Πολιτιστική και Φυσική Κληρονομιά: Κίνδυνοι και Απειλές για τον Δήμο Μαραθώνα

Τομέας 1 - Αρχιτεκτονικός Σχεδιασμός Περιοχή Μορφολογίας και Θεωρίας

Αρχιτεκτονικού Σχεδιασμού

Συγγραφή - Επιμέλεια: Στεργιόπουλος Ιωάννης ar15614

Επιβλέπων Καθηγητής: Δρ. Νικόλαος Αναστασόπουλος

Αθήνα Σεπτέμβριος 2023

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ

Η παρούσα εργασία εκπονήθηκε στα πλαίσια του υποχρεωτικού μαθήματος προπτυχιακών

σπουδών ‘’Διάλεξη 9ου Εξαμήνου’’ της σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Εθνικού

Μετσόβιου Πολυτεχνείου. Για την ολοκλήρωσή της συνέβαλαν σημαντικοί για μένα

άνθρωποι που χρήζουν ιδιαίτερης μνείας.

Αρχικά, θα ήθελα να ευχαριστήσω εγκαρδίως και ιδιαιτέρως τον επιβλέποντα Καθηγητή μου κο. Αναστασόπουλο Νικόλα, αρχικά για την εμπιστοσύνη του στην ανάθεση του θέματος, για

την οξυδερκή καθοδήγησή του και για την άψογη συνεργασία μας καθόλη την διάρκεια

εκπόνησης της εργασίας.

Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω την οικογένειά μου για την κατανόηση και τη στήριξή τους, τόσο κατά τη διάρκεια της εργασίας όσο και στο σύνολο των σπουδών μου μέχρι σήμερα.

Ο δήμος Μαραθώνα διαθέτει πλούσιο απόθεμα πολιτιστικής κληρονομιάς και φυσικών τοπίων ιδιαίτερου κάλους, με μεγάλη οικολογική και ιστορική αξία. Η διατήρηση

και ανάδειξή του είναι σημαντική μεταξύ άλλων και για ιστορικούς, κοινωνικούς, πολιτισμικούς και περιβαλλοντικούς λόγους. Παρόλα αυτά πολλά από τα πολιτιστικά αγαθά

παραμένουν άγνωστα, έχουν κακοποιηθεί και υποβαθμιστεί, ενώ δεν έχουν αναδειχθεί όσο

θα έπρεπε για ένα τόσο σημαντικό κεφάλαιο πολιτισμού. Επίσης δέχονται συνεχείς πιέσεις

από περιβαλλοντικούς και ανθρωπογενείς κινδύνους, που ευνοούν την υλική φθορά, την

οικολογική υποβάθμιση αλλά και σε πολλές περιπτώσεις την μερική ή πλήρη καταστροφή.

Παρόλα αυτά η διάκριση μεταξύ περιβαλλοντικών και ανθρωπογενών κινδύνων είναι πολλές

φορές δυσδιάκριτη αφού πολλοί περιβαλλοντικοί κίνδυνοι έχουν ανθρωπογενή αιτιολογία.

Η μελέτη των απειλών που αντιμετωπίζει η φυσική και πολιτιστική κληρονομιά του

δήμου Μαραθώνα πραγματοποιήθηκε τόσο στη μεγάλη κλίμακα, σε επίπεδο περιφέρειας

και δήμου, όσο και στη μικρή κλίμακα, με την ανάλυση επιλεγμένων παραδειγμάτων. Τα

αποτελέσματα συντείνουν σε μια αλληλουχία των κινδύνων οι οποίοι μπορεί να δρουν είτε μεμονωμένα, είτε συνδυαστικά μέσα σε μία διαδοχική ακολουθία. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα

την συνεχόμενη

άσκηση πιέσεων στα οικοσυστήματα και τα υλικά πολιτιστικά αγαθά. Στην μικρή κλίμακα ο βαθμός επίδρασης των κινδύνων στις περιοχές μελέτης μπορεί να διαφέρει

σημαντικά, λόγω κυρίως των τοπικών χαρακτηριστικών της κάθε περιοχής. Σε αυτή την περίπτωση διαπιστώνεται διαφορετικός βαθμός τρωτότητας μεταξύ των κινδύνων στα διάφορα παραδείγματα.

Λέξεις Κλειδιά: Πολιτιστική Κληρονομιά, Περιβαλλοντική Διαχείριση, Υδροβιότοποι, Κλιματική Αλλαγή, Παράκτιο Μέτωπο, Πολιτισμικό Τοπίο, Δήμος Μαραθώνας.

ABSTRACT

The municipality of Marathon presents a rich reserve of cultural heritage and natural landscapes, with great ecological and historical value. Its preservation is important for historical, social, cultural and environmental reasons. Nevertheless, a large number of the cultural legacy remain unknown, many have been degraded, while they have not been preserved enough for such an important cultural asset. They are also under constant pressure from environmental and man-made risks that lead to material deterioration, ecological degradation and in many cases partial or complete destruction. Furthermore, the distinction between environmental and anthropogenic risks is often indiscernible since many environmental risks have anthropogenic causes.

The study of the threats facing the natural and cultural heritage of the municipality of Marathon was carried out both on a large scale, at the district and municipality level, and on a small scale, with the analysis of selected examples. The results suggest a sequence of risks that may act either individually or combined together. This results in continuous pressure on ecosystems and tangible cultural assets. At the small scale, the degree of impact between the study areas can differ significantly, mainly due to the local characteristics of each area. In this case a different degree of vulnerability is found between the risks in the different examples.

Key Words: Cultural Heritage, Environmental Management, Wetlands, Climate Change, Coastal Front, Cultural Landscapes, Marathon.

Heidegger 1971

‘What is created cannot itself come into being without those who preserve it’

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1| ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Πολιτιστική Κληρονομιά, Φυσικοί Πόροι, Τοπία και Απειλές

Η πολιτιστική κληρονομιά είναι ένας όρος που περιλαμβάνει τις υλικές και άυλες

πτυχές της κάθε κοινωνίας και του πολιτισμού που θεωρούνται άξιες διατήρησης.

Εμπεριέχει μνημεία, σύνολα κτιρίων και αρχαιολογικούς χώρους, αντικείμενα και συλλογές,

καθώς επίσης και άυλες πολιτιστικές πρακτικές όπως μεταξύ άλλων τα ήθη και έθιμα, η

γλώσσα και οι τοπικές διάλεκτοι, ο χορός και η αφήγηση. (Orr et al., 2021)

Πολύ σημαντική επίσης είναι η φυσική πολιτιστική κληρονομιά που αποτελεί

σημαντικό κομμάτι της εκάστοτε κοινωνίας και περικλείει την ύπαιθρο, τη βιοποικιλότητα (χλωρίδα και πανίδα), τη γεωποικιλότητα (ποικιλία και τυπολογίες γεωλογικών στοιχείων), τα φυσικά και τα πολιτιστικά τοπία (τοπία με φυσικά χαρακτηριστικά και πολιτιστικά

γνωρίσματα). Αυτές οι μορφές κληρονομιάς διαμορφώνουν την ατομική και κοινωνική

ταυτότητα, παρέχουν στοιχεία για γεγονότα του παρελθόντος, αποτελούν το νήμα που συνδέει μια κοινωνία με την ιστορία και το παρελθόν της και συμβάλλουν στην ευημερία της

κοινότητας μέσω της ενασχόλησης μαζί τους. Η κατανόηση των σημερινών προκλήσεων που αντιμετωπίζει η πολιτιστική κληρονομιά είναι απαραίτητη για να αναζητηθούν τρόποι αντιμετώπισής τους, ώστε να διατηρηθεί και να περάσει στις μελλοντικές γενιές. Το πολιτιστικό απόθεμα απειλείται από κινδύνους περιβαλλοντικής ή ανθρωπογενούς φύσης

όπου τα όρια μεταξύ τους είναι πολλές φορές ασαφή. Η ανθρώπινη δραστηριότητα είτε

αποτελεί άμεσο κίνδυνο για τα οικοσυστήματα και τα υλικά αγαθά, είτε συνεπικουρεί στην εκδήλωση περιβαλλοντικών κινδύνων. Επίσης η κλιματική αλλαγή αποτελεί πλέον μια ακόμη

απειλή που εξελίσσεται με έντονα χαρακτηριστικά και περιβαλλοντικές αλλαγές. Ο δήμος

Μαραθώνα παρουσιάζει ένα σπάνιο συνδυασμό πλούσιας ιστορίας και μοναδικών

περιβαλλοντικών χαρακτηριστικών. Τα στοιχεία αυτά αποτελούν πολιτιστικούς πόρους για την περιοχή και διαχωρίζονται σε υλικά, άυλα και τοπιακά ιδιαίτερου φυσικού κάλους.

Αντικείμενο της παρούσας ερευνητικής εργασίας αποτελεί η μελέτη των

περιβαλλοντικών και ανθρωπογενών κινδύνων που αντιμετωπίζει η πολιτιστική και φυσική

κληρονομιά του δήμου Μαραθώνα, καθώς και η διερεύνηση των συνεπειών τους πάνω στο πολιτιστικό απόθεμα. Τα ερευνητικά ερωτήματα που προκύπτουν εστιάζουν στο βαθμό αλληλεπίδρασης των κινδύνων μεταξύ τους και την διαδικασία διαδοχής των διαφορετικών

φαινομένων. (μεγάλη κλίμακα) Επίσης σημαντικό είναι να διερευνηθεί η επίδραση των

τοπικών χαρακτηριστικών (μικρή κλίμακα) στο τρόπο εκδήλωσης των κινδύνων και το βαθμό

τρωτότητας που επιδεικνύουν επιλεγμένα παραδείγματα του δήμου Μαραθώνα στους

κινδύνους αυτούς. Ο στόχος είναι η προσέγγιση βιώσιμων τρόπων αντιμετώπισης υπό τη

μορφή κατευθυντήριων γραμμών και προτάσεων, που θα είχαν θετικές επιπτώσεις προς την

κατεύθυνση της καλύτερης διαχείρισης και της μείωσης των κινδύνων και των συνεπειών τους, στην φυσική και υλική πολιτιστική κληρονομιά του δήμου Μαραθώνα.

Μεθοδολογία

Η μεθοδολογία βασίζεται κυρίως στην βιβλιογραφική έρευνα σε ότι αφορά την

πολιτιστική κληρονομιά, το φυσικό περιβάλλον του δήμου Μαραθώνα καθώς και τις απειλές

τους. Για την επεξεργασία πρωτογενών καταγραφικών δεδομένων συντάχθηκε στατιστική

ανάλυση, με στόχο τη διεξαγωγή συμπερασμάτων. Τέλος πραγματοποιήθηκε έρευνα πεδίου

για τις επιλεχθείσες περιοχές μελέτης, με στόχο την επιτόπια διασταύρωση βιβλιογραφικών

στοιχείων, συλλογή νέων πληροφοριών και δημιουργία πινάκων καταγραφής.

Η Βιβλιογραφική έρευνα περιλαμβάνει:

• ∆ημοσιεύματα σε εφημερίδες και στον ηλεκτρονικό τύπο. Αναζητήθηκαν ιστορικά

συμβάντα πλημμυρών. Αναζητήθηκαν επίσης μέσω διαδικτύου συμβάντα στον περιοδικό τύπο. Η σχετική πληροφορία περιλαμβάνει κυρίως ποιοτικά δεδομένα.

• Επιστημονικές μελέτες Πανεπιστημιακών φορέων και σχετικές δημοσιεύσεις. Χρησιμοποιήθηκαν στοιχεία από τις εργασίες που δίνονται στην βιβλιογραφία.

• Ηλεκτρονικά Αρχεία Πυροσβεστικής Υπηρεσίας καταγραφής συμβάντων πλημμυρισμού

από την αρμόδια Π.Υ του δήμου (με στοιχεία από το 2000 έως το 2011). Τα στοιχεία

περιλαμβάνουν την ημερομηνία του συμβάντος, την πόλη, τη συγκεκριμένη διεύθυνση του

συμβάντος, περιγραφή της περιοχής που επλήγη (π.χ. βιοτεχνικές εγκαταστάσεις), την

πιθανή αιτία της πλημμύρας (π.χ. ύδατα από βροχόπτωση, φυσικά αίτια). Η πληροφορία

αυτή είναι υψηλής γεωγραφικής διακριτότητας και χρησιμοποιείται μόνο για λόγους διασταύρωσης με στοιχεία από άλλες σχετικές πηγές.

• Καταγραφή των σημαντικότερων πυρκαγιών στην ανατολική Αττική για την περίοδο 1983-2021 με πηγές από το Ινστιτούτο Μεσογειακών Δασικών Οικοσυστημάτων και το Πυροσβεστικό Σώμα Ελλάδος. Ακολούθησε στατιστική ανάλυση.

• Καταγραφή των πυρκαγιών που έπληξαν αρχαιολογικούς χώρους στην Ελλάδα κατά την περίοδο 2000-2021 με στοιχεία από το Πυροσβεστικό Σώμα Ελλάδος και περαιτέρω στατιστική ανάλυση για εξαγωγή συμπερασμάτων.

Για τη μελέτη της μικρής κλίμακας επιλέχθηκαν από την έρευνα πεδίου τέσσερις

περιοχές μελέτης εντός του δήμου Μαραθώνα. Η επιλογή έγινε με στόχο τη ποικιλία των

χαρακτηριστικών τους, ώστε να διερευνηθεί ο βαθμός τρωτότητάς τους στους

διαφορετικούς κινδύνους. Τα κριτήρια επιλογής είναι η σημαντικότητα των μνημείων φυσικής ή υλικής πολιτιστικής κληρονομιάς και τα διαφορετικά τοπικά χαρακτηριστικά τους όσον αφορά την τοπογραφία, τη βλάστηση, τα οικοσυστήματα, τη γειτνίαση με το αστικό περιβάλλον, την παρουσία νερού, την υλικότητα. Γι’ αυτό το λόγο συντάχθηκαν πίνακες καταγραφών των κύριων χαρακτηριστικών για την κάθε περιοχή μελέτης, οι οποίοι παρατίθενται στο παράρτημα. Οι περιοχές που επιλέχθηκαν είναι ο αρχαιολογικός χώρος της Μπρέξιζας, το Εθνικό πάρκο Σχοινιά με την περιοχή του μεγάλου έλους, ο αρχαιολογικός χώρος του Ραμνούντα και η περιοχή του Πυθίου στην Οινόη με το ιερό του Πυθίου Απόλλωνα.

Δήμος Μαραθώνα

Γενικά Χαρακτηριστικά

Ο δήμος Μαραθώνος βρίσκεται στα βορειοανατολικά παράλια του Νομού Αττικής

και έχει συνολική έκταση 222.180 στρέμματα. Τα σημερινά φυσικά του όρια καθορίστηκαν

με την εφαρμογή του Σχεδίου Καλλικράτης το 2011, όπου συνενώθηκε με τον δήμο Νέας

Μάκρης και τις κοινότητες Γραμματικού και Βαρνάβα. (Ισσαρη, 2016). Σήμερα περιλαμβάνει

τις δημοτικές ενότητες Μαραθώνος, Νέας Μάκρης, Βαρνάβα και Γραμματικού. Στα διοικητικά και γεωγραφικά του όρια υπάγονται 22 οικισμοί. Η περιοχή του δήμου

Μαραθώνα βρέχεται ανατολικά από τον κόλπο των Πεταλιών και τον Νότιο Ευβοϊκό κόλπο, ενώ δυτικά συνορεύει με το Πεντελικό όρος. Διοικητικά υπάγεται στο νομό και την περιφέρεια Αττικής και στο γεωγραφικό διαμέρισμα Στερεάς Ελλάδας (“Μαραθώνας Αιαντίδας,” 2021)

Ο μόνιμος πληθυσμός του Δήμου Μαραθώνα, σύμφωνα με την απογραφή του 1991, ήταν 12.979 κάτοικοι, το 2001 ήταν 8.882 κάτοικοι ενώ το 2011 οι κάτοικοι ανέρχονταν τους 33.423. Ο πληθυσμός καταγράφεται στα ίδια περίπου επίπεδα για το έτος 2021 με 31,448 κατοίκους (ΕΛ.ΣΤΑΤ.). Μεταξύ 1991 και 2001 παρατηρείται ραγδαία μείωση του πληθυσμού, ενώ στη δεκαετία 2001-2011 σημειώνεται μεγάλη αύξηση. Η εφαρμογή του προγράμματος

«Καλλικράτης» το 2011 άλλαξε τα όρια του δήμου, με αποτέλεσμα τη δυσκολία διεξαγωγής

ορθών συμπερασμάτων σε επίπεδο δήμου σχετικά με αυτή την πληθυσμιακή έκρηξη. Σε επίπεδο δημοτικών ενοτήτων είναι εμφανής η αυξητική πορεία του πληθυσμού τα τελευταία χρόνια. (Παράρτημα Διάγραμμα 1) Η αυξητική πληθυσμιακή τάση στο δήμο του Μαραθώνα παρατηρείται ήδη από τις δεκαετίες του ’50 και ’60 όπου η περιοχή από αγροτική, δέχεται τους πρώτους εποχιακούς κατοίκους και μετατρέπεται σταδιακά σε ζώνη παραθερισμού για τους Αθηναίους. Λίγο αργότερα, η τάση αποαστικοποίησης της Αθήνας που παρατηρείται

τις δεκαετίες του ’90 και έπειτα μετατρέπει τον Μαραθώνα εκτός από τόπο παραθερισμού, σε περιοχή πρώτης κατοικίας για Αθηναίους που εγκαταλείπουν την πόλη για ένα καλύτερο περιβάλλον διαβίωσης.

Απο την ανάλυση των στοιχείων της ΕΛ.ΣΤΑΤ. σχετικά με την οικονομική διάρθρωση

του Δήμου Μαραθώνα, προέκυψαν ενδεικτικά οι παρακάτω εκτιμήσεις. Ο κυρίαρχος τομέας

οικονομικής δραστηριότητας του δήμου είναι ο τριτογενής με ποσοστό 57%. Ακολουθεί ο

πρωτογενής με ποσοστό 28%, και ο δευτερογενής με ποσοστό 15%. (Ασημάκη, 2018)

Σημαντικό ποσοστό όμως αναλογεί και στον πρωτογενή τομέα που καλύπτει μεγάλο τμήμα

του δήμου με εκμεταλλεύσεις κυρίως φυτικής παραγωγής και εντατικού χαρακτήρα. Δεν

πρέπει να ξεχνάμε οτι η ευρύτερη περιοχή των Μεσογείων ιστορικά χαρακτηριζόταν από την

πλούσια πρωτογενή παραγωγή που τροφοδοτούσε οικισμούς και αστικά κέντρα της Αττικής

γης και όχι μόνο.

Εικόνα 1: Τοπογραφικό ανάγλυφο δήμου Μαραθώνα (Πηγή: Oikoskopio.gr)

Το γεωγραφικό ανάγλυφο του Δήμου Μαραθώνα είναι ημιορεινό στη μεγαλύτερη

έκτασή του και πεδινό κυρίως στο ανατολικό τμήμα, όπου και διαμορφώνεται η παραλία και

ο κόλπος του Μαραθώνα (Εικόνα 1) Η μορφολογία του εδάφους φέρει ποικίλα στοιχεία με

αξιοσημείωτο φυσικό πλούτο, όπως είναι το φαράγγι της Οινόης, το δάσος κουκουναριάς

και ο υδροβιότοπος του Εθνικού Πάρκου Σχοινιά, η έκταση δώδεκα χιλιομέτρων αμμώδους

παραλίας κ.ά. Επίσης η τεχνητή λίμνη του Μαραθώνα προς τα δυτικά τροφοδοτεί με νερό

την πόλη των Αθηνών, ενώ αποτελεί οικοσύστημα ιδιαίτερης αξίας.

Εικόνα 2: Χρήσεις γης για τον δήμο Μαραθώνα. Πρόγραμμα CORINE 2018 (Πηγή: Oikoskopio.gr)

Η καταγραφή των χρήσεων γης βασίζεται στο πρόγραμμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης

CORINE Land Cover 2018. Η επισκόπηση των στοιχείων για τον δήμο Μαραθώνα οδηγεί στα εξής συμπεράσματα. (Εικόνα 2)

 Στο νότιο τμήμα εντοπίζεται σημαντική αστική δόμηση καθώς και δασώδεις εκτάσεις κωνοφόρων δέντρων που συνορεύουν με εκτάσεις από αραιή βλάστηση και μεταβατικές θαμνώδεις περιοχές. Επίσης καταγράφονται γεωργικές εκτάσεις με σύνθετα συστήματα καλλιέργειας, και φυσικοί βοσκότοποι. Σε αυτό το τμήμα υπάρχουν εγκαταστάσεις αθλητισμού και αναψυχής εντός του αστικού ιστού

 Στο ανατολικό και παράλιο τμήμα καταγράφεται μεγάλη ποικιλία χρήσεων γης, όπως

είναι βιομηχανικές ή εμπορικές ζώνες, οικιστικές περιοχές, εγκαταστάσεις

αθλητισμού και αναψυχής, καθώς και σημεία με εξορυκτική δραστηριότητα. Επίσης, υπάρχει στην περιοχή δάσος κωνοφόρων, μεταβατικές εκτάσεις από δασώδη και

θαμνώδη βλάστηση, φυσικοί βοσκότοποι, καλλιεργητικές εκμεταλλεύσεις αλλά και φυσικοί υγροβιότοποι.

 Στο βόρειο τμήμα είναι εμφανής η διαφορετικότητα του ανάγλυφου όπου γίνεται ημιορεινό. Η περιοχή αυτή καλύπτεται στο μεγαλύτερο τμήμα της από φυσική

δασώδη βλάστηση, γεωργικές καλλιέργειες, αλλά και μεταβατικές δασώδεις και

θαμνώδεις περιοχές. Σε μικρότερη έκταση περιορίζεται η οικιστική δόμηση, μερικά

σύνθετα συστήματα καλλιέργειας και περιοχές με μη αρδεύσιμη – αρόσιμη γη.

Συνοπτικά Ιστορικά Στοιχεία

Ανθρώπινη παρουσία στον Μαραθώνα εικάζεται ότι υπήρχε χρονικά περίπου από το 3000 π.Χ., καθώς στηνπεριοχή Τσέπι έχουν βρεθεί ευρήματα νεκροταφείου πρωτοελλαδικής

περιόδου (3200 – 2000 π.Χ). Επίσης, ανακαλύφθηκαν τύμβοι μεσοελλαδικής περιόδου (2000 – 1600 π.Χ.) και Μυκηναϊκός θολωτός τάφος στην περιοχή του Βρανά (1450 – 1380 π.Χ.). Τα

ευρήματα αυτά φανερώνουν την έντονη ανθρώπινη παρουσία και τη σημασία της

τοποθεσίας για την περιοχή της Αττικής γης κατά την αρχαιότητα. (“ΜυσταγωγίαΜυθαγωγία,” 2015)

Η χρονολογία ίδρυσης του Μαραθώνα δεν είναι γνωστή, υπάρχουν όμως αναφορές

της πόλης από την Ομηρική Εποχή. Η ονομασία του Μαραθώνα πιθανώς να προέρχεται από

τον γενάρχη των Μαραθωνίων μυθικό ήρωα Μαραθώνα ή Μάραθο, ο οποίος κατέφυγε στην

Αττική εξαιτίας της σκληρότητας του πατέρα του Εποπέα, βασιλιά της Σικυώνας. Μια άλλη

θεωρία υποστηρίζει ότι η ονομασία του Δήμου προέρχεται από το φυτό Μάραθο, το οποίο

ήταν αυτοφυές της περιοχής. (Ασημάκη, 2018) Η πόλη του Μαραθώνα ήταν μέλος της

Ιωνικής Τετράπολης ή Υττηνίας της Αττικής, η οποία αποτελούσε μια από τις δώδεκα

περιφέρειες της Δωδεκάπολης Κεκροπίας. Οι τέσσερις πόλεις που ανήκαν στην Τετράπολη

ήταν η Οινόη, η Προβάλινθος, η Τρικόρυθος και ο Μαραθώνας. Οι τρεις πόλεις, με εξαίρεση

την Προβάλινθο, ανήκαν στην Αιαντίδα φυλή. Ο Δήμος Μαραθώνος θεωρείτο από τους σημαντικότερους δήμους της Αρχαίας Αττικής και συμμετείχε στην αρχαία Βουλή από το 508 π.Χ. (Φωτιάδη, 2018)

Από τα σημαντικότερα γεγονότα της ιστορίας στην περιοχή ήταν η Μάχη του Μαραθώνα (Αύγουστο - Σεπτέμβριο 490 π.Χ.), μεταξύ Ελλήνων και Περσών, με τους πρώτους

να φέρουν θριαμβευτική νίκη. Η ιστορική αυτή μάχη απασχόλησε για αρκετά χρόνια ιστορικούς και αρχαιολόγους, τόσο για την ακριβή τοποθεσία της, όσο και για τη στρατηγική

τακτική που ακολουθήθηκε. (Ασημάκη, 2018) Κατά την Ελληνιστική και Ρωμαϊκή περίοδο ο Μαραθώνας γνώρισε σημαντική ακμή χάρη στον Ηρώδη Αττικό, ο οποίος υπήρξε πλούσιος γεωκτήμονας με καταγωγή τον Μαραθώνα, με δύναμη και επιρροή στα ανώτερα κλιμάκια της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Ο Ηρώδης ο Αττικός ευθύνεται για σημαντικά έργα στην

περιοχή, πολλά από τα οποία σώζονται σήμερα.

Μετά την αρχαιότητα και για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα η περιοχή πέφτει σε παρακμή, λειτουργεί ως αγροτική περιοχή και δεν υπάρχουν αξιοσημείωτα τεκμήρια

ανθρώπινου πολιτισμού. Με την επανίδρυση του Ελληνικού Κράτους το 1835 και το σχέδιο Καποδίστρια (ΦΕΚ 17/11-11-1835), ο δήμος Μαραθώνος απετέλεσε έναν από τους επτά τότε δήμους της Επαρχίας της Αττικής. Αξιοσημείωτο ιστορικά είναι το γεγονός οτι οι πρώτοι σύγχρονοι Ολυμπιακοί αγώνες πραγματοποιήθηκαν στην Αθήνα το 1896, με κύριο άθλημα

τον Μαραθώνιο Δρόμο. Η αναβίωση της αρχαίας διαδρομής από τον Μαραθώνα έως το

Παναθηναϊκό Στάδιο της Αθήνας έλαβε χώρα κατά τη διάρκεια των αγώνων με νικητή τον

Σπύρο Λούη. Μέχρι και σήμερα, ο Μαραθώνιος δρόμος αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα

ιστορικά, πολιτιστικά και αθλητικά γεγονότα που έχουν καθορίσει τον σύγχρονο παγκόσμιο

κλασσικό αθλητισμό και τον δυτικό πολιτισμό. (“Μαραθώνας Αιαντίδας,” 2021) Κατά τη

διάρκεια του Β Παγκοσμίου Πολέμου η περιοχή του Μαραθώνα χρησιμοποιήθηκε για τις

στρατηγικές δραστηριότητες των Γερμανών, με την κατασκευή Γερμανικού οχυρού στην

είσοδο του δήμου. (“Μυσταγωγία-Μυθαγωγία,” 2015)

Πολιτιστικοί και Φυσικοί Πόροι

Υλική Πολιτιστική Κληρονομιά

Η υλική πολιτιστική κληρονομιά του δήμου Μαραθώνα παρουσιάζει μεγάλη

ποικιλομορφία με εξαιρετικό ενδιαφέρον. Αρχικά στον ευρύτερο χώρο του Ευβοϊκού κόλπου

έχουν εντοπιστεί ενάλιες αρχαιότητες με 26 αρχαία ναυάγια και υπολείμματα αρχαιοτήτων

εντός του θαλάσσιου χώρου. Πιο συγκεκριμένα στη Χερσόνησο της Κυνοσούρας έχει

εντοπιστεί ναυάγιο που χρονολογείται μεταξύ 300-250 π.Χ. Στο σημείο βρέθηκαν επίσης

υπολείμματα από χιακούς αμφορείς του 5ου αιώνα π.Χ. Επίσης δύο ναυάγια με φορτίο

αμφορέων έχουν εντοπιστεί κοντά στο ακρωτήριο Σέσι της Δ.Ε. Γραμματικού και βόρεια του

όρμου Μαρμαρίου Το αρχαιότερο χρονολογείται γύρω στον 2ο αιώνα μ.Χ. (Ασημάκη, 2018)

Ενδείξεις ενάλιων αρχαιοτήτων υπάρχουν και στη θέση Μπρέξιζα που αφορούν κτιριακές

υποδομές του ιερού των Αιγυπτίων θεών, Ρωμαϊκής περιόδου.

Τα αρχαία λατομεία αποτελούν σημαντικό τεκμήριο πολιτισμού. Τροφοδοτούσαν

την περιοχή του Μαραθώνα και την ευρύτερη περιοχή της Αττικής με υλικά δόμησης κατά

την αρχαία Ελληνική και Ρωμαϊκή εποχή. Στους πρόποδες του όρους Αγριελίκι υπάρχουν

ενδείξεις από αρχαία λατομεία μαρμάρου. Σε κάποια από αυτά διαπιστώνονται ευρήματα

ισοδομικά λαξευμένων δόμων, μιας τεχνικής δόμησης που χαρακτήριζε την αρχιτεκτονική της Κλασικής αρχαιότητας (“Μιλτιάδειος ατραπός,” 2015). Αρχαίο λατομείο καταγράφεται

και πιο ανατολικά της θέσης Δρακονέρα.

Τα ταφικά συγκροτήματα συναντώνται σε όλη την περιοχή του Μαραθώνα και δηλώνουν την ανθρώπινη παρουσία κατά τους αρχαίους χρόνους. Τα παλαιότερα χρονολογούνται στην Μυκηναϊκή περίοδο. Ενδεικτικά από τα πιο σημαντικά είναι ο Μυκηναϊκός θολωτός τάφος. (15ο – 14ο αι. π.Χ.) Βρίσκεται στην περιοχή Αρνός και αποτελεί σημείο ταφής επιφανούς ανδρός. Φέρει εντός του θαλάμου του δύο λακκοειδείς τάφους και δρόμο μήκους 25 μέτρων. (Εικόνα 3δ) Επίσης στην περιοχή Τσέπι βρίσκεται νεκροταφείο Πρωτοελλαδικής περιόδου (3000-2300 π.Χ.). Στο σημείο έχουν ανασκαφεί πληθώρα

ορθογώνιων και κυκλικών τάφων σε σειρές. Τα ευρήματα στο νεκροταφείο περιλαμβάνουν

επίσης μαρμάρινα ειδώλια και κεραμική, που φανερώνουν στενές σχέσεις με τις Κυκλάδες.

Στη θέση Βρανάς τοποθετείται νεκροταφείο Μεσοελλαδικής περιόδου (2000-1300 π.Χ.)

όπου αποτελείται από επτά ταφικούς τύμβους. Σε κοντινή απόσταση βρίσκεται και ο τύμβος

των Πλαταιών, οπού χρονολογείται στον 5ο αιώνα π.Χ. και φαίνεται ότι αποτελεί σημείο

ταφής των στρατιωτών που είχαν αγωνιστεί κατά των Περσών στη μάχη των Πλαταιών.

