό του pavilion. Το περίπτερο είναι κατασκευασμένο εξ’ ολοκλήρου από ξύλο. Μετά τη φάση του σχεδιασμού, από τον Ιανουάριο του 2016, τμήματα του περιπτέρου άρχισαν να προκατασκευάζονται και να συναρμολογούνται από τους μαθητές σε μια αίθουσα παραγωγής στη Ζυρίχη. Η κατασκευή αποτελείται από τρεις καφασωτές δομές που βρίσκονται πάνω από το επίπεδο της λίμνης, πάνω σε ξυλοπόδαρα διαφορετικών διαστάσεων.

H Manifesta είναι μία ευρωπαϊκή μπιεννάλε σύγχρονης τέχνης η οποία ‘’ απαντά στη νέα κοινωνική, πολιτιστική και πολιτική πραγματικότητα στον απόηχο του Ψυχρού Πολέμου’’. History of Manifesta. [online]. Στο: http://m11.manifesta.org/en/ about/history-manifesta [Tελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016]

54. Taylor-Foster, J. (2015). Swiss Students Design a Floating Pavilion on Lake Zurich for Manifesta 11. [online]. Στο: http://www.archdaily.com/777046/swiss-students-design-afloating-pavilion-on-lake-zurich-for-manifesta-11 [Tελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016]

Tομή. Στο: archdaily.com

Αυτές περιλαμβάνουν έναν πύργο που λειτουργεί ως φάρος και οι άλλες δύο παρέχουν κάλυψη σε διαφορετικές περιοχές που περιβάλλουν το ανοιχτό χώρο στο κέντρο. Η μία περιοχή διαθέτει διπλή δίριχτη στέγη, που στεγάζει το μπαρ και η άλλη είναι ένας όγκος που προσφέρει σκιά σε ένα υπερυψωμένο χώρο ηλιοθεραπείας, ο οποίος είναι προσβάσιμος από ένα σύνολο σκαλοπατιών.55 Η κατασκευή επιπλέει πάνω σε χαλύβδινα caissons (βλ. Παράρτημα). Η μεταλλική πλωτή κατασκευή κατασκευάστηκε στις όχθες της λίμνης καθώς και οι υπόλοιπες εργασίες ανέγερσης.56 Το περίπτερο έχει σχεδιαστεί ως ένα αστικό νησί, που με την πισίνα και το μπαρ χρησιμεύει ως σημείο συνάντησης στη λίμνη. Η διαμόρφωση από σκαλοπάτια που χρησιμεύουν ως καθίσματα, δημιουργεί ένα θερινό κινηματογράφο για το κοινό το βράδυ και τη μέρα λειτουργεί ως χώρος ανάπαυλας.57 Μέσα από αυτές τις λειτουργίες, οι άνθρωποι μπορούν να δουν την έκθεση μέσα από ένα όχι τόσο γνώριμο τοπίο και να επαναπροσδιορίσουν τη σχέση τους με αυτό.

55. Gibson, E. (2016). ETH Zurich students build floating wooden pavilion for Manifesta art biennale. Στο: https://www.dezeen.com/2016/07/29/pavilion-of-reflections-eth-zurich-students-studio-tom-emerson-wooden-floating-manifesta-art-biennale-switzerland/ [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016] 56. Manifesta 11, construction. [online]. Στο: http://www.emerson.arch.ethz.ch/construction#_fs16 [Tελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016] 57. Pavillon of Reflections. [online]. Στο: http://www.emerson.arch.ethz.ch/news#_fs16 [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016]

2.3.2 Rotterdam Floating Pavilion, Deltasync + Public Domain Architects Το Rotterdam Floating Pavilion, κατασκευάστηκε το 2010 από τους Deltasync and Public Domain Architects, σε μία προσπάθεια να υπερβούν τη συνεχώς αυξανόμενη στάθμη του νερού στην πόλη του Rotterdam και να δημιουργήσουν μία δομή η οποία θα αντιστέκεται στις πλημμύρες και θα προωθεί την ιδέα της πλωτής - θαλάσσιας αστικοποίησης. Το pavilion αυτό ήταν προϊόν της συνεργασίας των αρχιτεκτόνων με την πόλη, ως μέρος του πλάνου ‘’να αναπτύξουν την πρώτη αυτάρκη πλωτή πόλη του κόσμου’’ και μέχρι το 2013 αποτελούσε την μεγαλύτερη πλωτή δημόσια κατασκευή. Αποτελεί μία σχεδιαστική λύση που εστιάζει πέρα από την ένταξη στο νέο θαλάσσιο τοπίο, στο να λύσει προβλήματα όπως η ενεργειακή αυτονομία. Τοποθετήθηκε στην περιοχή Rijnhaven για λόγους προσβασιμότητας με τα μέσα συγκοινωνίας από τη στεριά και από το νερό, αλλά εξαιτίας του γενικά μικρού ποσού κυμάτων της περιοχής. Το pavilion θυμίζει μία ένωση από τρεις σφαίρες που επιπλέουν στο νερό. Συγκεκριμένα, αποτελείται από τρεις ημι-διαφανείς θόλους διαμέτρου 18.5, 20 και 24 μ.58 οι οποίες αποτελούνται, από εξαγωνικές μονάδες, οι οποίοες καλύπτουν μια επιφάνεια περίπου 1000 τετραγωνικών μέτρων, με το pavilion να εκτείνεται στα 46 μ. μήκος και 24 μ. πλάτος. Η βιωσιμότητα της κατασκευής επιτυγχάνεται με τη χρήση συγκεκριμένων υλικών και με την ευελιξία της δομής αλλά και των εξαρτημάτων που την απαρτίζουν. Η ηλιακή ενέργεια και τα επιφανειακά ύδατα, χρησιμοποιούνται σε συστήματα θέρμανσης, ψύξης, κλιματισμού και αντί για τζάμια έχουν χρησιμοποιηθεί φύλλα ETFE. Η οροφή, αποτελείται από τρία επίπεδα φύλλων, γεμισμένων με 58. das Gupta, J. (2010). Rotterdam Floating Pavilion: Dutch Icon of Building on Water. [online]. Στο: https://thegreentake.wordpress.com/2010/10/18/rotterdam/ [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016]

αέρα υπό πίεση που συνεισφέρει στη μόνωση και τη ζέστη μέσα στο κτίριο. Ο αερισμός επιτυγχάνεται με ανοίγματα στην όψη του ισογείου αλλά και στην οροφή. Στο χώρο της έκθεσης, οι πολίτες ενημερώνονται για νέους τρόπους παραγωγής ενέργειας, διαχείρισης νερού και κατασκευής. Αυτός ο χώρος θερμαίνεται παθητικά από τον ήλιο και είναι ελάχιστα πιο ζεστός από τον εξωτερικό. Η αίθουσα διαλέξεων, μπορεί να φιλοξενήσει μέχρι και 150 άτομα και είναι θερμαινόμενη, χάρη σε σωλήνες που συλλέγουν ηλιακή ενέργεια και τοποθετούνται στην οροφή. Αυτοί, συγκεντρώνουν τη ζεστασιά του ήλιου και τη μετατρέπουν σε ψύξη. Αυτό ακούγεται σαν μια αντίφαση, αλλά βασίζεται στη διαδικασία που λαμβάνει χώρα μέσα στο ανθρώπινο σώμα (human body evaporation). Αυτό το σύστημα ψύξης ονομάζεται αδιαβατική ψύξη λόγω εξάτμισης .59

Το πλωτό σώμα πάνω στο οποίο αναπτύσσεται η κατασκευή, αποτελείται από πέντε επίπεδα ΕPS (διαφανές πλαστικό), συνολικού πάχους 2,5 μ. με το πιο παχύ να περιέχει ένα πλέγμα δοκών από σκυρόδεμα που έχει προσδεθεί σε προκατασκευασμένες πλάκες από σκυρόδεμα προκειμένου να σχηματιστεί ένα σκληρό κέλυφος που προστατεύει από τα προσκρουόμενα κύματα. Φαίνεται πως ο συνδυασμός του EPS και του πλαισίου από σκυρόδεμα είναι το καλύτερο πλωτό σύστημα για το pavilion, δεδομένου ότι αυτός ο συνδυασμός οδηγεί σε ένα αβύθιστο και ελαφρύ πλωτό σώμα.

Rotterdam Floating Pavilion. Στο: insideflows.org

59. Rotterdam Floating Pavilion. [online]. Στο: https://www.insideflows.org/project/rotterdam-floating-pavilion/ [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016]

2.4 Ποιητικές εκδοχές της πλευστότητας 2.4.1 Teatro del Mondo, Aldo Rossi Το Tearo del Mundo σχεδιάστηκε για τη Μπιενάλε της Βενετίας το 1979 από τον αρχιτέκτονα Aldo Rossi. Πρόκειται για ένα πλωτό θέατρο. Ο σχεδιασμός έχει σαφείς επιρροές από τα πλωτά θέατρα, που ήταν αρκετά συνήθη στη Βενετία, ιδιαίτερα κατά την περίοδο του καρναβαλιού, τον 18ο αιώνα αλλά και από το Globe Theater του Shakespeare και το θέατρο ανατομίας της Πάντοβα.60 Χρησιμοποιεί τον όρο Teatrino (κουκλοθέατρο), και όχι Teatro, για να περιγράψει την κατασκευή. Τα Τeatrinο, ήταν απλές, προσωρινές κατασκευές. Ως ένα Teatrino λοιπόν, το πλωτό θέατρο, σύμφωνα με τον Rossi, ‘‘κράτησε όσο ένας καλοκαιρινός έρωτας, όσο μια πυρετώδης, αβέβαιη περίοδος, και το φθινόπωρο καταστράφηκε.’’61 Ο Rossi χρησιμοποιεί το σαιξπηρικό θέατρο ως πρότυπο για την παραγωγή της οικειότητας, εντάσσοντας την έννοια της μνήμης στο σχεδιασμό. Αυτή η χειρονομία, του να τοποθετηθεί ένα τέτοιο θέατρο, ιδιαίτερα με την έννοια και σημασία που του προσδίδει ο αρχιτέκτονας, όπως προαναφέρθηκε, πάνω στη θάλασσα, δημιουργεί αυτομάτως πλωτές εικόνες. Αυτές δεν είναι άλλες παρά μία περιπλάνηση στα κανάλια της Βενετίας και μια συνεχής δημιουργία καταστάσεων μέσα στην πόλη, λειτουργώντας παράλληλα και ως τόπος (loci) μνήμης. Με το teatro del mundo, ο Aldo Rossi, προσπαθεί να συλλάβει την υψηλή πραγματικότητα μέσω ενός μαγικού δημιουργήματος της φαντασίας του, εκεί που το μυαλό και η μνήμη του ανθρώπου αρχίζουν να θεωρούνται κάτι θεικό.62 Πρόκειται για μία αρχιτεκτονική του ανοίκειου, ένα θέατρο που πάλλεται στους κυματισμούς της λιμνοθάλασσας, που περιπλανιέται μέσα στην πόλη και ενεργεί ως ένα μέσο 60. Rossi, A. (2010). A scientific autobiography. 1st ed. Cambridge: MIT Press, σελ.29. 61. ibid. 62. Rossi, A. (1979), Aldo Rossi in America: 1976 to 1979. Cambridge: MIT Press

Aldo Rossi, Τeatro del Mundo. Στο: wikiarquitectura.com

μνήμης του νερού. Ο Rossi 63 βλέπει την πόλη ως το θέατρο των ανθρώπινων γεγονότων, ένα τόπο (locus) ψυχών, που όχι μόνο περιέχει γεγονότα, αλλά από μόνη της είναι ένα γεγονός: αποτελεί ένα γεγονός. To locus κατά τον Rossi, είναι η τομή του χώρου, του χρόνου, της μορφής και του τόπου μιας διαδοχής τόσο αρχαίων όσο και σύγχρονων γεγονότων. Το θέατρο του Rossi σχεδιάστηκε ως μία πλωτή κατασκευή που θα μετακινείται μέσα από τα κανάλια της Βενετίας, δημιουργώντας κυριολεκτικά καταστάσεις μέσα στην πόλη. Xτίστηκε στα ναυπηγεία Fysina και υψώθηκε από τη θάλασσα στην Punta della Dogana. Όταν η Μπιενάλε ολοκληρώθηκε, το θέατρο εγκαταστάθηκε στο Ντουμπρόβνικ και αποσυναρμολογήθηκε το 1981. Το 2004 κατασκευάστηκε ξανά στη Γένοβα, που τότε ήταν πολιτιστική πρωτεύουσα της Ευρώπης.64 Καθαρά στοιχεία συνθέτουν την κάτοψή του: μία κεντρική τετράγωνη σκηνή, σκάλες στις δύο πλευρές του και ένας οκταγωνικός τρούλος. Διέθετε χώρο για 250 άτομα, ένα νούμερο όμως που μπορούσε να αυξηθεί. Αποτελείτο από μία κεντρική σκηνή και εκθεσιακούς χώρους - επιφάνειες στις πλευρές του και στους επάνω ορόφους. Το κτίριο αποτελείτο ένα σωληνοειδές πλαίσιο από χάλυβα, επενδεδυμένο με ξύλο και έφτανε το ύψος των 25 μ. Το κυρίως σώμα του κτιρίου αποτελείται από ένα κύβο 9.5 μ. πλάτος επί 11 μ. ύψος και ένα οκτάγωνο 6 μ. ύψος στην κορυφή.

Από επάνω προς τα κάτω: Όψεις, Κατόψεις και Αξονομετρική απεικόνιση. Στο: dialnet.unirioja.es

H κατασκευή του Τeatro del Mundo. Στο: dialnet.unirioja.es

63. Rossi, A., Ghirardo, D., Ockman, J., Eisenman, P. (1982). The architecture of the city. 1st ed. Cambridge, Mass.: MIT Press. 64. Theater of the World in Venice [online]. Στο: https://en.wikiarquitectura.com/index. php/Theater_of_the_World_in_Venice [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016]

2.4.2 Floating Monolith, Jean Nouvel Στην Ελβετία, στα πλαίσια της Expo 2002, μία σειρά από τοποθεσίες, που ονομάστηκαν arteplages, δόθηκαν σε διαφορετικούς αρχιτέκτονες, με στόχο την κατασκευή pavilion με θεματικές. Κάποιες από αυτές ήταν το Blur Building, των diller scofidio + renfro και το Monolith, που ήταν ένας κύβος από χάλυβα, σχεδιασμένος από τον Jean Nouvel στη πόλη Murten, με θεματική ‘’τη στιγμή και την αιωνιότητα’’.65 Αποτέλεσε ένα ιδιότυπο μουσείο που προσπαθεί να φέρει κοντά παρελθόν και παρόν, παρουσιάζοντας ένα πανόραμα με εντυπωσιακό τρόπο. Ο σκοπός του έργου δεν ήταν μόνο μία νέου τύπου περιήγηση στην πόλη, αλλά και η ευαισθητοποίηση των κατοίκων και των επισκεπτών σχετικά με βαθιές κοινωνικές και περιβαλλοντικές λανθάνουσες. Πρόκειται για έναν κύβο, πλευράς 34 μέτρων, που αντικρίζει την πόλη από απόσταση 200 μέτρων, στεκόμενο στη μέση της λίμνης. Εκτίθεται στη θέα όλης της ακτογραμμής και θυμίζει κοντέινερ που εγκαταλείφθηκε στη θάλασσα. Απαρτίζεται από τρεις ορόφους που φιλοξενούν εκθέσεις. Ορισμένα σημεία του εσωτερικού να είναι ελαφρώς διάτρητα και πορώδη, ενώνοντας την πόλη με το pavilion, μέσω μίας θολής παρατήρησης και αντίληψης της από τον επισκέπτη, ενσαρκώνοντας το όραμα του J.Nouvel για τη σχέση πραγματικής - εικονικής πόλης. Μάλιστα, ο J.Nouvel66 υπογραμμίζει πως “Το θέμα είναι μεταφυσικό: καταπίνει το χώρο και στη συνέχεια εξαφανίζεται. Το επιλεγμένο μέσο είναι τέχνη: η παρέμβαση πρέπει να είναι λεπτή και ακριβής.’’ Συνεχίζει λέγοντας: 65. (2002). Report: Expo.02 in Switzerland. [online]. Στο: http://www.detail-online.com/inspiration/report-expo-02-in-switzerland-106522.html [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016] 66. Nouvel, J. (2002). Expo 02 Switzerland: Fragmentation and re-composition. [online]. Στο: http://www.jeannouvel.com/en/desktop/home/#/en/desktop/projet/morat-switzerland-expo-021 [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016]

Floating Monolith. Στο: jeannouvel.com

‘‘Το θέμα μας δεν είναι ένα ελεγχόμενο πάρκο, και δεν είναι η Morat: είναι γη των ανθρώπων, είναι το σύμπαν. Ο σκοπός είναι να γίνει η Morat, η λίμνη, και ολόκληρο το τοπίο την απήχηση της θεματικής μας. Ποιά θεωρούμε ενδιαφέροντα μέρη στην πόλη ... Tο κάστρο; Τους πύργους; Το μουσείο; Εμείς θα δημιουργήσουμε παρεμβολές, πρόσθετα αντικείμενα. Αυτή η έκθεση αρνείται το διαχωρισμό μεταξύ του δοχείου και του περιεχομένου. Τα δοχεία είναι έργα τέχνης με τον ίδιο τρόπο που είναι και το περιεχόμενο.’’ Η αντανάκλαση από απόσταση προτρέπει την επανανάγνωση του φυσικού χώρου και των υφιστάμενων κατασκευών: η έκθεση χρησιμοποιεί τον κατακερματισμό ως μέσο για μία εκ νέου σύνθεση. Αντί για μια συμπυκνωμένη έκθεση, όπου τα έργα αλληλεπιδρούν, προτείνονται 30-40

Κάθε τέτοιο προκατασκευασμένο κιβώτιο, έχει μία αντλία νερού, με αυτά που βοηθούν στην πρόσδεση της πλατφόρμας και βρίσκονται περιμετρικά της δομής, να έχουν αφενός πιο παχιά τοιχώματα και αφετέρου να περιλαμβάνουν στο εσωτερικό τους ένα επιπλέον κάθετο τοίχωμα αλλά και σύστημα πρόσδεσης για τα καλώδια αγκύρωσης. Το σύνολο των κιβωτίων ενώνεται με προεντεταμένα καλώδια στο άνω και κάτω μέρος τους. Κολλούν μεταξύ τους χάρη σε ‘’σάκους’’ γεμισμένους με τσιμέντο.

Κάτοψη, θέσεις αγκυρώσεων. Στο: Structural Engineering International

μίνι-εκθέσεις. Ο επισκέπτης μπορεί να μπει στην έκθεση από οποιοδήποτε σημείο και να την επισκεφθεί με δική του ταχύτητα, σε οποιαδήποτε σειρά επιθυμεί. Τελικά, μέσα στο μονόλιθο, στήθηκε το ‘’Πανόραμα της μάχης της Murten’’ αλλά και ένα ψηφιακό πανόραμα, το ‘’Swiss Version 2.1’’. Ο μονόλιθος, ήταν προσβάσιμος μόνο με πλωτά μέσα. Η κατασκευή αποτελείται από το πλωτό σώμα, τη χαλύβδινη κατασκευή με την πρόσοψη καθώς και το σύστημα πρόσδεσης. Aποτελείται από 100 ελαφριά υδατοστεγή κιβώτια, ύψους 4,73 μ. και μία τετράγωνη βάση διάστασης 3,35 μ. Η χαλύβδινη κατασκευή που σχηματίζει και τον κύβο πάνω στην πλατφόρμα, αποτελείται από τμήματα χάλυβα σχεδιασμένα έτσι ώστε να μπορούν να επαναχρησιμοποιηθούν ή να ανακυκλωθούν και δεν είναι ενωμένα με συγκόλληση, έτσι ώστε εκ των υστέρων να μπορούν να αποσυναρμολογηθούν εύκολα. Οι κολόνες τοποθετούνται περιφερειακά του κύβου και πάνω τους αναπτύσσονται δοκοί στο μεσαίο επίπεδο της κατασκευής. Η όψη είναι επενδεδυμένη με panels τα οποία στερεώνονται πάνω σε ένα κάνναβο που γεφυρώνει το άνοιγμα μεταξύ των κολωνών.67 Με το πέρας της έκθεσης και έπειτα από μία ανεπιτυχή προσπάθεια πώλησής του68, το pavilion αποσυναρμολογήθηκε και τμήματα του επαναχρησιμοποιήθηκαν ή ανακυκλώθηκαν, όπως είχε αρχικά προβλεφθεί. Όλες οι μεταφορές υλικών, έγιναν διαμέσου θαλάσσης και η συναρμολόγηση τους με τη χρήση ελικοπτέρων.69 67. Menétrey, P. (2004). Floating Monolith, Murten, Switzerland. Structural Engineering International, 14(4), σελ.264-267. 68. (2002). Expo.02 for sale: what will become of Nouvel’s monolith? [online]. Στο: http:// www.domusweb.it/en/architecture/2002/12/17/expo-02-for-sale-what-will-become-of-nouvel-s-monolith-.html [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016] 69. Thuroczy, M. (2013). Monolith. [online]. Στο: http://architectuul.com/architecture/ monolith [Tελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016]

2.5 Επί των υδάτων 2.5.1 Floating piers, Christo & JeanneClaude

Floating piers. Στο: thefloatingpiers.com

Πρόκειται για μία διαδρομή πάνω σε μία από τις λιγότερο γνωστές ιταλικές λίμνες, τη λίμνη Iseo, σχεδιασμένη από τους καλλιτέχνες Christo and Jean-Claude.70 Βρίσκεται 100 χμ. ανατολικά του Μιλάνου και 200 χλμ. δυτικά της Βενετίας και κατασκευάστηκε το 2016. Η εγκατάσταση αυτή αποτελούσε ιδέα του Christo και της Jeanne-Claude από το 1970. Αρχικό όραμα ήταν να τοποθετηθεί στο δέλτα του ποταμού Plata, στην Αργεντινή, αλλά οι καλλιτέχνες δεν κατάφεραν να πάρουν άδεια από τις αρχές. Επόμενη σκέψη των καλλιτεχνών ήταν ο κόλπος του Τόκυο, κάτι που επίσης δεν αδειοδοτήθηκε.71 70. Christo and Jeanne-Claude. (2014). The Project. [online]. Στο: http://www.thefloatingpiers.com/the-project [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016] 71. Taylor-Foster, J. (2016). The Floating Piers Opens on Lake Iseo Allowing Visitors to “Walk on Water”. [online]. Στο: http://www.archdaily.com/789793/the-floating-piersopens-on-lake-iseo-italy-christo [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016]