(Ασημάκη, 2018) Τέλος ο Τύμβος του Μαραθώνα στην τοποθεσία Αγίου Παντελεήμονα

αποτελεί το σημείο ταφής των Αθηναίων που έπεσαν στη μάχη του Μαραθώνα κατά των

Περσών το 490 πχ. (Εικόνα 3α)

Μεγάλο πλήθος αρχαίων οικισμών έχει αποκαλυφθεί σε διάφορες περιοχές του

δήμου. Στην περιοχή Τρικόρινθος εντοπίζονται λείψανα αρχαίου οικισμού. Μεσοελλαδικός

οικισμός καταγράφεται στη περιοχή Πλάσι και χρονολογείται την περίοδο 2000 - 1600 π.Χ.

Επίσης οικισμός Πρωτοελλαδικής περιόδου βρίσκεται σε θέση κοντά στη Μακαρία πηγή. Σε

περιοχή ανατολικά της ΝέαςΜάκρης υπάρχει Νεολιθικός οικισμόςπου εκτείνεται 100 μέτρα

μέχρι τη θάλασσα, φέρνοντας στο φως ευρήματα της μέσης και της νεότερης Νεολιθικής εποχής. Σε αυτόν ανασκάφηκαν κεραμικά λείψανα και λιθόκτιστα οικήματα που αναδεικνύουν την αρχιτεκτονική της περιόδου. (Ασημάκη, 2018). Πρωτοελλαδικοί οικισμοί ανασκάφηκαν και γύρω από τον αρχαιολογικό χώρο του Ραμνούντα.

Οι ακροπόλεις, οι πύργοι και οι οχυρώσεις αποτελούσαν σημαντικά αμυντικά έργα

κατά την αρχαιότητα. Καλύπτουν διαφορετικές χρονικές περιόδους ενώ εκτείνονται σε

αρκετές περιοχές του δήμου Μαραθώνα. Ενδεικτικά αναφέρουμε οτι στον ορεινό όγκο Αγριελίκι βρίσκεται η αρχαία Ακρόπολη του Μαραθώνα που κτίστηκε για την άμυνα και προστασία της αρχαίας πόλης. Επίσης στην περιοχή Πλάσι υπάρχει εκτεταμένος

αρχαιολογικός χώρος με κατάλοιπα από διαφορετικές ιστορικές περιόδους (Προϊστορική, Αρχαϊκή, Ρωμαϊκή) Κοντά στον οικισμό του Βαρνάβα εντοπίζεται αρχαίος πύργος που χρονολογείται από τον 5ο αιώνα π.Χ. Μεγάλο τμήμα του είναι γκρεμισμένο, ενώ μέρος των κατασκευαστικών του υλικών φαίνεται ότι χρησιμοποιήθηκαν για την ανέγερση του Φράγκικου Πύργου (Αθανασόπουλος, 2013) Ο Φράγκικος πύργος ή πύργος της Οινόης είναι

Μεσαιωνικής περιόδου (Εικόνα 3β) και κατασκευάστηκε περίπου το 1250 μ.Χ. σε θέση

βορειοανατολικά του οικισμού Βαρνάβα. Αποτελούσε τμήμα εκτεταμένου αμυντικού

δικτύου πύργων της Ανατολικής Αττικής και ενδεχομένως να λειτουργούσε και ως χώρος

κατοικίας τοπικού άρχοντα. Στον οικισμό Βόθωνα (Καλέντζι), εντοπίζεται επίσης ο

μεσαιωνικός Πύργος Γαϊτάνας ή Παλιόπυργος, ο οποίος κατασκευάστηκε τον 13ο ή 14ο

αιώνα μ.Χ. (Ασημάκη, 2018)

Τα Αρχαία Ελληνικά μνημεία βρίσκονται σε μεγάλο αριθμό και καλύπτουν διαφορετικές χρονικές περιόδους. Ενδεικτικά αναφέρουμε το πρώτο τρόπαιο της μάχης του

Μαραθώνα που στήθηκε από του Αθηναίους. Τμήματα του αυθεντικού μνημείου εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μαραθώνα (“Μυσταγωγία - Μυθαγωγία,” 2015) Επίσης στον αρχαιολογικό χώρο στον Ραμνούντα συναντάμε το ιερό της Θέμιδος. (Εικόνα 3ε) Στην ευρύτερη περιοχή έχουν εντοπιστεί σημαντικά αρχαία λείψανα που χρονολογούνται από την Προϊστορική εποχή.

Αρχαία μνημεία Ρωμαϊκής περιόδου έχουν ανασκαφεί σε πολλές τοποθεσίες του δήμου. Ενδεικτικά, στην περιοχή Αυλώνα βρίσκεται ο αρχαιολογικός χώρος Μάνδρα Γριάς Στο σημείο εκτείνεται το αγρόκτημα του Ηρώδου του Αττικού με κατάλοιπα κτισμάτων της

έπαυλής του. Επίσης το ιερό του Πυθίου Απόλλωνος κοντά στην Οινόη χρονολογείται από την εποχή του Ηρώδου του Αττικού και σχετίζεται με τη λατρεία του Πυθίου Απόλλωνος.

(Εικόνα 3ζ) Τέλος στην περιοχή Μπρέξιζα σώζονται τα ερείπια του αρχαίου ιερού των Αιγυπτίων Θεών, (Εικόνα 3γ) Ρωμαϊκό βαλανείο και λείψανα αντιπλημμυρικών έργων του

Ρωμαϊκής περιόδου.

Οι ιεροί ναοί και τα παρεκκλήσια είναι αναπόσπαστο κομμάτι της πολιτιστικής

κληρονομιάς του δήμου Μαραθώνα. Αποτελούν μνημεία της νεότερης ιστορίας και τα περισσότερα χρονολογούνται μεταξύ 19ου και αρχών 20ου αιώνα. Ενδεικτικά αναφέρουμε

την Ιερά Μονή Αγίας Τριάδος οπού φαίνεται να είναι ένα από τα παλαιότερα μνημεία αυτής της κατηγορίας για την περιοχή. Ακριβής χρονολόγηση δεν υπάρχει, όμως σύμφωνα με

στοιχεία έχει κτιστεί μεταξύ 1200 και 1300 μ.Χ.

Τα μουσεία επίσης αποτελούν σημαντικό κομμάτι πολιτισμού. Λόγω της μεγάλης

ιστορίας της περιοχής συναντάμε αρκετά σύγχρονα κτίρια μουσείων με διαφορετικές

κατηγορίες εκθεμάτων. Ίσως το πιο δημοφιλές είναι το Αρχαιολογικό Μουσείο Μαραθώνα

στον οικισμό Βρανά. Εκτίθενται πολλά ευρήματα από ανασκαφές της ευρύτερης περιοχής

και καλύπτει διαφορετικές χρονικές περιόδους (από τη Νεολιθική έως την ύστερη Ρωμαϊκή).

Επίσης το Μουσείο Μαραθώνιου Δρόμου φέρει εκθέματα που καταγράφουν την ιστορία του

Μαραθώνιου Δρόμου από το 1896 μέχρι σήμερα και αποτελεί μοναδική αθλητική συλλογή.

Το Λαογραφικό Μουσείο Μαραθώνα στον οικισμό του Μαραθώνα προβάλλει τα

λαογραφικά και πολιτιστικά στοιχεία της περιοχής, τα ήθη και τα έθιμα και τις παραδοσιακές

ενδυμασίες μεταξύ άλλων. Μικρότερα σε μέγεθος είναι το Μουσείο Νερού στο Φράγμα του

Μαραθώνα που περιέχει εκθέματα από την περίοδο κατασκευής του φράγματος και το

Ευρωπαϊκό Μουσείο Άρτου που αποτελεί τη μεγαλύτερη συλλογή κεντημένου ψωμιού στην Ευρώπη. Τέλος το Διαδραστικό Αγροτικό Λαογραφικό Μουσείο Βαρνάβα διατηρεί εκθέματα

που ρίχνουν φως στην πλούσια αγροτική παράδοση της περιοχής.

Εικόνα 3: Παραδείγματα Υλικής Πολιτιστικής Κληρονομιάς Δήμου Μαραθώνα

(Πηγή: https://xletsos-basilhs.blogspot.com)

Φυσική Πολιτισμική Κληρονομιά

Ο δήμος Μαραθώνα διαθέτει ένα πλούσιο φυσικό περιβάλλον. Η παρουσία του Πεντελικού όρους από τα δυτικά που καταλήγει στις πεδινές ανατολικές περιοχές και την θάλασσα, δημιουργεί εναλλαγές στο περιβάλλον και τα οικοσυστήματα. Γι’ αυτό το λόγο συναντάμε ημιορεινές περιοχές με φαράγγια (Οινόη), σπήλαια (του Πανός, Αγριελίκι) αλλά και πεδινές ή παραθαλάσσιες περιοχές όσο προχωρούμε ανατολικότερα (παραλία Μαραθώνα). Τα τοπογραφικά χαρακτηριστικά έχουν επηρεάσει σημαντικά τα φυσικά υδρολογικά χαρακτηριστικά της περιοχής. Συναντάμε λοιπόν ένα δίκτυο φυσικών ρεμάτων, λιμνών προς τα βορειοδυτικά (Στόμι, Μαραθώνα) και πηγών (Μακαρία πηγή, Ντόρμπερι κλπ). Στις πεδινές περιοχές κοντά στο θαλάσσιο μέτωπο το απορρέων νερό συλλέγεται σε φυσικούς αποταμιευτήρες που σχηματίζουν υγροτόπους και έλη. (Σχοινιάς, Μπρέξιζα) (Εικόνα 4)

Εικόνα 4: Ο υγροβιότοπος του Σχοινιά. (Πηγή: https://el.wikiloc.com)

Παράλληλα ο ορεινός όγκος της Πεντέλης που χαρακτηρίζεται ως Περιφερειακό

Πάρκο, (Ν. 3937/2011) διαμορφώνει σε έναν υπερτοπικό πόλο αναψυχής και πολιτισμού.

Επίσης έχει κηρυχθεί ως τοπίο ιδιαίτερου φυσικού κάλλους που χρήζει ειδικής προστασίας

(ΤΕΕ 2020 ΕΠΣ Νεα Μακρη) Φέρει χαρακτηριστικά είδη χλωρίδας από τέσσερις

δευτερογενείς διαπλάσεις: α. Χαλεπίου πεύκης (Pinus halepensis), β. Ερεικώνων (είδη

κουμαριάς και ερείκης), γ. Φρυγάνων και δ. Πρινώνων. Συναντάται επίσης σπάνια χλωρίδα

με ενδημικά φυτά της νότιας Ελλάδας, καθώς και τοπικά ενδημικά φυτά της Αττικής.

Εικόνα 5: Το δάσος Κουκουναριάς στον Σχοινιά.

(Πηγή: https://el.wikiloc.com)

Επιπλέον, η περιοχή του Σχοινιά αποτελεί πολύτιμο οικοσύστημα με μεγάλη οικολογική και πολιτιστική αξία. Σημαντικό είναι το δάσος Σχοινιά (Εικόνα 5) με είδη όπως

την κουκουναριά (Pinus pinea), την χαλέπιο πεύκη (Pinus halepensis), καθώς και το σχοίνο (Pistacia lentiscus). Ο υγρότοπος του Σχοινιά έχει χαρακτηριστεί προστατευόμενο οικοσύστημα. Συνεισφέρει σημαντικά στην υδρολογία και το μικροκλίμα της περιοχής ενώ αποτελεί καταφύγιο για την πανίδα και πιο συγκεκριμένα την ορνιθοπανίδα. Σε κοντινή απόσταση βρίσκεται η χερσόνησος της Κυνοσούρας, ένα μοναδικού φυσικού κάλους

παραθαλάσσιο περιβάλλον με μεγάλη οικολογική αξία.

Το αγροτικό τοπίο καταλαμβάνει σημαντικό τμήμα του δήμου Μαραθώνα. Χαρακτηρίζεται ως τοπίο πολιτισμού για την Ανατολική Αττική αλλά και τα Μεσόγεια. Άξιες

λόγου είναι οι καλλιέργειες που ευδοκιμούν στην περιοχή από τα αρχαία χρόνια όπως είναι

η ελιά, η άμπελος και τα εσπεριδοειδή. Επίσης σημαντικές είναι οι μονοετείς καλλιέργειες

σιτηρών όπως το σιτάρι και το κριθάρι. Σήμερα πολύ διαδεδομένες είναι οι θερμοκηπιακές

καλλιέργειες για παραγωγή κηπευτικών αλλά και ανθοκομικών προϊόντων. Λιγότερο ανεπτυγμένη είναι η ζωική παραγωγή. Βέβαια δεν πρέπει να αγνοούμε οτι ιστορικά, η πρωτογενής παραγωγή αποτελεί σημαντικό οικονομικό πυλώνα για τον δήμο του Μαραθώνα που διαμόρφωσε σε μεγάλο βαθμό το πολιτιστικό τοπίο και την βιοποικιλότητα.

Η μεγάλη λοιπόν οικολογική και περιβαλλοντική αξία του Μαραθώνα συντείνει στην προστασία πολλών περιοχών του δήμου από συγκεκριμένα καθεστώτα προστασίας και

διατήρησης. Πιο αναλυτικά, σύμφωνα με τον Νόμο 3937/2011 σχετικά με τη «Διατήρηση της βιοποικιλότητας», ορίζεται ως Ζώνη Ειδικής Προστασίας (Ζ.Ε.Π.) η περιοχή προστασίας η οποία συμπεριλαμβάνει το δίκτυο Natura 2000. Στο άρθρο 9 παρουσιάζεται ο κατάλογος

των περιοχών που έχουν ενταχθεί στο κοινοτικό Δίκτυο NATURA 2000. (Ασημάκη, 2018)

Εικόνα 6: Το Ρέμα της Οινόης ή Χάραδρου ποταμού. (Πηγή: https://nextdestination.gr/events/marathon-oinoi)

Οι περιοχές του δήμου Μαραθώνα που υπάγονται στο Δίκτυο NATURA 2000 είναι:

 Εθνικό Πάρκο Σχοινιά Μαραθώνα, στην κατηγορία «Ειδικές Ζώνες Διατήρησης»

(Ε.Ζ.Δ.), με έκταση 1322,26 ha (13,2226 km2)

 Υγρότοπος Σχοινιά, στην κατηγορία «Ζώνες Ειδικής Προστασίας» (Ζ.Ε.Π.), με έκταση 2079,16 ha (20,7916 km2)

Σύμφωνα επίσης με το πρόγραμμα «Οριοθέτηση και Καθορισμός Μέτρων Προστασίας Τοπίων Ιδιαίτερου Φυσικού Κάλλους» του ΥΠΕΧΩΔΕ (1996-1999) οι περιοχές

που ορίστηκαν ως Τοπία Ιδιαίτερου Φυσικού Κάλλους (ΤΙΦΚ) και ανήκουν στον Δήμο Μαραθώνα είναι οι εξής:

 Ραμνούντας – Λοιμικού

 Σχοινιάς Μαραθώνα

Επιπρόσθετα, το Ευρωπαϊκό πρόγραμμα CORINE – Biotopes (1986 – 1996) είχε ως

στόχο την οργάνωση πληροφοριών για την κατάσταση του περιβάλλοντος και των φυσικών πόρων. Κύριο αντικείμενό του ήταν η δημιουργία ενός καταλόγου βιοτόπων. Στο αρχείο του

προγράμματος εντάχθηκαν και βιότοποι της Ελλάδας. (Ασημάκη, 2018) Οι Βιότοποι CORINE που ανήκουν στο δήμο Μαραθώνα είναι:

 Έλος Σχοινιά Μαραθώνα

 Όρος Αγριελίκι Μαραθώνα

 Όρος Πεντέλη

Στην εικόνα 7 αποτυπώνονται οι περιοχές του δήμου Μαραθώνα με καταγεγραμμένη

υλική πολιτιστική κληρονομιά, καθώς και οι προστατευόμενες φυσικές περιοχές, σύμφωνα

με όσα προαναφέρθηκαν και συμπεριλαμβάνονται στο Δίκτυο ΝATURA 2000, (ροζ περιοχή)

τα Τοπία Ιδιαίτερου Φυσικού Κάλλους ΤΙΦΚ (γαλάζια περιοχή) και τους βιότοπους CORINE. (κίτρινη περιοχή) (Ασημάκη, 2018; Οικοτόπιο)

Δυστυχώς πολλές από τις αρχαιότητες καθώς και άλλα στοιχεία πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς τυγχάνουν ελλιπούς ή ανεπαρκούς διαχείρισης με αποτέλεσμα την απαξίωσή τους Το γεγονός αυτό οδηγεί στην υποβάθμιση και φθορά του πολιτιστικού

αποθέματος είτε από φυσικά είτε από ανθρωπογενή αίτια.

Εικόνα 7: Χωρική Διάρθρωση Υλικών και Φυσικών Πολιτιστικών Πόρων Δήμου Μαραθώνα (Πηγή: Ασημάκη, 2018 σελ 174)

Συμπεράσματα – Πολιτιστική Κληρονομιά

Ο δήμος Μαραθώνα λόγω της ιστορίας του, διαθέτει ένα σημαντικό πλούτο υλικής πολιτιστικής κληρονομιάς. Παράλληλα το φυσικό περιβάλλον, με τις ιδιαιτερότητες και την

ποικιλομορφία του, αποτελεί μοναδικό πολιτιστικό αγαθό με μεγάλη οικολογική αξία. Είναι λοιπόν επακόλουθο οι πολιτιστικοί πόροι, υλικοί και φυσικοί, να έχουν διαφορετικά

χαρακτηριστικά τα οποία προσδιορίζονται σε μεγάλο βαθμό από τις ιδιαιτερότητες του

περιβάλλοντός τους. Για παράδειγμα σε όλη την έκταση του δήμου Μαραθώνα μπορεί να

συναντήσουμε ποικιλία μνημείων και φυσικού περιβάλλοντος όπως σε ημιορεινές περιοχές, κοντά σε ρέματα και λίμνες, σε πεδινές περιοχές με χαρακτηριστικά έλους, ή ακόμη και

μνημεία εντός της θάλασσας. Παράλληλα, τα υλικά και οι τρόποι δόμησης των μνημείων, μπορεί να διαφέρουν ανάλογα με την χρονική περίοδο, δίνοντάς τους συγκεκριμένες

ιδιότητες αλλά και επηρεάζοντας το βαθμό τρωτότητας σε ανθρωπογενείς και

περιβαλλοντικούς κινδύνους.

Σε πολλές περιπτώσεις τα μνημεία και οι περιοχές φυσικού κάλλους παραμένουν

άγνωστα σε μεγάλο βαθμό ενώ δεν προστατεύονται επαρκώς. Αυτό οφείλεται στο γεγονός

ότι η ανεξέλεγκτη οικιστική ανάπτυξη δεν έχει επιτρέψει την ανάδειξή τους, αλλά και διότι

δεν υπάρχει στρατηγική ανάδειξης και προστασίας, ούτε επαρκής ενημέρωση και προβολή

Επίσης οι πόροι, κατάλληλος σχεδιασμός και τα χρόνια προβλήματα διαχείριση από τον

Δήμο και τις άλλες αρμόδιες υπηρεσίες κρίνονται ανεπαρκή Παράλληλα, υπάρχει πιθανότητα επιδείνωσης της κατάστασης στο διότι οι περιβαλλοντικοί κίνδυνοι που

συνδέονται με την κλιματική αλλαγή πλήττουν την ευρύτερη περιοχή της ανατολικής Αττικής με έντονα χαρακτηριστικά που εκδηλώνονται κυρίως με ακραία καιρικά φαινόμενα, πυρκαγιές και πλημμύρες. Ο τρόπος που εκδηλώνονται και οι επιπτώσεις τους, εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό και από παράγοντες τοπικής κλίμακας, όπως για παράδειγμα τα ιδιαίτερα τοπογραφικά χαρακτηριστικά, το μικροκλίμα, ο τύπος βλάστησης, η υδρολογία της περιοχής

κλπ.

Στην επόμενη ενότητα, αναλύονται οι περιβαλλοντικοί και ανθρωπογενείς κίνδυνοι

που αντιμετωπίζει η πολιτιστική και φυσική κληρονομιά τόσο στη μεγάληκλίμακα του δήμου

όσο και στην μικρότερη κλίμακα, με την ανάλυση των τεσσάρων παραδειγμάτων στις

περιοχές μελέτης.

Περιβαλλοντικοί Κίνδυνοι -

Η επίδραση του περιβάλλοντος και της κλιματικής αλλαγής στην υλική πολιτιστική

κληρονομιά δεν είναι σημερινή διαπίστωση. Παρόλα αυτά στις μέρες μας επανέρχεται με

τρόπο επιτακτικό και με άλλα χαρακτηριστικά, διότι πρόκειται για σειρά φαινομένων που

είναι αποτέλεσμα των έντονων, παρεμβατικών και σε πολύ μεγάλο βαθμό, ζημιογόνων

ανθρώπινων δραστηριοτήτων. (Cassar and Pender, 2005)

Πυρκαγιές

Η φωτιά για το δασικό οικοσύστημα της Μεσογείου αποτελεί ως ένα βαθμό μια

φυσική διαδικασία αναγέννησης. Παρόλα αυτά η ικανότητα των δασών για αφομοίωση του

κινδύνου και ανάκαμψη από τη φωτιά έχει κάποια όρια. Πέραν των ορίων αυτών

παρατηρείται υποβάθμιση και αλλοίωση των δασικών οικοσυστημάτων, προς όφελος

φυτικών ειδών (μακία και φρύγανα, πεύκο, rhus κλπ) που είναι πιο προσαρμοσμένα σε μεταπυρικές συνθήκες (Καρανδεινός, 1996) Απο την άλλη πλευρά η αλλαγή του κλίματος στη ζώνη της Μεσογείου δημιουργεί συνθήκες ερημοποίησης και αύξησης της μέσης

θερμοκρασίας. Αυτές οι συνθήκες ευνοούν τη διάδοση των πυρκαγιών, με αύξηση της συχνότητας και της έντασής τους, ώστε να συνιστά καταστροφική (Τσαγκάρη et al., 2011a)

Πρόκειται για ένα φαύλο κύκλο κατά τον οποίο η υπερθέρμανση ευνοεί τις συνθήκες εκδήλωσης πυρκαγιών ενώ οι πυρκαγιές ευνοούν ποικιλοτρόπως την επιτάχυνση της

υπερθέρμανσης.

Επίσης τα τελευταία χρόνια, η κλιματική αλλαγή η αύξηση της θερμοκρασίας ιδίως τους καλοκαιρινούς μήνες, σε συνδυασμό με την συσσωρευμένη βιομάζα στα δάση, λόγω της ελλιπούς δασικής διαχείρισης, οδηγούν στην εμφάνιση μεγάλων και ανεξέλεγκτων

πυρκαγιών. (Τσαγκάρη et al., 2011b) Οι συνέπειες λοιπόν μπορεί να είναι καταστροφικές για

την υλική πολιτιστική κληρονομιά που συχνά συναντάται στο φυσικό τοπίο αλλά και για τα ίδια τα φυσικά οικοσυστήματα που αποτελούν τοπία πολιτισμού, ενώ κάποια από αυτά

διατηρητέα φυσικά μνημεία

Σε επίπεδο Νομών (Εικόνα 8) οι μεγαλύτερες καταστροφές διαχρονικά (περίοδος 1983-2008) έχουν καταγραφεί στο Ν. Ηλείας (1.275.010 στρ.), στο Ν. Αττικής (761.428 στρ.), στο Ν. Λαρίσης (711.320 στρ.) και στο Ν. Ευβοίας (711.127 στρ.). Μάλιστα, στους 4 αυτούς

Νομούς αντιστοιχεί το 25% των καμένων εκτάσεων της χώρας. (Τσαγκάρη et al., 2011b) Η

μελέτη των πυρκαγιολογικών χαρακτηριστικών που ευνοούν την εκδήλωση και εξάπλωση

των πυρκαγιών που έχουν πλήξει τον Ελλαδικό χώρο είναι αναγκαία για την κατανόηση του

φαινομένου. Η διεξαγωγή συμπερασμάτων αφορά τον νομό Αττικής αλλά και ειδικότερα τον

Μαραθώνα και τις περιοχές μελέτης.

Εικόνα 8: Κατηγοριοποίηση των Νομών της Ελλάδας με βάση τις μέσες ετήσιες καμένες

εκτάσεις από δασικές πυρκαγιές. Δεδομένα χρονικής περιόδου 1983-2008 (Τσαγκάρη et al., 2011b)

Αττική – Ανατολική Αττική

Για τον νομό Αττικής τη δεκαετία 1990-2000 και με βάση τα πυρκαγιολογικά

δεδομένα της περιόδου 1983-2008, καταγράφηκε ο μεγαλύτερος αριθμός καμένων

εκτάσεων (Διάγραμμα 1) καθώς και ο μεγαλύτερος αριθμός περιστατικών (Διάγραμμα 2)

Κατά την χρονική περίοδο του καλοκαιριού, σε περιοχές όπως η Αττική συναντάμε μεγάλα

διαστήματα ξηρασίας σε συνδυασμό με αυξημένες θερμοκρασίες αέρα και εδάφους, καθώς

και παρουσία ισχυρών ανέμων. Οι παράγοντες αυτοί συνοδευόμενοι συνήθως από χαμηλή σχετική υγρασία αέρα και εδάφους, ευνοούν την έναρξη και εξάπλωση των δασικών

πυρκαγιών. Δεν είναι τυχαίο πως ο Αύγουστος είναι ο μήνας με τις μεγαλύτερες

καταστροφές αλλά και τα περισσότερα περιστατικά. Εντούτοις, οι δριμύτερες πυρκαγιές

εμφανίζονται τον Ιούλιο. (Τσαγκάρη et al., 2011b)

Διάγραμμα 1: Ετήσια κατανομή καμένων εκτάσεων από πυρκαγιές στην Αττική κατά την περίοδο 1983 - 2005 (Τσαγκάρη et al., 2011a)

Διάγραμμα 2: Ετήσια κατανομή πλήθους περιστατικών πυρκαγιάς στην Αττική κατά την περίοδο 1983 - 2005 (Τσαγκάρη et al., 2011a)

Για το σύνολο του Ελλαδικού χώρου έχει παρατηρηθεί οτι η παρουσία υγρασίας στην ατμόσφαιρα παίζει ανασταλτικό παράγοντα στην εκδήλωση πυρκαγιάς. Συγκεκριμένα, το 38% των περιστατικών (περίοδος 1983-2006) έχει καταγραφεί σε συνθήκες μέτριας σχετικής

υγρασίας (40-60%), που είναι συνήθης για τις περισσότερες περιοχές της Ελλάδας, ενώ το 32% σε ξηρότερες συνθήκες ατμόσφαιρας (σχετική υγρασία <40%). Οι πυρκαγιές σε αυτή την περίπτωση έχουν αυξημένη δριμύτητα (482 στρ. καμένης έκτασης ανά περιστατικό)

έναντι των υπολοίπων και ευθύνονται για το 44% των συνολικά καμένων εκτάσεων της χώρας. Τα πυρικά φαινόμενα ελαττώνονται σε περιόδους μεγαλύτερης ατμοσφαιρικής

υγρασίας (>70%) (Τσαγκάρη et al., 2011b) Αντίστοιχα για τις περιοχές της Αττικής, το μεγαλύτερο ποσοστό των καταγεγραμμένων πυρκαγιών (46%) εμφανίζεται σε συνθήκες

ξηρής ατμόσφαιρας (σχετική υγρασία < 40%). Οι πυρκαγιές αυτές ανέρχονται σε 454 και

ευθύνονται για τις μεγαλύτερες καταστροφές στο Νομό (314.194 στρ. ή το 54% του συνόλου). (Τσαγκάρη et al., 2011a)

Όσον αφορά την θερμοκρασία του αέρα, παρατηρείται τάση αύξησης της δριμύτητας των πυρκαγιών με τη αύξηση της θερμοκρασία. Σε ιδιαίτερα θερμές συνθήκες (>35°C) έχουν παρατηρηθεί οι δριμύτερες πυρκαγιές στο Ελλαδικό χώρο με μέση ένταση 939

στρ. καμένης έκτασης ανά περιστατικό. (Τσαγκάρη et al., 2011b) Αντίστοιχη πορεία

ακολουθούν και οι πυρκαγιές που εκδηλώθηκαν στην Αττική την περίοδο 1983-2005 όπου

σε μεγάλες θερμοκρασίες (30-35οC) εμφανίζονται τα περισσότερα περιστατικά (394), που

έχουν προκαλέσει και τις μεγαλύτερες καταστροφές (358.400 στρ.) που αντιστοιχούν στο 57% του συνόλου (Τσαγκάρη et al., 2011a)

Η δριμύτητα των πυρκαγιών εμφανίζει αυξητική τάση και με την ένταση και διεύθυνση του ανέμου. Τα πιο καταστροφικά περιστατικά στον Ελλαδικό χώρο συνδέονται με θυελλώδεις ανέμους (> 9,1 BF) και έχουν μέση έκταση 2.326 στρ. καμένης έκτασης ανά

περιστατικό. Επίσης οι πιο καταστροφικές πυρκαγιές καταγράφηκαν με ανέμους βόρειων

διευθύνσεων και είχαν μέση δριμύτητα 416 στρ. καμένης έκτασης ανά περιστατικό.

(Τσαγκάρη et al., 2011b) Κάτι ανάλογο συμβαίνει και στην Αττική με τις πυρκαγιές που εξελίχθηκαν υπό συνθήκες ισχυρών ανέμων (4,1-7,0 BF) να έχουν προκαλέσει τις μεγαλύτερες καταστροφές στο Νομό (374.148 στρ.). Από τις γνωστές διευθύνσεις ανέμου, τόσο οι περισσότερες καμένες εκτάσεις (379.299 στρ.) όσο και ο μεγαλύτερος αριθμός

πυρκαγιών (588) καταγράφεται υπό συνθήκες Βόρειων ανέμων. (Τσαγκάρη et al., 2011a)

Όμοια χαρακτηριστικά με υψηλές θερμοκρασίες και ισχυρούς ανέμους μέχρι 7 BF είχαν

παρατηρηθεί στην καταστροφική πυρκαγιά του 1985 που κατέστρεψε περίπου 78.000 στρ

σε περιοχές της ανατολικής Αττικής (Παράρτημα Πίνακας 7) και θεωρείται μια από τις πιο

καταστροφικές πυρκαγιές για το νομό. (Ζαφειρόπουλος, 2018)

Η κλίση του εδάφους παίζει επίσης σημαντικό ρόλο στην ένταση και το βαθμό

εξάπλωσης της πυρκαγιάς. Στον Ελλαδικό χώρο (περίοδος 1983-2008) ο μεγαλύτερος

αριθμός πυρκαγιών εκδηλώθηκε σε κλίσεις 20-40% (συνήθεις στο ελληνικό τοπογραφικό

ανάγλυφο), που ευθύνονται για τις περισσότερες καταστροφές (37%). Σπάνιες είναι οι

πυρκαγιές που εκδηλώνονται σε περιοχές με έντονες κλίσεις (> 80%). Παρόλα αυτά η δριμύτητα των περιστατικών φαίνεται να παρουσιάζει μια σαφή αυξητική τάση με την κλίση του εδάφους. Αντίστοιχα, οι πυρκαγιές σε θέσεις με πιο ήπιο τοπογραφικό ανάγλυφο (<20%)

εμφανίζουν περιορισμένη δριμύτητα. (Τσαγκάρη et al., 2011b) Κάτι ανάλογο παρατηρείται και στην Αττική με τα περισσότερα περιστατικά (469) να έχουν διαχρονικά καταγραφεί σε περιοχές με ήπιες εδαφικές κλίσεις (0 έως 20%). Οι πυρκαγιές σε σημεία με κλίσεις από 2040% έχουν προκαλέσει αθροιστικά τις περισσότερες καταστροφές (199.155 στρ.), αν και

είναι αριθμητικά λιγότερες (338) σε σχέση με τις υπόλοιπες κατηγορίες. (Τσαγκάρη et al., 2011a)

Το υψόμετρο αποτελεί άλλο ένα παράγοντα που δείχνει να επηρεάζει την εξέλιξη της

πυρκαγιάς. Στον Ελλαδικό χώρο Τα περισσότερα περιστατικά (το 47% του συνόλου) είχαν

σημείο έναρξης στην υψομετρική ζώνη μεταξύ 0 και 300 m. (Τσαγκάρη et al., 2011b)

Αντίστοιχα για την περιοχή της Αττικής οι περισσότερες πυρκαγιές εμφανίζονται επίσης σε

υψόμετρα 0-300 m. Το σύνολο των περιστατικών αυτών ανέρχεται σε 688 (περίοδος 19832005) και αφορά το 66% του συνόλου. Παρόλα αυτά οι μεγαλύτερες καταστροφές στην Αττική καταγράφηκαν στα 600-900 m, αφού οι συνολικά καμένες εκτάσεις αντιστοιχούν στο 46,7% των καμένων εκτάσεων του Νομού (Τσαγκάρη et al., 2011a) Πιθανώς να οφείλεται στο γεγονός οτι σε υψηλότερα υψόμετρα αυξάνεται η κλίση του εδάφους άρα και η δριμύτητα των πυρκαγιών.