Παραλία Μπέλα Βράκα, Σύβοτα Στο: thesprotia3d.gr

Οι προβλήτες από ψηλά. Στο: thefloatingpiers.com

Αυτή η κατασκευή, μπορούμε να πούμε πως κάνει το όνειρο της διάβασης πάνω στο νερό, πραγματικότητα. Οι πλωτοί δρόμοι, επεκτείνουν με ένα συμβολικό και μνημειώδη τρόπο, τους δρόμους του χωριού Sulzano, ενώνοντας παράλληλα τα νησιά San Paolo και Monte Isola. Η επέκταση των δρόμων της πόλης προς το νερό, κρύβει πολλές μεταφορές. Πρόκειται για μία εγκατάσταση που χωρίς να επιζητά την προσοχή, καταφέρνει να στρέψει τα βλέμματα πάνω της, εξαιτίας της καθαρότητας και απλότητας των διαδρομών της, την ομοιότητα της με μία λωρίδα άμμου, η οποία αντί για παράλληλα με το νερό, εισέρχεται σε αυτό εγκάρσια, θυμίζοντας τη χαρακτηριστική παραλία που ενώνει το στεριανό μέρος των Συβότων με το πιο μικρό από τα τρία μεγάλα νησιά της περιοχής. Έτσι ο επισκέπτης μπορεί να διασχίσει τη θάλασσα με τα πόδια και να φτάσει στο νησί, καθώς η στάθμη των νερών είναι πολύ χαμηλή έως μηδενική στο σημείο εκείνο. Στην εγκατάσταση του Christo και της Jean-Claude, χάρη στις προβλήτες, ο άνθρωπος μπορεί να προχωρήσει σε ένα δρόμο που δεν τον κάνει να νιώθει ανασφάλεια, ταυτόχρονα όμως δεν είναι απόλυτα συμπαγής και σταθερός, έτσι ώστε να τον κάνει να νιώθει πως περπατά στη θάλασσα. Μάλιστα ο καλλιτέχνης ήταν ικανοποιημένος με τη μικρή και απαλή κίνηση που είχε η πλατφόρμα. Εκείνος ανέθεσε σε κάποιον, να οδηγήσει ένα σκάφος έτσι ώστε να δημιουργηθεί ελαφρύς κυματισμός και να ταλαντωθεί η πλατφόρμα, προκειμένου να δημιουργηθεί μία νέα εμπειρία, αυτή της κίνησης.72 Όσον αφορά την κατασκευή, αποτελείται από μία διαδρομή 3 χλμ., τυλιγμένη από κίτρινο ύφασμα, συνολικής 72. (2016). Christo (the artist) to let people “walk on the water” [online]. Στο: http:// www.cbsnews.com/news/christo-walk-on-water-art-installation-italy/ [Tελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016]

επιφάνειας 100,000 τ.μ. Οι πλατφόρμες στηρίζονται σε ένα σύστημα επίπλευσης αποτελούμενο από 220,000 κιβώτια από υψηλής πυκνότητας πολυαιθυλένιο (πλαστικό).73 Αυτά τα στοιχεία κυμαίνονται ομαλά με την κίνηση της λίμνης. Τα κιβώτια που χρειάστηκαν 8 μήνες για να κατασκευαστούν, συναρμολογήθηκαν για να δημιουργήσουν τις προβλήτες, οι οποίες ήταν μήκους 100 και πλάτους 16 μέτρων. Οι προβλήτες αγκυροβολήθηκαν σε άγκυρες στο πυθμένα της λίμνης ( βάθος 90 μ.) οι οποίες ήταν όγκοι από σκυρόδεμα, κατασκευασμένες με τεχνικές που χρησιμοποιούνται για την αγκύρωση των εξεδρών άντλησης πετρελαίου. Στο σύνολό τους, ήταν 190 και μεταφέρθηκαν στη λίμνη με αερόστατα. Από κάθε άγκυρα προσδένονταν καλώδια κατασκευασμένα από πολυαιθυλένιο υπερ-υψηλού μοριακού βάρους, που καλύπτεται με ένα προστατευτικό στρώμα από πολυεστέρα. Κάτω από τα κιβώτια τοποθετούνται πλαίσια πάνω στα οποία δένονται τα καλώδια αγκύρωσης. Ένα ύφασμα σαν τσόχα, τοποθετείται πάνω από τις προβλήτες και πάνω από αυτό στρώνεται η τελική επιφάνεια, το ύφασμα, το οποίο επεκτείνεται κατά 2.5 χλμ. στους δρόμους του χωριού. Καθώς το φως αλλάζει κατά τη διάρκεια της μέρας, η όψη των διαδρομών αλλάζει από βαθύ κίτρινο σε χρυσό και σε κοκκινωπό όταν βρέχεται. Τα εξωτερικά κιβώτια γεμίζονται με νερό προκειμένου οι προβλήτες να μην κλίνουν προς τη λίμνη και να είναι σταθερές. Το Φεβρουάριο του 2016, έγιναν δοκιμαστικά της δομικής ακεραιότητας των προβλητών σε σχέση με τους ανέμους και τα κύματα, με τοποθέτηση τμημάτων τους στη Μαύρη θάλασσα.74 73. Foster, J. (2016). The Floating Piers Opens on Lake Iseo Allowing Visitors to “Walk on Water”. [online]. Στο: http://www.archdaily.com/789793/the-floating-piers-opens-on-lakeiseo-italy-christo [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016] 74. Vogel, C. (2015). Next From Christo: Art That Lets You Walk on Water. [online]. Στο: http://www.nytimes.com/2015/10/25/arts/design/art-that-lets-you-walk-on-water.html?_r=0 [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016]

Είναι μία εγκατάσταση ανοιχτή σε όλους, καθώς έχει χρηματοδοτηθεί από τα έσοδα του ίδιου του καλλιτέχνη. Χαρακτηριστικά υπογραμμίζει75 : ‘’Δεν υπάρχουν εισιτήρια, εγκαίνια, κρατήσεις ή ιδιοκτήτες. Οι προβλήτες είναι επεκτάσεις των δρόμων και ανήκουν σε όλους.’’ Ακόμη όσον αφορά την πλευστότητα της κατασκευής υποστηρίζει: ‘’Όσοι βίωσαν την εμπειρία του να περπατήσουν πάνω τους, ένιωσαν σαν να περπατούν πάνω στο νερό - ή ίσως πάνω στην πλάτη μιας φάλαινας.’’ Η εγκατάσταση διήρκεσε 16 μέρες, έπειτα αποσυναρμολογήθηκε και τα υλικά της ανακυκλώθηκαν.

75. Christo and Jeanne-Claude. (2014). The Project. [online]. Στο: http://www.thefloatingpiers.com/the-project [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016]

2.5.2 Karabournaki Pier, Enric Miralles

E. Miralles. Karabournaki Pier Στο: Between sea and city: Eight piers of Thessaloniki.

Με δεδομένη την εμφάνιση των αστικών συγκοινωνιών, η διαμόρφωση της Θεσσαλονίκης, χτισμένης κατά μήκος του Θερμαϊκού κόλπου, μπορεί να επιτρέψει την ανάπτυξη ενός συστήματος θαλάσσιων επικοινωνιών που συνδέει τις διάφορες περιοχές της πόλης. Το 1996 είχε ανατεθεί σε 7 ξένους αρχιτέκτονες (Botta, Miralles, Coop Himmelblau, Koolhaas κ.α.) να σχεδιάσουν τους σταθμούς- προβλήτες στους οποίους θα έδεναν μελλονικά τα καραβάκια της θαλάσσιας συγκοινωνίας της Θεσσαλονίκης. Αυτές οι οχτώ στάσεις - προβλήτες, που πέρα από το λειτουργικό τους σκοπό, είχαν ως στόχο να αποτελέσουν σημεία πολλαπλών δραστηριοτήτων στην πόλη, θα δημιουργούσαν μία διαδρομή θαλάσσιας συγκοινωνίας.76 76. Φατούρος, Δ., Παπαδόπουλος, Λ. (1997). Provoking new identities between sea and city. Στο: Lebesque, S. (1997). Between sea and city: Eight piers of Thessaloniki. 1η εκδ. Rotterdam: NAi Publishers. σελ. 11

Η προβλήτα που προτάθηκε από τον Miralles, αποτελείται από τρία νησιά που τα οποία επρόκειτο να παραλαμβάνουν τα πλοία. Σχηματίζεται από καμπύλες, παράγοντας χώρους παραλαβής των πλοίων καθώς εκτείνεται μέσα στη θάλασσα και αφήνοντας παράλληλα ίχνη και στην ακτογραμμή, παίζει με το ιδιαίτερα αυστηρό όριο μεταξύ στεριάς και θάλασσας στην πόλη.77 Ο Miralles είχε αναφέρει ότι στη σύνθεση του σχεδίου του έπαιξε ρόλο και ένας αστερισμός που φαίνεται το καλοκαίρι πάνω από την Θεσσαλονίκη. Η προβλήτα καταφέρνει να δημιουργήσει μια σχέση επικοινωνίας, τόσο ως μέσο μεταφοράς διά θαλάσσης όσο και με την ίδια την προκυμαία, αναζωογονώντας μια περιοχή με μεγάλες δυνατότητες, μέσω μίας πρότασης προσαρμοσμένης στις ανάγκες επικοινωνίας του κόλπου και τις λειτουργίες μίας προβλήτας. Ο Κ. Ιωαννίδης78, περιγράφοντας την προβλήτα του Miralles υπογραμμίζει πως ‘’Η αίσθηση που απορρέει από την ισχυρή επιβολή του νερού όταν περικυκλώνει μια αστική χρήση από όλες τις πλευρές και τη διαχωρίζει από τη γη, κρατώντας το περιεχόμενό της στο εσωτερικό, συνυπάρχει με τη χωρική εμπειρία ενός τερματικού σταθμού. Σε αυτό το παράδειγμα, το ζήτημα της επήρειας του νερού, του αποτυπώματος που αφήνει όταν ενοποιηθεί και στη συνέχεια ενσωματωθεί με την ανθρώπινη δραστηριότητα πάνω στη θάλασσα, είναι άξιο προσοχής.’’ Το νερό φαίνεται να παίζει κυρίαρχο ρόλο για τον Miralles σε όλα τα στάδια της διαδικασίας σχεδιασμού, από τα αρχικά σκίτσα, μέχρι το τελικό προϊόν. Χρησιμοποιεί την 77. Σακελλαρίδου, Ρ. (2001). Οκτώ στάσεις, μία διαδρομή. Στο: Παπαδόπουλος, Λ. (2001). Μετασχηματισμοί του αστικού τοπίου. Aθήνα: Eκδόσεις Λιβάνη. σελ. 808 78. Ιωαννίδης, Κ. (2011). Designing on the edge: An Inquiry into the Psycospatial Nature of Meaning in the Architecture of the Urban Waterfront. Doctoral Thesis. Royal Institute of Technology (KTH), Department of Architecture. σελ. 181-183

ονομασία “water mythological notions’’ για την οριοθέτηση της περιοχής αφήγησης. Πρόκειται για μία χειρονομία του αρχιτέκτονα, να σπάσει το αυστηρό όριο της ακτογραμμής, και να υποτάξει το χρήστη σε μία άλλη αντίληψη του χώρου και της έννοιας της κίνησης. Ακόμη, ο αρχιτέκτονας J. M. Thornberg79 περιγράφει το έργο αυτό του Miralles ως ένα καλό πρακτικό παράδειγμα διαπολιτισμικού και διακειμενικού έργου με ειδική χρήση και ταυτόχρονα με τη μοναδικότητα ενός αντικειμένου: ένα νησί για το κέντρο της Θεσσαλονίκης. Βιβλικές αφηγήσεις, έργα τέχνης του Πικάσο, εικονίδια του XII αιώνα, που συνδυάζονται με την αστική ιστορία της Ελλάδας χάρη στο γεωγραφικό και ιστορικό ‘’ίχνος’’. Το αποτέλεσμα είναι ένα σοφό, ποιητικό και ρητορικό artefact με χώρους στους οποίους έχουν ριζώσει απόλυτα αυτές τις έννοιες. “

79. (2010). Proyecto de Embarcadero en Tesalónica. [online]. Στο: http://www.meipi.org/ mediterranean.meipi.php?open_entry=533 [Τελευτ. επίσκεψη: Ιανουάριος 2016]

2.6 Θαλάσσιες μητροπόλεις 2.6.1 Tokyo Bay Masterplan, Kenzo Tange Τον Απρίλη του 1958, η Japan Housing Corporation, πρότεινε μία ακραία λύση για το πρόβλημα έλλειψης γης στη μητρόπολη του Tokyo. Το σχέδιο, ακολουθώντας την ήδη ισχυρή τάση εφαρμογής μεγάλων έργων που διεκδικούσαν τη γη κατά μήκος της ακτογραμμής στις μεγάλες ιαπωνικές βιομηχανικές πόλεις - λιμάνια, ήταν να γεμίσουν και να δημιουργήσουν polder (μέθοδος που χρησιμοποιείται ήδη με επιτυχία εδώ και αιώνες στην Ολλανδία) την ανατολική πλευρά του κόλπου του Tokyo, δημιουργώντας μία συνολική έκταση 42,500 τετραγωνικών χιλιομέτρων γης.80 Όπως ήταν αναμενόμενο, η ιδέα ‘’μπαζώματος’’ του κόλπου, σχολιάστηκε αρνητικά από πολλούς, και κυρίως από την αρχιτεκτονική κοινότητα, καθώς θα κατέστρεφε το φυσικό περιβάλλον του λιμανιού και τελικά θα μπορούσε σε πολύ μικρό βαθμό να περιορίσει την κυκλοφοριακή συμφόρηση και την επέκταση της πόλης σε γειτονικά εδάφη.81 Σε μία περίοδο έντονης αστικοποίησης, εξάπλωσης της βιομηχανίας και συνεχών κοινωνικοπολιτικών αλλαγών στην Ιαπωνία και συγκεκριμένα στην πόλη του Tokyo, μία ομάδα αρχιτεκτόνων που ονομάζονταν Μεταβολιστές, δημοσίευσαν ένα φυλλάδιο στο World Design Conference (Τόκυο 1960). Μεταξύ τους βρίσκονταν οι Kiyonori Kikutake, Masato Otaka, Fumihiko Maki, Noriaki Kurakawa και ο κριτικός της αρχιτεκτονικής Noboru Kawazoe.82 80. Pernice, R. (2009). Japanese Urban Artificial Islands: An Overview of Projects and Schemes for Marine Cities During 1960S-1990S. Journal of Architecture and Planning (Transactions of AIJ), 74(642), σελ.1848. 81. Pernice, R. (2007). The Issue of Tokyo Bay’s Reclaimed Lands as the Origin of Urban Utopias in Modern Japanese Architecture. AIJ - Journal of Architecture and Planning, 267, σελ. 259-266. 82. Stewart, D. (1987). The Making of a Modern Japanese Architecture: 1868 to the Present . Tokyo: Kodansha International

Kenzo Tange, Tokyo Bay Masterplan. Στο: plansofarchitecture.tumblr.com

Η πρόταση αυτή με τίτλο ‘’Metabolism 1960- the proposals for new urbanism’’, ήταν μία συλλογή από πρωτοπόρα μανιφέστα για τη διαδικασία σχεδιασμού της πόλης καθώς και μία συλλογή από φουτουριστικά σχέδια.83 Επηρεασμένοι από ένα συνεχώς αναπτυσσόμενο τεχνολογικά περιβάλλον, οραματίστηκαν πόλεις που θα επεκτείνονταν ακόμα και στον ουρανό ή τη θάλασσα, επαναπροσδιορίζοντας τους κανόνες της πόλης, με κύριους άξονες τη μεταβλητότητα και την προσωρινότητα. Το ‘’Tokyo bay plan’’, δημοσιεύτηκε με τον τίτλο A Plan for Tokyo, 1960— Toward a Structural Reorganization, μόλις έξι μήνες μετά την εμφάνιση των Μεταβολιστών, από τον Kenzo Tange, ο οποίος θεωρείται μέντορας του κινήματος του Μεταβολισμού στην αρχιτεκτονική. Σύμφωνα με τον αρχιτέκτονα, πόλεις όπως το Tokyo, με πληθυσμό τότε 83. Kawazoe, N., Kikutake, K., Otaka, M., Maki, F. & Kurakawa, N. (1960). Metabolism 1960: The Proposal for New Urbanism. Tokyo: Bijutsu shuppansha.

Kenzo Tange, Tokyo Bay Civic axis and Residetial Clusters. Στο: plansofarchitecture.tumblr. com Ένας ‘’αστικός’’ γραμμικός άξονας (civic axis) που σύμφωνα με τον Tange ήταν ένα σύμβολο της ανοιχτής κατασκευής, θα έφερνε την αλλαγή στο μέχρι τωρα ακτινικό κεντρομόλο σύστημα σχεδιασμού σε ένα που αναπτύσσεται γραμμικά. Αυτός ο άξονας θα αποτελείτο από βρόχους(loops) που θα αλληλοσυνδέονταν και θα επικοινωνούσαν μεταξύ τους. Το υπάρχον κέντρο της πόλης θα πλαισιωνόταν από τον πρώτο βρόχο και θα ενωνόταν με το νερό, με τον δεύτερο. Από αυτόν και έπειτα, η υπερκατασκευή θα διαρθρωνόταν εξ’ ολοκλήρουπάνω στη θάλασσα, δημιουργώντας ένα νέο αστικό κέντρο και ένα λιμάνι. Στο χώρο μεταξύ τους θα ανεγείρονταν γραφεία και δημόσια κτίρια.

άνω των 10 εκ., βρίσκονταν σε καθεστώς παράλυσης και σύγχυσης, επειδή οι φυσικές δομές των πόλεων είχαν ‘’γίνει πολύ παλιές για να αντεπεξέλθουν στον τότε βαθμό εξάπλωσης’’. Oι συνεχείς μετακινήσεις και αλλαγές στο τοπίο ήταν καθοριστικές για τη ζωή της πόλης και αποτέλεσαν τη βάση του σχεδιασμού του Tokyo bay, αποτυπωμένες ως ένα σύστημα δικτύων. Σύμφωνα με τον Tange84 η κινητικότητα (mobility) ’’ είναι το αρτηριακό σύστημα που συντηρεί τη ζωή και και την ανθρώπινη κίνηση της πόλης, ένα νευρικό σύστημα που κινεί το μυαλό της. Η κινητικότητα καθορίζει τη δομή της πόλης’’. Η οργάνωση του masterplan γίνεται σε πολυεπίπεδα συστήματα τεμνομένων υποδομών διαφορετικής κλίμακας, που θα επεκτείνονταν από το κέντρο της πόλης, 18 χλμ. διαμέσου του κόλπου, με τη μορφή ενός ‘’αστικού άξονα’’, στην απέναντι όχθη. Το σχέδιο απορρίπτει την παραδοσιακή μορφή του στατικού masterplan και αποτυπώνει ένα πιο οργανικό και δυναμικό σύστημα ικανό να απορροφήσει προγραμματικές αλλαγές και να απαντά σε οικονομικές και κοινωνικές αλλαγές, ένα σχέδιο που θα μπορούσε να αναπτυχθεί και να αλλάξει. Από το νέο λιμάνι και μετά, ένας αριθμός δευτερευόντων δρόμων θα προέκυπταν από τον κεντρικό άξονα σχηματίζοντας ορθές γωνίες και συνδέοντας την κεντρική αρτηρία με τα cluster των οικιστικών μονάδων (η μορφή τους θυμίζει σκηνές). Οι μονάδες αυτές θα εξαπλώνονταν στο νερό και θα αποτελούνταν από γιγαντιαία τεχνητά εδάφη πάνω στα οποία οι κάτοικοι θα μπορούσαν να δημιουργήσουν αυτοί τις κατοικίες τους.85 84. Kenzo Tange Team. (1961). A Plan for Tokyo, 1960: Toward a Structural Reorganization. Tokyo: Shikenchikusha, σελ.6 - 7 85. Schalk, M. (2014). The Architecture of Metabolism. Inventing a Culture of Resilience. Arts, 3(2), σελ.287-288

Ο Tange πρότεινε ένα πολυεπίπεδο σχέδιο από εγγειοβελτιωτικά έργα, αναρτημένες γέφυρες και τεχνητές πλατφόρμες. Αυτό το μείγμα τεχνολογιών δείχνει την επιθυμία του να προσαρμόσει νέες αστικές δομές σε ένα θαλάσσιο περιβάλλον. Το αποτέλεσμα ήταν ένα σχέδιο πόλης που τόνιζε τη σημασία ύπαρξης ενός συστήματος κυκλοφορίας και ένα σαφή και καθαρό διαχωρισμό των λειτουργιών και πρότεινε μια νέα αστική εικόνα που θυμίζει εξωτικούς οικισμούς της Ανατολής χτισμένους πάνω στη θάλασσα, όμοιους με αυτούς που παρουσιάστηκαν παραπάνω.86 Σε αντίθεση με άλλες περιπτώσεις που προαναφέρθηκαν, η εξάπλωση πάνω στο νερό, δεν γίνεται για λόγους εύρεσης τροφής ή ασφαλούς καταφυγίου, είναι όμως εξίσου επηρεασμένη από τις οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες της εποχής αλλά και την ανάγκη της επιβίωσης σε ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο αστικό τοπίο. Η δραματική αύξηση του πληθυσμού και η ραγδαία συγκέντρωση της βιομηχανίας μέσα στην πόλη του Tokyo στη μεταπολεμική περίοδο, δημιούργησαν μία πρωτοφανή πίεση στο αστικό περιβάλλον. Πολλοί άνθρωποι αναζήτησαν νέα εδάφη για κατοίκηση καθώς η αξία της γης αυξήθηκε ραγδαία. Για το λόγο αυτό προτάθηκε η ανάπτυξη πάνω στη θάλασσα και όχι στα περίχωρα της πόλης. Για το όραμα του Tange, ο ωκεανός χρησιμοποιείται ως μια νέα τοπογραφία. Θάλασσα και στεριά αποτελούν το ίδιο έδαφος για αυτόν, χωρίς κάποια θεμελιώδη διαφορά. Η εξάπλωση πάνω στο νερό, φάνηκε εν τέλει πως δεν ήταν απλά μία λογική λύση αλλά ίσως και η καλύτερη.87 86. Pernice, R. (2009). Japanese Urban Artificial Islands: An Overview of Projects and Schemes for Marine Cities During 1960S-1990S. Journal of Architecture and Planning (Transactions of AIJ), 74(642), σελ.1850. 87. Lin, Z. (2007). Urban Structure for the Expanding Metropolis: Kenzo Tange’s 1960 Plan for Tokyo. Journal of Architectural and Planning Research, 24(2), σελ.73-92. Στο: http://www.jstor.org/stable/43030795 [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016]

Μετά από ένα μεγάλο χρονικό διάστημα, άρχισαν να υλοποιούνται μεγάλες πλωτές κατασκευές στην Ιαπωνία. Μία από αυτές, είναι ένα τεχνητό νησί που κατασκευάστηκε το 1994, 5 χλμ. μακριά από τις ιαπωνικές ακτές προκειμένου να στεγάσει το αεροδρόμιο Κανσάι της Οσάκα, θεωρείται ορόσημο εξαιτίας της αντοχής του απέναντι σε τυφώνες και σεισμούς, αλλά και της γνώσης που προσέφερε, για μελλοντικές πλωτές κατασκευές τόσο μεγάλης έκτασης (VLFS). Οι VLFS (Very Large Floating Structures) είναι οι πολύ μεγάλες πλωτές κατασκευές. Οι VLFS έχουν ευρεία χρήση και μπορούν να ταξινομηθούν σε δύο μεγάλες κατηγορίες, τις κατασκευές τύπου πλωτήρα και τις ημι-υποβρύχιες. Κάθε κατασκευή με τη μορφή VLFS αποτελείται από μια πολύ μεγάλη πλωτή βάση, μια θέση αγκυροβόλησης η οποία συγκρατεί την κατασκευή σταθερή, μια γέφυρα για πρόσβαση στην ακτή και ένα κυματοθραύστη που προστατεύει τη κατασκευή. [Moan,Τ., Utsunomiya, Τ., Wang, C.M. E., Watanabe. (2004). Very Large Floating Structures: Applications, Analysis and Design. Report. National University of Singapore, σελ.2]

Το οραματικό σχέδιο του Tange για την πόλη, αποτέλεσε την πιο ρηξικέλευθη μορφή ‘‘πολεοδομικής υπερκατασκευής’’88 και ήταν μία από τις πρώτες συνολικές και περιεκτικές προσπάθειες επανάκτησης του νερού και του κόλπου του Τokyo. Μέσω της πρότασης αυτής αναζητήθηκαν νέοι τρόποι μετατροπής της δομής της πόλης σε μια οργανική ενότητα και ερευνήθηκε μία νέα αστική δομή, που δεν ήταν κλειστή και εσωστρεφής αλλά οργανωνόταν ανοιχτά και αυθόρμητα. O Tange ήρθε αντιμέτωπος με οποιαδήποτε συμβατική, μη μεταβαλλόμενη και σταθερή επίλυση ενός masterplan και οραματίστηκε μια υπερκατασκευή που θα μπορούσε μπορούσε να κάνει την πόλη να προσαρμόζεται στις αλλαγές και τις εξελίξεις, όπως και η φύση, αλλά και να αναπτύσσεται ελεύθερα. Η ευελιξία και η προσαρμοστικότητα ήταν βασικό στοιχείο του σχεδιασμού, με στόχο πάντα τη διατήρηση της ποιότητάς του.89 Η πρόταση αυτή, εξέλαβε αρκετά θερμές αντιδράσεις, όμως παρέμεινε ένα όνειρο χωρίς πιθανότητες υλοποίησης εξαιτίας τεχνικών και πολιτικοοικονομικών περιορισμών. Σύμφωνα με τον αρχιτέκτονα P. Smithson, ο οποίος παραδέχθηκε την εγγύτητα των θεωρητικών του θέσεων με αυτών του Tange σε αυτό το ζήτημα, η ρεαλιστικότητα της ιδέας του Tange είναι αμφισβητήσιμη όσον αφορά τις οικιστικές υπερκατασκευές και τον τρόπο διαχειρισής τους από τους μελλοντικούς τους κατοίκους.90

88. H υπερκατασκευή, είναι: ένα μεγάλο πλαίσιο μέσα στο οποίο όλες οι λειτουργίες της πόλης ή μέρους της στεγάζονται. Maki, F. (1964). Investigations in Collective Forms . St. Louis: Washington University, σελ. 8 89. Schalk, M. (2014). The Architecture of Metabolism. Inventing a Culture of Resilience. Arts, 3(2), σελ.287-288 90. Smithson, A. (1968). Team 10 primer. 1st ed. Cambridge: MIT Press, σελ. 479-480

2.6.2 Waterfront City, OMA

OMA, Waterfront City masterplan. Στο: oma.eu

Περίπου 40 χρόνια μετά το όραμα του Tange και άλλων αρχιτεκτόνων για την εξάπλωση της πόλης μέσα στη θάλασσα, αξιοποιώντας τον κόλπο των παράκτιων πόλεων, το γραφείο OMA, με επικεφαλής τον Reinier de Graaf και τον Rem Koolhaas καθώς και τον Iyad Alsaka προτείνει μία κατοίκηση στην ακτογραμμή του Dubai, χτίζοντας πάνω στο νερό μία νέα πόλη αλλά και πλημμυρίζοντας τα άνυδρα εδάφη της περιοχής για να προκύψουν τεχνητά κανάλια. Τα νέα ‘’νησιά’’ της πρότασης θα προκύψουν από την άντληση νερού από τον Περσικό Κόλπο διοχετεύοντάς το σε μια σειρά από κανάλια. Μία σειρά από τεχνητές πλημμύρες θα πραγματοποιηθεί σταδιακά, επιτρέποντας την ταυτόχρονη κατασκευή των κτιρίων.91 Σε αυτή την πόλη, προβλέπεται να κατοικήσουν και να εργαστούν 1,5 εκατομμύρια άτoμα, σε ένα νέο έδαφος 91. Dilworth, D. (2008). Koolhaas Unveils New Waterfront City in Dubai. [online]. Στο: http://www.architecturalrecord.com/articles/4282-koolhaas-unveils-new-waterfront-city-indubai? [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016]

140,000,000 τ.μ. που θα βρίσκεται στη δυτική πλευρά του Dubai, και θα αποτελείται από μια σειρά από τεχνητά νησιά και κανάλια. Ένα μέρος της θα καμπυλώνει γύρω από το Palm Jebel Ali, προστατεύοντάς το και προσθέτοντας 70 χλμ. στην πόλη και την περιζήτητη ακτογραμμή της. H οδική αρτηρία που καμπυλώνει θυμίζοντας ουρά σκορπιού, διαπερνά μία σειρά από κτίρια και τεχνητά νησιά και περικλείει μια περιοχή μικτής χρήσης - τη Λεωφόρο - που αποτελείται από γραφεία, κατοικίες, ξενοδοχεία, χώρους πολιτισμού, εμπορίου, χώρους για τους πολίτες και εστιατόρια. Για να εξασφαλιστεί η ποικιλομορφία κάθε μία από τις περιοχές έχει το δικό της χαρακτήρα. Η κεντρική περιοχή - νησί είναι το καθοριστικό στοιχείο του σχεδιασμού της Waterfront City, που περιβάλλεται από νερό από όλες τις πλευρές, στέκεται μόνη της, ως ένα ορόσημο. Το νησί, διαστάσεων 1,310 μ. x 1,310 μ., είναι χωρισμένο σε 25 τυπικά οικοδομικά τετράγωνα. Η πυκνότητα του νησιού θυμίζει σύμφωνα με τους ΟΜΑ, αυτή του Manhattan. Στόχος είναι ένα σχέδιο υψηλής πυκνότητας που θα είναι απαλλαγμένο από το αυτοκίνητο. Για να εξασφαλιστεί η μέγιστη σκίαση και ο καλύτερος δυνατός έλεγχος του κλίματος στην πόλη, το ψηλότερα κτίρια κατασκευάζονται στο νότιο τμήμα του νησιού, βοηθώντας παράλληλα στο δροσισμό από τους ανέμους. Για επιπλέον προστασία από τον ήλιο - κάτι ιδιαίτερα σημαντικό για τη συγκεκριμένη περιοχή - κάθε οικοδομικό τετράγωνο περιέχει στοές και είναι φυτεμένο με δέντρα. Στη δυτική γωνία του νησιού, τοποθετείται η Σφαίρα, μία κατασκευή 44 ορόφων που μπορεί να λειτουργήσει ως ακραία εικονική αντίστιξη με τις generic κατασκευές που υπάρχουν στο υπόλοιπο στο νησί. Η Σφαίρα έχει σχεδιαστεί ως μία αυτόνομη τρισδιάστατη αστική γειτονιά. Μέσα στη Σφαίρα θα βρίσκονται άλλες μικρότερες, οι οποίες θα

αναρτώνται μέσα στο χώρο και η επικοινωνία μεταξύ τους θα γίνεται μέσω ενός συστήματος κυλιόμενων σκαλών, που θα εσωκλείονται μέσα σε μεγάλους σωλήνες.92 Μια άλλη ιδέα που περιλαμβάνεται στην πρόταση για την πόλη είναι ένα κτίριο - λούπα (loop) που σχηματίζεται από πύργους που περιπλέκονται παρόμοια με τον πύργο CCTV στο Πεκίνο. Η γειτονιά Madinat Al Soor, βρίσκεται στο βόρειο τμήμα της Waterfront City. Εδώ αναπτύσσονται πυκνές συστάδες κτιρίων, ακανόνιστα δρομάκια και μονοπάτια για πεζούς που δημιουργούν ένα συνονθύλευμα απολαύσεων στην πόλη, όλες τους προσβάσιμες μετα πόδια: παραλιακά θέρετρα, υπαίθριες αγορές, κανάλια και promenades στην προκυμαία με θέα στη Σφαίρα - και, πέρα από το νερό ακριβώς απέναντι, το δεύτερο αξιοθέατο της Waterfront City, το Σπιράλ.93 Άλλες κατοικημένες περιοχές, θα έιναι Σπιράλ, το Θέρετρο και η Μαρίνα, μία συνολική έκταση 7,000,000 τ.μ. Είναι βέβαιο πως αποτελεί μία ολοκληρωμένη πρόταση για τη συγκεκριμένη περιοχή, όχι άγνωστη αισθητικά για την περιοχή του κόλπου. Πολυάριθμα γραφεία σχεδιασμού έχουν καταλήξει σε ένα τετράγωνο σχέδιο, όπως αυτό της Waterfront city, όπου ο αρχιτέκτονας μπορεί να δημιουργήσει ένα δικό του φανταστικό κόσμο, με χώρους που έχουν ενεργό δημοκρατική δημόσια ζωή, όπως για παράδειγμα η πόλη Masdar, των Foster & Partners. Το τετράγωνο νησί έχει δημόσιους χώρους, πράσινο, πλατείες, αγορές, πύργους, βίλες καθώς και σύμβολα του πολιτισμού και της ιστορίας της περιοχής, προσβάσιμα θεωρητικά από όλους.

Foster & Partners, Masdar city. Στο: inhabitat.com

92. ΟΜΑ. (2008). Waterfront City. [online]. Στο: http://oma.eu/projects/waterfront-city [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016] 93. Waterfront City, United Arab Emirates. [online]. Στο: http://www.designbuild-network. com/projects/oma/ [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016]

OMA, City in The Desert masterplan. Στο: oma.eu

Από πάνω προς τα κάτω: Χωματουργικές εργασίες για τη Waterfront city, το 2006, 2009, 2016 αντίστοιχα. Στο: maps.google.com Το κανάλι, έχει ολοκληρωθεί σε ένα μεγάλο βαθμό. και πάνω από 40 εκατομμύρια κυβικά μέτρα γης είχαν αφαιρεθεί για να προκύψουν τα κανάλια.

Όπως επισημαίνεται και στο βιβλίο Al manakh94, στο οποίο γίνεται μία ανάλυση των επιπτώσεων της αστικοποίησης στις χώρες του Κόλπου, ο σχεδιασμός στις μέρες μας φαίνεται να έχει μια αυξανόμενη φιλοδοξία όχι μόνο να διαμορφώσει τα πράγματα ή να δημιουργήσετε φόρμες, αλλά και να συνεργαστεί με τα γεγονότα, τις διαδικασίες και εμπειρίες. Το Ντουμπάι, στις μέρες μας προσελκύει το παγκόσμιο ενδιαφέρον για την ταχύτητα με την οποία δημιουργεί ένα νέο αστικό περιβάλλον. Ως μία από τις αναδυόμενες δυνάμεις στην περιοχή του Κόλπου, έχει θέσει τον εαυτό του στο χάρτη ως μια αρένα για τις επιχειρήσεις και την αναψυχή, παράγοντας νέες εικόνες της πόλης. Στο έργο αυτό, δεν γίνεται ξεκάθαρο το πως μπορεί η πόλη να είναι μια μηχανή νέων ιδεών για την αντιμετώπιση των φλεγόντων ζητημάτων της εποχής μας, καθώς ο σχεδιασμός αναδεικνύει μία προσπάθεια επίδειξης δύναμης, χαρακτηριστικό και άλλων σχεδιαστικών προτάσεων για τις χώρες του Κόλπου. Μέχρι το 2009, οι χωματουργικές εργασίες είχαν ολοκληρωθεί κατά 80%. Περίπου το 40% της κατασκευής, δηλαδή 1.042 νέες κατοικίες έχουν κτιστεί.95 Εξαιτίας της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης το 2008, έπαυσε να συνεχίζεται στο μεγαλύτερο κομμάτι του. Δεν υπάρχουν ακριβείς πληροφορίες για την εξέλιξη της πρότασης. Έχει ανακοινωθεί η πρόθεση της εταιρίας να αναπτύξει κάποιες γειτονιές στο εγγύς μέλλον, ενώ άλλα τμήματα του Waterfront έχουν ανασταλεί μέχρι να υπάρξει ζήτηση.96 94. Bouman, O., Khoubrou, M. & Koolhaas, R. (2007). Al manakh. 1st ed. Netherlands: Stichting Archis. 95. Waterfront City, United Arab Emirates. [online]. Στο: http://www.designbuild-network. com/projects/oma/ [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016] 96. Brass, K. (2011). Dubai Waterfront’s cranes now for sale. [online]. Στο: http://www. thenational.ae/business/industry-insights/property/dubai-waterfronts-cranes-now-for-sale [Tελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016]

2.6.3 Marine City Project, Kiyonori Kikutake

Kiyonori Kikutake, Marine City Project. Μακέτα Στο: designboom.com

Oι προτάσεις για τις ‘’marine cities’’ αναπτύχθηκαν από τον Kiyonori Kikutake στο διάστημα από το 1958 έως το 1963 και έχουν επιρροές και από άλλα σύγχρονα αστικά μοντέλα, ιδίως με την έννοια του “Garden City” του Ebenezer Howard και τις μελέτες για την “Immeubles Villa “ του Le Corbusier. Στην πραγματικότητα, το συνολικό σχέδιό του για την Ocean City (Unabara) περιγράφει μια αποκεντρωμένη νέα πόλη πάνω στη θάλασσα, δεδομένου ότι κάθε υπέρβαση του πληθυσμού οδηγεί στην ίδρυση μιας νέας και ανεξάρτητης πόλης. Το Marine City Project, ήταν η πρώτη από τις τέσσερις προτάσεις που σχεδιάστηκαν εκείνο το διάστημα για έναν πληθυσμό 50.000 κατοίκων.97 Το σύστημα των πλωτών πλατφορμών που θα ήταν κατοικίες ή κτίρια υπηρεσιών για τους κατοίκους, ήταν σχεδιασμένο σύμφωνα με τις αρχές του μοντερνισμού, με οικιστικά συγκροτήματα τα οποία θα περιλάμβαναν συλλογικές/ δημόσιες υπηρεσίες. Στόχος του Kikutake ήταν να δημιουργήσει μία πλωτή 97. Pernice, R. (2007). Urban Sprawl in Postwar Japan and the Vision of the City based on the Urban Theories of the Metabolists′ Projects. Journal of Asian Architecture and Building Engineering, 6(2), σελ. 240.

Kiyonori Kikutake, Μarine City Project. Στο: sapub.org Ανάλογα με το πως θα εξισορροπούσαν το βάρος με την άνωση, οι λύσεις αυτές κατηγοριοποιούνται σε δύο τύπους: ι) Μεγάλου μεγέθους κύλινδροι, τοποθετούνται οριζόντια ή κάθετα. Ακόμη, μεγάλης διαμέτρου σφαίρες, χρησιμοποιούνται ως σημαδούρες. Αυτά τα στοιχεία, πλέουν αυτόνομα μέσα στη θάλασσα και περιλαμβάνουν πρόγραμμα. ii) ένας δακτύλιος, αναπτύσσεται πάνω σε κυλίνδρους που επιπλέουν οριζόντια iii) στρογγυλή βάση, που στηρίζεται πάνω σε κυλίνδρους και υδατοστεγή κιβώτια, αλλά ταυτόχρονα επιπλέει και χάρη σε μικρότερες σημαδούρες που βρίσκονται από κάτω. iv) oι κύλινδροι ως ανεξάρτητες μονάδες συνθέτουν την πόλη καθώς πολλαπλασιάζονται. v) μεγάλες σφαιρικές σημαδούρες, αποτελούν ανεξάρτητες μονάδες.

μητρόπολη στον ωκεανό, η οποία θα ήταν βιώσιμη, ευέλικτη, καθαρή και ασφαλής, ως ένα ολοκληρωμένο σύστημα πολλαπλών λειτουργικών αστικών στοιχείων. Επίσης, προσπάθησε να συνδυάσει την αισθητική ποιότητα των αρχιτεκτονικών δομών με τη λειτουργικότητα του συνολικού σχεδίου προκειμένου να δημιουργήσει ένα νέο αστικό περιβάλλον πάνω στη θάλασσα, μακριά από τη συμφόρηση και τις μολυσμένες πόλεις.98 Μέσω του σχεδιασμού προσπάθησε να δώσει λύση σε ένα από τα βασικά προβλήματα της Ιαπωνίας, που ήταν οι σεισμοί, καθώς η Marine City θα μπορούσε να αντιστέκεται στους σεισμούς εξαιτίας της πλωτότητάς της αλλά θα ήταν και αδιαπέραστη από τις πλημμύρες που συνέβαιναν συχνά. Αυτή η νέα μορφή πόλης, θα βρισκόταν μακριά από την έντονα αστικοποιημένη γη και θα βασιζόταν πάνω σε χαλύβδινους δακτυλίους συνολικής διαμέτρου 3,2 χιλιομέτρων, πάνω στους οποίους θα αναπτύσσονταν πύργοι. Οι πύργοι αυτοί θα αποτελούσαν μία σύνθεση 1250 προκατασκευασμένων μονάδων κατοίκησης οι οποίες θα ήταν στερεωμένες μαγνητικά μεταξύ τους και άρα θα μπορούσαν να μετακινηθούν ή να αφαιρεθούν χωρίς να χαλάσει η συνολική δομή.99 Οι δακτύλιοι θα επέπλεαν πάνω σε κυλινδρικές βάσεις, μέσα στις οποίες θα υπήρχαν υδατοκαλλιέργειες. Σύμφωνα με το μανιφέστο της ‘’Marine City’’ η πόλη αυτή θα γινόταν ‘’μια νέα κοινότητα ανθρώπων πάνω στη θάλασσα’’ απαντώντας στο συνεχώς αυξανόμενο κόστος ζωής στις τυπικές πόλεις και το ασταθές κοινωνικοπολιτικό 98. Η πρόταση του Kikutake’s, Marine City παρουσιάστηκε από τον Κ. Tange Στο CIAM, στο Otterloo το 1959. Τα περισσότερα από τα σχέδια και οι κυρίαρχες ιδέες του Kikutake αναλύονται στο “Floating Cities as Marine Architecture”, στο: (1971). Marin City 19581971. Material List for Floating City Project. Hawaii University. 99. Le Donne, M. (2011) The search for a hybrid ecology between waterscape and city An alternative strategy for the conceptual design of urban waterfronts. Blue in architecture09 _ symposium proceedings. Università Iuav di Venezia. σελ. 6 [online]. Στο: http:// rice.iuav.it/314/ [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016]

περιβάλλον εξαιτίας της έλλειψης εδαφών. Πρόκειται για ένα νέο αρχέτυπο πόλης, που προωθεί τη ζωή πάνω στη θάλασσα και δεν έχει στόχο να απομακρυνθεί από τη γη αλλά να την επιμηκύνει, χωρίς βέβαια να γίνεται σαφές το πως. Αναλύονται όμως λεπτομερώς οι κατασκευαστικές λύσεις για τις πλωτές πλατφόρμες.100 O συνολικός σχεδιασμός της πόλης αυτής θυμίζει μία τεχνητή αττόλα, γεμάτη με κτιριακές δομές, ανοιχτούς χώρους για δραστηριότητες και πολύ πράσινο, η οποία θυμίζει μία επίσης πλωτή πόλη σε σχήμα δακτυλίου, του Paul Maymont, την οποία είχε προτείνει ως επέκταση του Μονακό, με τη διαφορά ότι αυτή πόλη θα συνδεόταν με την ηπειρωτική χώρα.101 O Kikutake προσπάθησε να διερευνήσει πιο καινοτόμες μορφές για το μέλλον της πόλης και της αρχιτεκτονικής και να απελευθερώσει το σχεδιασμό από τη συνεχή επιρροή των ιστορικών μορφών και το παραδοσιακής μορφής του αστικού τοπίου. Αναζήτησε μορφές ανάπτυξης των πόλεων ως αποκλειστικά τεχνητά νησιά πάνω στη θάλασσα και ως λύσεις στα προβλήματα της ταχύτατης ανάπτυξης και συμφόρησης της σύγχρονης πόλης, εξαιτίας του κυκλοφοριακού και της χαοτικής οικιστικής ανάπτυξης. Απέρριψε την ‘’ιστορική πόλη’’, τα όρια και τους περιορισμούς που έθετε η ιδιοκτησία γης καθώς και την πολιτιστική κληρονομιά της πόλης που στεκόταν εμπόδιο σε κάθε είδους νέους πειραματισμούς. Είδε τον ωκεανό ως έναν εναλλακτικό τόπο εξάπλωσης του ανθρώπου.102 100. Nyilas, A. (2016). On the Formal Characteristics of Kiyonori Kikutake’s ‘Marine City’ Projects Published at the Turn of the 50’s and 60’s. Scientific & Academic Publishing: Architecture Research, 6(4), σελ. 98-106. 101. Φατούρος. (1967). Προοπτικές της μακροαρχιτεκτονικής: Πρώτη υπόθεση. Αρχιτεκτονικά Θέματα. Αθήνα: Εκδόσεις ΑΑΑΑ. Τεύχος 2, σελ. 73 102. Pernice, R. (2007). Urban Sprawl in Postwar Japan and the Vision of the City based on the Urban Theories of the Metabolists′ Projects. Journal of Asian Architecture and Building Engineering, 6(2), σελ. 240.

Kiyonori Kikutake, Μarine City Project. Κάτοψη Στο: designboom.com

Thalassa. (1963). Paul Maymont. Στο: lemadblog.com Η πόλη αυτή σχεδιάστηκε το 1964. Θα είχε τη μορφή ενός στρογγυλού κελύφους και θα μπορούσε να συνδέεται με την ηπειρωτική χώρα με μία γέφυρα. Οι κατοικίες θα διαρθρώνονταν σε βεράντες στην άκρη αυτού του δακτυλίου, μέσα στον οποίο θα υπήρχαν μία μαρίνα, παραλίες, πισίνες και κήποι.