Το είδος της βλάστησης αποτελεί σημαντική πυρκαγιολογική παράμετρο δίνοντας

διαφορετικά αποτελέσματα μεταξύ δενδρώδους και ποώδους βλάστησης. Έτσι, σε περιοχές με πυκνή δασοκάλυψη εμφανίζονται οι περισσότερες πυρκαγιές (για την Ελλάδα το 56,5% του συνόλου κατά την περίοδο 1983-2008), προκαλώντας και τις μεγαλύτερες καταστροφές

(το 74,7% των καμένων εκτάσεων). Τα περιστατικά αυτά παρουσιάζουν επίσης μεγαλύτερες

δριμύτητες έναντι των υπολοίπων (μέση ένταση 462 στρ. καμένης έκτασης ανά περιστατικό).

(Τσαγκάρη et al., 2011b). Επίσης για τον Ελλαδικό χώρο αλλά και για τον νομό Αττικής, το

είδος βλάστησης που είναι πιο επικίνδυνο στην εκδήλωση και διάδοση της πυρκαγιάς είναι το δασικό οικοσύστημα. (Διάγραμμα 3) Μεγάλος αριθμός πυρκαγιών εκδηλώθηκε σε

δασικές περιοχές αλλά οι πυρκαγιές εξελίχθηκαν σε μικτές, καίγοντας και αγροτικές

εκτάσεις. Δεν πρέπει να παραλείψουμε οτι το είδος βλάστησης που έχει καεί καθώς και τα

είδη αλλά και η ποιότητα της σποροκλίνης του εδάφους, παίζουν καθοριστικό παράγοντα

στη διαδικασία αναγέννησης του δασικού οικοσυστήματος. (Καρανδεινός, 1996)

Διάγραμμα 3: Καμένες εκτάσεις ανά τύπο βλάστησης στην Αττική κατά την περίοδο 1983 - 2005. (Τσαγκάρη et al., 2011a)

Συχνότερο σημείο έναρξης των δασικών πυρκαγιών είναι οι δασικές εκτάσεις, καθώς σε τέτοιες θέσεις, διαχρονικά, έχει καταγραφεί το 37% του συνόλου των περιστατικών, προκαλώντας το 35% των καμένων εκτάσεων στην Ελλάδα. Σπάνια ξεκινούν δασικές

πυρκαγιές από κατοικημένες περιοχές (0,8%), ενώ οι καταστροφές που έχουν προκαλέσει δεν υπερβαίνουν το 1,2% των καμένων εκτάσεων της χώρας. (Τσαγκάρη et al., 2011b) Για την Αττική το συχνότερο σημείο έναρξης πυρκαγιάς είναι από τα δάση με 358 αναφορές κατά την περίοδο 1983-2005 (Τσαγκάρη et al., 2011a)

Ανακεφαλαιώνοντας λοιπόν μπορούμε να συμπεράνουμε οτι τα περισσότερα

περιστατικά για τον νομό Αττικής την περίοδο 1983-2005, έχουν αναφερθεί σε συνθήκες

μέτριας σχετικής υγρασίας (40-60%), μέτριας θερμοκρασίας (25-30°C) και ανέμων μέτριας έντασης (1,1-4,0 BF). Εντούτοις, οι ξηροθερμικές συνθήκες, οι μέτριες κλίσεις και η

επικράτηση ανέμων μεγάλων εντάσεων ευνοούν την αύξηση της δριμύτητας των πυρκαγιών. (Τσαγκάρη et al., 2011b). Ειδικότερα όσον αφορά την περιοχή της Ανατολικής Αττικής, η καταγραφή των πιο καταστροφικών πυρκαγιών που έχουν πλήξει την περιοχή τα τελευταία 50 περίπου χρόνια (Πίνακας 1) μας κάνει να αντιληφθούμε την τρωτότητα σε φαινόμενα

πυρκαγιάς. Οι σημαντικότεροι παράγοντες που έχουν επηρεάσει στην εκδήλωση πυρκαγιών

στην περιοχή είναι οι ξηροθερμικές κλιματικές συνθήκες της καλοκαιρινής περιόδου, (που επιτείνονται τόσο από την κλιματική αλλαγή όσο και από τις γυμνές σε βλάστηση

μεταπυρικές περιοχές που αργούν να αναγεννηθούν) το πλούσιο δασικό οικοσύστημα του

Πεντελικού όρους με εύφλεκτα είδη όπως η χαλέπειος πεύκη (Pinus halepensis) αλλά και οι

πιέσεις που δέχεται η περιοχή της Ανατολικής Αττικής για αστικοποίηση, με πιθανότητα εκδήλωσης εμπρηστικών περιστατικών

Πίνακας 1: Οι σημαντικότερες πυρκαγιές που έπληξαν περιοχές της Ανατολικής Αττικής την περίοδο 1981-2021 (Αποστολόπουλος, 2018; Ζαφειρόπουλος, 2018; Η Καθημερινή, 2021, 2019; Τσαγκάρη et al., 2011a; Τσίνου, 2019) Ιδία Επεξεργασία.

Χρονολογία Πληγήσες Περιοχές

1981 Πεντέλη-Κοκκιναράς Κηφισιάς

1982 Διόνυσος – Πεντέλη – Πικερμι –Γέρακας – Μαραθώνας

8-1985

Πικέρμι – Παλλήνη – ΝτράφιΑνθούσα – Πεντέλη – Νέος Βουτζας – Ωροπός

Συνολικός Αριθμός Καμμένης Εκτ. (στρ) (κατά προσέγγιση)

1986 Πεντέλη 40.000

1992 Αυλώνας – Μαλακάσα –Κιουρκα – Μαραθώνας –Καπανδρίτι – Γραμματικο –Κάλαμος - Ωροπός 170.000

Αγιος Στέφανος – Σούνιο –Μαραθώνας – Σταματα –

1993

Διόνυσος – Μάνδρα – Παλλήνη – Πεντέλη – Ντραφι

Νέος Βουτζας – Ανθούσα –

Ραφήνα – Καλλιτεχνουπολη –

Βουτζάς

Μαραθώνας – Γραμματικό –Πικέρμι – Παλλήνη

8-2017 Κάλαμος-Σέσι-Αγιοι ΑπόστολοιΓραμματικό-Βαρνάβας

Νταου Πεντέλης - Μάτι – Ν

– Ραφήνα

-Νέα Μάκρη

Παρατηρήσεις

Μια από τις πιο

καταστροφικές πυρκαγιές στο νομό Αττικής

Η πιο καταστροφική

πυρκαγιά στο νομό Αττικής και μια από τις πιο καταστροφικές στην Ελλάδα.

Η πιο φονική πυρκαγιά στην Ελλάδα με 100 νεκρούς

Η κατάσταση λοιπόν για τα δάση του μεσογειακού οικοσυστήματος στην ανατολική

Αττική χαρακτηρίζεται ιδιαίτερα κρίσιμη, καθώς πολλά από αυτά γειτνιάζουν με αστικές ή

τουριστικές περιοχές και δέχονται ισχυρή πίεση από τη οικιστική ανάπτυξη (Lekakis 1993).

Τέτοια χαρακτηριστικά αυξανόμενης αστικοποίησης και γειτνίασης με δασικά

οικοσυστήματα παρουσιάζουν πολλές περιοχές της ανατολικής Αττικής εκ των οποίων και η

περιοχή της Νέας Μάκρης. Συχνά δε, σε μεταπυρικές συνθήκες η διάβρωση του εδάφους και

η μείωση της διαθεσιμότητας των σπερμάτων στο έδαφος καθιστά δύσκολη τη διαδικασία

φυσικής αναγέννησης. (Τσαγκάρη et al., 2011b) Επίσης αν αναλογιστούμε οτι οι ρυθμοί

αναδασώσεων στην Ελλάδα εμφανίζουν μια σταθερά μειούμενη πορεία (Διάγραμμα 4) σε

σχέση με παλαιότερα (Δασική Υπηρεσία 2006), τότε το πρόβλημα της αναγέννησης των

δασών μετά από πυρκαγιά είναι υπαρκτό.

Διάγραμμα 4: Ποσοστά αναδασωμένων εκτάσεων προς τις συνολικές

καμένες, δασωμένες και μερικώς δασοσκεπείς, ανά πενταετία, από το 1956

έως το 2006 στην Ελλάδα (Απολογισμός δασικών Υπηρεσιών 2006).

Περιοχές Μελέτης

Απο την επεξεργασία των δεδομένων που καταγράφουν τις πυρκαγιές που

προκλήθηκαν στο δήμο Μαραθώνα και τη Δ.Ε. Νέας Μάκρης κατά την περίοδο 2000-2021

προκύπτουν τα εξής συμπεράσματα. Κατ’ αρχήν, το δασικό οικοσύστημα είναι ο πιο

επιρρεπής τύπος βλάστησης σε φαινόμενα πυρκαγιάς, (Διάγραμμα 3) γεγονός που

συμφωνεί με τα αποτελέσματα για το νομό Αττικής (Τσαγκάρη et al., 2011a) καθώς και για το σύνολο του Ελλαδικού χώρου (Τσαγκάρη et al., 2011b).

Ειδικότερα, για τον δήμο Μαραθώνα ο δεύτερος σε σπουδαιότητα πληττόμενος

τύπος βλάστησης είναι οι γεωργικές εκτάσεις με ποσοστό 12% επί του συνόλου. Στην

ευρύτερη περιοχή του δήμου συναντάμε αρκετά αγροτικά τοπία, με καλλιέργειες που

παραδοσιακά υπάρχουν από την αρχαιότητα όπως η ελιά και η άμπελος. Αυτό δικαιολογεί

την αλλαγή των πυρκαγιών από δασικές σε μεικτές που πλήττουν και παρακείμενες

γεωργικές εκτάσεις. (Τσαγκάρη et al., 2011a) Επίσης έχουν καταγραφεί κάποια περιστατικά

εκδήλωσης πυρκαγιών από γεωργικές εκμεταλλεύσεις. (Πυροσβεστικό Σώμα Ελλάδος)

Παρόλα αυτά παραμένουν λίγα στο αριθμό αφού συνήθως εφαρμόζεται καλή διαχείριση

των γεωργικών εκτάσεων που παραμένουν καθαρές από φυτοκάλυψη.

Αντίστοιχη εικόνα παρατηρείται στη Δ.Ε. Νέας Μάκρης με τις γεωργικές εκτάσεις να

αποτελούν το 32% των πληττόμενων περιοχών από πυρκαγιά. (Διάγραμμα 5) Ιδιαίτερο

ενδιαφέρον για την περιοχή αποτελεί το γεγονός οτι τα τελευταία 20 χρόνια δεν έχουν

σημειωθεί σημαντικές πυρκαγιές σε άλλο τύπο βλάστησης όπως χορτοκαλυψη, καλαμιώνες, υπολείμματα καλλιεργειών κλπ. Το ποσοστό είναι πολύ μικρό (0,1%) με 5.71 στρ να έχουν

καεί την περίοδο 2000-2021. Τέτοιες περιοχές βρίσκονται στο πεδινό και ανατολικό τμήμα

του οικισμού που παρατηρείται ήπια τοπογραφία με μικρές κλίσεις, χαρακτηριστικό που δεν

ευνοεί τη διάδοση της πυρκαγιάς. Επίσης βρίσκονται εντός του οικισμού όπου έχει παρατηρηθεί μικρό ποσοστό εκδήλωσης πυρκαγιών της τάξης του 0.8%. (Τσαγκάρη et al., 2011b)

Δασική Εκταση Γεωργική Εκταση Αλλες Εκτασεις

Διάγραμμα 5: Συνολικό ποσοστό καμένων εκτάσεων του δήμου Μαραθώνα

(αριστερά) και της Δ.Ε. Νέας Μάκρης (δεξιά) κατά την περίοδο 2000-2021. Στοιχεία

από Πίνακες 7 και 8 στο Παράρτημα.

Σε απόλυτους αριθμούς, το σύνολο των στρεμμάτων που κάηκαν στο δήμο Μαραθώνα

την περίοδο 2000-2021 (εκτός των χρονιών 2006, 2007 όπου δεν υπάρχουν στοιχεία) είναι 181707.38 στρ (Παράρτημα Πίνακας 7) εκ των οποίων τα 88873.66 είναι δασική έκταση με ποσοστό 48,9%. (Διάγραμμα 5) Επίσης οι χορτοκαλυμένες εκτάσεις είναι το 27,7% (50380,6 στρ) ενώ οι γεωργικές εκτάσεις αποτελούν το 12,3% του συνόλου. (22413,9 στρ)

Ο αριθμός των περιστατικών για το δήμο Μαραθώνα είναι κατά μέσο όρο 6,3 περιστατικά κατ’ έτος για την περίοδο 2000-2021, εκτός των ετών 2006, 2007 όπου δεν υπάρχουν στοιχεία. Ο μεγαλύτερος αριθμός καταγράφηκε το 2018 με 11 περιστατικά. (Διάγραμμα 6) Όσον αφορά τη Δ.Ε. Νέας Μάκρης συμπεραίνουμε οτι ο αριθμός των περιστατικών στο σύνολό τους είναι 22 (περίοδος 2000-2021 εκτός των 2006, 2007) ενώ

παρατηρούνται πτωτικές τάσεις ανά πενταετία. Ο μεγαλύτερος αριθμός καταγράφεται την

πενταετία 2001-2005 με σύνολο 14 περιστατικά. (63,6% του συνόλου). Επίσης το έτος 2005

καταγράφηκε η πιο καταστροφική πυρκαγιά της τελευταίας εικοσαετίας για την περιοχή με

απώλειες 5406 στρ εκ των οποίων 3403 δασική έκταση. (Παράρτημα Πίνακας 8)

Το Εθνικό πάρκο Σχοινιά έχει πληγεί από πυρκαγιές κατά την περίοδο 2000-2021. Το

πολύτιμο δασικό οικοσύστημα του πάρκου έχει υποστεί καταστροφές της τάξης των 17,1

καμένων στρεμμάτων την τελευταία 20ετία. (εκτός των 2006, 2007) Η μεγαλύτερη

καταστροφή ήταν το έτος 2013 (Διάγραμμα 7) με 10 στρέμματα καμένης δασικής έκτασης.

Το δασικό οικοσύστημα του Σχοινιά έχει ανακάμψει με τη συμβολή προγραμμάτων

διαχείρισης του δάσους.

Δ.Ε. Νέας Μάκρης

Διάγραμμα 6: Αριθμός περιστατικών κατά έτος για τη Δ.Ε. Νέας Μάκρης (άνω) και το Δήμο Μαραθώνα (κάτω) κατά την περίοδο 2000-2021 (δεν περιλαμβάνονται οι χρονιές

2006,2007 οπού δεν υπάρχουν στοιχεία) Στοιχεία από Πίνακες 7 και 8 στο Παράρτημα.

Αξίζει να αναφέρουμε οτι κατά την περίοδο 2000-2021 δεν έχουν καταγραφεί σημαντικά περιστατικά πυρκαγιών στα ελώδη οικοσυστήματα του δήμου Μαραθώνα που βρίσκονται στο παράκτιο ανατολικό τμήμα. (μεγάλο έλος Μαραθώνα, μικρό έλος

Μπρέξιζας). Παρόλα αυτά το 2017 καταγράφηκε πυρκαγιά στο παρεκκλήσι της Αγίας

Κυριακής, κοντά στον αρχαιολογικό χώρο της Μπρέξιζας. Η πυρκαγιά έπληξε το εσωτερικό

του ναού και δεν επεκτάθηκε στο περιβάλλοντα χώρο. (MarathonPress; Ασημάκη, 2018)

Διάγραμμα 7: Καμένη δασική έκταση σε στρέμματα από το Εθνικό πάρκο Σχοινιά. (δεν περιλαμβάνονται οι χρονιές 2006,2007 οπού δεν υπάρχουν στοιχεία)

Η Δ.Ε Γραμματικού έχει πληγεί από τις πυρκαγιές κατά την περίοδο 2000-2021, Ο αριθμός των περιστατικών δεν είναι μεγάλος (μόλις 17 περιστατικά την τελευταία 20ετία με

Μ Ο περιστατικών ανά έτος = 0,87), παρόλα αυτά ο αριθμός των καμένων εκτάσεων είναι μεγάλος. (σύνολο 175444.62 στρ) Ο πιο επιρρεπής τύπος βλάστησης είναι το δασικό οικοσύστημα με 80438,6 στρ. και ποσοστό καμένης έκτασης 45,8% επί του συνόλου.

Ακολουθούν οι χορτοκαλυμμένες εκτάσεις με 50003 στρ και ποσοστό 28,5%. Η πιο

καταστροφική πυρκαγιά για την περιοχή καταγράφηκε το 2009 όπου έκαψε 80.000 στρ.

δασικής έκτασης και άλλα 95.000 στρ φυτοκαλυμμένων και λοιπών εκτάσεων. (Πινακας 2)

Οι μεγάλες λοιπόν εκτάσεις δάσους με κύριο είδος το πεύκο που συναντώνται στην περιοχή του Γραμματικού, σε συνδυασμό με το ημιορεινό τοπογραφικό ανάγλυφο και τις

ήπιες μέχρι πιο έντονες κλίσεις του εδάφους, συντείνουν στην εύκολη έναρξη και την γρήγορη εξάπλωση φαινομένων πυρκαγιάς. Αυτό συνεπάγεται οτι ο αρχαιολογικός χώρος του Ραμνούντα παραμένει ευάλωτος στον κίνδυνο πυρκαγιών, που ενισχύεται από την κλιματική αλλαγή.

Στην περιοχή της Οινόης, έχουν καταγραφεί μόλις δύο περιστατικά πυρκαγιών κατά την τελευταία εικοσαετία. Η πιο καταστροφική πυρκαγιά σημειώθηκε το 2019 όπου έκαψε 300 στρ. δασικών και 300 στρ. γεωργικών εγκαταστάσεων. (Πινακας 2) Στην περιοχή δεν παρατηρείται πυκνό δασικό οικοσύστημα (όπως στην περιοχή του Γραμματικού) αλλά μία μορφή υποβάθμισής του, κυρίως λόγω της ανθρώπινης δραστηριότητας, με παρουσία

γεωργικών εκμεταλλεύσεων εντατικής μορφής. Έτσι συναντώνται κυρίως μακία και φρύγανα, μικρές και αποσπασματικές δασικές εκτάσεις και πιο εκτεταμένες γεωργικές

εκτάσεις. Βέβαια κατά μήκος του φαραγγιού όπου υπάρχει η παρουσία του νερού σχεδόν

όλο το χρόνο, συναντώνται υδρόφιλα είδη παραποτάμιου οικοσυστήματος. Πιθανώς η

μειωμένη δασική έκταση σε συνδυασμό με την ανθρώπινη διαχείριση των γεωργικών

εκμεταλλεύσεων και την ύπαρξη νερού στην περιοχή την καλοκαιρινή περίοδο, να

αποτελούν καθοριστικούς παράγοντες των λίγων περιστατικών πυρκαγιάς τα τελευταία

είκοσι χρόνια. Αποδεικνύεται όμως οτι οι πυρκαγιές στην περιοχή μπορεί να πάρουν μεγάλη

έκταση και να γίνουν καταστροφικές, για το φυσικό περιβάλλον της Οινόης και τα σημαντικά

πολιτιστικά αγαθά που συναντάμε σε αυτό.

Πίνακας 2: Σύνολο καμένων εκτάσεων ανά κατηγορία για την Δ.Ε Γραμματικού και την περιοχής

της Οινόης κατά την περίοδο 2000-2021. Δεν περιλαμβάνονται οι χρονιές 2006,2007 οπού δεν υπάρχουν στοιχεία. (Πηγή: Πυροσβεστικό Σώμα Ελλάδος, Ιδία Επεξεργασία)

Αρχαιολογικοί Χώροι

Σε αυτή την ενότητα θα γίνει ειδική αναφορά σε πυρκαγιές που έπληξαν

αρχαιολογικούς χώρους σε όλη την επικράτεια κατά την περίοδο 2000-2021. (Πυροσβεστικό

Σώμα Ελλάδος) Οι αρχαιολογικοί χώροι αποτελούν πολύτιμο αγαθό και κομμάτι της υλικής πολιτιστικής κληρονομιάς. Σε πολλές περιπτώσεις συναντώνται σε περιοχές με έντονο το φυσικό στοιχείο και αυτό τους καθιστά ευάλωτους στον κίνδυνο πυρκαγιάς. Κατά την

περίοδο 2000-2021 παρατηρήθηκε σημαντική αύξηση του αριθμού καμένων εκτάσεων σε

αρχαιολογικούς χώρουςανά την επικράτεια. (Διάγραμμα 8) Ημεγαλύτερη τιμή παρατηρείται την πενταετία 2016-2020 (1255.12 στρ) που αποτελούν το 70,3% της συνολικής καμένης έκτασης στο χρονικό διάστημα μελέτης των 20 ετών. Η ίδια αυξητική τάση παρατηρείται και στον αριθμό των περιστατικών πυρκαγιάς ανά πενταετία. (Διάγραμμα 9)

Διάγραμμα 8: Αριθμός στρεμμάτων καμένων εκτάσεων ανά πενταετία σε

Αρχαιολογικούς Χώρους ανά την Επικράτεια κατά την περίοδο 2000-2020. Στοιχεία από Πίνακα 9 στο Παράρτημα.

Διάγραμμα 9: Αριθμός περιστατικών ανά πενταετία σε Αρχαιολογικούς Χώρους της

Επικράτειας κατά την περίοδο 2000-2021. Στοιχεία από Πίνακα 9 στο Παράρτημα.

Επίσης η δασική έκταση αποδεικνύεται οτι αποτελεί για άλλη μια φορά τον πιο επικίνδυνο τύπο βλάστησης (Τσαγκάρη et al., 2011b, 2011a) για την εκδήλωση και την

εξάπλωση των πυρκαγιών σε αρχαιολογικούς χώρους, με το 73% των καμένων εκτάσεων να χαρακτηρίζονται δασικές. (Διάγραμμα 10) Ακολουθούν οι χορτοκαλυμμένες εκτάσεις σε

ποσοστό 13%.

Διάγραμμα 10: Συνολικό ποσοστό καμένων εκτάσεων σε Αρχαιολογικούς Χώρους ανά

την Επικράτεια την περίοδο 2000-2021. Στοιχεία από Πίνακα 9 στο Παράρτημα.

Τέλος είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι μεγάλο τμήμα της φυτικής κάλυψης των αρχαιολογικών χώρων στην Ελλάδα αποτελείται από χορτοκαλυμμένες εκτάσεις με πολυετείς πόες αλλά και σκληρόφυλλη θαμνώδη βλάστηση από μακία και φρύγανα. Αυτός

ο τύπος βλάστησης την καλοκαιρινή περίοδο προσαρμόζεται σε συνθήκες λειψυδρίας με μεγάλο υπέργειο τμήμα της να ξηραίνεται. (Καρανδεινός, 1996) Η ξηρή λοιπόν φυτοκάλυψη

είναι χαρακτηριστική του μεσογειακού οικοσυστήματος, ενώ αποτελεί ιδανικό υλικό για την εκδήλωση πυρκαγιάς.

Εικόνα 9: Πυρκαγιά στον αρχαιολογικό χώρο των Μυκηνών στις 30 Αυγ 2020 Προκλήθηκε

απο βραχυκύκλωμα σε γειτονική γεώτρηση. (Πηγή https://www.newscenter.gr/politiki/985562/)

Αλλες Εκτασεις

Συμπεράσματα

Απο την ανάλυση που προηγήθηκε προκύπτουν τα παρακάτω συμπεράσματα που

αφορούν τις τέσσερις περιοχές μελέτης. Αρχικά, τα περιστατικά πυρκαγιάς στην πλειοψηφία

τους συναντώνται τους καλοκαιρινούς μήνες, κυρίως τον Ιούλιο και τον Αύγουστο. Ιδια

εικόνα συναντάμε στη Στερεά Ελλάδα (Τσαγκάρη et al., 2011a) αλλά και σε όλη την Ελληνική

επικράτεια κατά την περίοδο 1983-2005. (Τσαγκάρη et al., 2011b) Η ευκολότερη διάδοση

πυρκαγιάς τους καλοκαιρινούς μήνες οφείλεται σε πλήθος παραγόντων με κύριους τις

ξηροθερμικές κλιματικές συνθήκες που επικρατούν, τη μείωση της υγρασίας του αέρα, τους δυνατούς ανέμους, την φυσική διαδικασία ξήρανσης της γηγενούς βλάστησης το καλοκαίρι

(κυρίως πόες, μακία και φρύγανα), την παρουσία

εύφλεκτων ειδών βλάστησης (πχ είδη του γένους Pinus) κ.α. Επίσης από τα πυρκαγιολογικά δεδομένα διαπιστώθηκε οτι ο πιο

ευάλωτος τύπος βλάστησης για την έναρξη και διάδοση της πυρκαγιάς είναι το δασικό οικοσύστημα. Στο παράρτημα παρουσιάζεται ο συγκριτικός πίνακας των πυρκαγιολογικών

γεγονότων για τις τέσσερις περιοχές μελέτης. (Παράρτημα Πίνακας 6)

Ειδικότερα, για την Δ.Ε. Γραμματικού παρατηρήθηκαν οι μεγαλύτερες καταστροφές

από πυρκαγιά κατά το διάστημα 2000-2021 σε σχέση με τις υπόλοιπες περιοχές μελέτης.

Αυτό πιθανώς να οφείλεται στο μεγάλο ποσοστό κάλυψης της περιοχής με δασική βλάστηση

σε συνδυασμό με το ημιορεινό λοφώδες ανάγλυφο (με ήπιες ή πιο έντονες κλίσεις) και την

μικρή συμμετοχή του υδάτινου στοιχείου. Αντίθετα σε περιοχές που υπάρχει η παρουσία

νερού (ελώδη οικοσυστήματα Μπρέξιζας και Σχοινιά, ρέμα Οινόης) οι καταστροφές από

πυρκαγιά καταγράφηκαν σημαντικά μικρότερες. Η παρουσία λοιπόν του υδάτινου στοιχείου

φαίνεται να είναι ανασταλτική στη διάδοση των πυρκαγιών καθώς οχι μόνο αποτελεί φυσικό

εμπόδιο για την φωτιά αλλά βελτιώνει το μικροκλίμα της περιοχής ιδίως τους καλοκαιρινούς

μήνες, με τη μείωση της θερμοκρασίας του αέρα και την αύξηση της σχετικής υγρασίας της ατμόσφαιρας. (Καρανδεινού, 1995)

Παράλληλα, η ανθρώπινη διαχείριση της γης αποτελεί έναν ακόμη ανασταλτικό παράγοντα στην εκδήλωση και διάδοση της πυρκαγιάς. (Τσαγκάρη et al., 2011a) Πράγματι η περιοχή της Οινόης αν και χαρακτηρίζεται από ημιορεινή τοπογραφία με ήπιες ώς έντονες κλίσεις, περιβάλλεται από γεωργικές εκμεταλλεύσεις σε μεγάλη έκταση. Αυτό συντελεί στην απομάκρυνση της ξηράς και εύφλεκτης φυτικής ύλης Παρόλη λοιπόν την σημαντική κάλυψη

της περιοχής με φρυγανώδες οικοσύστημα και κατά τόπους δασική έκταση, καταγράφηκαν

μόλις δύο περιστατικά πυρκαγιών κατά το διάστημα 2000-2021. Επίσης στην ίδια περιοχή η

ύπαρξη νερού από τα γειτονικά ρέματα εμπλουτίζει τον υδροφόρο ορίζοντα και βελτιώνει

το μικροκλίμα κυρίως τους καλοκαιρινούς μήνες, γεγονός που δυσχεραίνει σε ένα βαθμό την

διάδοση πυρκαγιάς.

Απο την άλλη μεριά η πυρκαγιά είναι αναγκαίο να αντιμετωπίζεται ως εν δυνάμει κίνδυνος για όλες τις περιοχές μελέτης. Παρόλο λοιπόν που καταγράφηκαν περιπτώσεις με λίγα περιστατικά πυρκαγιάς κατά τη διάρκεια των τελευταίων 20 τουλάχιστον ετών (Οινόη, Σχοινιάς, Μπρέξιζα) δεν αποκλείονται οι μεγάλες καταστροφές σε αυτές τις περιοχές για τους εξής λόγους. Κατ’ αρχήν έχουν παρατηρηθεί παραδείγματα πυρικών περιστατικών

όπως στις 21 Αυγούστου 2009 στο Σέσι Γραμματικού που μόνο ένα περιστατικό ήταν αρκετό

για τη καταστροφή 175.000 στρ, δηλαδή εκτάσεων γης που δεν είχαν καεί συνολικά σε

διάστημα 10 ετών. Επιπρόσθετα, λόγω της ικανότητας διάδοσής της με τις καιρικές

συνθήκες, η πυρκαγιά αποτελεί κίνδυνο και για τις γύρω περιοχές και όχι αποκλειστικά για την περιοχή έναρξης και καταγραφής του περιστατικού Παράλληλα, όσον αφορά τις αστικές περιοχές, ενώ σύμφωνα με τα στατιστικά το ποσοστό καταστροφών από πυρκαγιά

παραμένει μικρό και ίσο με 0.8%, (Τσαγκάρη et al., 2011b) παρόλα αυτά έχουν καταγραφεί

αρκετά περιστατικά εκδήλωσης καταστροφικών πυρκαγιών σε οικισμούς, με πιο πρόσφατη

την πυρκαγιά στο Μάτι στις 23 Ιουλίου του 2018

Συμπερασματικά λοιπόν, η πυρκαγιά πρέπει να αντιμετωπίζεται ως εν δυνάμει

κίνδυνος για όλες τις περιοχές μελέτης, ιδιαίτερα αφού βρίσκονται στην ευρύτερη περιοχή

της ανατολικής Αττικής που την καλοκαιρινή περίοδο χαρακτηρίζεται ως περιοχή υψηλού

κινδύνου για την εκδήλωση και διάδοση πυρκαγιών. Επίσης, η κλιματική αλλαγή ευνοεί τη δημιουργία, τη διάδοση και εντείνει τη σφοδρότητα των πυρκαγιών.