Aρχιτεκτονική στο νερό: Σχεδιαστικό αίτημα; 101

Σύμφωνα με μία έρευνα της παγκόσμιας τράπεζας, εκατοντάδες εκατομμύρια πολίτες στον αναπτυσσόμενο κόσμο, είναι πιθανό να μετακινηθούν εξαιτίας της ανόδου της στάθμης μέσα στον 21ο αιώνα κάτι που όπως είναι λογικό θα οδηγήσει σε οικονομικές και οικολογικές ζημιές, που θα είναι σοβαρές για πολλούς.1 Όπως αναφέρθηκε και στο 1ο κεφάλαιο, η άνοδος της στάθμης των θαλασσών θα επηρεάσει τις περισσότερες παράκτιες περιοχές του κόσμου. Πολλές από αυτές και ιδιαίτερα όσες βρίσκονται σε ανεπτυγμένες οικονομικά χώρες, αντιμετωπίζουν το πρόβλημα αυτό με διάφορους τρόπους, πολλές φορές δαπανηρούς, όπως π.χ. Βενετία, Άμστερνταμ, Αμβούργο. Οι πλωτές και οι πασσαλόπηκτες κατασκευές αποτελούν λύση, όμως σε διαφορετικό πλαίσιο, από μία τυπική ενσωμάτωση στις νέες συνθήκες. Αποτελούν λύσεις όπως είδαμε στο παράδειγμα του pavilion στο Ρότερνταμ, πιο σφαιρικές, που προσπαθούν πέρα από την άνοδο της στάθμης, να απαντήσουν και σε άλλα ζητήματα όπως αυτό της ενεργειακής κατανάλωσης. Τι συμβαίνει όμως με τις αναπτυσσόμενες χώρες; Είναι λογικό να συμπεράνουμε πως τα μεγάλα φράγματα και η ανέγερση ολόκληρων πόλεων, δηλαδή στρατηγικές άμυνας και οπισθοχώρησης, δύσκολα θα μπορούσαν να εφαρμοστούν σε μεγάλο βαθμό σε αυτές τις περιοχές, εξαιτίας του υψηλού τους κόστους. Θα πρέπει λοιπόν, νέες, πιο ευέλικτες και βιώσιμες λύσεις να προκύψουν, έτσι ώστε οι αναπτυσσόμενες περιοχές να ενσωματωθούν στις κλιματικές αλλαγές.

1. Dasgupta, S., Laplante, B., Meisner, C., Wheeler, D. & Yan, J. (2007). The impact of sea-level rise on developing countries: A comparative analysis, World Bank Policy Research Working Paper 4136, 1(1).

103

3.1 Περιοχές σε κρίση 3.1.1 Μαλδίβες νήσοι: Resort Islands Οι Μαλδίβες Νήσοι, είναι ένα σύμπλεγμα νησιών που συναποτελείται από ατόλλες στον Ινδικό ωκεανό, με υψηλότερο σημείο τα 2.3 μέτρα πάνω από το επίπεδο της θάλασσας. Οι ατόλλες των Μαλδίβων ήταν μια ηφαιστειακή κορυφογραμμή. Αυτή η κορυφογραμμή είχε εκραγεί, σχηματίζοντας μια σειρά από ηφαίστεια που αποτελούν σήμερα υποθαλάσσια οροπέδια. Όταν η ινδική υποήπειρος συναντήθηκε με την ασιατική πλάκα, τα ηφαίστεια υποχωρήσαν σιγά-σιγά στη θάλασσα, αφήνοντας περιθώριο για κατακόρυφη ανάπτυξη κοραλλιών, τα οποία αναπτύσσονταν για αιώνες καταλήγοντας στο σχηματισμό ατολλών. Η τρέχουσα στρώση των υφάλων στην περιοχή ξεκίνησε να σχηματίζεται περίπου 7.500 χρόνια πριν.2 Εδώ το τι είναι η γη και τι θάλασσα δεν είναι κάτι σταθερό, αλλά αλλάζει όλη την ώρα από μέρα σε μέρα και από εποχή σε εποχή. Σύμφωνα με τον Eschenbach3, ”Μια ατόλλη δεν είναι ένα στέρεο έδαφος. Δεν είναι κάτι σταθερό με τον τρόπο που είναι ένα βραχώδες νησί. Μια ατόλλη είναι μία όχι και τόσο σταθερή δίνη σε μια θάλασσα από άμμο και μπάζα.“ Η πρωτεύουσα των Μαλδίβων, το Male, θεωρείται από τις πιο πυκνοκατοικημένες περιοχές της γης και περικλείεται από ένα θαλάσσιο τείχος ύψους 3.5 μέτρων.4 Θεωρείται πως και οι Μαλδίβες θα κληθούν να αντιμετωπίσουν μία άνοδο της στάθμης των υδάτων της τάξης του ενός μέτρου, και δεδομένου του χαμηλού υψομέτρου αυτής της περιοχής - πολλές φορές λιγότερο από ένα μέτρο - θα 2. Kench, P. S., Smithers, S. G., McLean, R. F., Nichol, S. L. 2009. Holocene reef growth in the Maldives: Evidence of a mid-Holocene sea-level highstand in the central Indian Ocean. Geology 37 (5), σελ. 455 – 458. 3. Eschenbach, W. (2010). Floating islands. Watts Up With That? [online]. Στο: http:// wattsupwiththat.com/2010/01/27/ floating-islands/ [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016] 4. British Broadcasting Corporation (BBC). (2005). Sea wall ‘saves Maldives capital.’. [online]. Στο: http://news.bbc.co.uk/go/pr/fr/-/2/hi/south_asia/4161491.stm. [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016]

104

βρεθούν εξ’ ολοκλήρου κάτω από τη θάλασσα.5 Ακόμη και μια μικρή άνοδος της στάθμης, μπορεί να δημιουργήσει προβλήματα σε ένα τόσο εύθραυστο και μεταβαλλόμενο περιβάλλον, δηλαδή στις υποδομές των νησιών, στις κατοικήσιμες περιοχές και ταυτόχρονα στις τουριστικές υποδομές, από τις οποίες εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό η οικονομία της χώρας. Εκτιμάται πως η άνοδος της στάθμης, θα καταστήσει τη νησιωτική χώρα μη κατοικήσιμη μέχρι το 2100. Ο σεισμός στον Ινδικό Ωκεανό σεισμός το 2004, προκάλεσε ζημιές από τις πλημμύρες και κατέστρεψε πολλές υποδομές καθώς τα ψηλότερα εκ των κυμάτων ήταν σχεδόν διπλάσια από το ύψος του ψηλότερου σημείου του εδάφους. Σχεδόν το ήμισυ του πληθυσμού συγκεντρώνεται σε ένα μικρό μέρος της περιοχής και σε συνδυασμό με τις προσδοκίες των τουριστών για όλες τις σύγχρονες ανέσεις οι οποίες απαιτούν υψηλή κατανάλωση ενέργειας, η παροχή ενέργειας και καθαρού πόσιμου νερού στην περιοχή είναι ιδιαίτερα δύσκολη και κοστοβόρα.6 Μόνο 200 από τα 1192 μικρά νησιά της χώρας είναι κατοικημένα, και η κλιματική αλλαγή, θα οδηγήσει στην εγκατάλειψη ακόμη περισσότερων και στη συγκέντρωση του πληθυσμού στην ήδη ασφυκτική πρωτεύουσα.7 Μία από τις προτεινόμενες στρατηγικές αντιμετώπισης, είναι και η εγκατάλειψη των νησιών και μετεγκατάσταση των κατοίκων σε νέα αγορασμένα από το κράτος εδάφη

Χάρτης. Μαλδίβες Νήσοι Στο: mapsofworld.com Η ατόλλη είναι κατηγορία κοραλλιογενών νησιών, τα οποία έχουν δακτυλιοειδές σχήμα και βρίσκονται σε τροπικές θάλασσες. Στο κέντρο τους βρίσκεται λιμνοθάλασσα, η διάμετρος της οποίας μπορεί να είναι άνω των 75 χιλιομέτρων. Σύμφωνα με το Δαρβίνο, η βάση των ατολλών είναι ένα ηφαιστειογενές νησί. Αρχικά σχηματίζονται μικροί κοραλλιογενείς σκόπελοι και έπειτα ένας σκόπελος-φράγμα. Ο σχηματισμός της κυρίως ατόλης θα επιτευχθεί όταν το νησί βυθιστεί ολόκληρο στο νερό και θα συνεχίζει να αναπτύσσεται προς την επιφάνεια.

5. Sovacool, B., Linnér, B. and Klein, R. (2016). Climate change adaptation and the Least Developed Countries Fund (LDCF): Qualitative insights from policy implementation in the Asia-Pacific. Climatic Change. 140(2), σελ. 209-226. 6. Barnard, M. (2016). Can Clean Tech Save The Maldives? [online]. Στο: https:// cleantechnica.com/2016/11/03/can-clean-tech-save-maldives/ [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016] 7. (2013). Case Study: Impacts on the Maldives due to Sea level rise. [online]. Στο: http:// geographyclass101.blogspot.gr/2013/04/impacts-on-maldives-due-to-sea-level.html [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016]

105

στην Ινδία ή την Σρι Λάνκα.8

Σε ένα μεταλλικό πλέγμα, αναπτύσσονται κοράλια. Έπειτα, με παροχή ηλεκτρικού ρεύματος, οι ύφαλοι αρχίζουν να αναπτύσσονται με ρυθμό έως και 2 εκ. ετησίως.

Πολλά resort, επεκτείνονται προς τη θάλασσα, είτε κατασκευάζοντας μονάδες πάνω σε πασσάλους ή ακόμα και κάτω από το νερό, χωρίς όμως να λαμβάνουν υπ’ όψην τις περιβαλλοντικές προεκτάσεις μίας τέτοιας κίνησης.9 O B. Sleeper10, προτείνει αντί οι ιδιοκτήτες των resort, να δίνουν ενοίκιο στο κράτος, προκειμένου να τους παρέχει εδάφη για την ανάπτυξη των κατασκευών τους, να ‘’πληρώνουν’’ ενισχύοντας την ‘’άμυνα’’ απέναντι στις πλημμύρες, κατασκευάζοντας θαλάσσια τείχη, ενισχύοντας τους κορραλιογενείς υφάλους και σχεδιάζοντας μονάδες κατοίκησης που θα ανταποκρίνονται στη συνεχώς αυξανόμενη στάθμη των υδάτων. Παράλληλα προτείνει τη χρήση εναλλακτικών πόρων, προκειμένου να καλυφθεί η έλλειψη τοπικών υλικών. Μία ιδιαίτερη πρόταση, είναι το πλαστικό που παράγουν κάθε χρόνο τα resort, αντί να ανακυκλωθεί όπως γίνεται μέχρι πρότεινος, να μεταφερθεί σε ένα ειδικά διαμορφωμένο νησί, και να αναμορφωθει σε πλαστικά πάνελ ή να χυτευθεί δημιουργώντας πλαστικές επιφάνειες. Ακόμη, κάτι που δεν προτείνεται στη συγκεκριμένη διπλωματική, αλλά είδαμε να αποτελεί λύση σε προηγούμενα παραδείγματα, είναι να αναμορφωθούν τα ανακυκλωμένα πλαστικά σε πλωτές μονάδες, δημιουργώντας έτσι πλωτά σώματα. Παράλληλα προτείνεται η χρήση εναλλακτικών πόρων, προκειμένου να καλυφθεί η έλλειψη τοπικών υλικών. 8. (2008). Περιβαλλοντικοί πρόσφυγες: Σχέδια να ...μετακομίσουν οι κάτοικοι των Μαλδίβων σε περίπτωση κατακλυσμού. [online]. Στο: http://news.in.gr/world/article/?aid=956364 [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016] 9. Bremner, L. (2016) Thinking Architecture with an Indian Ocean Aquapelago, GeoHumanities, 2(2), σελ. 284-310. 10. Sleeper, B. (2011). Last Resorts: A Tour Guide to Territorial Protection for the Republic of the Maldives. Thesis (M. Arch.) Massachusetts Institute of Technology. Dept. of Architecture.

106

Η διατήρηση της βιοποικιλότητας και ιδιαίτερα των κοραλλιογενών υφάλων είναι σημαντική, τόσο για το φυσικό περιβάλλον, όσο και για την ανάπτυξη και την οικονομία των Μαλδίβων, καθώς μεγάλο μέρος των τουριστών, τις επισκέπτονται για αυτό το λόγο. Η επέκταση των νησιών μέσω εκβαθύνσεων και η αύξηση της θερμοκρασίας των ωκεανών έχει βάλει σε κίνδυνο τους υφάλους των Μαλδίβων όσον αφορά την βιοποικιλότητα, η οποία προσελκύει τον τουρισμό και την αλιεία. Αυτοί οι ύφαλοι μπορούν να ξαναχτιστούν μέσω της εφαρμογής εξειδικευμένων τεχνολογιών. Εάν οι ύφαλοι αναπτυχθούν γραμμικά, μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τη δημιουργία υποβρύχιων κυματοθραυστών. Τέλος, μεταλλικά στοιχεία που πλέον έχουν αποσυναρμολογηθεί από παλιές υποδομές και θεωρούνται απορρίμματα, μπορούν να αποτελέσουν βάσεις ανάπτυξης των υφάλων, αλλά και στήριξης των θαλάσσιων κατασκευών. Αυτός είναι ένας τρόπος δημιουργίας θαλάσσιων τειχών και πασσάλων για κατοικίες, που παράλληλα παρέχει άμυνα και ενεργοποιεί και το φυσικό υποθαλάσσιο περιβάλλον. Όσον αφορά τις δομές κατοίκησης, η δημιουργία μονάδων κυλινδρικού σχήματος, παρόμοιες με τις μονάδες που είδαμε στην Ocean City του Kikutake (βλ.), οι οποίες αναπτύσσονται πάνω σε μεταλλικά υποστυλώματα, από παλιά σίδερα της περιοχής, τα οποία σχηματίζουν υποθαλάσσιες ‘’φωλιές-πλέγματα’’ ανάπτυξης των υφάλων, είναι μία ακόμη πρόταση του B. Sleeper. Τόσο η μονάδα, όσο και η βάση από τεχνητούς υφάλους, μπορεί να ανταπεξέλθει σε μία μελλοντική αύξηση της στάθμης και να λειτουργήσει σαν εμπόδιο για τα κύματα, ενισχύοντας παράλληλα και τη βιοποικιλότητα του βυθού.

Moνάδα κατοίκησης. Τομή. Στο: Last Resorts: A Tour Guide to Territorial Protection for the Republic of the Maldives Πριν από την εγκατάσταση των κυλίνδρων, τοποθετούνται στον ύφαλο οι πάσσαλοι. Έπειτα κάθε κύλινδρος βιδώνεται πάνω σε αυτό το πλέγμα από θεμέλια. Για να επιτευχθεί η ανάπτυξη των κοραλιών, με τον τρόπο που είδαμε παραπάνω, μέσω ηλεκτρικής ενέργειας, το σύστημα πασσάλων είναι συνδεδεμένο, με ένα ηλιακό πάνελ, το οποίο τροφοδοτεί με ρεύμα τη βάση. Σε βάθος χρόνου, οι τεχνητοί αυτοί ύφαλοι, δεν θα χρειάζονται ηλεκτρική ενέργεια για να αναπτυχθούν, καθώς θα αποτελούν αυτοσυντηρούμενα συστήματα.

107

3.1.2 Μπαγκλαντές: Dhaka & Natore District

Χάρτης. Μπαγκλαντές Στο: free-vector-maps.com

Η χώρα βρίσκεται στο Δέλτα που σχηματίζουν μερικοί από τους πιο μεγάλους ποταμούς της Ασίας και εκβάλουν στον Ινδικό Ωκεανό: ο Γάγγης, ο Τζαμούνα-Βραχμαπούτρα και ο Μέγκνα. Παράλληλα λοιπόν με το Γάγγη, το Μπαγκλαντές έχει πολλούς μεγάλους και περισσότερους από 200 μικρότερους ποταμούς, που καθορίζουν τη γεωγραφία της χώρας και τη ζωή των κατοίκων της. Πρόκειται για μία από τις πιο πυκνοκατοικημένες περιοχές του πλανήτη, και μεγάλο μέρος των κατοίκων εξαρτάται από το γύρω περιβάλλον για την επιβίωση του. Παρόλο που οι πλημμύρες είναι μέρος της καθημερινότητας και της κουλτούρας τους, η κλιματική αλλαγή θα επιταχύνει τις αλλαγές σε αυτό το ήδη δυναμικό περιβάλλον και θα αφήσει εκατομμύρια κατοίκους εκτεθειμένους απέναντι στην άνοδο της στάθμης των υδάτων. Μία άνοδος της τάξης των 50 εκ., 1 και 1.5 μέτρου θα καταστρέψει το 4.3%, 8.4% και 11.3% των παράκτιων περιοχών της χώρας.11 Σε συνδυασμό με κυκλώνες, μουσώνες και βροχοπτώσεις, εικάζεται πως το 25% της χώρας θα πληγεί από τις πλημμύρες.12 Τα αποτελέσματα της κλιματικής αλλαγής, έχουν αρχίσει ήδη να διαφαίνονται: δημιουργούνται περιοχές που είναι πάντα βαλτώδεις, με μη πόσιμο νερό. Oι κάτοικοι αναγκάζονται να ζουν σε καταυλισμούς13 αποκατάστασης ή προσωρινές κατοικίες, για διάστημα 4 έως 5 μηνών, εξαιτίας των μουσώνων, ενώ 11. Islam, A.K.M. S. (2016). Rising Sea Level: Challenges ahead for Bangladesh. [online]. Στο: http://www.icccad.net/rising-sea-level-challenges-ahead-for-bangladesh/ [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016] 12. Warner, K., Ehrhart, C., de Sherbinin, A., Adamo, S., Chai-Onn, T. (2008). In search of shelter: mapping the effects of climate change on human migration. [online]. Στο: http://ciesin.columbia.edu/documents/clim-migr-report-june09_media.pdf [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016] 13. Νικήτας, Σ. (2016). Οι πρόσφυγες κλιματικής αλλαγής στο Μπαγκλαντές: Πως το περιβάλλον εκδικείται την ανθρωπότητα. [online]. Στο: http://www.huffingtonpost. gr/2016/01/20/klimatiki-alagi-probal-rashid_n_9015562.html?utm_hp_ref=greece [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016]

108

η έλλειψη στέγασης είναι ένα από τα πιο σημαντικά ζητήματα της πρωτεύουσας Dhaka.14 H Beel Dakatia είναι ο δεύτερος μεγαλύτερος υδροβιότοπος του Μπαγκλαντές. Πρόκειται για μία περιοχή σχεδόν επίπεδη, με κατοικίες από λάσπη, ιδιαίτερα ευάλωτες στο νερό. Με μία άνοδο της τάξης των 30 με 60 εκατοστών, οι κατοικίες αυτές μπορούν εύκολα να καταρρεύσουν. Όσον αφορά τους δρόμους, το βασικό οδικό δίκτυο αποτελείται από ‘’τούβλινους’’ δρόμους και πεζοδρόμια. Έτσι είναι κατασκευασμένοι και οι δρόμοι μέσα στην περιοχή, που συνήθως βυθίζονται κατά τη διάρκεια των μουσώνων και των εποχών υψηλής παλίρροιας. Οι κάτοικοι θεωρούν15 πως οι δρόμοι αυτοί θα πρέπει να ανυψωθούν για να βελτιωθεί το σύστημα των συγκοινωνιών κατά τη διάρκεια των πλημμυρών. Το Μπαγκλαντές αντιμετωπίζει προκλήσεις εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής, κάθε χρόνο. Εάν τα μέτρα προσαρμογής αποτύχουν ή δεν μπορούν να συμβαδίσουν με τις νέες επιδεινωμένες συνθήκες, οι κάτοικοι θα αναγκαστούν να μετεγκαταστηθούν σε υψηλότερα υψομετρικά εδάφη.16 Αντί μίας μετακίνησης όμως, θα μπορούσαν να κατασκευαστούν πλωτές δομές και οι μετακινήσεις να γίνονται διαμέσου θαλάσσης, κάτι που είναι συνηθισμένο για την περιοχή. Τα αμφίβια σπίτια είναι μία ακόμη πρόταση, ίσως η πλέον κατάλληλη για μία περιοχή που δεν είναι πάντα καλυμμένη από νερό, αλλά για μεγάλο χρονικό διάστημα.

Γειτονιά στο Μπαγκλαντές Στο: huffingtonpost.gr

61. Bastee στη Dhaka Στο: blog.brac.net

14. Team members of URBIS. (2007). Low Cost Housing Design for the Urban Poor. [online]. Στο: http://www.urbisproject.eu/index.php/en/ [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016] 15. Ali, M. & Syfullah, K. (2016). Effect of sea level rise induced permanent inundation on the livelihood of polder enclosed beel communities in Bangladesh: people’s perception. Journal of Water and Climate Change, σελ. 1-13 16. Sovacool, B., Linnér, B. & Klein, R. (2016). Climate change adaptation and the Least Developed Countries Fund (LDCF): Qualitative insights from policy implementation in the Asia-Pacific. Climatic Change. 140(2), σελ.209-226.