Τέλος μια άλλη μη ορατή απειλή για τα οικοσυστήματα και τον πολιτισμό αποτελεί το

στρώμα αιθάλης που επικάθεται μετά την εκδήλωση πυρκαγιών και διαδίδεται με τον

άνεμο. Οι εναποθέσεις αιθάλης, δημιουργούν κάλυψη των επιφανειών με τέφρα. Επομένως

τα υλικά με πορώδεις επιφάνειες είναι ιδιαίτερα ευάλωτα στην τέφρα, ενώ ο καθαρισμός

τους μπορεί να είναι πολύ δύσκολος, με κίνδυνο την εισχώρησή της σε βαθύτερα στρώματα.

Τυχόν αμέλεια ή μακροχρόνια καθυστέρηση στον καθαρισμό μπορεί να δημιουργήσει

επιπλέον πρόβλημα αφού η αιθάλη αφαιρείται πιο δύσκολα με την πάροδο τωνετών. Επίσης

η αιθάλη λόγω της μεταφοράς της με τον αέρα μπορεί να προκαλέσει επιφανειακή φθορά

σε υλικά αγαθά που βρίσκονται αρκετά χιλιόμετρα εκτός της πυρόπληκτης περιοχής.

(Κοντοπούλου, 2021) Η αιθάλη τέλος περιέχει πιθανά τοξικά στοιχεία για τον άνθρωπο και

το περιβάλλον (Alexakis, 2020). Παρόλα αυτά είναι αναγκαία η έρευνα στην επικράτεια του

δήμου Μαραθώνα για να καθοριστούν οι επιπτώσεις των τοξικών στοιχείων από τα υπολείμματα πυρκαγιών τόσο στην ύλη όσο και στα φυσικά συστήματα, τα οποία με τη σειρά τους αποτελούν σημαντικό κεφάλαιο πολιτισμού. (Skilodimou et al., 2021)

Εικόνα 10: Πυρκαγιά στις παρυφές αστικής περιοχής της Νέας Μάκρης (Οικισμός Λιβίσι) το Σεπτέμβριο του 2021. (Πηγή: www.iefimerida.gr/ellada/fotia-sti-nea-makri/)

Πλημμύρες

Γενικα

Στις περιοχέςόπου ταπλημμυρικά φαινόμενα δημιουργούν αρνητικές επιπτώσεις για

τον άνθρωπο, συγκαταλέγονται εκτός από τις πόλεις, τις γεωργικές εκτάσεις και τους

οικισμούς, εκείνες που βρίσκονται υπό καθεστώς προστασίας καθώς και τα μνημεία

πολιτιστικής κληρονομιάς. (Ειδική Γραμματεία Υδάτων, 2014, 2012). Ο κίνδυνος από

πλημμυρικά φαινόμενα μπορεί να πλήξει σημαντικά την υλική και άυλη πολιτιστική

κληρονομιά καθώς και τα υπό προστασία φυσικά οικοσυστήματα, διαταράσσοντας την

ισορροπία τους σε βαθμό αλλοίωσης των χαρακτηριστικών τους. Σε πιο δυσμενείς

περιπτώσεις επέρχεται σταδιακής υποβάθμισης και τελικά η κατάρρευσής τους. (Καρανδεινός, 1996)

Η κλιματική αλλαγή εκδηλώνεται στην Ελλάδα, εκτός των άλλων, και με φαινόμενα

έντονων βροχοπτώσεων που συχνά οδηγούν σε πλημμύρες. Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται σημαντική αύξηση των καταστροφών από πλημμύρες.. Τα αίτια των

καταστρεπτικών συνεπειών από πλημμύρες φαίνεται να οφείλονται τόσο στην μεταβολή του

συστήματος των βροχοπτώσεων, στην ένταση των φαινομένων καθώς και στην ανθρώπινη δραστηριότητα. Η μελέτη της Ειδικής Γραμματείας Υδάτων που αφοράτην εύρεσηευάλωτων

περιοχών της Αττικής και την αξιολόγηση των κινδύνων πλημμύρας συμπεριλαμβάνει και

την εκτίμηση επιδείνωσης των συνθηκών λόγω κλιματικής αλλαγής. Τα αποτελέσματα

οριοθετούν 9 ζώνες δυνητικά υψηλού κινδύνου πλημμύρας. Σε αυτές περιλαμβάνονται η

χαμηλή ζώνη λεκάνης τεχνητής λίμνης Μαραθώνα, η περιοχή των Μεσογείων καθώς και η

παράκτια πεδινή περιοχή Μαραθώνα-Νέας Μάκρης. (Ειδική Γραμματεία Υδάτων, 2012)

Άλλη μια έρευνα που εξάγει συμπεράσματα για την υδρολογία της ευρύτερης

περιοχής του Μαραθώνα και την εκτίμηση του κινδύνου πλημμύρας δημοσιεύτηκε από τον Διακάκη το 2010. Η έρευνα στηρίχθηκε στις ιστορικές καταγραφές πλημμυρικών φαινομένων ως αξιόπιστη πηγή για την εκτίμηση της πορείας του φαινομένου. Εξάλλου η μελέτη της ιστορικής συμπεριφοράς ρεμάτων και ποταμών είναι σημαντική για την

κατανόηση, την εξέλιξη της υδρολογίας και την εκτίμηση των ακραίων φαινομένων

πλημμύρας. Η πορεία του νερού αφήνει ίχνη, έχει μνήμη και επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό τη μελλοντική συμπεριφορά ρεμάτων και ποταμών. Η μελέτη υδρολογίας των ξηρών ή υγρών ρεμάτων στην Ελλάδα είναι σημαντική αφού πολλά πλημμυρικά φαινόμενα οφείλονται σε

υπερχειλίσεις λόγω χρόνιων και συσσωρευμένων προβλημάτων, υποβάθμισης και κακής διαχείρισής τους. Γι’ αυτό το λόγο η προσέγγιση μέσω της ιστορικής ανάλυσης των πλημμυρικών γεγονότων, ιδίως εκείνων με ακραία χαρακτηριστικά αποτελεί μια ρεαλιστική και αξιόπιστη μέθοδο. (Diakakis, 2010)

Η περιοχή μελέτης αποτελείται από τρεις λεκάνες απορροής με πλούσια ιστορία σε

πλημμυρικά φαινόμενα τη Ραπεντόσα, τον Χαράδρο και το Κάτω Σούλι ή Μυρτιά, (Εικόνα 11) Η γεωμορφολογία χαρακτηρίζεται από μια λοφώδη περιοχή, με ήπιες ως απότομες κλίσεις που καταλήγει προς τα ανατολικά στην φημισμένη για τη ομώνυμη μάχη πεδιάδα του Μαραθώνα, μέσω της οποίας δίκτυο ρεμάτων εκβάλλει στη θάλασσα.

Εικόνα 11: Οι τρείς λεκάνες συλλογής με το κυρίως αποστραγγιστικό δίκτυο για την περιοχή του Μαραθώνα. Πηγή: (Diakakis, 2010)

Η νοτιότερη λεκάνη απορροής (37,5 km2) αποστραγγίζεται από το ρέμμα της

Ραπεντόσας και συνορεύει με τη Νέα Μάκρη από νότια και με τη λεκάνη απορροής του

Χαράδρου από τα βόρεια. Το υδρολογικό

δίκτυο φτάνει στη βόρεια πλευρά της Πεντέλης και του Διονύσου και εκβάλλει, σχηματίζοντας απότομο φαράγγι, στην πεδιάδα του Μαραθώνα

και μέσω του οικισμού Βρανά. Το ρέμαΒρανά αποστραγγίζεται στο τελευταίο τμήμα του από

εγκιβωτισμένη υπόγεια υδάτινη οδό. Ο Χάραδρος είναι η μεγαλύτερη από τις 3 λεκάνες

απορροής, παρόλο που μειώθηκε στα 60,2 km2 μετά την κατασκευή του φράγματος του Μαραθώνα το 1929. Εκβάλλει προς τη θάλασσα στο κεντρικό τμήμα της πεδιάδας, περνώντας ανάμεσα από τους λόφους Κοτρώνι και Σταυροκοράκι και μέσα από το σύγχρονο χωριό του Μαραθώνα. Η τρίτη και μικρότερη λεκάνη απορροής (15,2 km2) αποστραγγίζεται

σε μεγάλο βαθμό από το ρέμα Μυρτιά, ένα ανεπαρκώς ανεπτυγμένο αποστραγγιστικό δίκτυο που εκβάλλει σε έλος, που βρίσκεται στο βορειοανατολικό τμήμα της πεδιάδας (Μεγάλο έλος Σχοινιά). Το νερό, αφήνοντας τη λοφώδη περιοχή ρέει σε τεχνητά κανάλια μέχρι να φτάσει στο έλος και στη συνέχεια προς τη θάλασσα. (Diakakis, 2010) Οι τρεις

λεκάνες απορροής είναι ξηρές το μεγαλύτερο μέρος του έτους

Η πεδιάδα του Μαραθώνα ήταν φημισμένη για τις πλημμύρες της από την

αρχαιότητα. Δεν είναι τυχαίο ότι η παρουσία του νερού στην περιοχή είναι αλληλένδετη με

την πολιτιστική της ανάπτυξή. Στις περιοχές μελέτης στη θέση Μπρέξιζα και Οινόη σώζονται

αρχαία ιερά και δομές που χρησιμοποιούσαν το νερό (λουτρικές εγκαταστάσεις, υπόγειες

δεξαμενές και αγωγοί) αλλά και προστατεύονταν από αυτό (αποστραγγιστικά δίκτυα, τάφροι

και τοιχία). Επίσης ο Χάραδρος κατά την αρχαιότητα ήταν γνωστός για τις σφοδρές

πλημμύρες του σε σημείο που ο τοπικός ποτάμιος θεός τιμόταν ως άρχοντας σε λατρευτικές

τελετές (Diakakis, 2010)

Η πρώτη λεπτομερής περιγραφή πλημμυρικού γεγονότος προέρχεται από τον Leake

το 1841, όπου περιγράφει σφοδρή πλημμύρα που παρέσυρε πολλά σπίτια στους οικισμούς

του Μαραθώνα και Μπέη το Φθινόπωρο του 1805, αλλάζοντας εντελώς το τοπίο. Αναφέρει

επίσης ότι ο Χάραδρος και η Ραπεντόσα διακρίνονται για την «περιστασιακή ορμητικότητά»

τους, ενώ η πεδιάδα συνήθως υπόκειται σε πλημμύρες από τους δύο χείμαρρους. Μετά το

1987 τα στοιχεία και οι περιγραφές γίνονται πιο αναλυτικά. (Παράρτημα Πίνακας 10) Το

αρχείο της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Ανατολικής Αττικής (2007) και η βάση δεδομένων

του Ελληνικού Εθνικού Οργανισμού Αγροτικής Ασφάλισης (2007) περιείχαν συνολικά

δώδεκα πλημμυρικά γεγονότα συνοδευόμενα από λεπτομερείς περιγραφές ζημιών και τοποθεσιών. (Diakakis, 2010)

Πίνακας 3: Ιστορική καταγραφή πλημμυρικών συμβάντων στην ευρύτερη περιοχή του δήμου Μαραθώνα. Πηγή: (Diakakis, 2010)

Η εξέταση των στοιχείων επιβεβαιώνει τις αρχαίες πηγές σχετικά με το πλούσιο ιστορικό πλημμυρών στον κάμπο του Μαραθώνα. Στα γεγονότα μετά το 1987 όπου υπάρχουν καταγραφές ζημιών, οι καταστροφές περιλάμβαναν κυρίως κτίρια κατοικιών, επιχειρήσεις, γεωργικές εκμεταλλεύσεις με μηχανολογικό εξοπλισμό, οχήματα, οδικό δίκτυο και σημαντικές υποδομές. Αξιοσημείωτο είναι ότι δεν υπάρχουν καταγραφές για το μεγάλο

πολιτιστικό απόθεμα της περιοχής αν και γνωρίζουμε ότι έχει πληγεί σημαντικά από τις

πλημμύρες και τη διάβρωση. (πχ Μπρέξιζα, Οινόη)

Μια πιο προσεκτική μελέτη των περιγραφών των παραπάνω γεγονότων έδειξε μια

σειρά κοινών χαρακτηριστικών, όπως η απότομη άνοδος των νερών από πλημμύρες και η

σχετικά σύντομη διάρκεια της πλημμύρας. Τα χαρακτηριστικά αυτά γίνονται πιο συχνά στις

πλημμύρες μετά το 1987 όπου πιθανώς να είναι αποτέλεσμα της μεταβολής του κλίματος.

Ειδικότερα υψηλότερες ταχύτητες νερού περιγράφονται γύρω από τον χείμαρρο της

Ραπεντόσας, (κυρίως στις θέσεις Βρανάς και Πατητήρια). Μέσες ταχύτητες περιγράφονται

από τον χείμαρρο του Χάραδρου (θέσεις Μπέη και Παραλία) και ακόμη χαμηλότερες σε

περιοχές με μικρή κλίση (κάτω του 2%) όπως την Μπρέξιζα, τη Βαλάρια, τον Άγιο Γεώργιο

και το Κάτω Σούλι. (Diakakis, 2010) Σε εκείνες τις περιοχές η συγκέντρωση νερού είναι

μεγαλύτερη με αποτέλεσμα τη δημιουργία ελώδων περιοχών. Σε ορισμένες περιπτώσεις, τα

υπολείμματα βλάστησης, τα φερτά υλικά καθώς και η περιεκτικότητα σε ιζήματα ήταν

άφθονα στα νερά των πλημμύρων, φαινόμενο που μπορεί να αποδοθεί στις δασικές

πυρκαγιές του 1995 και του 1998 στην περιοχή. (Diakakis, 2010)

Σε ό,τι αφορά την εξέλιξη της υδρολογίας της ευρύτερης περιοχής, είναι προφανές

ότι πριν από την κατασκευή του φράγματος του Μαραθώνα, οι πλημμύρες στο Χαράδρο

ήταν συχνότερες. Έτσι, μετά το 1929 οι πληττόμενες περιοχές και οι καταγραφές ζημιών γύρω από τον Χαράδρο μειώθηκαν σημαντικά. Αντίθετα, οι καταγραφές δείχνουν ότι τα προβλήματα πλημμυρών από τον χείμαρρο της Μυρτιάς έχουν ενταθεί τα τελευταία έξι χρόνια, πιθανότατα λόγω της πρόσφατης ανάπτυξης κατοικιών, οδικών δικτύων και άλλων δημοσίων έργων χωρίς κατάλληλη αποχέτευση. Η ανάλυση της χωρικής κατανομής των ζημιών δείχνει ότι ο χείμαρρος της Ραπεντόσας κυρίως στις θέσεις Τσέπι και Πατητήρια είναι οι περιοχές που έχουν πληγεί περισσότερο.(Diakakis, 2010) Η αστικοποίηση και η ανθρώπινη παρέμβαση έχει επηρεάσει σημαντικά την

υδρολογία της περιοχής. Τα πλημμυρικά φαινόμενα έχουν ενταθεί τα τελευταία χρόνια μέσω του αποκλεισμού των φυσικών οδών αποστράγγισης των ομβρίων προς τη θάλασσα

και της μείωσης της ικανότητας ροής των ρεμάτων. Τέτοιες επιπτώσεις είναι περισσότερο

εμφανείς σε περιοχές όπως τα Πατητήρια, η Παραλία και ο Αγιος Γεώργιος. Οι αλλαγές που

οφείλονται στην πρόσφατη ανάπτυξη της αντιπλημμυρικής άμυνας πρέπει να αξιολογηθούν

μακροπρόθεσμα. (Diakakis, 2010)

Γεωμορφολογία και Προσδιορισμός Ευάλωτων Περιοχών

Η ανάλυση των δεδομένων, υποδεικνύει επίσης τις περιοχές με υψηλότερη

πιθανότητα εκδήλωσης μελλοντικών πλημμυρικών φαινομένων. Η κατάταξη των περιοχών

έγινε με βάση τον αριθμό των πλημμυρικών γεγονότων που καταγράφηκαν τα τελευταία 30

χρόνια. Έτσι, αυξημένη πιθανότητα εκδήλωσης πλημμύρας εντοπίζεται στις περιοχές

Πατητήρια και Τύμβο Μαραθώνα (περιοχές που πλημμύρισαν 10 έως 14 φορές κατά τη

διάρκεια της τριακονταετίας), ενώ οι θέσεις Βαλάρια και Αγιος Γεώργιος χαρακτηρίζονται με

μέση πιθανότητα εκδήλωσης πλημμύρας (πλημμύρισαν 5 έως 9 φορές κατά τη διάρκεια της

τριακονταετίας) Επίσης ο χείμαρρος της Ραπεντόσας παρουσιάζει το υψηλότερο ποσοστό

πλημμυρικών συμβάντων κατά τη διάρκεια της τριακονταετίας (13 συμβάντα) ενώ

ακολουθεί ο Χάραδρος με 7 συμβάντα και η λεκάνη απορροής της Μυρτιάς με 6 συμβάντα. (Diakakis, 2010)

Το υψηλότερο ποσοστό επαναλαμβανόμενων πλημμυρών στη λεκάνη συλλογής της

Ραπεντόσας, σχετίζεται με δύο κυρίως γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά. Το πρώτο είναι το

αυξημένο ποσοστό αδιαπέραστων εδαφικών στρωμάτων που συναντάται στην λεκάνη της

Ραπεντόσας σε σχέση με τις άλλες δύο λεκάνες απορροής και έχει ως αποτέλεσμα την

αύξηση του συνολικού όγκου απορροής. Το δεύτερο είναι η υψηλότερη μέση τιμή κλίσης

του εδάφους (Πίνακας 4) που έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση του ρυθμού απορροής, τη

μείωση του χρόνου συγκέντρωσης νερού στη λεκάνη απορροής και την αύξηση της ταχύτητας των ρεμάτων απορροής καθώς εισέρχονται στην πεδιάδα του Μαραθώνα.

(Diakakis, 2010)

Πίνακας 4: Σημαντικότερα γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά των κύριων ρεμάτων που είναι υπεύθυνα για πλημμυρικά φαινόμενα στο δήμο Μαραθώνα. (Πηγή: Diakakis, 2010),

Τέλος όσον αφορά την ικανότητα ροής των ρεμάτων διαπιστώθηκε από

παρατηρήσεις πεδίου ότι οι ανθρώπινες δραστηριότητες έχουν μειώσει σε μεγάλο βαθμό

την ικανότητα φυσικής και ανεμπόδιστης ροής χειμάρρων και ρεμάτων με χρόνιες τακτικές

κακής διαχείρισης που εστιάζουν στην υπογειοποίηση, το μπαζώμα και τον εγκιβωτισμό

τους. Τέτοια φαινόμενα καταγράφηκαν σε μεγαλύτερο βαθμό για την περίπτωση της

Ραπεντόσας στη θέση Βρανά και Πατητήρια, ενώ για την περίπτωση του Χαράδρου στη θέση

Μπέη και κατά μήκος της ακτής. (Diakakis, 2010)

Περιοχές Μελέτης

Εθνικό Πάρκο Σχοινιά – Μεγάλο Ελος

Το έλος του Σχοινιά, περιβάλλεται από τους λόφους Καρούμπαλο, Πούντα και Δρακονέρα. Διαχωρίζεται από τη θάλασσα με μία ζώνη από χαμηλές αμμώδεις παράκτιες

θίνες, σταθεροποιημένες με βλάστηση. Αποστραγγίζεται από ένα σύστημα φυσικών

καναλιών

Κατά την περίοδο των ολυμπιακών αγώνων του 2004 κατασκευάστηκαν μαζί με το

ολυμπιακό κωπηλατοδρόμιο και έργα υποδομής, αποχέτευσης και διαχείρισης των ομβρίων

υδάτων. Η λεωφόρος Σχοινιά αναβαθμίστηκε εκείνη την περίοδο με κατά μήκος αποστραγγιστική τάφρο που διοχετεύει τα όμβρια ύδατα στο μεγάλο έλος και από εκεί στην θάλασσα. (“Κινδυνεύει ο Μαραθώνας από πλημμύρες;,” 2017) Παρόλα αυτά φαίνεται ότι τα προβλήματα πλημμυρών από τα ρέματα της Μυρτιάς έχουν ενταθεί τα τελευταία έξι χρόνια, πιθανότατα λόγω της πρόσφατης ανάπτυξης κατοικιών στους οικισμούς Κάτω Σούλι και Αύρα, και της δημιουργίας οδικών δικτύων και άλλων δημοσίων έργων, χωρίς κατάλληλη

αποχέτευση. Τα ρέματα της Μυρτιάς τροφοδοτούν από τα βόρια την περιοχή του μεγάλου έλους, ενώ λόγω της μικρής κλίσης (κάτω του 2%) η ταχύτητα απομάκρυνσης του νερού μειώνεται σημαντικά. (Diakakis, 2010)

Σύμφωνα με τη μελέτη του 2020 της Γενικής Γραμματείας Υδάτων, το έλος τουΣχοινιά

είναι πιθανό να επιφορτιστεί με υδάτινο φορτίο λόγω πλημμυρικών φαινομένων από το ρέμα της Οινόης στα ανατολικά. Η πιθανότητα πλημμύρας αυξάνει από χρονικόορίζοντα 100 χρόνων και μετά. Σύμφωνα με την ίδια μελέτη μοντελοποίησης, κατά την περίοδο Τ=50 χρόνια, η πλημμύρα φαίνεται να ξεφεύγει σε μικρό βαθμό των ορίων της κοίτης του ρέματος

και να πλήττει το πεδινό τμήμα του Μαραθώνα. Πιο έντονες πλημμύρες παρατηρούνται

κατά μήκος του παραλιακού τμήματος του Μαραθώνα λόγω του πεδινού χαρακτήρα

Δυσμενέστερη είναι η εικόνα στην περίοδο Τ=100 χρόνια όπου η πλημμύρα επηρεάζει τον οικισμό του Μαραθώνα σε σημαντικό βαθμό ενώ το πεδινό τμήμα ανάμεσα στη Λεωφόρο Μαραθώνος και στη Λεωφόρο Σουλίου πλημμυρίζει σε μεγάλο ποσοστό. Το φαινόμενο είναι ακόμα πιο έντονο στη δυσμενέστερη χρονικά περίοδο Τ=1000 χρόνια, καθώς επηρεάζεται

μεγαλύτερο μέρος του Μαραθώνα, ενώ παραλιακά πλημμυρίζει ολόκληρο το κομμάτι ανάμεσα στη Λ. Μαραθώνος και τη Λ. Σουλίου, επηρεάζοντας τον Άγιο Παντελεήμονα, ενώ ανατολικά φτάνει μέχρι το Εθνικό Πάρκο Σχοινιά καλύπτοντας πλήρως την περιοχή. (Ειδική

Γραμματεία Υδάτων, 2020)

Από τα παραπάνω συμπεραίνουμε ότι η περιοχή του Σχοινιά δέχεται σημαντικές

ποσότητες ομβρίων υδάτων κυρίως από τα βόρια με τροφοδότηση από τα ρέματα της

λεκάνης της Μυρτιάς. Η επιδείνωση των πλημμυρικών φαινομένων λόγω κακής διαχείρισης

των ρεμάτων και κλιματικής αλλαγής συνεπάγεται μεγαλύτερες εισροές νερού στο μέλλον

και από τα δυτικά (ρέματα Οινόης). Το γεγονός αυτό μπορεί να επηρεάσει το υδάτινο

οικοσύστημα του έλους του Σχοινιά καθώς και του δάσους κουκουναριάς, διαταράσσοντας

την ισορροπία τους.

Οινόη - Πύθιο

Η ευρύτερη περιοχή της Οινόης και του Μαραθώνα έχει δεχθεί πολλές πλημμύρες

λόγω τηςέντονης γεωμορφολογίας με ήπιες ώς έντονεςκλίσεις, που δημιουργούν φαράγγια, χειμάρρους (Χάραδρος) και μικρότερα ρέματα. Με την ολοκλήρωση του φράγματος του

Μαραθώνα το 1929 ανακουφίστηκαν σημαντικά οι περιοχές της Οινόης, ο οικισμός του

Μαραθώνα αλλά και η πεδιάδα προς τα ανατολικά. Το φράγμα κατασκευάστηκε με στόχο

την κάλυψη των αναγκών ύδρευσης της πόλης των Αθηνών αλλά και την ανάσχεση και

διαχείριση των υδάτων του χειμάρρου Χάραδρου από τα βορειοδυτικά. (“Κινδυνεύει ο

Μαραθώνας από πλημμύρες;,” 2017)

Το ρέμα της Οινόης διασχίζει τμήμα του σημερινού οικισμού του Μαραθώνα. Η

αστική ανάπτυξη της περιοχής έχει δημιουργήσει σειρά προβλημάτων που αφορούν την

κακή διαχείριση του ρέματος. Αποτελούν χρόνιες κακές πρακτικές που περιορίζουν την

φέρουσα ικανότητα του ρέματος σε νερό και δημιουργούν προϋποθέσεις πλημμύρας του

οικισμού. Ανατολικότερα, η πεδιάδα του Μαραθώνα διασχίζεται από την κοίτη του ρέματος

της Οινόης, όπου μετά το ύψους της Λεωφόρου Σουλίου διακλαδίζεται στα ρέματα Σέχρι και

Καινούργιου. Το ρέμα Καινούργιου αποτελεί τη σημερινή κοίτη προς τη θάλασσα ενώ το

ρέμα Σέχρη είναι η παλιά και ανενεργή πλέον κοίτη του ποταμού.

Σημαντικές ιστορικές πλημμύρες έχουν καταγραφεί στην περιοχή όπως αυτές στις 12/11/1987, 25/02/1988, 14/01/2001, 03/11/2001, 24/01/2003, 23/11/2005. Με βάση τη μελέτη του 2020 της Γενικής Γραμματείας Υδάτων, τα αποτελέσματα της μοντελοποίησης για

περίοδο επαναφοράς Τ=50 χρόνια που αφορούν το τμήμα του ρέματος Οινόης από την τεχνητή λίμνη Μαραθώνα μέχρι τη συμβολή με τα ρέματα Στραβαετού και Αγίας Τριάδος, η πλημμύρα περιορίζεται εντός της κοίτης λόγω των μικρών παροχών. Παρόμοια εικόνα εμφανίζεται και για περίοδο επαναφοράς Τ=100 χρόνια, με την πλημμύρα να ξεφεύγει λίγο

των ορίων της κοίτης μόνο στο ρέμα Αγίας Τριάδος, επηρεάζοντας σε μικρό βαθμό το Μαραθώνα. Η πλημμυρική εικόνα επιδεινώνεται στην περίοδο Τ=1000 χρόνια στο τμήμα του

ρέματος Οινόης με τη συμβολή με τα ρέματα Αγ. Τριάδος και Σραβαετός, με αποτέλεσμα να πλημμυρίζει ο οικισμός του Μαραθώνα σε ποσοστό περίπου 50% (Ειδική Γραμματεία

Υδάτων, 2020)

Ο αρχαιολογικός χώρος του Πυθίου Απόλλωνα στην Οινόη, βρίσκεται σε πλάτωμα με μικρή κλίση. Στην περιοχή υπάρχουν επίσης σημαντικά μνημεία πολιτισμού όπως ο μεσαιωνικός πύργος ανατολικά, η εκκλησία των Αγίων Αποστόλων και βορειότερα το σπήλαιο του Πανός. Η περιοχή αποτελεί διαπλάτυνση της κοίτης του ρέματος της Οινόης που την διατρέχει κατά μήκος, ενώ συνεχίζει, διασχίζοντας προς τα δυτικά τον οικισμό του Μαραθώνα. Η ύπαρξη του ρέματος σε συνδυασμό με την ήπια κλίση δημιουργούν

πλημμυρικά φαινόμενα στο ιερό. Από έρευνα πεδίου παρατηρήθηκε σημαντική αύξηση των υδάτων και κατάκλιση του χώρου του ιερού κατά τη χειμερινή περίοδο. (Εικόνα 12) Κατά την

καλοκαιρινή περίοδο η στάθμη των υδάτων υποχωρεί σημαντικά, χωρίς να επέρχεται όμως

πλήρης αποστράγγιση, με αποτέλεσμα τη δημιουργία μικρού έλους.

Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι ο κίνδυνος πλημμύρας είναι υπαρκτός στην περιοχή του

ιερού της Οινόης, ενός χώρου πολιτισμού που χρήζει σχεδιασμού και σωστής διαχείρισης

για την ανάδειξή του.

Εικόνα 12: Αριστερά: Ιερό του Πυθίου Απόλλωνα στην Οινόη την καλοκαιρινή περίοδο του 2015. (Πηγή: https://www.geotzan.com/treasures-of-eastern-attica)

Δεξιά: Πλημμύρα από όμβρια ύδατα εντός του ιερού τον Χειμώνα - Δεκέμβρης 2017 (Πηγή: http://historicmarathoncommunity.blogspot.com/2017/12/blog-post_12.html)

Η περιοχή του αρχαιολογικού χώρου του Ραμνούντα δεν κινδυνεύει από πλημμύρες λόγω του λοφώδους τοπογραφικού ανάγλυφου. Στην περιοχή του ρέματος Χώνη, που βρίσκεται στους πρόποδες του λόφου του Ραμνόντα, δεν έχουν σημειωθεί σημαντικές ιστορικές πλημμύρες. Το ρέμα αποτελεί τμήμα της φυσικής αποστραγγιστικής διόδου για τη λεκάνη της Μυρτιάς.

Σύμφωνα με τη μελέτη της Ειδικής Γραμματείας Υδάτων του 2020, από τα αποτελέσματα της μοντελοποίησης προκύπτει πως σε όλες τις περιόδους επαναφοράς (για Τ=50, 100, 1000 έτη) δεν εμφανίζονται φαινόμενα πλημμύρας καθώς η πλημμυρική κατάκλιση περιορίζεται εντός της ευρύτερης κοίτης του ρέματος. Αυτό αποδίδεται κυρίως

στη γεωμορφολογία της περιοχής με το ρέμα να ακολουθεί πολλούς μαιανδρισμούς ώστε να μειώνεται η ταχύτητα ροής και να αυξάνεται η απορρόφηση των ομβρίων. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να μην επηρεάζεται ο αρχαιολογικός χώρος του Ραμνούντα (Ειδική Γραμματεία Υδάτων, 2020) (Σχέδιο διαχειρισης πλημμυρας 2020 σελ 83)

Ραμνούντας

Νέα Μάκρη – Μπρέξιζα

Η μελέτη της Ειδικής Γραμματείας Υδάτων, χαρακτηρίζει την πεδινή περιοχή της Νέας

Μάκρης ως ζώνη δυνητικά υψηλού κινδύνου πλημμύρας. Επίσης, σύμφωνα με μελέτη του

ΕΚΠΑ, τα 3/4 των πλημμυρών συμβαίνουν τους μήνες από τονΣεπτέμβριο έωςτονΝοέμβριο, ενώ συνεχίζουν με μικρότερη συχνότητα έως τον Ιανουάριο. (Εθνος, 2019) Επιπρόσθετα, στην περιοχή της Μπρέξιζας επικρατούν χαμηλές ταχύτητες ροής του νερού σε περίπτωση

πλημμύρας, λόγω της μικρής κλίσης κάτω του 2%. (Diakakis, 2010) Η συσσώρευση

υδραυλικού φορτίου στην πεδιάδα της Νέας Μάκρης καθώς και η μικρή κλίση του

ανάγλυφου, δημιουργούν τις ελώδεις συνθήκες στην περιοχή.

Από την άλλη μεριά η αστικοποίηση και η ανθρώπινη παρέμβαση έχουν επηρεάσει

σημαντικά την υδρολογία της περιοχής. Τα πλημμυρικά φαινόμενα έχουν ενταθεί τα

τελευταία χρόνια μέσω του αποκλεισμού των φυσικών οδών αποστράγγισης των ομβρίων

προς τη θάλασσα και της μείωσης της ικανότητας ροής των ρεμάτων (Diakakis, 2010)

Εικόνα 13: Συγκέντρωση ομβρίων υδάτων εντός του ιερού των Αιγυπτίων Θεών στην Μπρέξιζα στις 4 Δεκεμβρίου 2021. (Προσωπικό Αρχείο)

Τα αίτια εμφάνισης και οι μηχανισμοί πλημμύρας είναι παρόμοια και στα υπόλοιπα

ρέματα της περιοχής Νέας Μάκρης – Μαραθώνα όπως για παράδειγμα στο Καινούργιο

Ρέμα, Μακεδονομάχου ή Ροκφέλερ (θέση Μπρέξιζα), Ρούμελης, Βαζάνα (Νέας Μάρκης).

Πολλά από αυτά τα ρέματα εκβάλλουν στη θάλασσα μέσω κλειστών αγωγών ή μέσα από

δαιδαλώδεις διαδρομές οι οποίες διασχίζουν κήπους, αυλές και σπίτια της παράκτιας ζώνης.

Οι αυθαιρεσίες στα ρέματα, όπως επιχωματώσεις, απορρίψεις μπαζών, (Εικόνα 14) αυθαίρετων καταλήψεων και άλλων ανεξέλεγκτων παρεμβάσεων προκαλούν πλημμύρες σε περιόδους έντονης βροχόπτωσης. (Σχέδιο διαχειρισης πλημμυρας 2020 σελ 83)

Σύμφωνα με τη μελέτη της Ειδικής Γραμματείας Υδάτων το 2020 και με βάση τα

αποτελέσματα της μοντελοποίησης προκύπτουν έντονα πλημμυρικά φαινόμενα λόγω του

πεδινού χαρακτήρα της περιοχής και των πολλών ανθρώπινων επεμβάσεων Για περίοδο

επαναφοράς Τ= 50 και 100 έτη επηρεάζονται στο σύνολό τους σχεδόν οι περιοχές Βρανάς

και Άγιος Παντελεήμων, ιδιαίτερα στο παραλιακό κομμάτι, καθώς και η λεωφόρος

Μαραθώνος. Επιπλέον για περίοδο επαναφοράς Τ=1000 χρόνια όπου η εικόνα είναι πιο

δυσμενής εμφανίζονται μεγαλύτερα βάθη ροής και μεγαλύτερες εκτάσεις πλημμύρας με αποτέλεσμα να επηρεάζεται ο αρχαιολογικός χώρος του Μαραθώνα και η περιοχή της

πρώην Αμερικανικης Βάσης στη θέση Μπρέξιζα. (Ειδική Γραμματεία Υδάτων, 2020) (Σχεδιο

διαχειρισης πλημμυρας 2020 σελ 83)

Λιγότερο δυσοίωνα φαίνονται τα αποτελέσματα της ίδιας μελέτης που αφορούν το

ρέμα στην Νέα Μάκρη στην περιοχή του Ζούμπερη. Με βάση τα αποτελέσματα της

μοντελοποίησης στις περιόδους επαναφοράς Τ=50 και Τ=100 χρόνια δεν προκύπτουν

πλημμυρικά φαινόμενα, καθώς η πλημμυρική κατάκλιση περιορίζεται εντός της κοίτης του

ρέματος λόγω των μικρών παροχών. Το ρέμα διασχίζει τη δομημένη περιοχή στο Ζούμπερι, αλλά δε φαίνεται να την επηρεάζει εκτός από την περίοδο Τ=1000 χρόνια όπου η πλημμύρα

φαίνεται ότι ξεπερνάει τα όρια της κοίτης λόγω χαμηλότερων υψομέτρων στο ύψος περίπου

του κοιμητηρίου της Νέας Μάκρης (Ειδική Γραμματεία Υδάτων, 2020) (Σχεδιο διαχειρισης

πλημμυρας 2020 σελ 83)

Εικόνα 14: Πλημμύρα μετά από ήπια βροχόπτωση σε οδό εντός του αρχαιολογικού

χώρου (μικρό έλος) της Μπρέξιζας (πρώην Αμερικάνικη βάση) στις 4 Δεκεμβρίου 2021. Η

τοπογραφία του έλους έχει αλλοιωθεί σημαντικά μετά την εναπόθεση μπαζών

εκατέρωθεν της οδού, με αποτέλεσμα τη συγκέντρωση νερού στην κατώτερη στάθμη

όπου βρίσκεται η οδός. (Προσωπικό Αρχείο)

Επίσης αξίζει να αναφερθεί ότι το 2022 εγκρίθηκε σειρά αντιπλημμυρικών έργων που

περιλαμβάνουν εργασίες αντιπλημμυρικής προστασίας με οριοθετήσεις και διευθετήσεις

ρεμάτων. Ειδικότερα τα έργα αφορούν στην κατασκευή 8 συλλεκτήρων σε 7 υδατορέματα

στην περιοχή Ν. Μάκρης, μεταξύ του οικισμού Αγ. Ανδρέα και της πρώην Αμερικάνικης

βάσης στη θέση Μπρέξιζα. Το συγκεκριμένο έργο εντάσσεται στο πλαίσιο ενός ευρύτερου

προγράμματος 10 αντιπλημμυρικών έργων για τη θωράκιση ευάλωτων περιοχών.

(Καραγιάννης, 2022) Η αξιολόγηση των αντιπλημμυρικών έργων κρίνεται απαραίτητη στο

μέλλον.

Όσον αφορά το ιστορικό των πλημμύρων, η Νέα Μάκρη έχει πληγεί από πλημμυρικά

φαινόμενα κατά το παρελθόν. Στην πεδινή περιοχή σχηματίζεται δίκτυο ρεμάτων που

δέχεται τα όμβρια ύδατα από την λεκάνη της Ραπεντώσας που βρίσκεται δυτικότερα, στα

ορεινά του Πεντελικού όρους. Το φράγμα της Ραπεντώσας μελετήθηκε και κατασκευάστηκε

στις αρχές του 2000 από την ΕΥΔΑΠ με στόχο την ανάσχεση του ομώνυμου ρέματος και την

προστασία της παραλίας της Νέας Μάκρης και του Μαραθώνα. (“Κινδυνεύει ο Μαραθώνας

από πλημμύρες;,” 2017)

Εικόνα 15: Χάρτης καταγραφής των κυριότερων πλημμυρικών

φαινομένων για τη Δ.Ε Νέας Μάκρης την περίοδο 2000-2020 (Skilodimou et al., 2021)

Παρόλα αυτά έχουν καταγραφεί 9 περιστατικά πλημμύρων (Εικόνα 15) από την

κατασκευή του φράγματος (διάστημα 2000-2020) με σημαντικότερα εκείνα του 2012 και του 2020. (Skilodimou et al., 2021) Στις 31 Δεκεμβρίου του 2012 το ύψος της βροχής ξεπέρασε τα

100 χιλιοστά νερού μέσα σε λίγες ώρες, που αντιστοιχούσε σε βροχοπτώσεις 20 ημερών. Στο

επίκεντρο της κακοκαιρίας βρέθηκαν κυρίως οι περιοχές Λυκόβρυση, Ριζούπολη, Νέα

Μάκρη, Κηφισιά και Αγιος Στέφανος. (ΤαΝεα, 2012) Πιο πρόσφατα, στις 14 Δεκεμβρίου 2020

η κακοκαιρία έπληξε ξανά τη Νέα Μάκρη με σοβαρά προβλήματα πλημμύρων και πτώσης

δένδρων σε περιοχές όπως ο Αγιος Ανδρέας και το Ζούμπερι. Επίσης πολλά σημεία της

παραλιακής οδού που ενώνει

Η Σκυλοδήμου και συνεργάτες το 2021 προτείνει μια

μέθοδο χωρικού υπολογισμού

των περιοχών εντός της Νέας Μάκρης που είναι επιρρεπείς σε πλημμύρα. Για τη

μοντελοποίηση υπολογίστηκαν ζώνες ανάσχεσης (buffer zones) γύρω από τα ρέματα σε αποστάσεις 50, 100, 200 και 400 μέτρα. (Εικόνα 16) Το μεγαλύτερο τμήμα της Νέας Μάκρης χαρακτηρίζεται από υπέδαφος με πολύ μικρή υδραυλική διαπερατότητα και με αστική χρήση. Εδαφικοί παράγοντες και χρήσεις γης λήφθηκαν υπόψιν κατά τη μοντελοποίηση. Τα

αποτελέσματα δείχνουν ότι η κλίση του εδάφους, το υπέδαφος και η χρήσεις γης είναι καθοριστικοί παράγοντες για την εκτίμηση του κινδύνου πλημμύρας. (Εικόνα 17) Οι

απότομες κλίσεις συμβάλλουν στην γρήγορη απορροή και την αύξηση της ταχύτητας του

νερού ενώ οι περιοχές με ήπιες κλίσεις και μη διαπερατό υπέδαφος είναι πιο επιρρεπείς σε

πλημμύρες. (Skilodimou et al., 2021)

Εικόνα 17: Χάρτες εκτίμησης της υδραυλικής διαπερατότητας σε σχέση με το υπέδαφος (αριστερά) και τη χρήση γής (δεξιά) για την Δ.Ε. Νέας Μάκρης και τις γειτονικές περιοχές.

(Skilodimou et al., 2021)

Η χωρική ανάλυση των αποτελεσμάτων μετά την μοντελοποίηση απεικονίζεται σε

χάρτη εκτίμησης της επικινδυνότητας πλημμύρας για την περιοχή της Νέας Μάκρης. (Εικόνα

18) Οι περιοχές με πολύ υψηλό και υψηλό κίνδυνο πλημμύρας εντοπίζονται κυρίως στα

πεδινά και ιδιαίτερα στα ανατολικά και νότια τμήματα της περιοχής μελέτης. Η ζώνη μέτριου

κινδύνου κατανέμεται κυρίως στο κεντρικό τμήμα και στο ανατολικό και νότιο τμήμα του χάρτη. Στα βόρεια και δυτικά τμήματα της περιοχής μελέτης, πολλές τοποθεσίες βρίσκονται

σε περιοχές χαμηλού και πολύ χαμηλού κινδύνου. (Skilodimou et al., 2021) Επίσης τα αποτελέσματα δείχνουν ότι στις παραπάνω περιοχές που χαρακτηρίζονται ευάλωτες, έχουν καταγραφεί σημαντικές πλημμύρες κατά το παρελθόν.

Εικόνα 18: Αποτελέσματα μοντελοποίησης σε χάρτη. Αποτυπώνονται οι πιο ευάλωτες περιοχές στον κίνδυνο πλημμυρικών φαινομένων για την Δ.Ε. Νέας Μάκρης και τις γειτονικές περιοχές.

(Skilodimou et al., 2021)

Η περιοχή της Νέας Μάκρης έχει μεγάλη πληθυσμιακή πυκνότητα που αναπτύσσεται

στο μεγαλύτερη τμήμα της παράκτιας πεδινής περιοχής της, με πάνω από το μισό να καταλαμβάνεται από αστικές και καμένες εκτάσεις. Ως εκ τούτου, ακόμη και μικρές πυρκαγιές μπορεί να γίνουν επικίνδυνες, αφού καθιστούν αυτές τις περιοχές ευάλωτες σε πλημμύρες.

Τα ευρήματα έδειξαν ότι η συντριπτική πλειονότητα των πλημμυρών με ποσοστό σχεδόν 90%, εντοπίστηκαν εντός των ορίων των ζωνών υψηλού και πολύ υψηλού κινδύνου. (Skilodimou et al., 2021) Επίσης μετά από σύγκριση του υφιστάμενου αστικού ιστού και του

οδικού δικτύου με τις ευάλωτες περιοχές από το χάρτη επικινδυνότητας πλημμύρας, διαπιστώνεται ότι η συντριπτική πλειονότητα (77%) του αστικού ιστού και το 50% του μήκους του οδικού δικτύου βρίσκονται εντός ορίων των ζωνών υψηλού και πολύ υψηλού κινδύνου. (Skilodimou et al., 2021) Αυτό επιβεβαιώνει την ανεξέλεγκτη αστικοποίηση της περιοχής κατά το παρελθόν, χωρίς σχεδιασμό ακόμη και εντός ευάλωτων σε πλημμύρες περιοχών. Τέλος η περιοχή της Μπρέξιζας χαρακτηρίζεται από την συγκεκριμένη έρευνα, περιοχή πολύ υψηλού κινδύνου σε πλημμυρικά φαινόμενα από χερσαία υδατορέματα.

Συμπεράσματα

Από τα παραπάνω συμπεραίνουμε για τις περιοχές μελέτης ότι υψηλή πιθανότητα

εκδήλωσης πλημμύρας έχουν τα ελώδη οικοσυστήματα του Σχοινιά και της Μπρέξιζας αφού αποτελούν ενεργές λεκάνες συλλογής και αποστράγγισης. Επίσης η περιοχή του αρχαιολογικού χώρου του Πυθίου Απόλλωνα στην Οινόη αν και ημιορεινή, αποτελεί σημείο

διαπλάτυνσης του ομώνυμου ρέματος. Αυτό συνεπάγεται αυξημένη πιθανότητα

πλημμυρικών φαινομένων. Αντίθετα η περιοχή του αρχαιολογικού χώρου του Ραμνούντα

δεν φαίνεται να απειλείται από πλημμυρικά φαινόμενα λόγω της λοφόδους τοπογραφίας.

(Ειδική Γραμματεία Υδάτων, 2020) Τα αποτελέσματα που αφορούν τον κίνδυνο εκδήλωσης

πλημμύρας για τις τέσσερις περιοχές μελέτης παρουσιάζονται σε συγκριτικό πίνακα στο παράρτημα. (Παράρτημα Πίνακας 11)

Οσον αφορά τη μεγάλη κλίμακα, οι τρείς λεκάνες συλλογής στα ορεινά του δήμου Μαραθώνα (Ραπεντώσα, Χάραδρος, Μυρτιά) έχουν δημιουργήσει σοβαρά πλημμυρικά

φαινόμενα στο παρελθόν, με τις πεδινές περιοχές να έχουν υποστεί τις περισσότερες

καταστροφές. Από τις ιστορικές καταγραφές ο χείμαρος της Ραπεντώσας είναι ο πιο επικίνδυνος εκ των τριών που μελετήθηκαν. (Diakakis, 2010) Οι τοποθεσίες όπου καταγράφηκαν περισσότερες ζημιές είναι τα Πατητήρια, το Τσέπι, ο Τύμβος και ο Άγιος Γεώργιος. Αυτές οι περιοχές παρουσιάζουν μεγαλύτερη πιθανότητα να πληγούν από

πλημμύρες στο μέλλον. Η ανθρώπινη δραστηριότητα που συναντάται πολλές φορές εντός της πορείας των ρεμάτων (Πατητήρια, Κάτω Σούλι, Μαραθώνας, Νέα Μάκρη, Τσέπι) εμποδίζει τις τοπικές υδρολογικές διεργασίες σε βαθμό που αυξάνεται η πιθανότητα υπερχείλισης. Επίσης η εκτεταμένη οικιστική ανάπτυξη κατά μήκος της ακτής και γύρω από τα ελώδη οικοσυστήματα υποβαθμίζουν τις φυσικές διεργασίες αποστράγγισης. (Skilodimou et al., 2021)

Οι επιπτώσεις των πλημυρών στο περιβάλλον, τη χλωρίδα και την πανίδα, μπορεί να

γίνουν σημαντικές, ενώ εξαρτώνται από τη σφοδρότητα του φαινομένου και τους μηχανισμούς αφομοίωσης του κινδύνου και επαναφοράς των λειτουργιών του οικοσυστήματος. Βέβαια τα υδάτινα οικοσυστήματα καθίστανται πιο ανθεκτικά σε φαινόμενα πλημμύρας απ’ ότι τα ξηροθερμικά. Παρόλα αυτά η αλατότητα του νερού

αποτελεί σημαντικό κίνδυνο, αφού σε περίπτωση πλημμύρας από τη θάλασσα μπορεί να παρατηρηθεί ανάμειξη του γλυκού νερού των χερσαίων οικοσυστημάτων με υφάλμυρο.

Αυτό μπορεί να προκαλέσει δυναμικές αλλαγές στην χλωρίδα αλλά και την πανίδα, με σημαντική αλλοίωση των χαρακτηριστικών και των λειτουργιών του οικοσυστήματος, προς

όφελος ειδών που αντέχουν στην αλατότητα. Τέτοιου είδους απειλή είναι πιθανή για τα οικοσυστήματα της παράκτιας ζώνης του δήμου Μαραθώνα.

Όσον αφορά την υλική πολιτιστική κληρονομιά, τα πλημμυρικά φαινόμενα μπορεί

κατ’ αρχήν να προκαλέσουν δομικές αλλαγές στην κατασκευή λόγω των δυναμικών

φορτίσεων από την ορμή του νερού και να οδηγήσουν στην κατάρρευση της κατασκευής.

Επίσης ο κορεσμός του εδάφους με νερό σε συνδυασμό με την ορμή του μπορεί να

προκαλέσουν αστοχία στη θεμελίωση της κατασκευής. Παράλληλα, η αντοχή των υλικών

στην έκθεση και επαφή με το νερό εξαρτάται από τη φύση τους, με πιο ευάλωτα τα υλικά

οργανικής προέλευσης. Όσον αφορά τα ανόργανα υλικά και συγκεκριμένα τον λίθο, η παρατεταμένη επαφή τους με το νερό μπορεί να προκαλέσει βρωμιά, λεκέδες, κρυστάλλωση

αλάτων, απώλεια αυλακώσεων και κονιάματος. Επίσης στον οπτό πηλό και τα κεραμικά

στοιχεία δημιουργείται πατίνα από τα άλατα, αποχρωματισμός, λεκέδες και ρωγμές.

(Κοντοπούλου, 2021) Τέτοια συμπτώματα είναι δυνατόν να βρεθούν στην ύλη κατά τη

συντήρηση των αρχαιολογικών χώρων της Μπρέξιζας και της Οινόης, οι οποίοι βρίσκονται

σε άμεση σχέση με τα όμβρια ύδατα.

Ενα σημαντικό βήμα προς τη λύση του προβλήματος των πλημμύρων θα ήταν η πολιτική μείωσης της ανθρώπινης παρέμβασης σε περιοχές με φυσικές υδρολογικές διεργασίες. Αυτό περιλαμβάνει φυσικά τη σταδιακή απομάκρυνση των εντατικών

ανθρώπινων δραστηριοτήτων από την ενεργό πλημμυρική ζώνη και την αλλαγή τους σε πιο

ήπιες και συμβατές ώστε να μην επηρεάζουν αρνητικά τις υδρολογικές διεργασίες. Εν τω

μεταξύ, η εμμονή σε μια στρατηγική ανάπτυξης αντιπλημμυρικής άμυνας αποδεικνύεται

ανεπαρκής όπως στην περίπτωση του Νοέμβρη του 2005 στον Μαραθώνα. (Diakakis, 2010)

Τέλος, θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι τα πλημμυρικά φαινόμενα υπόκεινται σε

φυσικές και ανθρωπογενείς αλλαγές και ως εκ τούτου τα αποτελέσματα κάθε έρευνας δεν

πρέπει να θεωρούνται δεδομένα, αφού είναι απαραίτητη η αναθεώρησή τους κάθε φορά

που είναι διαθέσιμη νέα γνώση. (Diakakis, 2010)

Ανοδος Στάθμης της Θάλασσας - Διάβρωση Ακτών

Γενικά

Από την αρχαιότητα μέχρι τις μέρες μας, οι παράλιες περιοχές αποτελούν πόλο έλξης

της ανθρώπινης δραστηριότητας, συμβάλλοντας στην οικονομική, κοινωνική και πολιτιστική

άνθηση. Παράλληλα είναι τόποι μεγάλης περιβαλλοντικής αξίας και σύνδεσης των χερσαίων με τα υδάτινα οικοσυστήματα. Σημαντική φυσική λειτουργία των ακτών είναι η απορρόφηση της ενέργειας των κυμάτων από την θάλασσα και η προστασία των παράκτιων ζωνών. Είναι λοιπόν άμεσα εκτεθειμένες στις περιβαλλοντικές συνθήκες, την κλιματική αλλαγή αλλά και τις ανθρώπινες επεμβάσεις. (Παπαθανασοπούλου, 2021) Για την κατανόηση των

φαινομένων είναι αναγκαία η παράθεση των παρακάτω βασικών ορισμών. (Ειδική Γραμματεία Υδάτων, 2014)

Μετεωρολογική παλίρροια είναι η σημαντική άνοδος της στάθμης της θάλασσας που

προκαλείται από τις δυνάμεις ανέμου και πίεσης ενός βαρομετρικού χαμηλού ή μιας έντονης καταιγίδας.

Ανύψωση της Μέσης Στάθμης Θάλασσας νοείται η μέση ανύψωση που προκαλείται λόγω της θραύσης των κυμάτων κατά την πρόσπτωσή τους στις ακτές. Επηρεάζεται από κλιματικές

συνιστώσες όπως είναι η τήξη πάγων Γροιλανδίας και Ανταρκτικής, η τήξη πάγων ξηράς, η

θερμική διαστολή θαλάσσιου νερού.

Η αναρρίχηση των κυματισμών (runup) στην ακτή εξαρτάται από την φύση και την κλίση

του πυθμένα, ενώ υπολογίζεται συνήθως για παράκτιες κατασκευές όπως μώλοι, αναχώματα προστασίας κλπ.

Οι άνεμοι αποτελούν την κινητήριο δύναμη για την μετεωρολογική παλίρροια και το

μέγεθος των κυματισμών, που επηρεάζει τόσο την ανύψωση της μέσης στάθμης θαλάσσης

όσο και την αναρρίχηση των κυματισμών στην ακτή.

Η μετεωρολογική παλίρροια μπορεί να εμφανιστεί παράλληλα με την ανύψωση της

μέσης στάθμης θάλασσας λόγω κυματισμών, δεδομένου ότι τα φαινόμενα αυτά οφείλονται

σε παρόμοια αίτια. Έτσι, οι ανυψώσεις της στάθμης λόγω των δύο αυτών φαινομένων

μπορεί να αθροιστούν ανά διεύθυνση ανέμου. Επίσης, τα φαινόμενα αυτά διαρκούν επί

αρκετές ώρες, οπότε σε αυτά μπορεί να αθροιστεί και η αστρονομική παλίρροια (που έχει

περίοδο 12 ωρών). Με βάση τα παραπάνω, η συνολική ανύψωση της στάθμης θάλασσας

μπορεί να εκτιμηθεί ως το άθροισμα ανυψώσεων από αστρονομική και μετεωρολογική

πλημμύρα και από την ανύψωση της μέσης στάθμης θάλασσας. (Ειδική Γραμματεία Υδάτων, 2014)

Άνοδος στάθμης θάλασσας – Παράκτιες πλημμύρες

Παρότι οι παράκτιες πλημμύρες αποτελούν φυσική διαδικασία, τα τελευταία χρόνια

παρατηρείται αύξηση τόσο στη συχνότητα, όσο και στην έντασή τους. Κύριο λόγο έχει η

κλιματική αλλαγή, με συνακόλουθα την άνοδο της στάθμης της θάλασσας, την αύξηση των φαινομένων κυμάτων καταιγίδας και μετεωρολογικής παλίρροιας, αλλά και η ανθρώπινη

δραστηριότητα, όπως η κατασκευή έργων προστασίας ακτών, η εξόρυξη νερού στην

παράκτια ζώνη κλπ (Χονδρογιάννης, 2019) Οι πλημμύρες από την θάλασσα οφείλονται

κυρίως στην αστρονομική και μετεωρολογική παλίρροια, την ανύψωση της μέσης στάθμης

θαλάσσης λόγω κυματισμών και την αναρρίχηση των κυματισμών στην ακτή (Ειδική

Γραμματεία Υδάτων, 2014) Επίσης τα έντονα καιρικά φαινόμενα όπως ισχυροί άνεμοι που συχνά συνοδεύονται από μεγάλο ύψος κύματος και ισχυρές βροχοπτώσεις, μπορούν να εντείνουν το πρόβλημα των παράκτιων πλημμύρων.

Οι επιστήμονες του ∆ιακυβερνητικού Πάνελ του ΟΗΕ για την Κλιματική Αλλαγή (IPCC)

εκτίμησαν στην πρόσφατη έκθεσή τους, πως μέσαστον21ο αιώναη μέσηπαγκόσμια στάθμη της θάλασσας θα ανέβει κατά 20 έως 80 εκατοστά με πιθανότερη τιμή τα 45 εκατοστά.

Βέβαια πολλοί ερευνητές έχουν χαρακτηρίσει πολύ συντηρητικές τις προβλέψεις του IPCC, ισχυριζόμενοι πως η μέση παγκόσμια άνοδος της στάθμης της θάλασσας θα φτάσει το 1,5 μέτρο μέσα στον αιώνα μας. (Παπαθανασοπούλου, 2021)

Εικόνα 19: Ρυθμός διακύμανσης της στάθμης της θάλασσας στην Μεσόγειο και στη χώρα μας κατά την χρονική περίοδο 1999 έως 2006. (Πηγή: UNEP/MAP – Barcelona Convention, Athens, 2012)

Για την Ελλάδα, η περιοχή του Αιγαίου πελάγους χαρακτηρίζεται οι πιο κρίσιμη όσον

αφορά την άνοδο της στάθμης της θάλασσας και κατ’ επέκταση στην εκδήλωση

πλημμυρικών φαινομένων από την θάλασσα. (Εικόνα 19) Η μέγιστη αύξηση της στάθμης της

θάλασσας καταγράφηκε στην Ανατολική Μεσόγειο και συγκεκριμένα σε όλες τις παράκτιες

περιοχές και νησιά του Αιγαίου πελάγους, καθώς επίσης και στη Κρήτη. Σε αυτές τις περιοχές

ο ρυθμός διακύμανσης ήταν αυξητικός και έφτασε τα δεκαπέντε χιλιοστά το έτος.

(Παπαθανασοπούλου, 2021)

Παράκτια Διάβρωση

Η διάβρωση ορίζεται γενικά ως η φυσική κίνηση των ιζημάτων της ακτογραμμής

μέσω κυμάτων και ρευμάτων και η υπεράκτια μεταφορά τους. Η μείωση της τροφοδοσίας

των ρεμάτων με φερτά υλικά (ιζήματα) στη παράκτια ζώνη καθώς και η απομάκρυνση των

φερτών υλών από τη παράκτια ζώνη από την θάλασσα, δημιουργούν ανισορροπία στο

ισοζύγιο των ιζημάτων, με αποτέλεσμα τη διάβρωση των ακτών. Η διάβρωση των ακτών

οφείλεται τόσο σε φυσικούς, όσο και σε ανθρωπογενείς παράγοντες. (Παπαθανασοπούλου, 2021)

Στους φυσικούς παράγοντες περιλαμβάνονται τα κύματα, ο άνεμος, οι παλίρροιες, τα ρεύματα κοντά στις ακτές, οι θύελλες, η άνοδος της στάθμης της θάλασσας, οι κατακόρυφες μετακινήσεις εδάφους (συμπύκνωση). Η κλιματική αλλαγή ενισχύει τις διαβρωτικές διαδικασίες των ακτών με φαινόμενα όπως η μεταβολή στη συχνότητα

εμφάνισης και έντασης των ανέμων, η δράση κυματισμών μεγάλου ύψους, η αύξηση της

στάθμης της θάλασσας, οι μεταβολές στην ένταση και συχνότητα των βροχοπτώσεων. (Χονδρογιάννης, 2019)

Στους ανθρωπογενείς παράγοντες μεγάλη σημασία έχει η έντονη οικιστική παράκτια

ανάπτυξη που έχει ως αποτέλεσμα την αλλοίωση της υδρολογίας της ευρύτερης περιοχής.

Επίσης τα έργα διαχείριση της διάβρωσης των ακτών μέσω κυματοθραυστών, εγκάρσιων και

διαμήκων προβόλων κ.α., χαρακτηρίζονται ως ‘σκληρά’, ενώ σε πολλές περιπτώσεις δεν

είχαν το επιθυμητό αποτέλεσμα προστασίας. Τα ‘σκληρά έργα’ είχαν θετικά αποτελέσματα

μόνο για ένα σύντομο χρονικό διάστημα και μόνο σε ορισμένες περιοχές. Ο κύριος λόγος

είναι οτι οι κατασκευές αυτές εμπόδιζαν τα ιζήματα και τις φερτές ύλες που τροφοδοτούσαν

τις παραλίες από τα γειτονικά ρέματα και ποτάμια, με αποτέλεσμα την αύξηση της

διάβρωσης στις περιοχές αυτές. Έτσι η αποδοτικότητα τους αποδείχθηκε περιορισμένη.

Αντιθέτως θετικά αποτελέσματα έχουν επιδείξει τα τελευταία 20 χρόνια οι ‘ήπιες

παρεμβάσεις’ όπως η αποκατάσταση των ακτών με φυσικά υλικά, η ενίσχυση παράκτιας

βλάστησης και αμμοθινών κλπ Οι παρεμβάσεις ήπιας μορφής συμβάλλουν θετικά όχι μόνο

στην προστασία της παράκτιας διάβρωσης, αλλά και σε άλλες εξίσου σημαντικές λειτουργίες

όπως την αειφορική λειτουργία του οικοσυστήματος, τον καθαρισμό του νερού, την

αναψυχή κ.α (Παπαθανασοπούλου, 2021)

Οι επιπτώσεις της διάβρωσης των ακτών αναφέρονται κυρίως στα εξής θέματα:

1. Στην μείωση του πλάτους της παράκτιας ζώνης, με άμεσα αποτελέσματα την μείωση

της δυνατότητας της παράκτιας ζώνης να παρέχει προστασία στην ενδοχώρα, άρα αύξηση του πλημμυρικού κινδύνου

2. Στη μείωση της διατιθέμενης γης.

3. Στην υπονόμευση των παράκτιων έργων προστασίας

4. Στην μείωση της καλλιεργήσιμης γης, λόγω υφαλμύρωσης.

5. Στην υφαλμύρωση υπέργειων και υπόγειων γλυκών και πόσιμων υδάτων.