109

Τομή της αμφίβιας κατοικίας Στο: P. Prosun, The LIFT House

Πλωτή βάση από Bamboo και πλαστικά μπουκάλια. Στο: P. Prosun, The LIFT House

Μία τέτοια πρόταση είναι και το LIFT house, της P. Prosun17. Πρόκειται για δύο αμφίβιες δομές που έχουν τη δυνατότητα να προσαρμόζονται στην άνοδο της στάθμης των υδάτων. Αυτές οι μονάδες επιπλέουν επάνω σε πλωτά ‘’θεμέλια’’ κατά τη διάρκεια των πλημμυρών, και μπορούν να επιστρέφουν στο επίπεδο του εδάφους, όταν αυτές υποχωρούν. Πρόκειται για μια βιώσιμη, φιλική προς το περιβάλλον λύση που παρέχει όλες τις βασικές υπηρεσίες στους κατοίκους της, χωρίς σύνδεση με τα συστήματα των υπηρεσιών της πόλης, μέσω της χρήσης των αυτοχθόνων υλικών και των τοπικών τεχνικών. Καθώς ο πληθυσμός της πόλης αυξάνεται, η πρόσβαση σε επαρκείς δομές κατοίκησης δεν είναι τόσο εύκολη για τους πολίτες με χαμηλά εισοδήματα, κάτι που τους οδηγεί στο να βρουν καταφύγιο σε bastees, γειτονιές στις οποίες ζει ένα μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού.18 Οι αμφίβιες κατασκευές, είναι μία σχετικά οικονομική, με μικρό περιβαλλοντικό αποτύπωμα λύση19, οι οποίες μπορούν να ενισχύσουν την άμυνα της κοινότητας απέναντι στις πλημμύρες. Μπορούν να δώσουν τη δυνατότητα στους κατοίκους να παραμείνουν κοντά στο δρόμο και τις δομές της πόλης, όταν η στάθμη των υδάτων είναι χαμηλή και παράλληλα να είναι ασφαλείς, πάνω από το επίπεδο του νερού, όταν αυτή πλημμυρίζει. Στη συγκεκριμένη πρόταση, η οποία κατασκευάστηκε, χρησιμοποιήθηκαν δύο τύποι θεμελίων: O ένας, έκανε χρήση του σκυροδέματος και ο άλλος, ήταν ένας κάναβος 17. Prosun, P. (2011). The LIFT House: An amphibious strategy for sustainable and affordable housing for the urban poor in flood-prone Bangladesh. Thesis (M. Arch.) University of Waterloo. Dept. of Architecture. 18. Mohit, M. (2012). Bastee Settlements of Dhaka City, Bangladesh: A Review of Policy Approaches and Challenges Ahead. Procedia - Social and Behavioral Sciences, 36, σελ. 611-622. 19. Buoyant Foundation Project. [online]. Στο: http://www.buoyantfoundation.org/ [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016]

110

από μπαμπού, μέσα στον οποίο τοποθετήθηκαν χρησιμοποιημένα πλαστικά μπουκάλια νερού. Μόλις στοιβάζονταν τα μπουκάλια νερού, μια αδιάβροχη μεμβράνη, κάλυψε το αμφίβιο σώμα, έτσι ώστε να μην αναπτυχθεί υγρασία μέσα στο σπίτι. Σε μία άλλη περιοχή του Μπαγκλαντές, και συγκεκριμένα, στην περιοχή Natore που πλήττεται συνεχώς από μουσώνες και βιώνει τις συνέπειες της ανόδου της στάθμης, ο αρχιτέκτονας M. Rezwan, πρότεινε μία πλωτή ‘‘εκπαίδευση’’.20 Εξαιτίας του εύθραυστου κλίματος και των συνεχών πλημμυρών, πολλά παιδιά δεν είχαν τη δυνατότητα να παρακολουθήσουν μαθήματα, καθώς τα σχολεία πλημμύριζαν. Ακόμη, δεν τους επιτρεπόταν πάντα να πηγαίνουν στο σχολείο, εξαιτίας του ότι αυτό ήταν σε μεγάλη απόσταση από τις κατοικίες τους, κάτι που καθιστούσε τη μετακίνηση τους επικίνδυνη. Ο Rezwan, σχεδίασε πλωτά σχολεία, προτείνοντας παράλληλα και άλλες δράσεις που θα μπορούσαν να βελτιώσουν τις συνθήκες διαβίωσης των κατοίκων. Σε ένα περιβάλλον που συνεχώς μεταλλάσσεται, ακόμη και από μέρα σε μέρα, η ύπαρξη υποδομών όπως π.χ. το σχολείο, που δεν επηρεάζονται από τις καιρικές συνθήκες και δίνουν τουλάχιστον την εντύπωση πως λειτουργούν πάντα, είναι ιδιαίτερα σημαντική. Τα σχολεία αυτά είναι αίθουσες μέσα σε ειδικά κατασκευασμένες βάρκες, οι οποίες μάλιστα περιέχουν υπολογιστή, μία μικρή βιβλιοθήκη και λάμπες που χρησιμοποιούν την ηλιακή ενέργεια. Λειτουργούν και ως μεταφορικά μέσα, κάνοντας μία συγκεκριμένη διαδρομή κάθε μέρα, προκειμένου να παραλάβουν τους μαθητές

Πλωτό σχολείο στο Μπαγκλαντές. Στο: archdaily.com

Μάθημα στο πλωτό σχολείο Στο: designboom.com

20. Karim, N. (2016). Climate Change: ‘Floating schools’ in Bangladesh creating awareness, taking education to villages. [online]. Στο: http://indianexpress.com/article/education/the-class-is-afloat2987527/ [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016]

111

οι οποίοι παλιότερα θα έπρεπε να περπατήσουν ακόμα και 13 χιλιόμετρα για να φτάσουν στο σχολείο. Τα σχολεία αυτά λειτουργούν έξι ημέρες την εβδομάδα, δίνοντας τη δυνατότητα στους γονείς να συνεχίζουν ομαλά τις δραστηριότητές τους ανεξάρτητα από τον καιρό.21

Πλωτά χωράφια στο Μπαγκλαντές Στο: learningenglish.voanews.com

Μία παράλληλη δράση, είναι και το ‘solar water farming’.22 Πρόκειται για μία πλωτή ‘φάρμα - κήπο’ η οποία εκμεταλλεύεται την ηλιακή ενέργεια, επιπλέοντας παράλληλα στο νερό. Το σύστημα περιλαμβάνει πλωτές βάσεις οι οποίες προκύπτουν από την ανάπτυξη υδρόβιων φυτών όπως ο υάκινθος του νερού (Τα φυτά συμπλέκονται σε μια τόσο πυκνή μάζα, σαν ένα πλωτό χαλί, ώστε κάποιος άνθρωπος θα μπορούσε να περπατήσει επάνω τους, διασχίζοντας ένα ποτάμι από τη μία όχθη του ως την άλλη). Στο πλωτό αυτό χωράφι, αναπτύσσονται λαχανικά, υπάρχει ένα δίχτυ αλιείας και μία περίκλειστη εξέδρα για πουλερικά. Πρόκειται για ένα ευέλικτο σύστημα διότι πέρα από το ότι μπορεί να μετακινηθεί σε μία άλλη περιοχή εάν αλλάξουν οι ανάγκες, μπορεί και να ανακυκλωθεί. Τα φυτά πάνω στην πλωτή φάρμα είναι δυνητικά μια εξαιρετική πηγή βιομάζας. Στοιχεία δείχνουν ότι οι κάτοικοι μέσω αυτής της πλατφόρμας, μπορούσαν να κάνουν σταθερή άρδευση και να παράγουν τεράστια συγκομιδή των λαχανικών.23

21. Cambell-Dollaghan, K. (2012). Floating Schools Designed To Fight Floods In Bangladesh. [online]. Στο: http://www.fastcodesign.com/1671401/floating-schools-designed-tofight-floods-in-bangladesh [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016] 22. Vinnitskaya, I. (2012). Local Solutions: Floating Schools in Bangladesh. [online]. Στο: http://www.archdaily.com/307128/local-solutions-floating-schools-in-bangladesh [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016] 23. Wax, E. (2007). In Flood-Prone Bangladesh, a Future That Floats. [online]. Στο: http:// www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2007/09/26/AR2007092602582.html [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016]

112

Μία ακόμη πρακτική, είναι αυτή που εφάρμοσε το γραφείο Waterstudio. Προτείνει την κατασκευή μίας μονάδας, της Floating App, η οποία μπορεί να πολλαπλασιαστεί και θα μπορούσε να έχει πολλές χρήσεις, κατασκευασμένη από υλικά που μπορούν εύκολα να βρεθούν σε wetslums, όπως π.χ. πλαστικά μπουκάλια, συνεισφέροντας έτσι και στην επανάχρηση τους.24 Τα μπουκάλια αυτά θα είναι εγκλωβισμένα μέσα σε ένα πλέγμα, δημιουργώντας ένα πλωτό σώμα. Πάνω σε αυτό, τοποθετείται ξύλινο πάτωμα που λειτουργεί ως εξέδρα. Για τον κλειστό χώρο, χρησιμοποιείται ένα κοντέινερ. Η πρόθεση των αρχιτεκτόνων είναι τα πλωτά σώματα να κατασκευάζονται επί τόπου στις ευάλωτες γειτονιές του Μπαγκλαντές και τα container να μεταφέρονται δια θαλάσσης. Η πρώτη πλωτή κατασκευή τέτοιου τύπου, έγινε δοκιμαστικά στη Χάγη το Μάρτιο του 2016, χρησιμοποιώντας όμως εξηλασμένη πολυστερίνη για το πλωτό σώμα και ελάχιστα μπουκάλια περιμετρικά.25

3 Πλωτό σώμα: 1. Μεταλλική κατασκευή 2. Πλέγμα που θα περιλαμβάνει μπουκάλια ή άλλα ανακυκλώσιμα υλικά 3. Ξύλινη εξέδρα Φωτοβολταϊκά πάνελ Container

Πλωτό σώμα Στο: unesco-ihe.org 24. Cotter, M. (2012). Waterstudio Combats Flooding In Slums. [online]. Στο: http:// architizer.com/blog/waterstudio-combats-flooding-in-slums-pop-up-infrastructure-buoys-edge-communities/#.UMsfx-TWKet [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016] 25. Waterstudionl, (2017). Final test for Floating City App before it is shipped to Bangladesh. [video] Στο: https://www.youtube.com/watch?v=Rp6V80-Ve7A [Τελευτ. επίσκεψη: Ιανουάριος 2017].

113

3.1.3 Βιετνάμ: Halong Bay

Χάρτης. Halong Bay, Βιετνάμ Στο: holiday-in-vietnam.com

Η ακτογραμμή του Βιετνάμ είναι περίπου 3260 χλμ. Οι κλιματικές συνθήκες της ευρύτερης περιοχής, όπως τυφώνες, μουσώνες, καταιγίδες, το φαινόμενο Ελ Νίνιο και η άνοδος της στάθμης των υδάτων σε ποτάμια και θάλασσα επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό τη μορφολογία του εδάφους και τη ζωή των κατοίκων. Ιδιαίτερα τα προβλήματα που προκαλούνται από τις πλημμύρες, είναι ένας παράγοντας που συμβάλλει στην μετανάστευση τους σε άλλες πιο ασφαλείς περιοχές. Οι πλημμύρες διαδραματίζουν ένα σημαντικό ρόλο στην οικονομία και τον πολιτισμό της περιοχής. Οι άνθρωποι ζουν και εξαρτώνται από τους κύκλους των πλημμυρών, αλλά μέσα ορισμένα όρια. Για παράδειγμα, πλημμύρες μεταξύ μισού μέχρι και τριών μέτρων θεωρούνται φυσιολογικές και από αυτές εξαρτώνται για τα προς το ζην. Είναι οι λεγόμενες “ωραίες πλημμύρες “[ngâp nông]. Όμως οι πλημμύρες μεταξύ τριών και τεσσάρων μέτρων [ngâp vùa] συχνά έχουν οδυνηρές συνέπειες για τους κατοίκους και έχουν αυξηθεί σε μέγεθος και συχνότητα τις τελευταίες δεκαετίες.26 Στην περίπτωση που στάθμη των υδάτων ανέβει κατά 1 μέτρο, το 17.57% της περιοχής του Δέλτα του Κόκκινου ποταμού, το 17.84% της πρωτεύουσας Ho Chi Minh και το 39.40% του Δέλτα του ποταμού Mekong θα βυθιστούν.27 Η κυβέρνηση του Βιετνάμ έχει ιδρύσει ένα πρόγραμμα που λέγεται “ζώντας με τις πλημμύρες’’.28 Στα πλαίσια αυτής 26. Warner, K., Ehrhart, C., de Sherbinin, A., Adamo, S., Chai-Onn, T. (2008). In search of shelter: mapping the effects of climate change on human migration. [online]. Στο: http://ciesin.columbia.edu/documents/clim-migr-report-june09_media.pdf [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016] 27. Chau, B. (2016). Vietnam updates climate change scenarios. Report: Ministry of Natural Resources and Environment of Viet Nam. [online]. Στο: http://reliefweb.int/report/viet-nam/vietnam-updates-climate-change-scenarios [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016] 28. Dun, O. (2009). Linkages between flooding, migration and resettlement: Vietnam Case study report for EACH-FOR Project. Bonn, Germany: United Nations University Institute for Environment and Human Security.

114

της στρατηγικής για τη διαχείριση των πλημμυρών, προωθεί τη μετεγκατάσταση ανθρώπων που ζουν σε ευάλωτες ζώνες.29 Το πρόγραμμα προσπαθεί να προωθήσει αλλαγές στη συμπεριφορά, όπως η ενθάρρυνση μετάβασης στην υδατοκαλλιέργεια από τη γεωργία. Ακόμη, τα παιδιά μαθαίνουν να κολυμπούν και εξοπλίζονται με σημαδούρες. Προωθείται επίσης η κατασκευή διαμερισμάτων για αποθήκευση τροφίμων σε οροφές για να παραμένουν στεγνά κατά τη διάρκεια των πλημμυρών, μαζί με εγκαταστάσεις αποθήκευσης φρέσκου νερού.30 Το 2015, η βοριοανατολική πλευρά της χώρας επλήγη από τις χειρότερες πλημμύρες των τελευταίων 40 ετών, με αποτέλεσμα τα υλικά των εργοστασίων λιγνίτη να καταλήξουν στο μνημείο της UNESCO, το Ha Long Bay. Το 2016, συνέβη ακριβώς το αντίθετο καθώς υπήρχαν μήνες με βροχοπτώσεις κάτω από τα φυσιολογικά όρια με αποτέλεσμα την χειρότερη ξηρασία της χώρας εδώ και έναν αιώνα.31 Στον Κόλπο Hạ Long, η ανάγκη αντιμετώπισης της ανόδου της στάθμης, είναι μεγάλη, όπως και σε όλη την ακτογραμμή του Βιετνάμ. Ακόμη, σε περιοχές, όπως το Halong Bay, θα πρέπει οι κατασκευές να ενσωματώνονται στο φυσικό τοπίο, και να μην μολύνουν το ήδη εύθραυστο θαλάσσιο περιβάλλον. Για να επιτευχθεί αυτό, θα πρέπει 29. Le, T., H. Nguyen, H. Nhan, E. Wolanski, T. Tran, & H. Shigeko. (2007).The combined impact on the flooding in Vietnam’s Mekong River delta of local man-made structures, sea level rise and dams upstream in the river catchment. Estuarine, Coastal and Shelf Sciences 71, σελ. 110-116. 30. Tho, C. (2011). Sea-level rise could “displace millions”. [online]. Στο: http://www.irinnews.org/report/92763/vietnam-sea-level-rise-could-displace-millions [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016] 31. Clayfield, M. (2016). Vietnam’s lowlands to go under with climate change, bank report says. [online]. Στο: http://www.abc.net.au/news/2016-04-13/vietnam’s-low-landsto-go-under-with-climate-change,-report-says/7321970 [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016]

115

Εκτροφή πάπιας σε πλωτές φάρμες. Στο: vovworld.vn Sea ducks are the species that can be raised in salty water in such areas as Truong Sa or Phu Quoc. The Ministry of Agriculture and Rural Development has chosen sea duck farming for husbandry restructuring in the coastal areas in the Mekong Delta which has been hit by drought and salty water intrusion.

να χρησιμοποιηθούν τοπικά υλικά και τεχνικές. Η διατήρηση της ‘’αυλής εργασίας’’ των κατοικιών, είναι ιδιαίτερα σημαντική για την καθημερινότητά τους. Κάτι που θα μπορούσε να επανεξεταστεί και να βελτιωθεί είναι η χρήση πλαστικών ή μεταλλικών βαρελιών ως πλωτά σώματα στις κατοικίες. Ακόμη, οι πλωτές φάρμες, που έχουν ήδη αρχίσει να υλοποιούνται σε διάφορες περιοχές του Βιετνάμ, μπορούν να αναπτυχθούν περαιτέρω, με τη χρήση υλικών που είδαμε και στην περίπτωση του Μπαγκλαντές. Ένα άλλο υλικό που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί αντί των βαρελιών είναι το μπαμπού, ένα υλικό γνώριμο στους κατοίκους, για τη χρήση του κυρίως σε βάρκες. Το μπαμπού θεωρείται ένα από τα πιο βιώσιμα υλικά, λόγω της ευρείας παγκόσμιας εξάπλωσης του, της ταχείας παραγωγής βιομάζας, την υψηλή δομική αντοχή του σε σχέση με τη μάζα του, αλλά και άλλα περιβαλλοντικά οφέλη, όπως η μείωση της διάβρωσης του εδάφους, η παγίδευση του CO2 και η βελτίωση του μικροκλίματος.32 Ο τύπος Bamboo Bambusa, χρησιμοποιείται στο Βιετνάμ, ως κατασκευαστικό υλικό είναι αυτή στη δημιουργία μίας βάρκας. Είναι σχετικά ευέλικτος και μικρός σε διάμετρο, και ως εκ τούτου πιο ανθεκτικός στην κάμψη και τη διάτμηση. Οι υψηλά εύπλαστη και ταυτόχρονα ανθεκτική φύση του, δίνει τη δυνατότητα στους τεχνίτες να κατασκευάζουν βάρκες πολλών διαστάσεων, με μεγάλες φέρουσες ικανότητες και διάφορες μορφές.Μία τέτοια βάρκα μπορεί να έχει χρόνο ζωής ακόμα και μία δεκαετία. Η κατασκευή πλωτών δομών από μπαμπού, θα μπορούσε να αποτελέσει λύση για το ήδη εύθραστο τοπίο του Halong Bay, αλλά και για οποιαδήποτε άλλη περιοχή έχει πρόσβαση σε αυτό. Όσον αφορά την κατασκευή, κάθε επιμέρους τμήμα 32. Minke, G. (2012). Building with Bamboo. Basel: Birkhauser, σελ.11

116

μπορεί να συνδεθεί με μεταλλικό σύρμα. Κάθε κομμάτι μπαμπού, ποικίλει αρκετά όσον αφορά τη γεωμετρία, οπότε το αποτέλεσμα της κατασκευής δεν μπορεί να αποτυπωθεί πιστά κατά τη διάρκεια του σχεδιασμού. Μία κατασκευή από μπαμπού, θα πρέπει φυσικά να καλυφθεί, όταν παίρνει χρήσεις όπως κατοικία, σχολείο κλπ. Αυτό μπορεί να γίνει με μεμβράνες, ημιδιαφανείς ή και αδιαφανείς αλλά και με πλεγμένο μπαμπού. Για να μπορέσει να αναπτυχθεί περαιτέρω μία τέτοια αρχιτεκτονική, κρατώντας το μπαμπού σαν πρωταρχικό υλικό, για πλωτές κατασκευές, θα πρέπει να ερευνηθεί επαρκώς η δομική αντοχή των επιμέρους συνδέσεων κάθε τμήματός του, ειδικά όταν αυτό είναι λυγισμένο.33 Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό, καθώς η μη σωστή σύνδεση των επιμέρους τμημάτων μπορεί να οδηγήσει σε κενά ασφαλείας, προσθέτοντας ένα ακόμη παράγοντα επικινδυνότητας σε μία κατασκευή που επιπλέει.

Καλάθια από Μπαμπού. Στο: pinterest.com

Kengo Kuma: Great Bamboo Wall house Στο: kkaa.co.jp

33. Crolla, K. (2016). Indeterminacy in designing large-scale bending-active bamboo gridshells – a Hong Kong case study. London. Proceedings of the Symposium on Simulation for Architecture and Urban Design, σελ. 257 - 264.

117

3.1.4 Νιγηρία: Lagos

Makoko Community, στη λιμνοθάλασσα του Λάγος. Στο: architectural-review.com

Η παράκτια ζώνη της Δυτικής Αφρικής εκτείνεται περίπου 6500 χιλιόμετρα ξεκινώντας από τη Μαυριτανία και φτάνοντας μέχρι το Κονγκό. Η μεγαλύτερη βιομηχανική δραστηριότητα και τα καλλιέργεια τροφίμων βρίσκεται κοντά στις ακτές αυτών των κρατών. Οι παράκτιες συγκεντρώσεις πληθυσμού σε περιοχές είναι πολύ υψηλές. Περίπου το 31% των κατοίκων της Δυτική Αφρικής ζουν σε ευάλωτα εδάφη. Από τις αρχές της δεκαετίας του 1990, επιστημονικές εκθέσεις ανέδειξαν την ευπάθεια της Δυτικής Αφρικής στις πλημμύρες.34 Η Δυτική ακτή της Αφρικής θεωρείται ιδιαίτερα ευάλωτη στην κλιματική αλλαγή και τη σχετική με αυτή άνοδο της στάθμης της θάλασσας της λόγω της συγκέντρωσης του φτωχού πληθυσμού σε δυνητικά επικίνδυνες περιοχές.35 Μία χώρα σε κίνδυνο είναι η Νιγηρία. Εδώ οι πλημμύρες είναι ικανές να καταστρέψουν περισσότερο από το 70% της ακτογραμμής. Με αύξηση της στάθμης κατά 1 μέτρο, περισσότερα από 600 τετρ. χιλιόμετρα γης, θα βρεθούν σε κίνδυνο. Μέσα σε αυτά, βρίσκεται το Λάγος και άλλες μικρές πόλεις κατά μήκος της ακτής καθώς και τα wetslums που έχουν αναπτυχθεί εκεί. Ακόμη όμως και αν δεν επιταχυνθεί ο ρυθμός ανόδου της στάθμης, οι τρέχουσες τιμές της απώλειας γης εξαιτίας της διάβρωσης, μπορεί να προκαλέσουν απώλειες μέχρι και 250 τετρ. χιλιομέτρων μέχρι το 2100.36 34. (2016). We Have Nowhere to Go” — Sea Level Rise is Devouring the Coast of West Africa. [online]. Στο: https://robertscribbler.com/2016/10/25/we-have-nowhere-to-go-sealevel-rise-is-devouring-the-coast-of-west-africa/ [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016] 35. Boko, M., I. Niang, A. Nyong, C. Vogel, A. Githeko, M. Medany, B. Osman-Elasha, R. Tabo & P. Yanda. (2007). Africa. Climate Change 2007: Impacts, Adaptation and Vulnerability. Contribution of Working Group II to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change, Parry, M.L., Canziani, O.F., Palutikof, J.P., van der Linden, P.J. & Hanson, C.E. Cambridge: Cambridge University Press. σελ. 433-467. 36. IPCC. The Regional Impacts of Climate Change. [οnline]. Στο: http://www.ipcc.ch/ ipccreports/sres/regional/index.php?idp=31 [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016]

118

Ανάλογα με το πόσο πολύ θα ανέβει η στάθμη, εκτιμάται ότι από 700.000 έως 3 εκατομ. πολίτες θα βρεθούν σε κίνδυνο στην περιοχή.37 Οι λύσεις που έχουν προταθεί για τις παραπάνω περιοχές είναι κυματοθραύστες και η αναπλήρωση της άμμου στις παραλίες.38 Ακόμη, οι πλωτές κατασκευές από ξύλινο σώμα και μεταλλικά βαρέλια, χαλύβδινα στοιχεία ή ανακυκλώσιμα υλικά της περιοχής, μπορούν να αποτελέσουν απάντηση στο πρόβλημα της ανόδου της στάθμης. Με αφορμή το παράδειγμα των Floating piers (βλ.), και τη χρήση πλαστικών κύβων για το πλωτό σώμα, μπορούμε να σκεφτούμε πολλούς όμοιους τρόπους σχεδιασμού για περιοχές όπως το Λάγος, καθώς πρόκειται για μία οικονομική λύση και εύκολα υλοποίησιμη. Όσον αφορά, την κατασκευή πάνω στο πλωτό σώμα, αυτή μπορεί να είναι από ξύλο ή μπαμπού, όπως και αυτή που προτείνεται για το Βιετνάμ. Σημαντικό είναι, για περιοχές όπως τα wetslums, να σχεδιαστούν πλωτές κατασκευές όσο το δυνατόν πιο αυτόνομες και βιώσιμες, έτσι ώστε να βελτιώσουν τη ζωή των κατοίκων και να τους απαλλάξουν από οικονομικά βάρη, που προκύπτουν από την κατανάλωση ενέργειας. Το Rotterdam Floating Pavilion, είναι ένα παράδειγμα βιοκλιματικού σχεδιασμού, όσον αφορά τη συλλογή ηλιακής ενέργειας προκειμένου να θερμανθεί αλλά και του σχεδιασμού της οροφής, έτσι ώστε να επιτυγχάνεται ο αερισμός. Ακόμη η τακτική του ‘’διπλού δέρματος’’, θα μπορούσε να ακολουθηθεί στο σχεδιασμό των πλωτών κτιρίων, και να διατηρεί ένα σταθερό κλίμα μέσα στον κλειστό χώρο. 37. Peehler, K. (2007). Nigeria in the dilemma of climate change. [online]. Στο: http:// www.kas.de/nigeria/en/publications/11468/ [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016] 38. French, G., Awosika, L., & Ibe, C. (1995). Sea-Level Rise and Nigeria: Potential Impacts and Consequences. Journal of Coastal Research, σελ. 232

119

Τέλος, μία χαλύβδινη πλωτή βάση, με στοιχεία που συναρμολογούνται εύκολα και σε περίπτωση εγκατάλειψης της κατασκευής μπορούν να επαναχρησιμοποιηθούν, μπορεί να αποτελέσει λύση για τα wetslums του Λάγος.

Wetslum στο Λάγος. Στο: thecreatorsproject.vice.com

Μία τέτοια πλωτή κατασκευή, που λειτούργησε ως σχολείο ήταν και το Makoko Floating School, των NLÉ Architects. Η περιοχή Makoko, στο Lagos της Νιγηρίας, είναι ένα wetslum, χτισμένο πάνω σε πασσάλους. Πρόκειται για μία γειτονιά που αντιμετωπίζει πολλά προβλήματα εξαιτίας της ανόδου της στάθμης των υδάτων αλλά και λόγω της πρόθεσης των τοπικών αρχών να την απαλλοτριώσουν. Ο Kunlé Adeyemi, σχεδίασε ένα πλωτό σχολείο, που στόχο είχε να εξυπηρετεί έως και 300 μαθητές, και να αποτελέσει πρότυπο σχεδιασμού περαιτέρω πλωτών δομών. Η κατασκευή του ξεκίνησε το 2012. Πρόκειται για μία τριγωνική δομή, μορφής Α.39 Ο σχεδιασμός παραπέμπει σε αντίσκηνο, σαν τις μονάδες στο σχέδιο του Tange, για τον κόλπο του Tokyo σε μία προσπάθεια να υπονοήσει την ασφάλεια και προφύλαξη από τα καιρικά φαινόμενα, που θα προσφέρει σε όσους βρίσκονται μέσα σε αυτό. Η δομή, περιλαμβάνει τρία επίπεδα, με ένα παιδότοπο στο πρώτο και τις αίθουσες διδασκαλίας να βρίσκονται στο δεύτερο, περίκλειστες από ρυθμιζόμενες ‘’περσίδες’’. Γύρω από τις τάξεις αναπτύσσεται πράσινο, ενώ υπάρχει ακόμη μία αίθουσα με αίθριο. Στη στέγη έχουν τοποθετηθεί φωτοβολταϊκά πάνελ και σύστημα συλλογής των ομβρίων υδάτων. Όλη η δομή είναι ξύλινη και τοποθετήθηκε πάνω σε ένα πλωτό σώμα από 256 πλαστικά βαρέλια. Μάλιστα, τα βαρέλια που βρίσκονται περιμετρικά της βάσης, χρησιμεύουν και για την αποθήκευση επιπλέον νερού. 39. (2013). Makoko Floating School / NLE Architects. [online]. Στο: http://www.archdaily. com/344047/makoko-floating-school-nle-architects?ad_medium=widget&ad_name=recommendation [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016]

120

Στόχος του αρχιτέκτονα είναι να κατασκευάσει και πλωτά κτίρια άλλων χρήσεων, όπως π.χ. κατοικίες, ακολουθώντας την ίδια στρατηγική με το σχολείο. Ακόμη, οραματίζεται και την ύπαρξη μίας ολόκληρης νέας γειτονιάς από τέτοιες μονάδες, οι οποίες μπορεί να είναι ανεξάρτητες ή να ενώνονται μεταξύ τους. Το πλωτό σώμα σχεδιάστηκε σε μικρότερα τμήματα, έτσι ώστε να είναι διαχειρίσιμο και πιο ευέλικτο κατά τη διάρκεια της συναρμολόγησής του, ιδιαίτερα και δεδομένου του περιβάλλοντος στο οποίο κατασκευάστηκε. Η κοινότητα σύμφωνα με τον αρχιτέκτονα είχε ενεργό ρόλο στην κατασκευή, εξαιτίας της γνώσης της πάνω στις κατασκευές στο νερό αλλά και της δυνατότητας της να προμηθεύσει τον αρχιτέκτονα με υλικά της γύρω περιοχής.40 Τα πλαίσια της δομής, είναι από εναπομείναντα ξύλα ενός τοπικού ξυλουργείου και μπαμπού που φυτρώνουν στην περιοχή. Τρία χρόνια έπειτα από την ολοκλήρωσή του, το πλωτό σχολείο κατέρρευσε, όταν ξέσπασε μία μεγάλη καταιγίδα στην περιοχή. Ολόκληρη η κατασκευή καταστράφηκε, με τον αρχιτέκτονα να δηλώνει41 πως ούτως ή άλλως ‘’ ήταν προγραμματισμένη η αποσυναρμολόγησή της και πως η κατασκευή βρισκόταν εκτός λειτουργίας για μήνες, έπειτα από μία περίοδο τριών χρόνων εντατικής λειτουργίας και προσφοράς στην κοινότητα.’’ Ακόμη, υπογράμμισε42 πως προβλέπεται η κατασκευή μίας νέας βελτιωμένης έκδοσης

Makoko Floating School. Στο: thecreatorsproject.vice.com

40. Keskeys, P. (2016). Architecture Step by Step: Makoko Floating School by NLÉ Architects. [online]. Στο: http://architizer.com/blog/architecture-step-by-step-makokofloating-school-by-nle-architects/ [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016] 41. Mairs, J. (2016). Kunlé Adeyemi’s floating school suffers “abrupt collapse’’. [online]. Στο: https://www.dezeen.com/2016/06/08/kunle-adeyemi-nle-makoko-floating-school-nigeria-destroyed-abrupt-collapse/ [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016] 42. Mairs, J. (2016). Makoko Floating School at the Venice Biennale. [online]. Στο: https:// www.dezeen.com/2016/05/31/kunle-adeyemi-docks-makoko-floating-school-venice-architecture-biennale-2016/ [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016]

121

Βελτιωμένη εκδοχή MSF II. Στο: dezeen.com

του πλωτού σχολείου, η MFS II - η οποία αποτέλεσε και έκθεμα στην Μπιενάλε της Βενετίας, και βραβεύθηκε με τον ασημένιο Λέοντα το 2016.43 Πρόκειται για ένα αμφιλεγόμενο έργο, και ίσως ελλιπές ως προς το σχεδιασμό του, δεδομένου πάντα της περιοχής στην οποία κατασκευάστηκε. Σύμφωνα με κατοίκους της περιοχής, το σχολείο λειτούργησε λίγους μόνο μήνες και φιλοξένησε αντί για 300, μόνο 40 παιδιά. Πρόκειται για ένα πολυδιαφημισμένο έργο, με θετικές προθέσεις, αλλά ελλιπή σχεδιασμό και έμφαση στην ασφάλεια. Σίγουρα δεν στέφθηκε από απόλυτη επιτυχία, αλλά είχε αρκετές καινοτομίες και θετικά όπως το χαμηλό κόστος, την ευελιξία και του τοπικού στοιχείου, σε σχέση με άλλες προτάσεις όπως η μετεγκατάσταση των πληθυσμών και η κατασκευή μεγάλων και ακριβών οικισμών. Η σταδιακή αναβάθμιση των wetslums είναι ένα βήμα προς τα εμπρός για τη βελτίωση της ζωής των ανθρώπων. Αυτή η κατασκευή για την κοινότητα ήταν μια χρήσιμη προσπάθεια για να εξεταστούν τρόποι αναβάθμισης των γειτονιών αυτών, σε αυτό το συγκεκριμένο περιβάλλον αλλά και σε όλο των κόσμο.

43. Mairs, J. (2016). Venice Biennale awards Golden Lions to Spanish Pavilion and Gabinete de Arquitectura. [online]. Στο: https://www.dezeen.com/2016/05/28/venice-biennale-awards-golden-lions-spanish-pavilion-gabinete-de-arquitectura/ [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016]

122

3.2 Στρατηγικές σχεδιασμού 3.2.1 Τρόποι πρόληψης Πριν η άνοδος της στάθμης ανέβει τόσο ώστε σε κάποιες περιοχές καμία λύση να μην μπορεί να εφαρμοστεί, σε περιοχές που ήδη βρίσκονται κάτω από τη στάθμη της θάλασσας, ή ενός ποταμού, μπορεί να αφαιρεθεί ένα μέρος γης, δίπλα από την ακτή (να γίνει δηλαδή μία εκσκαφή) και να προστεθεί σε απόσταση από την ακτογραμμή, δημιουργώντας ψηλότερο έδαφος για άλλες υποδομές. Από αυτή την αφαίρεση προκύπτει μία όχθη, η οποία γεμίζεται με νερό, μέχρι αυτό να φτάσει το ύψος της θάλασσας/ποταμού φτιάχνοντας ένα τεχνητό όρμο. Μπορεί έπειτα να δημιουργηθεί ένα κανάλι που θα επιτρέπει την πρόσβαση στη θάλασσα και πύλες που θα κλείνουν την πρόσβαση σε αυτή. Στον τεχνητό αυτό όρμο, μπορούν να κατασκευαστούν κατοικίες, συγκροτήματα αλλά και γειτονιές. Όπως είναι λογικό, όσο μεγαλύτερος είναι αυτός ο όρμος, τόσο πιο πολλές ανέσεις μπορεί να προσφέρει σε περίπτωση κατοίκησής του. Οι πλωτές κατασκευές μπορούν εν μέρει να υποστηρίζονται από πασσάλους έτσι ώστε να μικραίνουν τα φορτία, να είναι αμφίβιες όπως το LIFT House, αλλά και πλωτές. Ένα τέτοιο σύστημα ελαχιστοποιεί επίσης σημαντικά την επίδραση των σεισμών, όποτε μπορεί να θεωρηθεί κατάλληλο για περιοχές με έντονη σεισμική δραστηριότητα. Η επίδραση των κυμάτων σε ένα τέτοιο κλειστό όρμο θα είναι ελάχιστη, σε σχέση με κατασκευές σε ανοιχτή θάλασσα και οι ισχυροί άνεμοι μπορούν να αντιμετωπιστούν χάρη στους πασσάλους. Εάν έχουμε όμως πολύ μεγάλο πλωτό σώμα, οι πάσσαλοι δεν είναι πάντα απαραίτητοι, καθώς το μετακεντρικό ύψος (βλ. παράρτημα) είναι πολύ μεγάλο και έτσι εξασφαλίζεται η σταθερότητα. Γενικά θεωρείται καλύτερο τα πλωτά σώματα να βρίσκονται σε γλυκό παρά αλμυρό νερό επειδή είναι σχετικά μη διαβρωτικό και επομένως η ζωή των κτιριακών κατασκευών είναι μεγαλύτερη από ό, τι θα ήταν στο

123

θαλασσινό νερό44, οπότε καλό είναι τέτοιου είδους τεχνητές πλημμύρες να γίνονται με γλυκό νερό, όπου φυσικά αυτό είναι εφικτό και δεν οδηγεί σε δραστική μείωση των φυσικών πόρων της περιοχής. Μία από τις συνήθεις πρακτικές αντιμετώπισης του προβλήματος, είναι και η κατασκευή κυματοθραυστών και οχυρώσεων ενάντια στα κύματα. Αυτές οι δομές όμως έχουν την ικανότητα να εξαφανίσουν εντελώς ορισμένες παραλίες και να μικρύνουν άλλες καθώς η στάθμη της θάλασσας θα αυξάνεται.45 Αυτή η παράκτια θωράκιση μπορεί επίσης να έχει αρνητικές οικολογικές επιπτώσεις, δηλαδή μειωμένη βιοποικιλότητα και αφθονίας των θαλάσσιων πτηνών 46. Ακόμη, οι κυματοθραύστες και τα θαλάσσια φράγματα, μακροπρόθεσμα, δεν θα μπορέσουν να ‘’σώσουν’’ τις ακτογραμμές καθώς θα πρέπει να ενισχύονται και να μεγαλώνουν συνεχώς, μπορούν όμως να λειτουργήσουν σε συνεργασία με πλωτές ή αμφίβιες κατασκευές, για να ενισχύσουν ακόμη περισσότερο την άμυνα της εκάστοτε περιοχής απέναντι στην πλημμύρα και την άνοδο της στάθμης των υδάτων.

44. Nakajima, T., Umeyama, M. (2007). A Proposal for a Floating Urban Communities in the Man-made Inlets Toward a City Construction as a Countermeasure against Natural Disasters. Conference ISSUE 2007. Tokyo, Japan. [online]. Στο: https://www.researchgate.net/publication/303285752_A_Proposal_for_a_Floating_Urban_Communities_in_ the_Man-made_Inlets_-Toward_a_City_Construction_as_a_Countermeasure_against_ Natural_Disasters- [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016] 45. Philip, G. King, A. R., McGregor, J. D. (2016). Can California coastal managers plan for sea-level rise in a cost-effective way? Journal of Environmental Planning and Management, 59(1), σελ. 98-119 46. Dugan, J.E., D.M. Hubbard, I.F. Rodil, D.L. Revell, S. Schroeter. (2008). Ecological Effects of Coastal Armoring on Sandy Beaches. PSZNI: Marine Ecology 29: 160170.

124

3.2.2 Επιθετικές επεμβάσεις Η έλλειψη κατοικιών για τους κατοίκους των ευάλωτων περιοχών, είναι ένα μεγάλο ζήτημα στις αναπτυσσόμενες χώρες. Ένα ασφαλές και μόνιμο σπίτι ή ένα σχολείο που μπορεί και λειτουργεί όλο το έτος, ανεξάρτητα από τις καιρικές συνθήκες, μπορεί να επιτρέψει στους κατοίκους των wetslums, να σχεδιάσουν το μέλλον τους και να σπάσουν τον κύκλο της φτώχειας. Σχεδόν εξήντα χρόνια έχουν περάσει από τότε που η πρώτη πρόταση του Kikutake για την «Marine City» δημοσιεύθηκε, και η δημιουργία τεχνητών νησιών πάνω σε πλωτές πλατφόρμες είναι πλέον εφικτή με τις σύγχρονες τεχνολογίες. Στην εποχή του υπερπληθυσμού και της ανόδου της στάθμης των υδάτων, ο επόμενος στόχος θα μπορούσε σίγουρα να είναι η φυσική υλοποίηση των πλωτών πόλεων που μπορούν να προσαρμόσουν το μέγεθός τους για να ταιριάζει με τον πληθυσμό τους. Στο Κεφάλαιο 2, αναλύθηκαν οι αιτίες και τα θετικά μίας κατοίκησης στο νερό, σε παλαιότερες εποχές και συνθήκες διαβίωσης, μέχρι και σήμερα. Προκειμένου να διατηρηθούν αυτά τα στοιχεία στις επόμενες πλωτές κατασκευές, και αυτές με τη σειρά τους να διευκολύνουν την καθημερινότητα των ανθρώπων που ζουν σε ευάλωτες περιοχές, θα πρέπει να είναι τεχνολογικά προηγμένες και εναρμονισμένες με το φυσικό περιβάλλον. Στις μέρες μας, θεωρείται πως σχεδόν όλα τα ήδη υπάρχοντα πλωτά σπίτια μπορούν να βυθιστούν και αντιμετωπίζουν προβλήματα κατά τη διάρκεια της κακοκαιρίας.47 Ακόμη, όσον αφορά την δυνατότητα κίνησης, που σε πολλές προτάσεις (Kεφάλαιο 2) επισημαίνεται, θεωρείται πως είναι δύσκολο να εφαρμοστεί. 47. Rijcken, I. (2005). Floating neighbourhoods as they were and will be; why dwellers would want to live on water. [online] Στο: http://repository.tudelft.nl/islandora/object/ uuid:90e2a346-1dd4-4377-9cad-8624d8975c07?collection=research [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016].

125

Σε σχέση με μία κατοικία στη γη, μία πλωτή κατασκευή στο νερό είναι ακριβότερη και αυτό γιατί η θεμελίωση και η εγκατάσταση είναι πιο περίπλοκες. Είναι οικονομικά εφικτό να χτίσει κάποιος στο νερό, μόνο εάν έχει προηγηθεί σωστός αστικός σχεδιασμός, αλλά και πρόβλεψη για υψηλές δυνατότητες αποθήκευσης νερού, ιδιαίτερα για τα wetslums, όπου η εύρεση νερού είναι δύσκολη. Κάτι λοιπόν που θα πρέπει να γίνει ανεξάρτητα από την περιοχή στην οποία θα σχεδιαστούν οι πλωτές κατασκευές, είναι η χαρτογράφησή της, ιδιαίτερα σε περίπτωση των wetslums, παράλληλα με τον προσδιορισμό των πιθανών περιορισμών που σχετίζονται με το νερό. Σε πυκνοκατοικημένες περιοχές, για παράδειγμα το διαθέσιμο νερό για κάθε πλωτό σπίτι θα είναι μικρό. Σε περιοχές μέσης αστικής πυκνότητας, η διαθεσιμότητα νερού ανά σπίτι μπορεί να είναι υψηλή - και έτσι είναι ιδανικά περιβάλλοντα ανάπτυξης πλωτών γειτονιών.48 Θα πρέπει να μελετηθούν ο τρόπος παροχής και εφοδιασμού ενέργειας και νερού καθώς και διαχείρισης των απορριμμάτων. Ακόμη, σε περιοχές που σημειώνονται χαμηλές θερμοκρασίες, θα πρέπει να γίνονται επιπλέον έλεγχοι στο πλωτό σώμα εξαιτίας του πάγου και της πιθανότητας ολίσθησης. Για να εξασφαλιστεί η σταθερότητα, στις πλωτές κατοικίες, η ύπαρξη μικρών γειτονιών είναι ιδιαίτερα σημαντική καθώς πολλές κατοικίες μπορούν έτσι να συνδεθούν μεταξύ τους και να τη βελτιώσουν. Οι υδραυλικές εγκαταστάσεις μπορούν να βρίσκονται μέσα στο νερό για να μην παγώνουν το χειμώνα και οι ακριβές εγκαταστάσεις μπορούν να αποφευχθούν αν κάθε κατοικία φροντίζει μόνη της για τη διαχείριση και πρόσβαση στο νερό. Ακόμη, στα πλαίσια του σχεδιασμού, θα μπορούσε η πλωτή εξέδρα να αναπτύσσεται γύρω από την κατοικία και να δημιουργεί χώρο για πράσινο και εξωτερικές δραστηριότητες. 48. ibid.

126

Στην περίπτωση σχεδιασμού δημόσιων κτιρίων όπως σχολεία κλπ., η εξασφάλιση της σταθερότητας είναι αναγκαία, όπως είδαμε και στο Makoko Floating School. Προκειμένου να σχεδιαστεί μία πλωτή κατασκευή σε μία περιοχή με ιδιαίτερη κατασκευαστική κουλτούρα, είτε αυτή είναι μία τεχνική κατασκευής με καλάμια, όπως στη λίμνη Τιτικάκα, είτε ένας συνδυασμός πλωτών και πασσαλόπηκτων κατασκευών από ξύλο όπως στο Λάγος της Νιγηρίας, θα πρέπει να εντοπιστούν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της εκάστοτε περιοχής. Η μελέτη και η ενσωμάτωση τέτοιων ιδιωμάτων στο σχεδιασμό και την κατασκευή, είναι ιδιαίτερα σημαντική, για τη συνοχή και εναρμόνιση μίας νέας πλωτής κατασκευής σε μία περιοχή με έντονο το τοπικό στοιχείο, αλλά και εξαιτίας της τεχνογνωσίας που τέτοιες ιδιαιτερότητες στο σχεδιασμό μπορούν να προσφέρουν. Ο σχεδιασμός σε αυτές τις περιοχές, θα πρέπει να γίνεται μετά από εκτενή έρευνα του τρόπου ζωής των κατοίκων, έτσι ώστε αυτοί μετά να μπορέσουν να συνδεθούν με το κτιστό περιβάλλον. Ταυτόχρονα, η χρήση τοπικών υλικών ενισχύει την τοπική οικονομία αλλά και μειώνει το περιβαλλοντικό αποτύπωμα. Εξαιτίας της ιδιαιτερότητας των wetslums, η επιλογή υλικών θα πρέπει να γίνεται και με βάση την ευκολία μεταφοράς τους, λαμβάνοντας υπ’όψην πως αυτή θα γίνει με μικρές βάρκες που υπάρχουν ήδη στον οικισμό. Επειδή για μία πλωτή κατασκευή, δεν υπάρχουν ακριβή όρια, όσον αφορά το σημείο τοποθέτησής της, θα μπορούσε ο σχεδιασμός να αρχίζει από πάνω προς τα κάτω, ανάλογα με τις χρήσεις και τις ανάγκες της εκάστοτε περιοχής. Τέλος, η σύνδεση πολλών επιμέρους πλωτών τμημάτων για τη δημιουργία μίας πλωτής γειτονιάς, μπορεί να είναι πιο αποτελεσματική από μία μοναδική πλατφόρμα, πάνω στην οποία διαρθρώνονται οι κατασκευές, από άποψη σταθερότητας.

127

Το νερό δεν είναι μία μεταφορά 129

Η ανάλυση, που ξεκίνησε με την διερεύνηση της σχέσης του ανθρώπου με το νερό, ανέδειξε την ιδιαίτερη σημασία του για τον άνθρωπο, και την εξέλιξή του μέσα στην ιστορία. Ο άνθρωπος, παρά τη συμβιωτική του σχέση με το υγρό στοιχείο, δεν έχει πάψει ακόμη και σήμερα να το αντιμετωπίζει με δέος, και πολλές φορές φόβο, και αυτό γιατί έχει στην πραγματικότητα αποξενωθεί από τη φύση, ζώντας στη σύγχρονη πόλη. H άνοδος της στάθμης των θαλασσών θα επηρεάσει τις περισσότερες παράκτιες περιοχές του κόσμου. Ο φόβος του νερού, θα επανέλθει σε πολλές περιοχές, ιδαίτερα σε αναπτυσσόμενες χώρες, ή σε χώρες με πολύ μικρή έκταση, που εξετάζουν ακόμη και τη μετεγκατάσταση σε άλλα εδάφη. Σε αυτή την ερευνητική εργασία, μελετήθηκαν προτάσεις, επιθετικές ως προς το πρόβλημα, οι οποίες αντί να απομακρύνονται από την ‘‘επικίνδυνη’’ ακτογραμμή, με ή να αποκόβουν εντελώς το υγρό στοιχείο, με μεγάλου κόστους έργα, αποδέχονται τις νέες συνθήκες και προσαρμόζονται σε αυτές. Μία τέτοια προσαρμογή, είναι και η κατοίκηση πάνω στο υγρό στοιχείο. Αναφέρθηκαν στρατηγικές όπως η απομάκρυνση των κατοίκων, η μετακινησή τους σε νέα εδάφη καθώς και η κατασκευή φραγμάτων και περιτειχισμένων πόλεων, μεγαλύτερη έμφαση όμως δόθηκε σε λύσεις που αφήνουν το νερό να εισχωρήσει στην πόλη, χωρίς να πηγαίνουν αντίθετα στη φύση, αλλά βηματίζοντας προς τη θάλασσα και ξεπερνώντας τα όρια της υφιστάμενης ακτογραμμής, και αυτό με το σκεπτικό πως ‘’μία πόλη κλεισμένη στα τείχη της δεν υπάρχει’’. Οι κυριότερες λύσεις που προκύπτουν, είναι οι πλωτές, οι πασσαλόκτιστες και οι αμφίβιες κατασκευές.