6. Στην μείωση των φυσικών παραθαλάσσιων οικοσυστημάτων και αλοίωση του

φυσικού παράλιου αναγλύφου.

7. Στην απειλή υποδομών, παράκτιων έργων προστασίας, κοινωφελών δικτύων, κτιρίων

και στοιχείων πολιτισμού.

Αντιπροσωπευτικά της κατάστασης που επικρατεί στις ακτές της Ελλάδας είναι τα

στοιχεία της μελέτης Eurosion, σύμφωνα με την οποία υπολογίζεται ότι 30% των ακτών

έχουν υποστεί διάβρωση και το βασικό αίτιο είναι η ταχεία αστικοποίηση των ακτών της. Η

κακή κατάσταση της Ελληνικής παράκτιας ζώνης οφείλεται στον ελλιπή σχεδιασμό από

άγνοια των παράκτιων διεργασιών και στην κακοδιαχείριση της παράκτιας ζώνης. (Παπαθανασοπούλου, 2021)

Παράλληλα για τον Ελλαδικό χώρο, το μεγαλύτερης κλίμακας ολοκληρωμένο πρόγραμμα που καταλήγει σε εκτιμήσεις της επίδρασης της κλιματικής αλλαγής, μεταξύ άλλων και για την παράκτια ζώνη είναι το πρόγραμμα ΘΑΛΗΣ CCSEAWAVS. Σε αυτό εξετάζεται επίσης η τρωτότητα συγκεκριμένων παράκτιων περιοχών σε διάβρωση και πλημμύρα με στόχο την αντιμετώπιση θεμάτων σχεδιασμού παράκτιων και λιμενικών έργων. (Χονδρογιάννης, 2019) Εν συντομία τα βασικά από τα αποτελέσματα που προέκυψαν για την περιοχή του Αιγαίου, με βάση τα παραδοτέα του έργου και έχουν άμεσες συνέπειες σε φαινόμενα παράκτιας διάβρωσης είναι:

1. Εκτίμηση αύξησης έως 10% της ταχύτητας ανέμου στην περιοχή του Αιγαίου τους μήνες

Απρίλιο και Ιούλιο κατά την περίοδο 2051-2100.

2. Εκτίμηση ανόδου της μέσης στάθμη θάλασσας που φτάνει τα 20 cm στα τέλη του 21ου αιώνα. Η μεταβολή της μέσης στάθμης θάλασσας δεν κατανέμεται ομοιόμορφα στις θάλασσες της Ελλάδος, ενώ οι προβλέψεις θα πρέπει να προσαρμόζονται στην κάθε φορά μελετώμενη περιοχή. (Εικόνα 20)

3. Μεγιστοποίηση των ακραίων τιμών του ύψους κύματος ως το έτος 2050, σε σχέση με τις τιμές αναφοράς και σταδιακή αύξηση των τιμών κατά το διάστημα 2051-2100. Τα αποτελέσματα αφορούν το μεγαλύτερο τμήμα των περιοχών του κεντρικού και νότιου Αιγαίου.

4. Αύξηση ακραίων τιμών της μετεωρολογικής παλίρροιας για το μεσοπρόθεσμο μελλοντικό

κλίμα 2001-2050, σε σχέση με το παρόν κλίμα. Για το διάστημα 2051-2100, η εκτίμηση είναι

ότι θα υπάρξει μείωση των ακραίων τιμών μετεωρολογικής παλίρροιας, συγκρινόμενων με

τις τιμές του 2001-2050. Γενικά διαπιστώνεται τάση μείωσης των μετεωρολογικών

παλιρροιών, με ενίσχυση της έντασης των ακραίων καιρικών φαινομένων.

Εικόνα 20: Αποτελέσματα μοντέλου για την εξέλιξη της μέσης στάθμης θάλασσας. (Πηγή: Χονδρογιαννης, 2019)

Περιοχές μελέτης

Για την περιοχή του βόρειου Ευβοϊκού κόλπου όπου βρίσκεται το παράκτιο τμήμα

του δήμου Μαραθώνα δεν έχουν πραγματοποιηθεί συγκεκριμένες μελέτες για την παράκτια

διάβρωση και την άνοδο της ΜΣΘ. Παρόλα αυτά αρκετά Ευρωπαϊκά και Ελληνικά προγράμματα που συμπεριλαμβάνουν την ευρύτερη περιοχή του κεντρικού και νότιου Αιγαίου, εξάγουν σημαντικές πληροφορίες για θέματα κλιματικής αλλαγής και ανόδου της ΜΣΘ.

Το ευρωπαϊκό πρόγραμμα ESPON CLIMATE 2013 «Για την κλιματική αλλαγή και τις εδαφικές επιπτώσεις στις περιφέρειες και τις τοπικές οικονομίες στην Ευρώπη», μας παρέχει

εκτιμήσεις για την τρωτότητα παράκτιων περιοχών. Επικεντρώνοντας τους χάρτες της

Ελλάδος και συγκεκριμένα στο νομό Αττικής, διαπιστώνονται αρνητικές επιπτώσεις μέτριας

έντασης, εξ αιτίας παραγόντων που επηρεάζουν την τρωτότητα παράκτιων περιοχών όπως

είναι η διάβρωση, η μέση άνοδος στάθμης της θάλασσας κ.α. Στην περίπτωση που εκτιμάται

η συνολική επίπτωση της κλιματικής αλλαγής, χρησιμοποιώντας δείκτες φυσικής, κοινωνικής, οικονομικής, περιβαλλοντικής και πολιτιστικής ευαισθησίας, προκύπτουν

αρνητικά αποτελέσματα, με τον νομό Αττικής να βρίσκεται στις δυσμενέστερες θέσεις.

(Χονδρογιάννης, 2019)

Η μελέτη της Τράπεζας της Ελλάδος (ΕΜΕΚΑ, 2011) υιοθετεί το εύρος ανόδου

στάθμης θάλασσας έως το 2099, όπως αναφέρεται στην τέταρτη έκθεση αξιολόγησης της

Διακυβερνητικής Διάσκεψης για την Κλιματική Αλλαγή (IPCC, 2007), κατά την οποία η άνοδος

κυμαίνεται μεταξύ 0,2 και 0,59m. Πιο δυσμενείς εκτιμήσεις ειδικών επιστημόνων

προβλέπουν έως και 2m ανόδου της στάθμης θάλασσας. Επίσης στις παράκτιες περιοχές του

κεντρικού και νότιου Αιγαίου παρατηρείται μεγαλύτερη αύξηση της ΜΣΘ σε σχέση με

περιοχές του βόρειου Αιγαίου. Παρόλα αυτά οι ακτές του Αιγαίου είναι εκείνες που φαίνεται

να πλήττονται σημαντικά στο μέλλον από την άνοδο της ΜΣΘ και κατά συνέπεια από φαινόμενα διάβρωσης ακτών και πλημυρών που ακολουθούν.

Παράλληλα, στα πλαίσια προκαταρτικής αξιολόγησης κινδύνων πλημμύρας από τη

θάλασσα και εκτίμησης πιθανής ανύψωσης της ΜΣΘ, η Ειδική Γραμματεία Υδάτων το 2014

μέσω μοντελοποίησης συνέταξε για

από τη θάλασσα, με περίοδο επαναφοράς 50 ετών. Οι βασικοί παράγοντες που ελήφθησαν

υπόψη για την εκτίμηση των πλημμυρών από τη θάλασσα είναι οι προβλέψεις αστρονομικής

και μετεωρολογικής πλημμύρας και οι εκτιμήσεις ανύψωσης της ΜΣΘ λόγω κυματισμών.

(Ειδική Γραμματεία Υδάτων, 2014) Από τους χάρτες μπορούμε να αντλήσουμε σημαντικές

πληροφορίες για την παράκτια περιοχή της Νέας Μάκρης και του Μαραθώνα. Σε αυτούς

απεικονίζονται οι περιοχές που καταγράφονται τα ύψη κύματος στην ακτή και το πέλαγος

για κάθε διεύθυνση ανέμου. Συλλέχθηκαν πληροφορίες που αφορούν την παράκτια περιοχή

του δήμου Μαραθώνα καθώς και τον Νότιο Ευβοϊκό κόλπο. Τα αποτελέσματα

παρουσιάζονται στον πίνακα 5

Πίνακας 5: Πρόβλεψη ύψους κύματος στην ακτή (παραλία Μαραθώνα) και μέγιστου

ύψους κύματος στο πέλαγος (Νότιο Ευβοϊκό κόλπο), για όλες τις διευθύνσεις ανέμου,

για Τ=50 έτη (Ειδική Γραμματεία Υδάτων, 2014, Ιδία Επεξεργασία)

Διεύθυνση

Ανέμου Ύψος Κύματος στην Ακτή (m) (παραλία Μαραθώνα)

Μέγιστο Ύψος Κύματος στο Πέλαγος (m) (Νότιος Ευβοϊκός)

Είναι προφανές ότι το ύψος κύματος στην ακτή καθώς και το ύψος κύματος στο πέλαγος εξαρτώνται από την διεύθυνση του ανέμου. Η παράκτια περιοχή του Μαραθώνα

καθώς και ο Νότιος Ευβοϊκός κόλπος λόγω γεωγραφικού ανάγλυφου είναι εκτεθειμένα σε νότιους και νοτιοανατολικούς ανέμους. Συγκεκριμένα σε νοτιοανατολική διεύθυνση ανέμου

υπολογίστηκαν οι μεγαλύτερες τιμές που πλήττουν τις περιοχές μελέτης, με το ύψος κύματος στην ακτή και στο πέλαγος να εκτιμάται στα 5 με 6 μέτρα. (Εικόνες 21 και 22)

Εικόνα 21: Χάρτης πρόβλεψης μέγιστου ύψους κύματος στην ακτογραμμή με διεύθυνση από Νοτιοανατολικά. Τ=50 έτη (Ειδική Γραμματεία Υδάτων, 2014)

Αυτό καθιστά τις συγκεκριμένες περιοχές περισσότερο ευάλωτες σε πλημμυρικά φαινόμενα από τη θάλασσα και φαινόμενα διάβρωσης για ανέμους νότιους και νοτιοανατολικούς. Παρόλα αυτά οι επικρατέστεροι άνεμοι για την περιοχή μελέτης καταγράφονται ως βορειοδυτικοί, όπου σύμφωνα με τη μελέτη μοντελοποίησης έχουν υπολογιστεί οι μικρότερες τιμές ύψους κύματος στην ακτή και το πέλαγος

Εικόνα 22: Χάρτης πρόβλεψης μέγιστου ύψους κύματος στο πέλαγος με διεύθυνση από Νοτιοανατολικά. Τ=50 έτη (Ειδική Γραμματεία Υδάτων, 2014)

Στην ίδια μελέτη της Ειδικής Γραμματείας Υδάτων το 2014 συντάσσονται χάρτες πρόβλεψης της ανύψωσης της μέσης στάθμης θάλασσας (ΜΣΘ) στην ακτογραμμή λόγω παλίρροιας για τις ακτές του Αιγαίου, με περίοδο επαναφοράς 50 ετών. (Εικόνα 23) Παρόλο

ότι ο

χάρτης μοντελοποίησης δεν είναι αρκετά ακριβής, μπορούν να αντληθούν κατ’

εκτίμηση συμπεράσματα για τη παράκτια περιοχή του Νότιου Ευβοϊκού κόλπου. Έτσι λοιπόν

για τις περιοχές μελέτης, η μέγιστη ανύψωση της ΜΣΘ για περίοδο επαναφοράς Τ= 50 έτη

καταγράφηκε με εύρος από 0,30 – 0,50 μέτρα, για διεύθυνση Νότιου ανέμου.

Εικόνα 23: Χάρτης πρόβλεψης ανύψωσης της μέσης στάθμης θάλασσας στην ακτογραμμή λόγω παλίρροιας, με διεύθυνση κύματος από νότο. Τ=50 έτη (Ειδική Γραμματεία Υδάτων, 2014)

Η επερχόμενη λοιπόν άνοδος της μέσης στάθμης της θάλασσας καθώς και η πιθανότητα αύξησης του ύψους κύματος στην ακτή, θα έχουν επιπτώσεις σε παραλιακές

πόλεις και σε περιοχές με έντονη οικιστική ανάπτυξη όπως είναι η περιοχή της Νέας Μάκρης

και οι παράκτιες περιοχές του δήμου Μαραθώνα. Επίσης ευάλωτες περιοχές

χαρακτηρίζονται οι εκβολές των ποταμών με ήπια κλίση, που συχνά περιλαμβάνουν

ιδιαίτερα σημαντικούς παράκτιους οικότοπους και ενδιαιτήματα Έτσι οι πλημμύρες θα

αυξηθούν και η διάβρωση θα είναι εντονότερη στα σημεία αυτά. (Παπαθανασοπούλου, 2021)

Από τις περιοχές μελέτης, η Μπρέξιζα και το Εθνικό πάρκο Σχοινιά παρουσιάζουν

παρόμοια χαρακτηριστικά ήπιας κλίσης ανάγλυφου, εκβολών ποταμών και ρεμάτων και

λεκανών συγκέντρωσης νερού. Έτσι μπορούν να χαρακτηριστούν εν δυνάμει ευάλωτες

περιοχές σε μια επερχόμενη άνοδο της ΜΣΘ. Επίσης έχει διαπιστωθεί σε αντίστοιχες

περιοχές ότι σε βάθος χρόνου θα προκύψει μεταβολή των οικολογικών χαρακτηριστικών ή

ακόμη και εξαφάνιση αρκετών υγροβιότοπων λόγω της υφαλμύρωσης του νερού

μετατρέποντας την υπάρχουσα βλάστηση σε βλάστηση θαλάσσιου τύπου

Συμπεράσματα

Η άνοδος της στάθμης της θάλασσας είναι ένα φυσικό φαινόμενο που σύμφωνα με τις μελέτες που παρουσιάστηκαν παραπάνω, εξελίσσεται ήδη, για την περιοχή του Νότιου

Ευβοϊκού και τις ακτές του Μαραθώνα. Σε αυτήν οφείλονται και μια σειρά άλλων

φαινομένων όπως η διάβρωση των ακτών, τα πλημμυρικά φαινόμενα από τη θάλασσα κλπ.

Η κλιματική αλλαγή αλλά και η έντονη ανθρώπινη δραστηριότητα στην περιοχή εντείνουν το πρόβλημα.

Οι περιοχές του Σχοινιά και της Νέας Μάκρης αν και σχετικά προστατευμένες λόγω

γεωμορφολογίας από τους επικρατούντες βορειοδυτικούς ανέμους, είναι ιδιαίτερα

εκτεθειμένες σε νότιους και νοτιοανατολικούς ανέμους. Σε αυτές τις διευθύνσεις το ύψος

κύματος μπορεί να φτάσει τα 5 με 6 μέτρα στην ακτή με υπαρκτή την πιθανότητα πλημμύρας

από τη θάλασσα και εκδήλωση φαινομένων διάβρωσης των ακτών. (Ειδική Γραμματεία

Υδάτων, 2014) Επίσης η ήπια τοπογραφία καθώς και η λειτουργία των περιοχών αυτών ως

αποταμιευτήρες νερού από ρέματα και εκβολές τους προς τη θάλασσα, τις καθιστά

ευάλωτες όχι μόνο για πλημμυρικά φαινόμενα από την ξηρά λόγω βροχοπτώσεων αλλά και

από φαινόμενα θαλάσσιας πλημμύρας και διάβρωσης. Η παράκτια φυσική κληρονομιά στο

Εθνικό πάρκο Σχοινιά καθώς και η υλική πολιτιστική κληρονομιά στη θέση Μπρέξιζα

καθίσταται ευάλωτες σε τέτοια φαινόμενα μακροπρόθεσμα. Ας μην ξεχνάμε ότι τμήμα του

ιερού των Αιγυπτίων θεών βρίσκεται ήδη κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας προς τα

δυτικά. Αυτό συνεπάγεται ότι η άνοδος της στάθμης της θάλασσας και η διάβρωση των ακτών έχουν αλλοιώσει σε σημαντικό βαθμό την παράκτια τοπογραφία στο παρελθόν.

Παρόμοια απειλή αντιμετωπίζει και το φυσικό σύνθετο οικοσύστημα του Σχοινιά

Μια επικείμενη άνοδος της ΜΣΘ που είναι πιθανόν να συνοδεύεται από διάβρωση της ακτής και πλημμυρικά φαινόμενα από τη θάλασσα (ιδίως με νότιοανατολικής κατεύθυνσης

ανέμους) μπορούν να προκαλέσουν μακροπρόθεσμα την υφαλμύρωση του νερού, την αλλαγή της παράκτιας τοπογραφίας, με τεράστιες επιπτώσεις στην εγκατεστημένη χλωρίδα

και πανίδα.

Παράλληλα φαινόμενα διάβρωσης δεν απειλούν μόνο τις παράκτιες περιοχές του

Σχοινιά και της Μπρέξιζας, αλλά και τις ημιορεινές περιοχές της Οινόης και του Ραμνούντα.

Σε αυτές τις περιπτώσεις μιλάμε για διάβρωση εδαφών που είναι πιθανό να παρουσιαστεί

ύστερα από έντονες βροχοπτώσεις. Το πρόβλημα μπορεί να ενταθεί εφόσον προηγηθούν

των βροχοπτώσεων οι πυρκαγιές του καλοκαιριού, που αποτελούν σοβαρότατο κίνδυνο γι’

αυτές τις περιοχές. Ιδιαίτερα για την περιοχή της Οινόης είναι πιθανός ο κίνδυνος

συσσώρευσης φερτών υλικών από τη διάβρωση λόγω της γειτνίασης με το ρέμα του

ποταμού Χάραδρου και της μικρής κλίσης του εδάφους στο ιερό του Πυθίου Απόλλωνα. Έτσι

άλλωστε εξηγείται και η υφιστάμενη κατάσταση του ιερού όπου μεγάλο τμήμα του

βρίσκεται θαμμένο σε ελώδη περιοχή που τροφοδοτείται από τα φερτά υλικά του ρέματος.

Ακολουθία Κινδύνων – Ακραία

Οι περιβαλλοντικοί κίνδυνοι που απειλούν την πολιτιστική και φυσική κληρονομιά

είναι φυσικά φαινόμενα που μπορεί να δρουν μεμονωμένα ή συνδυαστικά. Παρόλα αυτά

παρουσιάζουν μια ακολουθία. Δεν είναι λίγες οι φορές για παράδειγμα που ένα

πυρκαγιολογικό γεγονός τους καλοκαιρινούς μήνες μπορεί να δημιουργήσει κατάλληλες

προϋποθέσεις για ένα πλημμυρικό φαινόμενο το φθινόπωρο. Επίσης αυτή η ακολουθία

μπορεί να παρουσιάζει μια κυκλικότητα, με αποτέλεσμα τη δημιουργία θετικών

ανατροφοδοτικών φυσικών συστημάτων (Καρανδεινός, 1996)

Η άνοδος της θερμοκρασίας αποτελεί ένα περιβαλλοντικό φαινόμενο που συνδέεται

με την κλιματική αλλαγή και ευνοεί την εκδήλωση άλλων φαινομένων, σε μία πορεία

διαδοχής φαινομένων που ακολουθεί. Οι κλιματικές μελέτες καταλήγουν σε δυσοίωνες

διαπιστώσεις για την Ελλάδα όπου εκτιμάται άνοδος της θερμοκρασίας μέχρι 2,5οC μέχρι το

2065, με μεγαλύτερες ανοδικές τιμές να καταγράφονται το καλοκαίρι και το φθινόπωρο.

Επίσης εκτιμάται αύξηση του δείκτη καύσωνα και αύξηση της εκδήλωσης φαινομένων

καύσωνα την περίοδο του καλοκαιριού. (ΕΣΠΚΑ, 2016)

Από την μελέτη της ΕΜΕΚΑ (2011) οι κυριότερες εκτιμήσεις ως προς τα ακραία

φαινόμενα για τον Ελλαδικό χώρο είναι:



Αύξηση της συχνότητας, της έντασης και διάρκειας σε φαινόμενα καύσωνα τους

καλοκαιρινούς μήνες.

 Αύξηση της καλοκαιρινής ξηρασίας και επιμήκυνση των περιόδων ξηρασίας.

 Αύξηση της συχνότητας και έντασης των βροχοπτώσεων και επομένως των πλημμυρικών φαινομένων, ιδίως σε αστικές περιοχές.

 Αύξηση της έντασης των ανέμων.

Επίσης οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην επικράτεια είναι πιθανό να γίνουν μεγαλύτερες λόγω των μεταβολών στη συχνότητα και ένταση των ακραίων καιρικών φαινομένων και όχι λόγω της μακροχρόνιας αλλαγής στο μέσο κλίμα. (Χονδρογιάννης, 2019) Παράλληλα η αύξηση της έντασης που εκδηλώνονται τα περιβαλλοντικά φαινόμενα δημιουργεί ευνοϊκότερες συνθήκες για την ακολουθία και τη διαδοχή τους.

Τους καλοκαιρινούς μήνες στο μεσογειακό οικοσύστημα της Ελλάδος δημιουργείται

ένα θετικό ανατροφοδοτικό σύστημα. Η αύξηση της θερμοκρασίας που παρατηρείται κατά

την έναρξη της ξηράς περιόδου ευνοεί τη μείωση της υγρασία, με τις ξηροθερμικές συνθήκες

να δημιουργούν κατάληλες προυποθέσεις για την εκδήλωση πυρκαγιών. Η φωτιά με τη

σειρά της ευνοεί ποικιλοτρόπως την επιτάχυνση της υπερθέρμανσης, καταστρέφοντας την

βλάστηση, αυξάνοντας σημαντικά την θερμότητα κατά την διάρκεια του πυρικού γεγονότος

αλλά και μετά τη λήξη του, επιδρώντας στο μικροκλίμα της ευρύτερης περιοχής με

περαιτέρω αύξηση της θερμοκρασίας.

Επίσης η απουσία βροχοπτώσεων σε συνδυασμό με την άνοδο της θερμοκρασίας, συντελούν στην μείωση της υγρασίας στην ατμόσφαιρα και το έδαφος, μετατρέποντας τα ανώτερα στρώματα του εδάφους σε ξηρά και υδροφοβικά. Η υδροφοβικότητα των εδαφών, καθώς και η καταστροφή της βλάστησης μετά την εκδήλωση πυρκαγιάς, δημιουργούν τις

ιδανικές συνθήκες για πλημμυρικά φαινόμενα που συνήθως ακολουθούν. Η παραπάνω

ακολουθία των φαινομένων παρατηρείται στις περιοχές μελέτης.

Επίσης οι αρνητικές επιπτώσεις που ακολουθούν πάντοτε τις μεγάλες δασικές

πυρκαγιές ασκούν πιέσεις στα φυσικά οικοσυστήματα με τον περιορισμό της εμφάνισης ή

ακόμα και τον εκτοπισμό ειδών χλωρίδας και πανίδας, περιορισμός της σποροκλίνης του

εδάφους, διάβρωση εδάφους, ισχυρή απορροή, υποβάθμιση των οικοσυστημάτων με

παράλληλες τάσεις στην αλλαγή χρήσεων γης με ανθρώπινη παρέμβαση.

Παράλληλα τα πλημμυρικά φαινόμενα του φθινοπώρου ευνοούνται από την κυκλική

διαδοχή των φαινομένων της καλοκαιρινής περιόδου που είναι η Άνοδος Θερμοκρασίας –

Πυρκαγιές – Ξηρασία – Άνοδος Θερμοκρασίας. Εξάλλου οι περιοχές που έχουν πληγεί από

πυρκαγιά βρίσκονται σε κίνδυνο διαδοχικών πλημμυρών για αρκετά χρόνια, αλλάζοντας

δραματικά το τοπίο και τα υδρολογικά χαρακτηριστικά του. Επίσης οι πλημμύρες μετά από

πυρκαγιά είναι συνήθως πιο εκτεταμένες και με μεγαλύτερη ένταση από πριν. (Skilodimou et al., 2021)

Εστιάζοντας στις περιοχές μελέτης, από τις καταγραφές που έγιναν από πυρκαγιές

και πλημμύρες παραπάνω, είναι εμφανής αυτή η αλληλουχία των κινδύνων που καταλήγουν

σε πλημμυρικά φαινόμενα. Πιο συγκεκριμένα, η φωτιά το καλοκαίρι του 1986 στην Πεντέλη

οδήγησε σε πλημμυρικά φαινόμενα που έπλητταν το δήμο Μαραθώνα επί σειρά ετών όπως

τον Νοέμβρη του 1987 και τον Φεβρουάριο του 1988, σε θέσεις όπως Πατητήρια, Τσέπι, Τύμβος, Παραλία. Επίσης η μεγάλη φωτιά στην Πεντέλη το καλοκαίρι του 1998 οδήγησε σε

σειρά πλημμυρικών γεγονότων τον Νοέμβριο του 1998 στις θέσεις Πατητήρια, Τσέπι, Τύμβος, Βαλάρια και τον Μάρτη του 1999 μεταξύ άλλων και στην θέση Μπρέξιζα. Σε

ορισμένες περιπτώσεις, τα υπολείμματα βλάστησης και η περιεκτικότητα σε ιζήματα ήταν

άφθονα στα νερά των πλημμύρων, φαινόμενο που μπορεί να αποδοθεί στις δασικές

πυρκαγιές του 1995 και του 1998 στην περιοχή. Διακακης 2010 Τέλος η φωτιά το 2005 σε Ραφήνα και Νέο Βουτζά έδωσε πλημμυρικά φαινόμενα το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς σε περιοχές του δήμου Μαραθώνα. Ο πλημμυρικός κίνδυνος στις περιοχές μελέτης Μπρέξιζα, Οινόη και Σχοινιά έχει αυξηθεί, συνεπεία των πυρκαγιών στην ευρύτερη περιοχή του Μαραθώνα, κατά τις οποίες κυρίως οι λεκάνες της Ραπεντώσας και του Χάραδρου έχασαν σημαντικό τμήμα της δασοκάλυψής τους στην ορεινή ζώνη. (Ειδική Γραμματεία Υδάτων, 2020)

Για το μεσογειακό οικοσύστημα της Ελλάδας, η συχνότητα και η διάρκεια των βροχοπτώσεων τείνουν να μειωθούν ενώ η έντασή τους αυξάνεται. Αυτά τα χαρακτηριστικά των βροχοπτώσεων οδηγούν σε μεγάλες περιόδους ξηρασίας που έχουν ως συνέπεια την δημιουργία συνθηκών ερημοποίησης. (Καρανδεινός, 1996) Επίσης η μείωση των βροχοπτώσεων καθόλη τη διάρκεια του έτους συντείνει στη μείωση των φερτών υλικών από την ενδοχώρα προς την παραλία που οδηγεί σε διάβρωση ακτών λόγω ελλιπούς τροφοδοσίας σε ιζήματα. (Μονιούδη, 2011) Από την άλλη μεριά τα περιστατικά έντονων

βροχοπτώσεων, σε συνδυασμό με την καταστροφή της βλάστησης λόγω πυρκαγιών, οδηγούν σε διάβρωση των εδαφών σε ημιορεινές περιοχές. Έτσι λοιπόν στην αλληλουχία

κινδύνων προστίθεται η διάβρωση σε ορεινές περιοχές και ακτές, που ευνοείται από την

αλλαγή των χαρακτηριστικών των βροχοπτώσεων, που έχουν πλέον μεγάλη ένταση, μικρή

διάρκεια και συχνότητα. Οι περιοχές μελέτης στο Ραμνούντα και την Οινόη είναι εν δυνάμει

ευάλωτες σε κινδύνους διάβρωσης εδάφους από έντονες βροχοπτώσεις και ισχυρούς

ανέμους. Ιδιαίτερα στην περίπτωση μείωσης της φυτοκάλυψης λόγω προηγούμενων πυρκαγιών.

Παράλληλα ο κίνδυνος διάβρωσης των ακτών είναι υπαρκτός και από ένα άλλο

φαινόμενο που υπεισέρχεται στην αλληλουχία, εκείνο της ανόδου της ΜΣΘ λόγω παλίρροιας. Οι περισσότερο επιρρεπείς περιοχές για αυτού του τύπου διάβρωσης είναι εκείνες με χαμηλό υψόμετρο και ήπια κλίση εδαφών. (πχ θέσεις Μπρέξιζας και Σχοινιά)

Επίσης περιοχές που βρίσκονται σε εκβολές ποταμών και ρεμάτων. (Χονδρογιάννης, 2019)

Από τα παραπάνω συμπεραίνουμε ότι η πολιτιστική και φυσική κληρονομιά δέχονται

πιέσεις από διαφορετικούς κινδύνους που παρουσιάζουν ακολουθία και διαδοχή. (Εικόνα

24) Η αλληλουχία των φαινομένων αυξάνει την χρονική διάρκεια των στρεσογόνων

παραγόντων και την τρωτότητα των φυσικών οικοσυστημάτων και των πολιτιστικών πόρων.

Επίσης η φύση των κινδύνων μεταβάλλεται, με αποτέλεσμα την άσκηση πιέσεων από

διαφορετικά φυσικά στοιχεία όπως η υψηλή θερμοκρασία, ο άνεμος, η ξηρασία, οι πυρκαγιές, τα πλημμυρικά φαινόμενα, η διάβρωση κ.α. Όλα αυτά συντάσσονται σε διαδοχικές φυσικές ακολουθίες που πλήττουν σε διαφορετικό βαθμό τα πολιτιστικά και

φυσικά αγαθά. Αυτό αποτυπώνεται άλλωστε και στις περιοχές μελέτης που πλήττονται από

τους ίδιους κινδύνους αλλά σε διαφορετικό βαθμό και αλληλουχία. Τέλος η κλιματική

αλλαγή και οι λανθασμένες ανθρώπινες παρεμβάσεις αυξάνουν την ένταση των φυσικών

φαινομένων και την τρωτότητα των φυσικών και υλικών πολιτιστικών αγαθών

Εικόνα 24: Σειρά διαδοχής των τριών βασικών κινδύνων που πλήττουν το Μεσογειακό Οικοσύστημα. (Πηγή: Pacifica Institute, 2021)

Αλλοι Πιθανοί Κίνδυνοι

Κλείνοντας το κομμάτι των περιβαλλοντικών κινδύνων που απειλούν την πολιτιστική

και φυσική κληρονομιά είναι σημαντικό να αναφερθούν εν συντομία άλλοι πιθανοί κίνδυνοι

που αναλύονται εκτενώς από την βιβλιογραφία και πιθανώς να αφορούν τις περιοχές

μελέτης.