130

Πολλές φορές, ο άνθρωπος, εγκαταστάθηκε σε λίμνες, διότι του παρείχαν πρόσβαση σε νερό και τροφή, αλλά και προστασία από εισβολείς. Ακόμη, για λόγους επιβίωσης αλλά και ανάπτυξης του εμπορίου, των μεταφορών και της ναυσιπλοΐας, εγκαταστάθηκε κοντά στη θάλασσα. Οι κάτοικοι της Βενετίας, επέλεξαν να κατοικήσουν σε ένα τόσο εύθραυστο έδαφος, για να ξεφύγουν από επιδρομείς αλλά και διότι τα ύδατα της λιμνοθάλασσας προσέφεραν πλεονεκτήματα, όπως πλούτο σε ψάρια και αλάτι. Στους μεσοποτάμιους και τους λιμναίους οικισμούς της Ν. Αμερικής, συναντάμε κυρίως τη λογική των τεχνητών νησιών - πλατφορμών, όπου πάνω τους κατασκευάζονται οι κατοικίες, ενώ στους λαούς της Ασίας, πιο έντονη είναι η επιρροή από βάρκες και μεμονωμένες πλατφόρμες, επάνω στις οποίες αναπτύσσεται η κάθε κατοικία ξεχωριστά. Το στοιχείο της γειτονιάς γίνεται εμφανές από την πυκνότητά τους και την ύπαρξη μίας μεγάλης λωρίδας από νερό, που λειτουργεί ως κεντρικός άξονας. Γενικά. η κουλτούρα και ο τρόπος ζωής των πλωτών χωριών δεν είναι απομονωμένος από εκείνον της ηπειρωτικής χώρας, είτε όσον αφορά τις εμπορικές συναλλαγές, είτε τους τρόπους σχεδιασμού. Η διερεύνηση παραδειγμάτων, αρχιτεκτονικής επί των υδάτων, συνεχίστηκε στον 20ο αιώνα. Κριτήριο επιλογής τους, ήταν η σχέση τους με το νερό και η δυνατότητά τους να υπερβαίνουν τις δυσκολίες που θέτει μία τέτοια συνύπαρξη. Από τις πλωτές μονάδες του Frank Lloyd Wright, που αντανακλώντας το τοπίο, αντιπροσώπευαν μία φαντασιακή κατάσταση, στη μοναχική πλωτή κατοικία των MOS, πάνω στη λίμνη Huron, προκύπτουν το καλά ενταγμένο κτίριο στο φυσικό περιβάλλον και η χρήση τοπικών υλικών. Διερευνήθηκαν πλωτές νησίδες, που φιλοξένησαν πολιτιστικές δράσεις, το Manifesta 11 pavilion και το Rotterdam Floating Pavilion, με το πρώτο να

131

Aldo Rossi, Τeatro del Mundo. Στο: wikiarquitectura.com

Floating piers. Στο: thefloatingpiers.com

132

δίνει την ευκαιρία στους κατοίκους , να επαναπροσδιορίσουν τη σχέση τους με το τοπίο, λαμβάνοντας ταυτόχρονα μέρος σε δράσεις πολιτισμού και αναψυχής, ενώ με το δεύτερο να προσφέρει έναν ιδανικό τρόπο διερεύνησης και εφαρμογής βιοκλιματικών πρακτικών σε πλωτές κατασκευές. Ο φόβος του νερού και η προσπάθεια υπέρβασής του απαντάται στο Teatro del mundo του Aldo Rossi και στο Floating monolith του Jean Nouvel, χαρακτηριστικά δείγματα, της αρχιτεκτονικής του ανοίκειου, ενώ αντίστοιχες αισθήσεις ενεργοποιούν και οι Floating Piers του Christo και της Jeanne Claude, που υποβάλλουν το άτομο στη μοναδική εμπειρία μίας πορείας επί των υδάτων, επεκτείνοντας κυριολεκτικά τους δρόμους της πόλης προς τη θάλασσα. Μία τέτοια επέκταση, που συνδέει με ιδιαίτερο τρόπο την ακτογραμμή με το νερό είναι και αυτή του Miralles για την πόλη της Θεσσαλονίκης. Τέλος, διερευνήθηκαν αστικές επεκτάσεις των πόλεων πάνω στη θάλασσα, όπως το όραμα του Tange για το Tokyo Bay και τον ωκεανό ως μία νέα τοπογραφία, μία πρόταση που θα έλυνε πολλά προβλήματα που είχε δημιουργήσει η έλλειψη κατοικίας, αλλά και η Waterfront city στο Dubai, των ΟΜΑ, που επεκτείνεται στη θάλασσα κυρίως εξαιτίας του καλύτερου κλίματος που προσφέρει σε σχέση με το ερημικό τοπίο αλλά και για λόγους που έχουν να κάνουν με το πιο ευχάριστο περιβάλλον, που προσφέρει η κατοίκηση δίπλα στο νερό. Ακόμη, ο Kikutake φαντάστηκε μία μητρόπολη στον ωκεανό, η οποία θα ήταν βιώσιμη, ευέλικτη, καθαρή και ασφαλής, ως ένα ολοκληρωμένο σύστημα πολλαπλών λειτουργικών αστικών στοιχείων.

Η σταδιακή αναβάθμιση των wetslums είναι ένα βήμα προς τα εμπρός για τη βελτίωση της ζωής των ανθρώπων. Παρόλο που οι πλημμύρες είναι μέρος της καθημερινότητας πολλών κατοίκων, η κλιματική αλλαγή θα επειδεινώσει αυτή την κατάσταση. Σημαντικό είναι, για περιοχές όπως τα wetslums, όπως προέκυψε από τη διερεύνηση προτάσεων ειδικά γι’ αυτές τις περιοχές, να σχεδιαστούν πλωτές κατασκευές όσο το δυνατόν πιο αυτόνομες και βιώσιμες, έτσι ώστε να βελτιώσουν τη ζωή των κατοίκων και να τους απαλλάξουν από οικονομικά βάρη, που προκύπτουν από την κατανάλωση ενέργειας.

Makoko Floating School. Στο: thecreatorsproject.vice.com

H άνοδος της στάθμης των υδάτων, είναι πλέον πραγματικότητα για πολλές περιοχές, ιδαίτερα στον αναπτυσσόμενο κόσμο. Η κλιματική αλλαγή θα απομακρύνει πολλούς κατοίκους από τα σπίτια τους, μέσα στον επόμενο αιώνα, όμως σε πολλές περιπτώσεις αυτό μπορεί να αποφευχθεί. Ο σχεδιασμός και η κατασκευή δομών πάνω στο νερό, που ξεκίνησε χιλιάδες χρόνια πριν από τους λιμναίους οικισμούς, το 1960, στις προτάσεις του Tange έμοιαζε ουτοπική. Πλέον, η κατασκευή των πλωτών δομών, είναι εφικτή είτε πρόκειται για μεγάλα έργα όπως το αεροδρόμιο Kansai, είτε για μικρές μονάδες κατοίκησης. Συνεπώς, οι δομές πάνω στη θάλλασα μπορούν να κατασκευαστούν αλλά και σε πολλές περιπτώσεις, να δώσουν τη λύση απέναντι στη συνεχή άνοδο της στάθμης των υδάτων. H θάλλασα δεν είναι πλέον μία μεταφορά1, αλλά ένας εναλλακτικός τόπος εξάπλωσης του ανθρώπου.

1. Blum, H. (2010). The Prospect of Oceanic Studies. PMLA, 125(3), σελ.670-677.

133

Παράρτημα 135

Πώς επιπλέει; Προκείμενου ο άνθρωπος να επιλύσει πρακτικά προβλήματα της καθημερινότητας, ασχολήθηκε από την αρχαιότητα κιόλας, με τη συμπεριφορά των υγρών είτε «εν στάσει» είτε «εν ηρεμία». Η πρώτη συστηματική μελέτη των υγρών έγινε τον 3ο αιώνα π.Χ. Ο Αρχιμήδης είναι ο πρώτος που ανακαλύψε την άνωση και διατυπώσε την ομώνυμή του αρχή. Οι πλωτές κατασκευές βασίζονται στην δύναμη της άνωσης του νερού προκειμένου να στηρίξουν τον εαυτό τους. Σύμφωνα με την Αρχή του Αρχιμήδη: ”Κάθε σώμα βυθισμένο σε ρευστό δέχεται άνωση ίση με το βάρος του ρευστού που εκτοπίζει.” Μαθηματικά η Άνωση (Α) μπορεί να εκφρασθεί με τον τύπο: Α = ρ g V, όπου: ρ: πυκνότητα ρευστού g: επιτάχυνση βαρύτητας V: όγκος βυθισμένου σώματος

Η Υδροστατική στηρίζεται στις δύο εξής αρχές: στην «Αρχή του Αρχιμήδη» και στην «Αρχή του Πασκάλ» κατά την οποία η υδροστατική πίεση παραμένει σταθερή σε όλη τη μάζα του ηρεμούντος υγρού, που δεν υφίσταται επίδραση δυναμικού πεδίου. Ο θεμελιώδης νόμος της υδροστατικής αναφέρει ότι η πίεση που ασκείται από το υγρό σε ένα σημείο του που βρίσκεται σε βάθος h, ισούται με το γινόμενο της πυκνότητας του υγρού (ρ), της επιτάχυνσης της βαρύτητας (g) και του βάθους από την επιφάνεια του υγρού (h), δηλαδή ισχύει: P= p g h

Fb Hf Lf W

Lf: μήκος πλωτού Bf: πλάτος πλωτού Hf: ύψος πλωτού dr: βύθισμα Fb: Έξαλλο τμήμα πλωτού

136

Σε ένα ρευστό σε κατάσταση ηρεμίας η πίεση είναι ισότροπη, αυτό σημαίνει ότι δρα με ίσο μέγεθος σε όλες τις κατευθύνσεις. Ωστόσο, σε ένα ρέον ρευστό αυτό δεν ισχύει. Η υδροστατική πίεση δίνει επίσης μια καλή προσέγγιση στα σχετικά αργά ρέοντα ρευστά. Δεδομένου ότι οι πλωτές κατασκευές βρίσκονται κυρίως σε σχετική ηρεμία (αργή ροή) του νερού, για αυτές χρησιμοποιείται η αρχή της υδροστατικής. Η υδροστατική πίεση είναι γραμμική με το βάθος του νερού και εξαρτάται από την πυκνότητα και την επιτάχυνση της βαρύτητας.

Προϋποθέσεις πλευστότητας

Το βάθος κάτω από την κατασκευή θα πρέπει να είναι τουλάχιστον 50 με 60 εκ. Αυτό το ύψος βοηθά στο να αποφευχθούν τα κύματα, τα οποία θα μπορούσαν να αυξήσουν τα φορτία και κατά συνέπεια να αυξήσουν την καθίζηση. Αυτό το βάθος είναι επίσης αναγκαίο για να εξασφαλισθεί μια ορισμένη ικανότητα ροής. Ακόμη ένα πλωτό σώμα, έχει στατική κλίση, εξαιτίας της ύπαρξης ενός έκκεντρου στατικού κατακόρυφου ή οριζόντιου φορτίου ή/ και ροπής (μη ομοιόμορφη κατανομή φορτίων στο σώμα). Για να αποφευχθεί η στατική κλίση, θα πρέπει να τοποθετούνται αντισταθμιστικά έρματα (π.χ. στην αντίθετη πλευρά της κατασκευής) ή αλλαγή σχήματος του πλωτού σώματος. Για να επιτευχθεί η ευστάθεια απαιτείται: i) Μεγάλη η τιμή του μετακεντρικού ύψους ii) Το μετάκεντρο να βρίσκεται όσο δυνατόν ψηλότερα iii) Χαμηλό κέντρο βάρους του πλωτού σώματος Οι μετακινήσεις στο οριζόντιο επίπεδο, ελαχιστοποιούνται, ιδιαίτερα όταν η κατασκευή βρίσκεται στο αστικό περιβάλλον, από το σύστημα αγκύρωσης. Καλωδιώσεις αγκύρωσης Για όλους τους τύπους πλωτών κατασκευών, χρησιμοποιούνται καλωδιώσεις αγκύρωσης, που προσφέρουν πλήρη ελευθερία κινήσεων στην κατασκευή, αλλά είναι κατάλληλες μόνο για πολύ ήπιες κυματικές συνθήκες. Οι καλωδιώσεις αυτές μπορούν να είναι αλυσίδες ή συρματόσχοινα. Ακόμη, η αγκύρωση μπορεί να επιτευχθεί και με πασσάλους, διαμέτρου 0.8 -1 .5 μέτρου ανάλογα με τη γεωμετρία της κατασκευής και τις φορτίσεις. Αγκύρωση γίνεται επίσης και με πασσάλους. Ακόμη, σε μεγάλες πλωτές κατασκευές (π.χ. προβλήτες, αεροδιάδρομοι) για να εξασφαλιστεί ο περιορισμός όλων των κινήσεων στο οριζόντιο επίπεδο και η κατασκευή να μπορεί να μετατοπίζεται μόνο στο κατακόρυφο, χρησιμοποιούνται δελφύες με αποσβεστήρες.

Μ G

M: Μετάκεντρο ΜG: Μετακεντρικό ύψος

(Εικ. 2) To μετάκεντρο (Σημείο Μ) είναι το θεωρητικό σημείο τομής της κατακόρυφης γραμμής επί της οποίας ενεργεί η δύναμη της άνωσης (κατόπιν στροφής από την αρχική θέση ισορροπίας), με τον κατακόρυφο άξονα του σώματος (ο άξονας αυτός στρέφεται με το σώμα). Το μετακεντρικό ύψος (Σημείο μ) είναι η κατακόρυφη απόσταση μεταξύ του κέντρου βάρους και του μετάκεντρου.

137

Δυναμικές κινήσεις πλωτών κατασκευών Ένα πλωτό σώμα, έχει τρεις μετατοπίσεις (surge κατά x, sway κατά y, heave κατά z) και τρεις στροφές (roll γύρω από x, pitch γύρω από y, yaw γύρω από z). H ενεργοποίηση και το μέγεθος των παραπάνω κινήσεων εξαρτώνται από: i) τις διαστάσεις του πλωτού σώματος, ii) τη διεύθυνση του κυματισμού και iii) το σύστημα αγκύρωσης

Οι μετακινήσεις στο οριζόντιο επίπεδο, ελαχιστοποιούνται, ιδιαίτερα όταν η κατασκευή βρίσκεται στο αστικό περιβάλλον, από το σύστημα αγκύρωσης. Φορτίσεις σε μία πλωτή κατασκευή Ιδίο βάρος Επιβαλλόμενα (μη μόνιμα π.χ. χρήστες) Άνωση Υδροστατικές πιέσεις Φορτίσεις λόγω ανέμου Φορτίσεις λόγω κύματος Φορτίσεις λόγω ρεύματος Σεισμός Τυχηματικές και λοιπές φορτίσεις Φορτίσεις λόγω «σύγκρουσης» με πλοίο Χιόνι Πάγος

138

Από τι αποτελείται;

Ως πλωτό κτίριο νοείται ένα μόνιμα αγκυροβολημένο κτίριο χτισμένο σε ένα σύστημα επίπλευσης που δεν προορίζεται πλοήγηση. Μια πλωτή κατασκευή είναι μια κτιριακή μονάδα με ένα σύστημα επίπλευσης στη βάση της, ώστε να μπορεί να επιπλέει στο νερό. Τα πλωτά κτίρια συνήθως ρυμουλκούνται από άλλα πλοία και δεν είναι σε θέση να κινηθούν με τη δική τους δύναμη. Mία πλωτή κατασκευή αποτελείται από: το πλωτό σώμα,την υπερκατασκευή, τις αγκυρώσεις στον πυθμένα και το τμήμα πρόσβασης στην ξηρά.

Υπερκατασκευή

Πρόσβαση

Ξηρά

Πλωτό σώμα

Θαλάσσιος πυθμένας Αγκύρωση

Queensland Development Code. (2007). Floating Buildings. [online]. Στο: http://www. hpw.qld.gov.au/SiteCollectionDocuments/mp-3-1-floating-buildings.pdf [Τελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016] Maarten K (2010). Connecting Modular Floating Structures. Master Thesis. Delft Technical University.

139

Υλικά πλωτών σωμάτων

Tύπος Pontoon ή Barge Πρόκειται για μία ‘’πλάκα’’ στην επιφάνεια της θάλασσας, με δυνατότητα σύνδεσης πολλών επιμέρους τμημάτων και κατάλληλη για ήπιο κυματικά περιβάλλον και ρηχά νερά. Τύπος Semi-Submersible Αυτή η βάση, είναι υπερυψωμένη σε σχέση με τη μέση στάθμη της θάλασσας. Αποτελείται από πλωτήρες, πάνω στους οποίους αναπτύσσονται κατακόρυφοι κύλινδροι, η οποίοι με τη σειρά τους στηρίζουν το κατάστρωμα. Αυτός ο τύπος βάσης, μειώνει τις κινήσεις που προκαλούνται εξαιτίας των κυμάτων και είναι πιο κατάλληλη για κατασκευές που βρίσκονται σε έντονο κυματικά περιβάλλον και βαθιά νερά. Κυψελωτά κιβώτια (τύπου Caisson) από σκυρόδεμα Πρόκειται για ένα κλειστό κουτί από σκυρόδεμα, με λεπτούς τοίχους και σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως π.χ. τα μεγάλα ανοίγματα, ή για λόγους ασφαλείας σε περίπτωση εισόδου νερού, έχει εσωτερικά διαχωριστικά. Το σχήμα αυτών των κατασκευών, είναι συνήθως ορθογωνικό ή τραπεζοειδές. Προσφέρει ευστάθεια λόγω του μεγάλου του βάρους, έχει αντοχή και σχετικά χαμηλό κόστος. Έχει όμως σχετικά μεγάλο βύθισμα (λόγω ιδίου βάρους) οπότε απαιτεί μία σχετικά ελαφριά κατασκευή. Ανοιχτά Caisson από σκυρόδεμα Τα ανοιχτά Caisson, είναι όμοια με τα παραπάνω αλλά δεν έχουν άνω επιφάνεια, είναι δηλαδή ανοιχτά κουτιά στην επάνω πλευρά. Έτσι, η υπερκατασκευή, τοποθετείται απευθείας στο εσωτερικό του πλωτού σώματος. Μπορούν να έχουν οποιοδήποτε σχήμα και έχουν σχετικά μικρό βύθισμα, άρα δίνει τη δυνατότητα πιο βαριάς υπερκατασκευής. Έχει μεγαλύτερο κόστος κατασκευής και συντήρησης και είναι ευπαθές σε διάβρωση. Caisson από σκυρόδεμα με εγκιβωτισμένη διογκωμένη πολυστερίνη (expanded polysyrene, EPS) Κύριο χαρακτηριστικό, είναι το μικρό βύθισμα (λόγω ιδίου βάρους), εξαιτίας της ύπαρξης EPS (του οποίου το ειδικό βάρος είναι 50 φορές ελαφρύτερο από το νερό). Αυτό δίνει τη δυνατότητα για πιο βαριές κατασκευές και η χρήση σκυροδέματος, προσφέρει επιπλέον αντοχή, ακαμψία και προστασία στην πολυστερίνη. Μια τέτοια κατασκευή, βυθίζεται αρκετά δύσκολα, έχει ευστάθεια και μεγάλη αντοχή, ενώ απαιτεί μικρή συντήρηση. Το σύστημα αυτό αποτελείται από ένα παχύ κορμό από EPS με ένα λεπτό στρώμα σκυροδέματος πάνω του και πλευρικά τοιχώματα για ακαμψία και την προστασία του EPS Caisson από πολυμερή υλικά Προς το παρόν χρησιμοποιείται για μικρές κατασκευές π.χ. προβλήτες σε μαρίνες, εξέδρες σε οργανωμένες παραλίες κλπ. καθώς μπορεί να υποστηρίξει μικρά βάρη και ελαφριές κατασκευές. Κυψελωτά κιβώτια από χάλυβα (Steel Caisson) Koekoek, M (2010). Connecting modular floating structures A general survey and structural design of a modular pavilion. Technische Universiteit Delft. σελ.98 Vijver, B.G. van de (2003). Detaillering ponton drijvende stad. Delft University of Technology

140

Βιβλιογραφία Ελληνική Βιβλιογραφία Αισχύλου, Πέρσαι. Cambridge: Broadhead. Ηρόδοτος, Ἱστορίαι, Βιβλίο Ε: Τερψιχόρη, Ηρόδ, 5.16.1-5.16.3 Ιπποκράτης. Jones, W. H. S (μτφρ). (1923). Ancient Medicine. Airs, Waters, Places. Epidemics 1 and 3. The Oath. Precepts. Nutriment. London: Harvard University Press. Καββαδίας, Π. (1909). Προιστορική αρχαιολογία. Αθήνα. Κοτζιά, Κ., Κωνσταντόπουλος,Η.,Παπαδόπουλος, Λ., Φιλοξενίδου Κ. (2006). Το Αιγαίο: Μια διάσπαρτη πόλη. 10η Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής Βενετίας, Ελληνική συμμετοχή. Αθήνα: Υπουργείο Πολιτισμού. Λέφας, Π. (2008). Αρχιτεκτονική και κατοίκηση: Από τον Heidegger στον Koolhaas. Αθήνα: Eκδόσεις Πλέθρον. Μουτσόπουλος, Ν. (1974). Kαστοριά, Ιστορία, Μνημεία, Λαογραφία από την ίδρυση μέχρι τον 10ο μ.X. αι. Προϊστορική, ιστορική και παλαιοχριστιανική εποχή. Επιστημονική Επετηρίς Πολυτεχνικής Σχολής Θεσσαλονίκης ΣΤ’ Στεφανόπουλου, Θ.Κ., Τσιτσιρίδη, Σ., Αντζουλή, Λ., Κριτσέλη, Γ. (2012). Ανθολογία Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας. Χουρμουζιάδης, Γ. (2009). Λόγια από χώμα. Αθήνα: Εκδόσεις Νησίδες.