Το αποτέλεσμα πολλών παραγόντων που επιδρούν στην ύλη είναι η έναρξη

διαδικασιών αποσύνθεσης της ύλης πουσχετίζονται με την αλλαγή κλιματικών παραμέτρων

είτε σε εσωτερικό είτε σε εξωτερικό περιβάλλον. Η πρόοδος της υποβάθμισης αυτής

εξαρτάται από παράγοντες αποσύνθεσης, έκθεσης, εγγενείς ιδιότητες των υλικών και

ευπάθειάς τους, που οφείλεται στον τρόπο κατασκευής των αντικειμένων κ.α. Αυτός ο

κίνδυνος γίνεται πιο σημαντικός σήμερα λόγω των συχνότερων και πιο έντονων καιρικών

φαινομένων, της μεγαλύτερης έκθεσης της ύλης σετέτοια φαινόμενα, της φυσικής γήρανσης

των υλικών κ.α. Αποσύνθεση της ύλης παρατηρείται και λόγω επίδρασης μικροοργανισμών,

κυρίως σε περιπτώσεις θαμμένης αρχαιολογίας (πχ Οινόη, Μπρέξιζα) ή σε ενάλιες

αρχαιότητες (πχ Μπρέξιζα). Τέτοιοι μικροοργανισμοί μπορούν να αποδομήσουν σταδιακά υλικά επικάλυψης, οργανικά υλικά, υλικά φινιρίσματος, έγχρωμες επικαλύψεις κ.α. Η

ύπαρξη υγρασίας και οξυγόνου είναι καθοριστικοί παράγοντες για τη δράση τέτοιων μικροοργανισμών διεγείροντας φυσικούς βιολογικούς μηχανισμούς. (Sesana et al., 2021) Η

έρευνα αυτή εστιάζει κυρίως στα υλικά δόμησης των διαφόρων δειγμάτων της απτής κληρονομιάς. Η κλιματική αλλαγή είναι μια επιπλέον απειλή, καθώς επιδεινώνει τους

αναμενόμενους ρυθμούς αποσύνθεσης των υλικών και συμβάλλει στην εμφάνιση νέων φαινομένων αποσύνθεσης. (Bertolin, 2019) Αυτό συμβαίνει επειδή οι αλλαγές στο κλίμα που πλέον χαρακτηρίζονται από μεγαλύτερη ένταση και διάρκεια, μπορεί να επιδεινώσουν τους φυσικούς, χημικούς και βιολογικούς μηχανισμούς που προκαλούν υποβάθμιση, επηρεάζοντας τη δομή και τη σύνθεση των υλικών. (Sesana et al., 2021)

Επίσης μέσω της έρευνας αναδεικνύεται το ενδεχόμενο αλλαγής της γεωγραφίας

που δρουν οι φυσικοί, χημικοί και βιολογικοί μηχανισμοί που έρχεται ως επακόλουθο της αλλαγής στο κλίμα. Αυτό πιθανώς να δημιουργήσει άλλου είδους φθορές που κατά το παρελθόν δεν υπήρχαν σε εκείνη την περιοχή, αλλά πλέον συναντώνται σε μνημεία γιατί ο στρεσογόνος παράγοντας μετακινήθηκε λόγω της αλλαγής του κλίματος.

Μία ενδιαφέρουσα διαπίστωση από τους Νάστου και Ζερεφό αλλά και άλλων

ερευνητών στοχεύει στην αναγκαιότητα μελέτης των αλλοιώσεων των διαφόρων

παραδειγμάτων απτής πολιτιστικής κληρονομιάς και της αντιμετώπισής τους ως τεκμήρια

που επιβίωσαν στις περιβαλλοντικές μεταβολές. Αυτό σημαίνει οτι η μελέτη της φυσικής

εξέλιξης των αρχαιολογικών μνημείων που εκτίθενται σε περιβαλλοντικά φαινόμενα, θα

μπορούσε να οδηγήσει στη λήψη πληροφοριών για την κλιματική μεταβλητότητα. Η

αξιολόγηση αυτής της έκθεσης μπορεί να βοηθήσει στην καλύτερη κατανόηση της

αλληλεπίδρασης μεταξύ κλίματος και πολιτιστικής κληρονομιάς. Έτσι λοιπόν η πολιτιστική

κληρονομιά και η κλιματική αλλαγή έχουν μια έντονη σχέση, η οποία αξίζει ειδικής έρευνας. (Nastou and Zerefos, 2021)

Στη μικρότερη κλίμακα, το τοπικό κλίμα επηρεάζεται σε μεγάλο βαθμό από πολλούς

παράγοντες όπως η ιδιαίτερη τοπογραφία της κάθε περιοχής και τις χρήσεις γης.

Υποδηλώνεται έτσι μια έντονη αλληλεπίδραση μεταξύ των ιδιαίτερων καιρικών συνθηκών

και του μικροκλίματος, των ιδιαίτερων τοπογραφικών χαρακτηριστικών κάθε περιοχής

καθώς και του ρόλου της κοινότητας στη λειτουργία του χώρου και των χρήσεων γής. (Cassar

and Pender, 2005). Αυτό σημαίνει ότι υπάρχει μεγάλη ποικιλία και μοναδικότητα για κάθε περίπτωση δομής πολιτισμού, καθώς τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κάθε συγκεκριμένης

περιοχής πολλές φορές προϋποθέτουν ένα εξατομικευμένο σχέδιο παρέμβασης και διαχείρισης της πολιτιστικής κληρονομιάς. (Nastou and Zerefos, 2021)

Η υποβάθμιση της ύλης όμως δεν επιδεινώνεται μόνο από το περιβάλλον και την

επίδραση της κλιματικής αλλαγής αλλά και από ανθρωπογενείς παράγοντες που επιφορτίζουν με ρυπογόνες ουσίες το περιβάλλον. (Orr et al., 2021) Επιπλέον η εφαρμογή

προηγούμενων μη εύστοχων παρεμβάσεων συντήρησης και εργασιών αναστήλωσης αλλά

και φαινομένων βεβήλωσης και αρχαιοκαπηλίας, αποτελούν επίσης κινδύνους φθοράς των

υλικών. Είναι πολύ πιθανόν η φθοράτηςύλης από τον άνθρωπο να επιδεινώνει και τη φθορά

λόγω των περιβαλλοντικών συνθηκών που συνεχίζουν να επιδρούν στα υλικά. Η γνώση

λοιπόν των μηχανισμών που διέπουν αυτές τις διαδικασίες και η πραγματική τους επίδραση

στην πολιτιστική κληρονομιά είναι σημαντικές παράμετροι που μπορούν να συμβάλλουν

στην πιο αποτελεσματική συντήρηση των υλικών, καθώς και την πρόβλεψη της

συμπεριφοράς τους. Αυτό θα οδηγήσει πιο εύκολα στην διατήρησή τους υπό όρους

πρόληψης, την καλύτερη διαχείριση της υλικης κληρονομιάς και την ορθότερη

αποκατάστασή της. (Bertolin, 2019)

Τέλος, όσον αφορά την άυλη πολιτιστικήκληρονομιά και τους κινδύνους που μπορεί

να αντιμετωπίσει, η βιβλιογραφική ανασκόπηση έδειξε ότι η άμεση σύνδεσή της με τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, σπάνια ήταν το σημαντικότερο ερώτημα που εστίαζε η πρόσφατη έρευνα. (Orr et al., 2021) Τμήμα της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς αποτελεί η λεγόμενη ζωντανή κληρονομιά. Περιλαμβάνει τόπους που δεν έχουν αλλάξει ριζικά τρόπο οργάνωσης και λειτουργίας. Συνεχίζουν δηλαδή να επιτελούν τη λειτουργία για την οποία δημιουργήθηκαν αρχικά. Wijesuriya, 2015) Για παράδειγμα όσον αφορά τους παραδοσιακούς αγροτικούς οικισμούς, η διατήρηση της γεωργικής κληρονομιάς θα μπορούσε να συμβάλει στην κοινωνική συνοχή του τόπου, διασφαλίζοντας την περιβαλλοντική ισορροπία, την αγροτική ανάπτυξη και τελικά τη διατήρηση του πολιτισμού. (Vythoulka et al., 2021) Η ζωντανή κληρονομιά δηλαδή αποτελεί σύστημα με κέντρο τον άνθρωπο που φέρει πολιτιστικές αξίες, ενώ είναι άρρηκτα συνδεδεμένο και προσαρμοσμένο στις ιδιαίτερες οικονομικές και περιβαλλοντικές συνθήκες της περιοχής του. (Vythoulka et al., 2021) Τέτοια συστήματα είναι σημαντικά γιατί εμπεριέχουν μηχανισμούς προσαρμοστικότητας σε ήπιες μεταβολές του περιβάλλοντος και αξίζουν μελέτης και διατήρησης.

Ανθρωπογενείς

Κίνδυνοι

Η πολιτιστική και φυσική κληρονομιά απειλούνται από κινδύνους του περιβάλλοντος

που εντείνονται από την κλιματική αλλαγή. Πολλές φορές όμως οι περιβαλλοντικοί κίνδυνοι

ενισχύονται από ανθρώπινες δραστηριότητες που προηγούνται. Αυτό συνεπάγεται ότι ο

διαχωρισμός των απειλών σε ανθρωπογενείς και περιβαλλοντικές είναι πολλές φορές

δύσκολος αφού τα όρια μεταξύ τους είναι δυσδιάκριτα. Στην πραγματικότητα λοιπόν τα

φαινόμενα που δρουν ως κίνδυνοι για την πολιτιστική και φυσική κληρονομιά και

εκδηλώνονται με περιβαλλοντικές διαδικασίες, μπορεί να έχουν και ανθρωπογενή

αιτιολογία.

Οικιστική Ανάπτυξη

Η περιοχή της ανατολικής Αττικής και συγκεκριμένα του δήμου Μαραθώνα αποτελεί

πλέον προάστιο των Αθηνών λόγω της γειτνίασης με την πόλη και την καλή οδική σύνδεση

Τις τελευταίες δεκαετίες καταγράφεται αύξηση του πληθυσμού, ως αποτέλεσμα της αστικής

διάχυσης προς τις περιοχές των προαστίων. Το φαινόμενο της μετακίνησης του πληθυσμού

από τα αστικά κέντρα στην περιφέρεια έχει δυναμική και πολυπλοκότητα με κοινωνικά, οικονομικά, περιβαλλοντικά αίτια αλλά και σημαντικές συνέπειες γι’ αυτές τις περιοχές. Στον

δήμο του Μαραθώνα για παράδειγμα η αύξηση του πληθυσμού την τελευταία δεκαετία 2011-2020 παρατηρείται κυρίως λόγω της τάσης για δημιουργία μόνιμης κατοικίας, ενώ

παλαιότερα μια αντίστοιχη αύξηση παρατηρήθηκε λόγω της παραθεριστικής κατοικίας και της τουριστικής ανάπτυξης της περιοχής. (Εικόνα 25) Η αύξηση του πληθυσμού δημιούργησε συνθήκες έντονης οικοδόμησης, ιδιαίτερα στην περιοχή της Νέας Μάκρης και στην πόλη του Μαραθώνα. Βέβαια ένα μεγάλο μέρος της οικιστικής ανάπτυξης πραγματοποιήθηκε

αλόγιστα, χωρίς πολεοδομικό σχεδιασμό, με έξαρση του φαινομένου της αυθαίρετης δόμησης. (Ασημάκη, 2018) Αυτές οι πρακτικές ακόμη συναντώνται στον ευρύτερο Ελλαδικό χώρο, δημιουργώντας πολλά προβλήματα στη λειτουργία των οικισμών, υποβαθμίζοντας

την ποιότητα ζωής των κατοίκων, θέτοντας σε κίνδυνο το φυσικό περιβάλλον και το

πολιτιστικό απόθεμα που προϋπήρχε.

Η έντονη ανοικοδόμηση με την χρήση σκληρών υλικών και την κάλυψη με μη διαπερατές επιφάνειες, συντείνουν στην αλλαγή των συνθηκών του κλίματος εντός των

πόλεων και της περιφέρειάς τους. Έτσι παρατηρείται αύξηση της θερμοκρασίας, αύξηση της θερμικής ακτινοβολίας και μείωση της ατμοσφαιρικής υγρασίας που γίνεται πιο έντονη όσο η πόλη

επεκτείνεται. Επίσης προβληματικές χρόνιες πρακτικές που έχουν να κάνουν με την

ελλιπή διαχείριση των φυσικών ρεμάτων και την απορροής των ομβρίων υδάτων, δημιουργούν τις κατάλληλες συνθήκες για πλημμυρικά φαινόμενα εντός των πόλεων.

Επομένως τα φυσικά οικοσυστήματα που βρίσκονται εντός των αστικών κέντρων ή πλησίον τους, δέχονται πιέσεις με αποτέλεσμα τη διατάραξη της ισορροπίας τους, την υποβάθμιση ή

ακόμη και κατάρρευσή τους. Το ελώδες οικοσύστημα της Μπρέξιζας και ο παρακείμενος

αρχαιολογικός χώρος δέχονται τέτοιας μορφής πιέσεις από την έντονη και χωρίς ρυμοτομικό

σχεδιασμό οικιστική ανάπτυξη της περιοχής της Νέας Μάκρης. Στην συγκεκριμένη περιοχή

έχει παρατηρηθεί λανθασμένη διαχείριση των φυσικών ρεμάτων με συνήθεις πρακτικές

εκτροπής και

εγκιβωτισμού τους καθώς και η εναπόθεση φερτών υλικών εντός της περιοχής του έλους

που είναι αποτελέσματα της οικιστικής ανάπτυξης της περιοχής.

Τέτοιες πρακτικές αμέλειας του φυσικού περιβάλλοντος και των αρχαιολογικών

χώρων προς όφελος της ανοικοδόμησης και της ανάπτυξης των πόλεων συναντάμε και στον οικισμό του Μαραθώνα. Τα αποτελέσματα τις οικιστικής ανάπτυξης σε αυτές τις περιοχές

που ξεκίνησε πριν αρκετές δεκαετίες είναι εμφανή σήμερα με την υποβάθμιση των φυσικών

οικοσυστημάτων, την αλλαγή της υδρολογίας της ευρύτερης περιοχής, τα συχνά πλημμυρικά

φαινόμενα, την άνοδο της θερμοκρασίας και αλλοίωση του μικροκλίματος αλλά και τις

σοβαρές συνέπειες στους παρακείμενους αρχαιολογικούς χώρους.

Μια άλλη συνέπεια της οικιστικής ανάπτυξης και της αύξησης του πληθυσμού στην

περιοχή μελέτης είναι η εναπόθεση απορριμμάτων οργανικής ύλης και άλλων υλικών καθώς

και η ελλιπής εφαρμογή μέτρων πρόληψης και διαχείρισής τους από την δημοτική αρχή

Τέτοιες πρακτικές εναπόθεσης προϊόντων κλαδέματος, απορριμμάτων, και οικοσκευών

διαπιστώνονται σε σημεία εντός των οικισμών του δήμου Μαραθώνα αλλά και σε περιοχές

εκτός αυτών. (πχ κωπηλατοδρόμιο Σχοινιά, Θέση Μπέη – Στενούρα) Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την υποβάθμιση του περιβάλλοντος, της αισθητικής του αλλά και την αύξηση της πιθανότητας εκδήλωσης πυρκαγιάς λόγω ανάφλεξης των απορριμμάτων, ιδίως κατά την καλοκαιρινή περίοδο.

Σημαντικό τέλος είναι να τονίσουμε το πρόβλημα μόλυνσης του ατμοσφαιρικού αέρα

που προέρχεται από καύση υδρογονανθράκων για θέρμανση, κίνηση αλλά και άλλες ανθρώπινες δραστηριότητες που συναντάμε σε αστικά κέντρα. Η περιοχή του Μαραθώνα με την ανάπτυξη των οικισμών του αλλά και τη γειτνίαση με την πόλη των Αθηνών, είναι πιθανό

να αντιμετωπίσει τον κίνδυνο της ατμοσφαιρικής ρύπανσης σε μεγαλύτερο βαθμό στο μέλλον. Έτσι φαινόμενα ατμοσφαιρικής ρύπανσης και όξινης βροχής μπορούν να μεταφερθούν και σε περιοχές πλησίον των αστικών κέντρων (Καρανδεινού, 1995) και να αποτελέσουν κίνδυνο για το φυσικό περιβάλλον και την υλική πολιτιστική κληρονομιά.

Εικόνα 25: Οικιστική και Τουριστική ανάπτυξη κατά μήκος της παραλίας της

Νέας Μάκρης. (Πηγή: https://marathon gr/ο-καλλικρατικός-δήμος/h-nea-makri)

Εντατικοποίηση Γεωργικών Εκμεταλλεύσεων

Στο βόρειο/ημιορεινό τμήμα του δήμου βρίσκονται περιοχές με φυσική βλάστηση, εκτάσεις που καλύπτονται από αγροτικές καλλιέργειες, αλλά και μεταβατικές δασώδεις και θαμνώδεις περιοχές. Σε μικρότερη έκταση παρατηρείται η διακεκομμένη αστική δόμηση, μερικά σύνθετα συστήματα καλλιέργειας και εκτάσεις με μη αρδεύσιμη – αρόσιμη γη. (Ασημάκη, 2018) Η οικιστική ανάπτυξη και οι οικονομικές δραστηριότητες του τουρισμού

και του εμπορίου ασκούν πιέσεις στον αγροτικό τομέα που έχει συρρικνωθεί αρκετά σε

σχέση με το παρελθόν. Παρόλα αυτά καλύπτει το 28% των οικονομικών δραστηριοτήτων του

δήμου, με πολλές από τις αγροτικές εκμεταλλεύσεις φυτικής και ζωικής παραγωγής να έχουν

εντατικό χαρακτήρα.

Η εντατικοποίηση των εκμεταλλεύσεων έχει ως στόχο την αύξηση των στρεμματικών

αποδόσεων σε αγροτικά και κτηνοτροφικά προϊόντα. Αυτό συνεπάγεται αυξημένη και

πολλές φορές αλόγιστη χρήση παρασιτοκτόνων και λιπασμάτων από τους παραγωγούς.

Αυτές οι χημικές ουσίες είναι τοξικές και καθίστανται επιβλαβείς για το περιβάλλον και τον

άνθρωπο. Η μεγάλη υπολειμματική τους διάρκεια και η περιεκτικότητα σε μέταλλα που δύσκολα διασπώνται στο περιβάλλον, τις καθιστά επικίνδυνες για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Ιδιαίτερα αν ψεκάζονται σε μεγαλύτερες του ενδεικνυόμενου συγκεντρώσεις, πρακτική που είναι συνήθης. Αυτό επιφέρει την μόλυνση των επιφανειακών ομβρίων υδάτων, του υπεδάφους και μέσω αυτού του υπόγειου υδροφόρου ορίζοντα. Επιπλέον σε συνδυασμό με τα έντονα πλημμυρικά φαινόμενα αυτές οι ουσίες μπορεί να μεταφερθούν

μέσω των ρεμάτων και να μολύνουν άλλες περιοχές του δήμου όπως για παράδειγμα τις

πεδινές περιοχές της Νέας Μάκρης και του Σχοινιά. Αυτό αποτελεί εν δυνάμει κίνδυνο για τα φυσικά οικοσυστήματα, που αποτελούν φυσικά πολιτιστικά αγαθά. Επιπλέον η επαφή

αγροχημικών ουσιών με τις δομές πολιτισμού είναι πιθανό να προκαλέσει επιφανειακή

φθορά της ύλης αφού δημιουργούν όξινο ή αλκαλικό περιβάλλον.

Η μονοκαλλιέργεια είναι επίσης μια συνέπεια της εντατικοποίησης της αγροτικής

παραγωγής για την αύξηση των στρεμματικών αποδόσεων. Για να συμβεί αυτό έχει εκτοπιστεί μεγάλος αριθμός ειδών φυσικής χλωρίδας, άρα και πανίδας, με ανθρώπινη

επέμβαση και έχει αντικατασταθεί με το καλλιεργούμενο είδος. Με άλλα λόγια οι αγροτικές

περιοχές όπου επικρατεί η μονοκαλλιέργεια αντιμετωπίζουν προβλήματα υποβάθμισης του

οικοσυστήματος, με εκτοπισμό της φυσικής βλάστησης και της πανίδας, αλλοίωση των

φυσικών διεργασιών. Τέτοιου είδους γεωργικές εκμεταλλεύσεις συναντάμε στο βόρειο

τμήμα του δήμου, σε περιοχές με ήπια κλίση όπως τμήματα γης γύρω από τον οικισμό του Μαραθώνα και της Οινόης, στο Βαρνάβα και το Γραμματικό.

Τέλος η υπερβόσκηση αποτελεί εν δυνάμει κίνδυνο για την ανανέωση των οικοσυστημάτων. Πολλές φορές επιδιώκεται από τους κτηνοτρόφους σαν πρακτική, ενώ έχει αποτελέσει αιτία πρόκλησης πυρκαγιών για την δημιουργία νέων βοσκοτόπων στο

παρελθόν. Στον δήμο του Μαραθώνα η ζωική παραγωγή αποτελεί μικρό κομμάτι της οικονομικής δραστηριότητας. Παρόλα αυτά πρακτικές τέτοιου είδους αν εφαρμόζονται αλόγιστα και δεν υπόκεινται σε ένα σχέδιο ολοκληρωμένης διαχείρισης των οικοσυστημάτων, μπορεί να αποτελέσουν άλλο ένα παράγοντα πίεσης (Καρανδεινός, 1996)

Τουριστική Ανάπτυξη

Η παρουσία του τριτογενή τομέα στην τοπική απασχόληση του δήμου (σε ποσοστό

57% το 2011) συνδέεται στενά με το εμπόριο, τον τουρισμό, τις υπηρεσίες κ.λπ. και

επηρεάζει κατά κύριο λόγο την τοπική οικονομία της περιοχής. (Ασημάκη, 2018) Ειδικότερα

η τουριστική ανάπτυξη εντοπίζεται κυρίως στις παράλιες περιοχέςτου δήμου καθώς και στην

περιοχή της Νέας Μάκρης και της πόλης του Μαραθώνα. Βέβαια πιο ήπιες μορφές

τουρισμού παρατηρούνται και σε σημεία πολιτιστικού ενδιαφέροντος σε όλη την επικράτεια

του δήμου, με αύξηση της επισκεψιμότητας κατά την καλοκαιρινή περίοδο. Βέβαια οι

παράκτιες περιοχές είναι οι πιο ελκυστικές για τους επισκέπτες, γι’ αυτό το λόγο έχουν

αναπτυχθεί υπηρεσίες εξυπηρέτησης όπως ξενοδοχειακές μονάδες, εστίαση και διασκέδαση.

Η έντονη τουριστική δραστηριότητα όμως αποτελεί κίνδυνο για τη φυσική και πολιτιστική κληρονομιά της περιοχής. Ιδιαίτερα κατά μήκος της παραλίας του Μαραθώνα, η

οποία διαθέτει μοναδικής οικολογικής αξίας υγροτόπους. Η περιοχή του εθνικού πάρκου Σχοινιά έχει υποστεί έντονη υποβάθμιση αφού δέχεται μεγάλο όγκο επισκεπτών και αυτοκινήτων, με αποτέλεσμα την πρόκληση προβλημάτων ρύπανσης, βανδαλισμών, όχλησης και διατάραξης της ορνιθοπανίδας. Επίσης η μεγάλη επικινδυνότητα για πρόκληση περιστατικών πυρκαγιάς την καθιστά ιδιαίτερα ευάλωτη. Συνήθη πρακτική στις τουριστικές περιοχές αποτελεί η ανάπτυξη τουριστικών υπηρεσιών κατά μήκος του αιγιαλού με τη χρήση σκληρών παρεμβάσεων. Βέβαια στην περιοχή του Μαραθώνα δεν έχει παρατηρηθεί εκτεταμένα, παρά μόνο σε μεμονωμένες περιπτώσεις παράλιων ξενοδοχειακών μονάδων. Το σενάριο περαιτέρω επέκτασης θα μπορούσε να δημιουργήσει σημαντικά προβλήματα στις φυσικές διαδικασίες του αιγιαλού. Εξάλλου η παράκτια διάβρωση αποτελεί σε μεγάλο βαθμό συνέπεια άστοχων ανθρωπογενών παρεμβάσεων με χρήση σκληρών υλικών που μπορεί να προκαλέσει η ανθρώπινη δραστηριότητα, συμπεριλαμβανομένης και της τουριστικής ανάπτυξης. (Χονδρογιάννη, 2019)

Ηπιότερες μορφές τουρισμού παρατηρούνται στις ημιορεινές και ορεινές περιοχές του δήμου με δημοφιλείς δραστηριότητες την πεζοπορία, την αναρρίχηση και τη φυσιογνωσία. Ιδιαίτερα οι περιοχές μελέτης της Οινόης και του Ραμνούντα αλλά και το σημείο του φράγματος του Μαραθώνα δέχονται επισκέπτες τόσο λόγω του πολιτιστικού

ενδιαφέροντος και των αρχαιολογικών χώρων που διαθέτουν όσο και για την φυσική

ομορφιά. Παρόλα αυτά η επισκεψιμότητα αυξάνεται σημαντικά κατά τη διάρκεια του

καλοκαιριού με κίνδυνο την ρύπανση, την όχληση και την εκδήλωση πυρκαγιάς.

Κλοπές και Βανδαλισμοί

Οι κλοπές και οι βανδαλισμοί αποτελούν σημαντικό κίνδυνο και αφορούν κυρίως την

υλική πολιτιστική κληρονομιά. Τα κίνητρα μπορεί να είναι η απόκτηση οικονομικού

οφέλους, πολιτικές αντιπαραθέσεις, η εκδίκηση, η απαξίωση, η απόκτηση γοήτρου, η

θρησκεία, ο θυμός ή η κακοήθεια. (Κοντοπούλου, 2021) Τα χαρακτηριστικά που κάνουν

εφικτή μία κλοπή ή έναν βανδαλισμό είναι κυρίως η ελλιπής ανάδειξη και διαχείριση του

αρχαιολογικού χώρου, η έλλειψη ασφάλειας και η εύκολη προσβασιμότητα. Αυτό καθιστά

πιο επιρρεπείς τις αρχαιότητες που βρίσκονται σε εξωτερικό χώρο παρά στο εσωτερικό

περιβάλλον ενός μουσείου, που τυγχάνει μεγαλύτερης ασφάλειας και ελέγχου της

προσβασιμότητας. Επίσης η αξία που αποδίδεται στα αντικείμενα παίζει σημαντικό ρόλο

στην στοχοποίησή τους. Πράγματι ο τρόπος με τον οποίο επιλέγονται οι στόχοι των

επιθέσεων έχει να κάνει με το πόσο «ενδιαφέρον» κρίνεται το αντικείμενο, τα επίπεδα

ασφάλειας του χώρου και τις πιθανότητες που έχουν οι δράστες να διαφύγουν (Κοντοπούλου, 2021)

Επίσης το μέγεθος των αντικειμένων παίζει σημαντικό ρόλο στην στοχοποίησή τους, με τα μικρότερα αντικείμενα να κινδυνεύουν περισσότερο από κλοπές ή βανδαλισμούς.

Λόγω του μικρού μεγέθους τους η μεταφορά και η πώλησή τους γίνονται πιο εύκολες, ενώ είναι πιο επιθυμητά ως μέρος ιδιωτικών συλλογών μετά την πώλησή τους. Παρόλα αυτά

υπάρχουν και περιπτώσεις αρχαιοκαπηλίας ή βανδαλισμού σε μεγάλης κλίμακας αντικείμενα τα οποία τεμαχίζονται και πωλούνται λόγω τηςζήτησης του υλικού από τα οποία

είναι κατασκευασμένα. Για παράδειγμα αναφέρουμε το γλυπτό «Reclining Figure 1969 –1970», του Henry Moore που ζύγιζε 2 τόνους και κλάπηκε το 2005. Θεωρείται πως η αξία του ήταν 3 εκατομμύρια λίρες, ενώ η αστυνομία υποθέτει πως κομματιάστηκε και πουλήθηκε

λόγω της ζήτησης για μέταλλα σε αγορές όπως της Κίνας για περίπου 1500 λίρες.

(Κοντοπούλου, 2021)

Όσον αφορά τον δήμο Μαραθώνα έχουν καταγραφεί περιστατικά βανδαλισμών

κυρίως σε εξωτερικούς χώρους. Παρόλα αυτά δεν υπάρχουν στατιστικά στοιχεία που να καταγράφουν το φαινόμενο αφού τέτοια περιστατικά είναι συνήθως μικρής κλίμακας με αποτέλεσμα να μην δημοσιεύονται στο τύπο ή να μην καταγράφονται. Ενδεικτικά αναφέρουμε μεμονωμένα περιστατικά βανδαλισμών που δημοσιεύτηκαν τον Οκτώβρη του 2014 όπως για παράδειγμα σειρά βανδαλισμών και εμπρησμών σε πολιτιστικές εγκαταστάσεις του δήμου, με πολιτικά αίτια, ως αντίδραση στην τότε δημοτική αρχή. Επίσης

τον Ιούνιο του 2018 καταγράφηκε περιστατικό βανδαλισμού στο ιερό των Αιγυπτίων θεών

στη θέση Μπρέξιζα, όπου άγνωστοι εισέβαλαν στον αρχαιολογικό χώρο και προξένησαν

σημαντικές φθορές στα αντίγραφα των αγαλμάτων των θεών Ίσιδος και Όσιρη. (Θέματα Αρχαιολογίας, 2018)

Τέλος αξίζει να επισημανθεί ότι οι εξωτερικοί αρχαιολογικοί χώροι στις περιοχές

μελέτης στις θέσεις Οινόη και Μπρεξιζα είναι επιρρεπείς σε φαινόμενα βανδαλισμού λόγω της εύκολης πρόσβασης και της ελλιπούς φύλαξης. Ιδιαίτερα ο αρχαιολογικός χώρος στη θέση Μπρέξιζα βρίσκεται πάνω στον παραλιακό δρόμο, με μεγάλη επισκεψιμότητα ιδίως το

καλοκαίρι, ενώ περιμετρικά του χώρου υπάρχει υποτυπώδης οριοθέτηση, η οποία σε σημεία

είναι σχεδόν κατεστραμμένη.

Οι ανθρωπογενείς δραστηριότητες μπορεί να αποτελέσουν σοβαρό κίνδυνο για το

περιβάλλον και την πολιτιστική κληρονομιά. Έχει παρατηρηθεί ότι ακόμη και μετά την

διακοπή τους μπορούν μέσω των επιπτώσεών τους να συνεχίζουν να ασκούν πιέσεις στα

οικοσυστήματα και την ύλη.

Σημαντικό πρόβλημα ρύπανσης για την περιοχή της Νέας Μάκρης είναι η απουσία

αποχετευτικού δικτύου, με αποτέλεσμα πιθανή εισροή αυξημένου οργανικού και

μικροβιακού φορτίου στη θάλασσα. Η έλλειψη οργανωμένου συστήματος αποχέτευσης και

επεξεργασίας λυμάτων σε όλη την περιοχή του Δήμου Μαραθώνος προκαλεί σημαντική

επιβάρυνση της ποιότητας των υδάτων. (Ασημάκη, 2018) Επίσης η κακή διαχείριση των

ρεμάτων ως αποτέλεσμα της μη σχεδιασμένης οικιστικής ανάπτυξης, έχει αλλοιώσει

σημαντικά την υδρολογία και τα φυσικά κανάλια απορροής σε όλη την επικράτεια του

δήμου. Οι αυθαιρεσίες στα ρέματα, όπως επιχωματώσεις, απορρίψεις μπαζών, αυθαίρετων

καταλήψεων και άλλων ανεξέλεγκτων παρεμβάσεων που ξεκίνησαν τις δεκαετίες του 50 και 60, συνεχίζουν να προκαλούν πλημμύρες σε περιόδους έντονης βροχόπτωσης στις μέρες μας. (Ειδική Γραμματεία Υδάτων, 2020)

Ειδικότερα στην περιοχή της Μπρέξιζας, ο υγρότοπος είναι ιδιαίτερα υποβαθμισμένος, καθώς οι παρεμβάσεις σε αυτόν είναι συνεχείς από τη δεκαετία του ́30, όπου μεγάλο τμήμα του υγρότοπου αποστραγγίστηκε και δόθηκε για την κατασκευή του οικισμού. (Τζάλη et al., 2013) Λίγο αργότερα η λειτουργία της Αμερικάνικης στρατιωτικής

βάσης σε τμήμα του μικρού έλους (1953–1990) υποβάθμισε σημαντικά το υδάτινο οικοσύστημα (Εικόνα 26) Οι επιχωματώσεις, η χρήση βαρέων οχημάτων, η κάλυψη με

σκληρά υλικά ακόμα και μετά την απομάκρυνσή τους άφησαν σήμερα ένα έδαφος συμπιεσμένο σημαντικά, πιθανόν και σε ένα βαθμό επιφορτισμένο με ρυπογόνες ουσίες. Ακολούθησαν άστοχες επεμβάσεις με έργα αντιπλημμυρικής προστασίας το 2004 αλλά και πρακτικές εναπόθεσης μπάζων και απορριμμάτων από τη Δ.Ε Νέας Μάκρης ώς το 2008. Τα αποτελέσματα όλων των παραπάνω πρακτικών άφησαν σήμερα ένα ελώδες οικοσύστημα που έχει καταρρεύσει στο μεγαλύτερο τμήμα του, ενώ τα πλημμυρικά φαινόμενα στην περιοχή είναι συχνά και αποτελούν κίνδυνο και για τον παρακείμενο αρχαιολογικό χώρο.