141

Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία Bachelard, G., Τσούτη, Ε. (μτφρ). (1942). Το νερό και τα όνειρα. Δοκίμιο πάνω στη φαντασία της ύλης. Τέταρτη έκδοση. (1985). Αθήνα: Eκδόσεις Χατζηνικολή. Baker, L. (2015). Built on water. Braun Publishing. Braudel, F. (1985). Η μεσόγειος: Ο χώρος και η ιστορία. Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια. Bouman, O., Khoubrou, M. & Koolhaas, R. (2007). Al manakh. 1st ed. Netherlands: Stichting Archis. Fletcher, C., Da Mosto, J. (2004). The Science of Saving Venice. Torino: Umberto Allemandi & C. Freud, S. (1919), Βαϊκούση, Ε. (μτφρ). Το ανοίκειο. Αθήνα (2009): Πλέθρον. 1η έκδ. Gaspirini, G. (1986). Arquitectura popular de Venezuela. Caracas: Armitano Gabor, M., Blaustein, J. (1979). Houseboats. New York: Ballantine Books. Hooimeijer, F., Meyer, H., Nienhuis, A. (2005). Atlas of Dutch water cities. 1η έκδοση. Amsterdam: Uitgeverij Sun. Huxley, T. H. (1873). Coral and coral reefs. In Critiques and addresses. London: Macmillan. Kawazoe, N., Kikutake, K., Otaka, M., Maki, F. & Kurakawa, N. (1960). Metabolism 1960: The Proposal for New Urbanism. Tokyo: Bijutsu shuppansha. Keller, F., Lee, J. (1866). The lake dwellings of Switzerland and other parts of Europe. London: Longmans, Green, and Co.

142

Kenzo Tange Team. (1961). A Plan for Tokyo, 1960: Toward a Structural Reorganization. Tokyo: Shikenchikusha. Kloos, M., De Korte, Y. (2007). Mooring site Amterdam. 1st ed. Amsterdam: ARCAM/Architectura & Natura Press. Minke, G. (2012). Building with Bamboo. Basel: Birkhauser Nichols, E., Morse, K. (2010). Venezuela. 1st ed. Santa Barbara: ABC-CLIO Ochsenschlager, E. (2004). Iraqâ&#x20AC;&#x2122;s Marsh Arabs in the Garden of Eden. 1st ed. Philadelphia: University of Pennsylvania Press. Pfeiffer, B., Wright, F. (1999). Treasures of Taliesin. 1st ed. San Francisco: Pomegranate. Rainbird, P. (2004). The archaeology of Micronesia. Cambridge University Press. Robinson, D. (1996). World cultures through art activities. Libraries Unlimited. Rossi, A. (1979), Aldo Rossi in America: 1976 to 1979. Cambridge: MIT Press. Rossi, A. (2010). A scientific autobiography. 1st ed. Cambridge: MIT Press. Rossi, A., Ghirardo, D., Ockman, J., Eisenman, P. (1982). The architecture of the city. 1st ed. Cambridge, Mass.: MIT Press. Smithson, A. (1968). Team 10 primer. 1st ed. Cambridge: MIT Press. Stewart, D. (1987). The Making of a Modern Japanese Architecture: 1868 to the Present . Tokyo: Kodansha International

143

Άρθρα Ali, M. & Syfullah, K. (2016). Effect of sea level rise induced permanent inundation on the livelihood of polder enclosed beel communities in Bangladesh: people’s perception. Journal of Water and Climate Change, σελ. 1-13 Barnard, M. (2016). Can Clean Tech Save The Maldives? [online]. Στο: https://cleantechnica.com/2016/11/03/can-cleantech-save-maldives/ Blum, H. (2010). The Prospect of Oceanic Studies. PMLA, 125(3), σελ.670-677. Boko, M., I. Niang, A. Nyong, C. Vogel, A. Githeko, M. Medany, B. Osman-Elasha, R. Tabo & P. Yanda. (2007). Africa. Climate Change 2007: Impacts, Adaptation and Vulnerability. Contribution of Working Group II to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change, Parry, M.L., Canziani, O.F., Palutikof, J.P., van der Linden, P.J. & Hanson, C.E. Cambridge: Cambridge University Press. σελ. 433-467. Brass, K. (2011). Dubai Waterfront’s cranes now for sale. [online]. Στο: http://www.thenational.ae/business/industry-insights/property/dubai-waterfronts-cranes-now-for-sale [Tελευτ. επίσκεψη: Δεκέμβριος 2016] Bremner, L. (2016) Thinking Architecture with an Indian Ocean Aquapelago, GeoHumanities, 2(2), σελ. 284-310. British Broadcasting Corporation (BBC). (2005). Sea wall ‘saves Maldives capital.’. [online]. Στο: http://news.bbc.co.uk/ go/pr/fr/-/2/hi/south_asia/4161491.stm. Buoyant Foundation Project. [online]. Στο: http://www.buoyantfoundation.org/

144

Cambell-Dollaghan, K. (2012). Floating Schools Designed To Fight Floods In Bangladesh. [online]. Στο: http://www. fastcodesign.com/1671401/floating-schools-designed-to-fightfloods-in-bangladesh Chatterjee, J. (2016). Floating gardens for the landless. [online]. Στο: http://www.indiawaterportal.org/articles/floating-gardens-landless Chau, B. (2016). Vietnam updates climate change scenarios. Report: Ministry of Natural Resources and Environment of Viet Nam. [online]. Στο: http://reliefweb.int/report/viet-nam/vietnam-updates-climate-change-scenarios Christo and Jeanne-Claude. (2014). The Project. [online]. Στο: http://www.thefloatingpiers.com/the-project Clayfield, M. (2016). Vietnam’s lowlands to go under with climate change, bank report says. [online]. Στο: http://www. abc.net.au/news/2016-04-13/vietnam’s-low-lands-to-go-underwith-climate-change,-report-says/7321970 Cotter, M. (2012). Waterstudio Combats Flooding In Slums. [online]. Στο: http://architizer.com/blog/waterstudio-combats-flooding-in-slums-pop-up-infrastructure-buoys-edge-communities/#.UMsfx-TWKet Crolla, K. (2016). Indeterminacy in designing large-scale bending-active bamboo gridshells – a Hong Kong case study. London. Proceedings of the Symposium on Simulation for Architecture and Urban Design, σελ. 257 - 264. Crowder, N. (2014). The floating islands of Peru’s Lake Titicaca. [online]. Στο: https://www.washingtonpost.com/news/ in-sight/wp/2014/11/17/the-floating-islands-of-lake-titcaca-inperu/?utm_term=.4e23cd3b01fe

145

das Gupta, J. (2010). Rotterdam Floating Pavilion: Dutch Icon of Building on Water. [online]. Στο: https://thegreentake.wordpress.com/2010/10/18/rotterdam/ Dasgupta, S., Laplante, B., Meisner, C., Wheeler, D. & Yan, J. (2007). The impact of sea-level rise on developing countries: A comparative analysis, World Bank Policy Research Working Paper 4136, 1(1). Dilworth, D. (2008). Koolhaas Unveils New Waterfront City in Dubai. [online]. Στο: http://www.architecturalrecord.com/articles/4282-koolhaas-unveils-new-waterfront-city-in-dubai? Dugan, J.E., D.M. Hubbard, I.F. Rodil, D.L. Revell, S. Schroeter. (2008). Ecological Effects of Coastal Armoring on Sandy Beaches. PSZNI: Marine Ecology 29: 160170. Dun, O. (2009). Linkages between flooding, migration and resettlement: Vietnam Case study report for EACH-FOR Project. Bonn, Germany: United Nations University Institute for Environment and Human Security. Eschenbach, W. (2010). Floating islands. Watts Up With That? [online]. Στο: http://wattsupwiththat.com/2010/01/27/ floating-islands/ European Commission. (2015). Climate negotiations: Paris Agreement. [online]. Στο: https://ec.europa.eu/clima/policies/ international/negotiations/paris_en#tab-0-0 Flood-secure bases instead of dikes: safe from high water in HafenCity. [online]. Στο: http://www.hafencity.com/en/concepts/flood-secure-bases-instead-of-dikes-safe-from-high-water-in-hafencity.html

146

Foster, J. (2016). The Floating Piers Opens on Lake Iseo Allowing Visitors to “Walk on Water”. [online]. Στο: http://www. archdaily.com/789793/the-floating-piers-opens-on-lake-iseoitaly-christo Frearson, A. (2015). Floating House by MOS Architects bobs on the surface of Lake Huron. [online]. Στο: https://www. dezeen.com/2015/08/09/floating-house-mos-architects-bobssurface-canada-lake-huron/ French, G., Awosika, L., & Ibe, C. (1995). Sea-Level Rise and Nigeria: Potential Impacts and Consequences. Journal of Coastal Research, σελ. 232 Gibson, E. (2016). ETH Zurich students build floating wooden pavilion for Manifesta art biennale. Στο: https://www. dezeen.com/2016/07/29/pavilion-of-reflections-eth-zurich-students-studio-tom-emerson-wooden-floating-manifesta-art-biennale-switzerland/ Giebler, S. (2007). Floating architecture: Construction and development. Master Thesis. Germany: Brandenburgische Technische Universität. Habibi, S. (2015) Floating Building Opportunities for Future Sustainable Development and Energy Efficiency Gains. Journal of Architectural Engineering Technology 4(142) σελ.3 HafenCity: Flood Protection Innovations. [online]. Στο: https:// en.wikipedia.org/wiki/HafenCity Helders, S. (2005). Thirty most populous cities in the world [online]. Στο: www.worldgazetteer.com. Interesting facts about the Netherlands. [online]. Στο: http:// www.eupedia.com/netherlands/trivia.shtml

147

IPCC. The Regional Impacts of Climate Change. [οnline]. Στο: http://www.ipcc.ch/ipccreports/sres/regional/index. php?idp=31 Islam, A.K.M. S. (2016). Rising Sea Level: Challenges ahead for Bangladesh. [online]. Στο: http://www.icccad.net/rising-sea-level-challenges-ahead-for-bangladesh/ Karim, N. (2016). Climate Change: ‘Floating schools’ in Bangladesh creating awareness, taking education to villages. [online]. Στο: http://indianexpress.com/article/education/theclass-is-afloat2987527/ Keller, F., Lee, J. (1866). The lake dwellings of Switzerland and other parts of Europe. London: Longmans, Green, and Co. [online]. Στο: https://ia802705.us.archive.org/20/items/ lakedwellingsofs00kelliala/lakedwellingsofs00kelliala.pdf Kench, P. S., Smithers, S. G., McLean, R. F., Nichol, S. L. 2009. Holocene reef growth in the Maldives: Evidence of a mid-Holocene sea-level highstand in the central Indian Ocean. Geology 37 (5), σελ. 455 – 458. Keskeys, P. (2016). Architecture Step by Step: Makoko Floating School by NLÉ Architects. [online]. Στο: http://architizer. com/blog/architecture-step-by-step-makoko-floating-schoolby-nle-architects/ Koekoek, M (2010). Connecting modular floating structures A general survey and structural design of a modular pavilion. Technische Universiteit Delft. σελ.98 Koekoek, M. (2010), Connecting Modular Floating Structures: A General Survey and Structural Design of a Modular Pavilion. Master Thesis. Delft University of Technoloogy. σελ. 10 Kummu, M., de Moel, H., Ward, PJ., Varis, O. (2011). How Close Do We Live to Water? A Global Analysis of Population Distance to Freshwater Bodies. PLoS ONE 6(6): e20578.

148

Lake Constance. [online]. Στο: https://en.wikipedia.org/wiki/ Lake_Constance Le Donne, M. (2011) The search for a hybrid ecology between waterscape and city - An alternative strategy for the conceptual design of urban waterfronts. Blue in architecture09 _ symposium proceedings. Università Iuav di Venezia. σελ. 6 [online]. Στο: http://rice.iuav.it/314/ Le, T., H. Nguyen, H. Nhan, E. Wolanski, T. Tran, & H. Shigeko. (2007).The combined impact on the flooding in Vietnam’s Mekong River delta of local man-made structures, sea level rise and dams upstream in the river catchment. Estuarine, Coastal and Shelf Sciences 71, σελ. 110-116. Lin, Z. (2007). Urban Structure for the Expanding Metropolis: Kenzo Tange’s 1960 Plan for Tokyo. Journal of Architectural and Planning Research, 24(2), σελ.73-92. Στο: http://www. jstor.org/stable/43030795 Mairs, J. (2016). Kunlé Adeyemi’s floating school suffers “abrupt collapse’’. [online]. Στο: https://www.dezeen. com/2016/06/08/kunle-adeyemi-nle-makoko-floating-schoolnigeria-destroyed-abrupt-collapse/ Mairs, J. (2016). Makoko Floating School at the Venice Biennale. [online]. Στο: https://www.dezeen.com/2016/05/31/ kunle-adeyemi-docks-makoko-floating-school-venice-architecture-biennale-2016/ Mairs, J. (2016). Venice Biennale awards Golden Lions to Spanish Pavilion and Gabinete de Arquitectura. [online]. Στο: https://www.dezeen.com/2016/05/28/venice-biennale-awards-golden-lions-spanish-pavilion-gabinete-de-arquitectura/

149

Maki, F. (1964). Investigations in Collective Forms . St. Louis: Washington University, σελ. 8 Manifesta 11, construction. [online]. Στο: http://www.emerson. arch.ethz.ch/construction#_fs16 Mengel, M., Levermann, A., Frieler, K., Robinson, A., Marzeion, B., Winkelmann, R. (2016). Future sea level rise constrained by observations and long-term commitment. Proceedings of the National Academy of Sciences, 113(10), σελ. 2597-2602. Menétrey, P. (2004). Floating Monolith, Murten, Switzerland. Structural Engineering International, 14(4), σελ.264-267. Merali, Z. (2002). Saving Venice. Scientific American. 287(2). Mohit, M. (2012). Bastee Settlements of Dhaka City, Bangladesh: A Review of Policy Approaches and Challenges Ahead. Procedia - Social and Behavioral Sciences, 36, σελ. 611-622. Mose System. [online]. Στο: https://www.mosevenezia.eu /?lang=en Mutia, I. (2013). Old Tradition With New Approach: Water-Based Dwellings In The Netherlands. Lanting Journal Of Architecture: 2(1). σελ. 51. Nakajima, T., Umeyama, M. (2007). A Proposal for a Floating Urban Communities in the Man-made Inlets Toward a City Construction as a Countermeasure against Natural Disasters. Conference ISSUE 2007. Tokyo, Japan. [online]. Στο: https:// www.researchgate.net/publication/303285752_A_Proposal_for_a_Floating_Urban_Communities_in_the_Man-made_Inlets_-Toward_a_City_Construction_as_a_Countermeasure_ against_Natural_Disasters-

150

Nouvel, J. (2002). Expo 02 Switzerland: Fragmentation and re-composition. [online]. Στο: http://www.jeannouvel.com/ en/desktop/home/#/en/desktop/projet/morat-switzerland-expo-021 Nyilas, A. (2016). On the Formal Characteristics of Kiyonori Kikutake’s ‘Marine City’ Projects Published at the Turn of the 50’s and 60’s. Scientific & Academic Publishing: Architecture Research, 6(4), σελ. 98-106. Ochsenschlager, E. (2004). Iraq’s Marsh Arabs in the Garden of Eden. 1st ed. Philadelphia: University of Pennsylvania Press. σελ.145. Pavillon of Reflections. [online]. Στο: http://www.emerson.arch. ethz.ch/news#_fs16 Peehler, K. (2007). Nigeria in the dilemma of climate change. [online]. Στο: http://www.kas.de/nigeria/en/publications/11468/ Pernice, R. (2007). The Issue of Tokyo Bay’s Reclaimed Lands as the Origin of Urban Utopias in Modern Japanese Architecture. AIJ - Journal of Architecture and Planning, 267, σελ. 259-266. Pernice, R. (2007). Urban Sprawl in Postwar Japan and the Vision of the City based on the Urban Theories of the Metabolists′ Projects. Journal of Asian Architecture and Building Engineering, 6(2), σελ. 240. Pernice, R. (2009). Japanese Urban Artificial Islands: An Overview of Projects and Schemes for Marine Cities During 1960S-1990S. Journal of Architecture and Planning (Transactions of AIJ), 74(642), σελ.1848. Pham, T. (2016). Sustainable aesthetics: perspectives from ecotourism design & Floating Bamboo Ecolodge in Halong Bay, Vietnam. [online] Στο: https://repositories.lib.utexas.edu/ handle/2152/25799

151

Philip, G. King, A. R., McGregor, J. D. (2016). Can California coastal managers plan for sea-level rise in a cost-effective way? Journal of Environmental Planning and Management, 59(1), σελ. 98-119 Queensland Development Code. (2007). Floating Buildings. [online]. Στο: http://www.hpw.qld.gov.au/SiteCollectionDocuments/mp-3-1-floating-buildings.pdf RIBA, Institution of civil engineers. (2010). Building Futures: Facing up to rising sea levels. RIBA, σελ. 2 - 4 Rijcken, I. (2005). Floating neighbourhoods as they were and will be; why dwellers would want to live on water. [online] Στο: http://repository.tudelft.nl/islandora/object/uuid:90e2a3461dd4-4377-9cad-8624d8975c07?collection=research Rotterdam Floating Pavilion. [online]. Στο: https://www.insideflows.org/project/rotterdam-floating-pavilion/ Schalk, M. (2014). The Architecture of Metabolism. Inventing a Culture of Resilience. Arts, 3(2), σελ.287-288 Sovacool, B., Linnér, B. & Klein, R. (2016). Climate change adaptation and the Least Developed Countries Fund (LDCF): Qualitative insights from policy implementation in the Asia-Pacific. Climatic Change. 140(2), σελ.209-226. Sovacool, B., Linnér, B. and Klein, R. (2016). Climate change adaptation and the Least Developed Countries Fund (LDCF): Qualitative insights from policy implementation in the Asia-Pacific. Climatic Change. 140(2), σελ. 209-226. Standish, D. (2003). Barriers to barriers: why environmental precaution has delayed mobile floodgates to protect Venice. Στο: Ed. K. Okonski. (2003). Adapt or Die. The Science, politics and economics of climate change. London: Profile Books. σελ. 51 - 54

152

Stevens. A. (2016). The Tahoe Colony That Never Was: Frank Lloyd Wright’s vision for Emerald Bay. [online]. Στο: http:// moonshineink.com/news/tahoe-colony-never-was Strauss, B., Kulp, S. (2014). New Analysis Shows Global Exposure to Sea Level Rise. [online]. Στο: http://www.climatecentral.org/news/new-analysis-global-exposure-to-sea-levelrise-flooding-18066 Taylor-Foster, J. (2015). Swiss Students Design a Floating Pavilion on Lake Zurich for Manifesta 11. [online]. Στο: http:// www.archdaily.com/777046/swiss-students-design-a-floatingpavilion-on-lake-zurich-for-manifesta-11 Taylor-Foster, J. (2016). The Floating Piers Opens on Lake Iseo Allowing Visitors to “Walk on Water”. [online]. Στο: http:// www.archdaily.com/789793/the-floating-piers-opens-on-lakeiseo-italy-christo Team members of URBIS. (2007). Low Cost Housing Design for the Urban Poor. [online]. Στο: http://www.urbisproject.eu/ index.php/en The Editors of Encyclopedia Britannica. (1998). Lake Dwellings. Στο: Encyclopedia Britannica. [online]. Στο: https://www. britannica.com/topic/Lake-Dwellings The Editors of Encyclopedia Britannica. (2000). Mesopotamian Mythology. Στο: Encyclopedia Britannica. [online]. Στο: https://www.britannica.com/topic/Mesopotamian-mythology Tho, C. (2011). Sea-level rise could “displace millions”. [online]. Στο: http://www.irinnews.org/report/92763/vietnam-sealevel-rise-could-displace-millions Thuroczy, M. (2013). Monolith. [online]. Στο: http://architectuul.com/architecture/monolith

153

Vijver, B.G. van de (2003). Detaillering ponton drijvende stad. Delft University of Technology Vinnitskaya, I. (2012). Local Solutions: Floating Schools in Bangladesh. [online]. Στο: http://www.archdaily.com/307128/ local-solutions-floating-schools-in-bangladesh Vogel, C. (2015). Next From Christo: Art That Lets You Walk on Water. [online]. Στο: http://www.nytimes.com/2015/10/25/ arts/design/art-that-lets-you-walk-on-water.html?_r=0 Warner, K., Ehrhart, C., de Sherbinin, A., Adamo, S., ChaiOnn, T. (2008). In search of shelter: mapping the effects of climate change on human migration. [online]. Στο: http://ciesin. columbia.edu/documents/clim-migr-report-june09_media.pdf Waterfront City, United Arab Emirates. [online]. Στο: http:// www.designbuild-network.com/projects/oma/ Waterstudionl, (2017). Final test for Floating City App before it is shipped to Bangladesh. [video] Στο: https://www.youtube. com/watch?v=Rp6V80-Ve7A Working groups of IPCC. (2014). Climate Change 2014: Synthesis Report Summary for Policymakers. [online]. Έκθεση. Στο: http://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar5/syr/AR5_ SYR_FINAL_SPM.pdf Woude, Α., de Vries, J. (1997). The First Modern Economy: Success, Failure and Perseverance of the Dutch Economy, 1500-1815. Cambridge: Cambridge University Press

154

Ακύλας, Ε., Λυκούδης, Σ., Λάλας, Δ., Παρατηρητήριο Κλιματικών Αλλαγών, Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών. (2005). Κλιματική Αλλαγή στον Ελλαδικό χώρο, Ανάλυση Παρατηρήσεων: τάσεις των τελευταίων 100 ετών. Αθήνα Iωαννίδης, Κ. (2011). Designing on the edge: An Inquiry into the Psycospatial Nature of Meaning in the Architecture of the Urban Waterfront. Doctoral Thesis. Royal Institute of Technology (KTH), Department of Architecture. σελ. 181-183 Νικήτας, Σ. (2016). Οι πρόσφυγες κλιματικής αλλαγής στο Μπαγκλαντές: Πως το περιβάλλον εκδικείται την ανθρωπότητα. [online]. Στο: http://www.huffingtonpost.gr/2016/01/20/klimatiki-alagi-probal-rashid_n_9015562.html?utm_hp_ref=greece Ξηροπαΐδης, Γ. Χάιντεγκερ και αρτιτεκτονική. Παρατηρήσεις γύρω από ένα αμυιλεγόμενο θέμα. [online]. Στο: http://courses. arch.ntua.gr/fsr/142086/Xaintegker%20kai%20arxitektoniki. pdf. Φατούρος. (1967). Προοπτικές της μακροαρχιτεκτονικής: Πρώτη υπόθεση. Αρχιτεκτονικά Θέματα. Αθήνα: Τεύχος 2, σελ. 73

155

Διπλωματικές & Ερευνητικές εργασίες Maarten K (2010). Connecting Modular Floating Structures. Master Thesis. Delft Technical University. Prosun, P. (2011). The LIFT House: An amphibious strategy for sustainable and affordable housing for the urban poor in flood-prone Bangladesh. Thesis (M. Arch.) University of Waterloo. Dept. of Architecture. Sleeper, B. (2011). Last Resorts: A Tour Guide to Territorial Protection for the Republic of the Maldives. Thesis (M. Arch.) Massachusetts Institute of Technology. Dept. of Architecture. Ντρίβα, Λ. (2013). Η αιθητική πρόσληψη του τοπίου μέσω της διερεύνησης του ανοίκειου. Ερευνητική εργασία. Πολυτεχνείο Κρήτης: Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών

156