Εικόνα 26: Εγκαταστάσεις της πρώην Αμερικάνικης βάσης στην περιοχή του μικρού έλους της Μπρέξιζας. (Πηγή: www.iranon.gr )

Συμπεράσματα

Όπως επισημάνθηκε ο δήμος Μαραθώνα διαθέτει πλούσιο απόθεμα πολιτιστικής κληρονομιάς και φυσικών τοπίων ιδιαίτερου κάλους με μεγάληοικολογική και ιστορική αξία.

Η διατήρηση και ανάδειξή τους είναι σημαντική μεταξύ άλλων και για ιστορικούς, κοινωνικούς, πολιτισμικούς, και περιβαλλοντικούς λόγους. Παρόλα αυτά πολλά από τα πολιτιστικά αγαθά παραμένουν άγνωστα και ορισμένα δέχονται συνεχείς απειλές από

περιβαλλοντικούς και ανθρωπογενείς κινδύνους, με αποτέλεσμα την υλική φθορά και την οικολογική υποβάθμιση, που συντείνουν στην απαξίωση ή πλήρη κατάρρευση. Η διάκριση

μεταξύ περιβαλλοντικών και ανθρωπογενών κινδύνων είναι πολλές φορές δυσδιάκριτη

αφού πολλοί περιβαλλοντικοί κίνδυνοι έχουν ανθρωπογενή αιτιολογία.

Οι περιβαλλοντικοί κίνδυνοι και η κλιματική αλλαγή πλήττουν την ευρύτερη περιοχή

του δήμου Μαραθώνα με φυσικά φαινόμενα που παρουσιάζουν μεγάλη ένταση και

διαδοχή. Αυτή η εναλλαγή των φαινομένων αυξάνει την χρονική διάρκεια των στρεσογόνων

παραγόντων που ασκούν πίεση στα φυσικά οικοσυστήματα και τους πολιτιστικούς πόρους, με αποτέλεσμα την αύξηση της τρωτότητάς τους. Οι πυρκαγιές είναι ένας από τους σημαντικότερους περιβαλλοντικούς κινδύνους που πλήττουν τον δήμο Μαραθώνα, με επιπτώσεις στο περιβάλλον που παραμένουν για αρκετά χρόνια. Από την ανάλυση των πυρκαγιολογικών δεδομένων προκύπτει οτι υπάρχουν περιοχές στο δήμο που απειλούνται

λιγότερο σε σχέση με άλλες. Σε αυτό παίζουν ρόλο τα τοπικά χαρακτηριστικά που ευνοούν ή δυσχεραίνουν την έναρξη και εξάπλωση του φαινομένου όπως η κλίση του εδάφους, το είδος βλάστησης, η υδρολογία της περιοχής κ.α. Παρόλα αυτά οι πυρκαγιές είναι αναγκαίο να αντιμετωπίζονται ως εν δυνάμει κίνδυνος για όλες τις περιοχές του δήμου, λόγω της ικανότητας διάδοσης από την εστία, του πυρόφιλου δασώδους και του μεσογειακού οικοσυστήματος, που συναντάμε στην ευρύτερη περιοχή του Μαραθώνα. Επίσης, η κλιματική αλλαγή όπως εκδηλώνεται με ένταση φαινομένων όπως καύσωνας και δυνατοί άνεμοι, ευνοεί την έναρξη, τη διάδοση και εντείνει τη σφοδρότητα των πυρκαγιών.

Τα πλημμυρικά φαινόμενα είναι επίσης σοβαρή απειλή που συνήθως διαδέχεται τις πυρκαγιές. Το γυμνό από φυτοκάλυψη έδαφος, είναι εκτεθειμένο σε πλημμυρικά και διαβρωτικά φαινόμενα για αρκετά χρόνια. Ιδιαίτερα τρωτές χαρακτηρίζονται οι πεδινές και παράλιες περιοχές του δήμου που λειτουργούν ως λεκάνες συγκέντρωσης των ομβρίων

υδάτων. Παρόμοια εικόνα παρουσιάζουν οι δομημένες περιοχές με αρκετά καταγεγραμμένα

περιστατικά πλημμύρας, κυρίως λόγω της κακής ρυμοτομίας και των λανθασμένων

πρακτικών διαχείρισης των φυσικών ρεμάτων. Παράλληλα στις ορεινές περιοχές του δήμου

η διάβρωση των χερσαίων εδαφών αποτελεί έναν επόμενο των πυρκαγιών κίνδυνο για την

φυσική και πολιτιστική κληρονομιά, που δημιουργείται είτε από τα όμβρια ύδατα είτε από

τον άνεμο. Πλημμυρικά φαινόμενα είναι πιθανό να παρατηρηθούν και από την θάλασσα, τα

οποία μπορεί να προέλθουν από άνοδο της μέσης στάθμης της θάλασσας λόγω κλιματικής

αλλαγής ή/και λόγω της ανόδου του ύψους κύματος στην ακτή, με την επικράτηση ανέμων

μεγάλης έντασης. Η παράκτια περιοχή του Μαραθώνα είναι ιδιαίτερα εκτεθειμένη σε

νότιους και νοτιοανατολικούς ανέμους. Σε αυτές τις διευθύνσεις το ύψος κύματος μπορεί να

φτάσει τα 5 με 6 μέτρα στην ακτή, με πιθανότητα πλημμύρας από τη θάλασσα και εκδήλωση

φαινομένων διάβρωσης των ακτών. (Ειδική Γραμματεία Υδάτων, 2014) Επίσης η ήπια

τοπογραφία των παράκτιων περιοχών τις καθιστά τρωτές σε πλημμύρες από τη θάλασσα.

Η υφαλμύρωση του νερού αποτελεί κίνδυνο, σε περίπτωση πλημμύρας από τη

θάλασσα Αυτό μπορεί να προκαλέσει σημαντική αλλοίωση των χαρακτηριστικών και των

λειτουργιών των οικοσυστημάτων, προς όφελος ειδών ανθεκτικών στην αλατότητα. Μεγάλο

βαθμό τρωτότητας έχουν τα οικοσυστήματα και τα πολιτιστικά αγαθά στην παράκτια ζώνη

του δήμου Μαραθώνα. Τα πλημμυρικά φαινόμενα προκαλούν δομικές αλλαγές και στις

κατασκευές λόγω των δυναμικών φορτίσεων, του κορεσμού των εδαφών σε νερό, ενώ

δημιουργούν φθορές στα υλικά που παρουσιάζουν κυρίως επιφανειακές αλλοιώσεις και

αποχρωματισμό. Η ύλη επίσης μπορεί να προσβληθεί από ζωικούς και φυτικούς

οργανισμούς αλλά και μικροοργανισμοί οι οποίοι αναπτύσσονται πρωτογενώς ή

δευτερογενώς, ιδιαίτερα σε περιπτώσεις θαμμένων ή ενάλιων αρχαιοτήτων. (Sesana et al., 2021; Bertolin, 2019)

Στους ανθρωπογενείς κινδύνους η αποαστικοποίηση του πληθυσμού από το αστικό

κέντρο της Αθήνας προς την περιοχή του Μαραθώνα, είχε ως συνέπεια την μεγάλη οικιστική

ανάπτυξη, Τα χαρακτηριστικά της είναι ο ελλιπής σχεδιασμός με απουσία ρυμοτομικού

σχεδίου, η άναρχη και αυθαίρετη δόμηση, η καταπάτηση ρεμάτων, η χρήση σκληρών, μη

διαπνέοντων υλικών κ.α. Τέτοιες πρακτικές εμποδίζουν σε σημαντικό βαθμό τις φυσικές

περιβαλλοντικές διεργασίες όπως είναι η απομάκρυνση των ομβρίων με αποτέλεσμα την

τρωτότητα των πόλεων σε πλημμυρικά φαινόμενα και αλλαγή του αστικού μικροκλίματος.

Παράλληλα η τουριστική ανάπτυξη ήρθε ως επακόλουθο της οικιστικής, Παρατηρείται

κυρίως στην περιοχή της Νέας Μάκρης και κατά μήκος της παραλίας του Μαραθώνα. Η μεγάλη επισκεψιμότητα δημιουργεί προβλήματα ηχορύπανσης και χρήσης αυτοκινήτου. Η

πληθυσμιακή αύξηση μπορεί να τροφοδοτήσει φαινόμενα κλοπών και βανδαλισμών, θέτοντας σε κίνδυνο κυρίως την υλική πολιτιστική κληρονομιά. (Κοντοπούλου, 2021) Επίσης η προσέλκυση τουρισμού κυρίως στο παραλιακό μέτωπο θέτει τις προϋποθέσεις για περαιτέρω ανάπτυξη των τουριστικών εγκαταστάσεων και των σκληρών επεμβάσεων που αποτελούν αιτία δημιουργίας διαβρωτικών φαινομένων, που θέτουν σε κίνδυνο φυσικά

οικοσυστήματα και πολιτιστικά αγαθά. (Χονδρογιαννη 2019)

Η πληθυσμιακή αύξηση με την οικιστική και τουριστική ανάπτυξη των τελευταίων δεκαετιών επιφέρουν προβλήματα ρύπανσης Η εναπόθεση απορριμμάτων οργανικής ύλης, οικιακών αποβλήτων και άλλων υλικών είναι συνήθης πρακτική, με κίνδυνο τη δημιουργία

εστιών μόλυνσης, και εκδήλωσης πυρκαγιάς. Επίσης. η περιοχή του Μαραθώνα με την

οικιστική ανάπτυξη και τη γειτνίαση με την πόλη των Αθηνών, είναι πιθανό να αντιμετωπίσει

τον κίνδυνο της ατμοσφαιρικής ρύπανσης σε μεγαλύτερο βαθμό στο μέλλον, με επιπτώσεις

στη φυσική και υλική πολιτιστική κληρονομιά. Επιπρόσθετα, η εντατικοποίηση του αγροτικού τομέα προϋποθέτει χρήση αγροχημικών ουσιών με μεγάλη τοξικότητα και υπολειμματική διάρκεια. Η αλόγιστη χρήση τους συντείνει στη ρύπανση των εδαφών, του αέρα, των ομβρίων υδάτων και του υπόγειου υδροφόρου ορίζοντα, ζημιώνοντας τα οικοσυστήματα και τα πολιτιστικά αγαθά.

Τέλος ακόμη μια συνιστώσα του προβλήματος αποτελεί η διοικητική ανεπάρκεια για

την ανάδειξη και προστασία του φυσικού πλούτου και του πολιτιστικού αποθέματος Οι διατιθέμενοι πόροι, ο κατάλληλος σχεδιασμός και διαχείριση από τον Δήμο και τις αρμόδιες

υπηρεσίες είναι προβληματικοί, ενώ επικρατεί ένα θολό τοπίο και διάσπαση των φορέων σε ότι αφορά τις αρμοδιότητες. Στην μικρή κλίμακα ο βαθμός επίδρασης των κινδύνων στις

περιοχές μελέτης μπορεί να διαφέρει σημαντικά, λόγω κυρίως των τοπικών

χαρακτηριστικών της κάθε περιοχής. Σε αυτή την περίπτωση διαπιστώνεται διαφορετικός

βαθμός τρωτότητας μεταξύ των κινδύνων στα διάφορα παραδείγματα.

Αντιμετώπιση – Προτάσεις

Οι παραπάνω διαπιστώσεις οδηγούν στο συμπέρασμα οτι οι κίνδυνοι που επιδρούν

στην πολιτιστική και φυσική κληρονομιά και προέρχονται από το περιβάλλον και τις

ανθρώπινες δραστηριότητες, μπορεί να διαφέρουν σημαντικά στα διάφορα παραδείγματα.

Αυτό οφείλεται σε παράγοντες όπως το μικροκλίμα, τα ιδιαίτερα τοπογραφικά

χαρακτηριστικά, η υδρολογία της περιοχής, η υλικότητα του μνημείου, ο τρόπος δόμησης

κλπ. Για την ακριβέστερη λοιπόν ανάλυση των κινδύνων στην πολιτιστική και φυσική

κληρονομιά είναι αναγκαία η υιοθέτηση μιας λογικής για έρευνα και ανάλυση που

αναφέρεται τόσο στη μεγάλη κλίμακα αλλά παράλληλα εστιάζει σε συγκεκριμένα

παραδείγματα, ώστε να μελετηθεί ο διαφορετικός βαθμός τρωτότητάς τους σε

διαφορετικούς κινδύνους.

Για την αντιμετώπιση των πλημμύρων ένα σημαντικό βήμα προς τη λύση του

προβλήματος είναι η πολιτική μείωσης της ανθρώπινης παρέμβασης και η διατήρηση, η

ορθή διαχείριση και ανάδειξη των φυσικών υδρολογικών διεργασιών. Αυτό περιλαμβάνει τη

σταδιακή απομάκρυνση των εντατικών ανθρώπινων δραστηριοτήτων από την ενεργό

πλημμυρική ζώνη και την αλλαγή τους σε πιο ήπιες και συμβατές, ώστε να μην επηρεάζουν

αρνητικά την υδρολογία της περιοχής, δεδομένου ότι η εμμονή σε μιαστρατηγική ανάπτυξης

αντιπλημμυρικής άμυνας αποδεικνύεται ανεπαρκής, όπως στην περίπτωση του Νοέμβρη

του 2005 στον Μαραθώνα. Επίσης θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι τα πλημμυρικά

φαινόμενα υπόκεινται σε φυσικές και ανθρωπογενείς αλλαγές και ως εκ τούτου τα

αποτελέσματα κάθε έρευνας δεν πρέπει να θεωρούνται δεδομένα, αφού είναι απαραίτητη

η αναθεώρησή τους κάθε φορά που είναι διαθέσιμη νέα γνώση. (Diakakis, 2010)

Στην ίδια λογική για τη στρατηγική αντιμετώπισης της διάβρωσης και της ανόδου της

ΜΣΘ για τις παράκτιες περιοχές προτείνεται ένα σχέδιο ολοκληρωμένης διαχείρισης των

παράκτιων ζωνών, ως η καλύτερη βιώσιμη λύση για την διαχείριση και προστασία των

ακτών, με έμφαση στα φυσικά μέτρα και περιορισμό των σκληρών παρεμβάσεων.Προς αυτή

την κατεύθυνση πρέπει να προσαρμοστεί και η Ελληνική νομοθεσία. (Παπαθανασοπούλου, 2021)

Μερικές αρχικές σκέψεις υπό τύπον προτάσεων που θα είχαν θετικές επιπτώσεις

προς την κατεύθυνση της καλύτερης διαχείρισης και της μείωσης των κινδύνων είναι οι παρακάτω:

● Ενέργειες ευαισθητοποίησης και ενημέρωσης του κοινού σε θέματα που αφορούν την αξία της πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς και τις απειλές που αντιμετωπίζει, με έμφαση στον τοπικό πληθυσμό περιοχών με μεγάλη πολιτιστική αξία όπως ο Μαραθώνας.

● Αναστροφή τυχόν φαινομένων απαξίωσης μέσω της ενημέρωσης, προβολής και εκπαίδευσης, και ανάδειξη του φυσικού πολιτιστικού αποθέματος με προγράμματα βιώσιμων τρόπων χρήσης και διαχείρισής της, ώστε να ενσωματωθούν στην ζωή της περιοχής και να υπάρχει όφελος προς την κοινωνία.

● Ευαισθητοποίηση των αρμοδίων φορέων σε περιβαλλοντικά θέματα όπως επαναφορά των υδρολογικών λειτουργιών με ανάδειξη και αποκατάσταση

● ρεμάτων, με μια λογική ήπιων παρεμβάσεων ορθολογικής διαχείρισης των

δασών και των οικοσυστημάτων. Σε αυτό βοηθάνε μελέτες που έχουν ήδη γίνει

και αφορούν τη χαρτογράφηση ρεμάτων, την έκταση των οικοσυστημάτων κλπ.

● Μελέτη ρυμοτομικού και πολεοδομικού σχεδίου για τις αναπτυσσόμενες

περιοχές του Μαραθώνα καθώς και έκδοση δασικών χαρτών.

● Σχέδιο ολοκληρωμένης αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής σε επίπεδο δήμου που να εστιάζει στο φυσικό περιβάλλον και τα πολιτιστικά αγαθά τόσο

στη μεγάλη κλίμακα όσο και στη μικρή κλίμακα, σε επίπεδο περιοχής, οικοσυστήματος ή μνημείου.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία

Alexakis, D., 2020. Suburban areas in flames: Dispersion of potentially toxic elements from burned vegetation and buildings. Estimation of the associated ecological and human health risk. Environ. Res., 183, 109153.

Bertolin, C., 2019. Preservation of Cultural Heritage and Resources Threatened by Climate Change. Geosciences 9, 250. https://doi.org/10.3390/geosciences9060250

Cassar, M., Pender, R., 2005. The impact of climate change on cultural heritage: evidence and response. ICOM Comm. Conserv. 14th Trienn. Meet. Hague Prepr. 2, 610–616.

Diakakis, M., 2010. Flood History Analysis and its Contribution to Flood Hazard Assesment. The Case of Marathonas, Greece. Presented at the 12th International Congress, Geological Society of Greece, Patra, p. 12.

Holman, I, Hollis, J, Bellamy, P, Berry, P, Harrison, P, Dawson, T, Audsley, E, Annetts, J, Debaets, A, Rounsvell, M, Nicholls, R, Shakley, S and Wood, R, 2001. The REGIS Project Regional climate change impact and response studies in East Anglia and in North West England. Cranfield,UK: United Kingdom Climate Impacts Programme, Available online: http://www.silsoe.cranfield.ac.uk/ iwe/projects/regis/ (accessed on 28 May 2022)

Lekakis J., 1993. Social and Ecological correlates of rural fires in Greece. Journal of Environmental Management, 43: 41-47.

Nastou, M.P., Zerefos, S., 2021. Impacts of climate change on cultural heritage. The case of the Greek theatre of Dionysus. IOP Conf. Ser. Earth Environ. Sci. 899, 012020.

https://doi.org/10.1088/1755-1315/899/1/012020

Orr, S.A., Richards, J., Fatorić, S., 2021. Climate Change and Cultural Heritage: A Systematic Literature Review (2016–2020). Hist. Environ. Policy Pract. 12, 434–477.

https://doi.org/10.1080/17567505.2021.1957264

Radoine, H. 2008. Urban conservation of Fez-Medina. Global Urban Dev. Available online:

https://www.globalurban.org/GUDMag08Vol4Iss1/Radoine.htm (accessed on 11 October 2021).

Pacifica Institute. 2021 Social vulnerability to Climate Change in California, Sacramento CA, California Energy Commission

Sesana, E., Gagnon, A.S., Ciantelli, C., Cassar, J., Hughes, J.J., 2021. Climate change impacts on cultural heritage: A literature review. WIREs Clim. Change 12, e710.

https://doi.org/10.1002/wcc.710

Skilodimou, D., Bathrellos, D., Alexakis, E., 2021. Flood Hazard Assessment Mapping in Burned and Urban Areas. Sustainability 13, 4455. https://doi.org/10.3390/su13084455

Vythoulka, A., Delegou, E.T., Caradimas, C., Moropoulou, A., 2021. Protection and Revealing of Traditional Settlements and Cultural Assets, as a Tool for Sustainable Development: The Case of Kythera Island in Greece. Land 10, 1324.

https://doi org/10.3390/land10121324

Wijesuriya, G., 2015. Annex 1: Living Heritage: A Summary. Rome: ICCROM. Available online: https://www.iccrom.org/ wpcontent/uploads/PCA_Annexe-1.pdf (accessed on 28 May 2022).

Ελληνική Βιβλιογραφία

Αθανασόπουλος, 2013. Ο Πύργος Βαρνάβα... και οτι απέμεινε. [www Document]. URL http://varnavasnews.blogspot.com/2013/03/blog-post_11.html (accessed 7.15.22).

Αποστολόπουλος, Χ., 2018. Οι πιο καταστροφικές πυρκαγιές στην ιστορία της Ελλάδας. Ελεύθερος Τύπος. URL https://eleftherostypos gr/ellada/271692-oi-piokatastrofikes-pyrkagies-stin-istoria-tis-elladas (accessed 6.17.22).

Ασημάκη, Ε., 2018. Ο Πολιτισμός ως Εργαλείο Επανεκκίνησης της Ανάπτυξης Σχεδιασμός Πολιτιστικών Διαδρομών στον Δήμο Μαραθώνα. Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα.

Δασική Υπηρεσία 2006. Απολογισμών Δραστηριοτήτων Δασικών Υπηρεσιών.

Δασική Υπηρεσία 2007. Απολογισμών Δραστηριοτήτων Δασικών Υπηρεσιών.

Εθνος, 2019. Πλημμύρες απειλούν την Αττική: Οι εννέα περιοχές που κινδυνεύουν [www Document]. ΕΘΝΟΣ. URL https://www.ethnos.gr/greece/article/69985/ (accessed 6.19.22).

Ειδική Γραμματεία Υδάτων, 2020. Σχέδιο Διαχείρισης Κινδύνων Πλημμύρας - Στάδιο 1Χάρτες Επικινδυνότητας Πλημμύρας. Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας, Αθήνα.

Ειδική Γραμματεία Υδάτων, 2014. Εφαρμογή Οδηγίας 2007/60/ΕΚ Προκαταρκτική

Αξιολόγηση Κινδύνων Πλημμύρας από τη Θάλασσα και Εκτίμηση της Πιθανής

Ανύψωσης της Στάθμης Θάλασσας για την Αξιολόγηση της Επικινδυνότητάς τους.

Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής, Αθήνα.

Ειδική Γραμματεία Υδάτων, 2012. Εφαρμογή Οδηγίας 2007/60/ΕΚ Προκαταρκτική

Αξιολόγηση Κινδύνων Πλημμύρας Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής, Αθήνα.

ΕΣΠΚΑ, 2016. Εθνική Στρατηγηκή για την Προσαρμογή στην Κλιματική Αλλαγή. Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας, Αθήνα.

Ζαφειρόπουλος, Κ., 2018. 40 χρόνια φωτιές στην Αν. Αττική [WWW Document]. Η Εφημερίδα Των Συντακτών. URL https://www.efsyn.gr/ellada/koinonia/158586_40-hroniafoties-stin-attiki (accessed 6.17.22).

Η Καθημερινή, 2021. Φωτιά στη Νέα Μάκρη: Χωρίς ενεργό μέτωπο, πολλές διάσπαρτες εστίες. URL https://www.kathimerini.gr/society/561506194/fotia-sti-nea-makrichoris-energo-metopo-polles-diaspartes-esties/ (accessed 6.17.22).

Η Καθημερινή, 2019. Πυρκαγιά στον Μαραθώνα [www Document]. URL https://www.kathimerini.gr/society/1037908/pyrkagia-ston-marathona-vinteofotografies/ (accessed 6.17.22).

Θέματα Αρχαιολογίας, 2018. Βανδαλισμός του ιερού των Αιγυπτίων θεών στον Μαραθώνα.

URL https://www.themata-archaiologias.gr/βανδαλισμός-του-ιερού-των-αιγυπτίωνθ/ (accessed 8.30.23).

Καρανδεινός Μ. 1996 Εργαστηριακές Σημειώσεις Οικολογίας και Περιβάλλοντος.

Εργαστήριο Οικολογίας και Προστασίας Περιβάλλοντος, Γεωπονικό Πανεπιστήμιο

Αθηνών, Αθήνα

Καρανδεινού – Ρήγα Α. 1995 Οικολογία και Βιοκλιματολογία Αστικού Περιβάλλοντος, Πανεπιστημιακές Σημειώσεις, Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα.

Κινδυνεύει ο Μαραθώνας από πλημμύρες;, 2017. Marathon Press. URL https://news.marathonpress.gr/kinduneuei-o-marathonas-apo-plhmmyres/ (accessed 4.10.23).

Κοντοπούλου, Χ., 2021. Κίνδυνοι που Απειλούν την Πολιτιστική Κληρονομιά. Πτυχιακή Διατριβή, Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής, Τμήμα Αρχειονομίας Βιβλιοθηκονομίας και

Συστημάτων Πληροφόρησης, Αθήνα.

Μαραθώνας Αιαντίδας, 2021. Βικιπαίδεια.

Μιλτιάδειος ατραπός [www Document], 2015. Wikiloc Διαδρομές Του Κόσμου. URL https://el wikiloc com/oreibasia-diadromes/miltiadeios-atrapos-tmema-proto10501637 (accessed 7.15.22).

Μυσταγωγία - Μυθαγωγία, 2015 Τα αρχαιολογικά μυστικά του Μαραθώνα, URL https://xletsos-basilhs blogspot com/2015/11/blog-post_16.html (accessed 7.15.22).

Νέα Μάκρη: Πλημμύρισε ο Άγιος Ανδρέας - Έπεσαν δέντρα στις κατασκηνώσεις! (βίντεο), 2020. iRafina. URL https://www.irafina.gr/nea-makri-plimmirise-o-agios-andreasepesan-dentra-stis-kataskinosis-vinteo/ (accessed 6.19.22).

Παπαθανασοπούλου, Α., 2021. Πολιτικές και Νομοθεσία αντιμετώπισης της παράκτιας

διάβρωσης και της κλιματικής αλλαγής στην παράκτια ζώνη. Μεταπτυχιακή Διατριβή, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, Τμήμα Μηχανικών Περιβάλλοντος, Θράκη.

Τα Νεα, 2012. Ο στρατηγός άνεμος έφερε τις πλημμύρες [www Document]. ΤΑ ΝΕΑ. URL https://www.tanea.gr/2012/12/31/greece/o-stratigos-anemos-efere-tis-plimmyres/ (accessed 6.19.22).

ΤΕΕ 2020 Ειδικό Πολεοδομικό Σχέδιο για την Πυρόπληκτη Περιοχή των Δημοτικών Ενοτήτων

Νέας Μάκρης και Ραφήνας των Δήμων Μαραθώνος και Ραφήνας – Πικερμίου

Αττικής, Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας.

Τσαγκάρη, Κ., Καρέτσος, Γ., Προύτσος, Ν., 2011a. Δασικές Πυρκαγιές Στερεάς Ελλάδας 19832005. WWF Ελλας και ΕΘΙΑΓΕ-ΙΜΔΟ, Αθήνα.

Τσαγκάρη, Κ., Καρέτσος, Γ., Προύτσος, Ν., 2011b. Δασικές Πυρκαγιές Ελλάδας 1983-2008. Ινστιτούτο Μεσογειακών Δασικών Οικοσυστημάτων και Τεχνολογίας Δασικών

Προιόντων, Αθήνα.

Τσίνου, Μ., 2019. Oι πιο καταστροφικές πυρκαγιές στην Ελλάδα. ΕΘΝΟΣ.

Φωτιάδη, Π., 2018. Αναζητώντας την αρχαία Προβάλινθο: η αρχαιολογική έρευνα και τα

μνημεία στην Νέα Μάκρη Αττικής. 17o Επιστημονικό Συνέδριο Νοτιοανατολικής

Αττικής, Μαρκόπουλο 3-7 Οκτωβρίου 2018.

Χονδρογιάννης, Η., 2019. Δείκτης Τρωτότητας Παράκτιων Υποδομών για τη Διαχείριση των Επιπτώσεων της Κλιματικής Αλλαγής. Διπλωματική Εργασία, Εθνικό Μετσόβιο

Πολυτεχνείο, Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών, Αθήνα.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Κατάλογος Διαγραμμάτων

Παράρτημα Διάγραμμα 1: Πορεία Αύξησης Μόνιμου Πληθυσμού των Δ.Ε του Δήμου

Μαραθώνα κατά τις Απογραφές 1991, 2001, 2011 (Πηγή: Ασημάκη, 2018; ΕΛ.ΣΤΑΤ.)

Κατάλογος Πινάκων

Παράρτημα Πίνακας 1: Συγκεντρωτικός πίνακας κυριότερων χαρακτηριστικών για την περιοχή της Μπρέξιζας. (από καταγραφές πεδίου)

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

ΤΟΠΟΘΕΣΙΑ Δ.Ε. Νέας Μάκρης – Μπρέξιζα (Μικρό Ελος)

ΥΨΟΜΕΤΡΟ 0 εώς 9m Από παραλία Νέας Μάκρης ως Λ. Μαραθώνος

ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ Ηπια - Πεδινή

ΣΥΝΔΕΣΗ ΜΕ ΤΟ

ΘΑΛΑΣΣΙΟ ΜΕΤΩΠΟ

ΥΛΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ

Ναι Κατά μήκος τμήματος της παραλίας Νέας Μάκρης

Ναι Ιερό των Αιγυπτίων Θεών – Βαλανείο – Αρχαία αντιπλημμυρικά έργα Χρονολ. Περίοδοι Ρωμαϊκή

Σημαντικότερα Υλικά Δόμησης Λίθος (πεντελικό μάρμαρο, πωρόλιθος) Οπτή πλίνθος, Υλικά πλήρωσης τοιχοποιίας, συνδετικό κονίαμα, υδραυλικό επίχρισμα

Θαμμένες Αρχαιότητες Ναι Η ανασκαφή δεν έχει ολοκληρωθεί

Ενάλιες Αρχαιότητες Ναι Ευρύτερο τμήμα του συγκροτήματος εκτείνεται

ΦΥΣΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ

ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ

Κύριος Τύπος Οικοσ

Κύρια Είδη Βλάστησης

Παρουσία Υδάτινου

Ναι

ανατολικά εντός της θάλασσας

Το τοπίο και η σχέση του με το νερό καθόρισαν τη

πολιτιστική άνθηση της περιοχής από την αρχαιότητα.

Ελώδες οικοσύστημα

υδρόφιλη χλωρίδα (κυρίως με καλαμώνες), ετήσια - πολυετή

ποώδη βλάστηση, αμμόφιλη βλάστηση

μικρό έλος (γλυκό και υφάλμυρο νερό) -

τροφοδοτείται από τα ρέματα της περιοχής - αποτελεί

Στοιχείου Ναι

Βιοποικιλότητα

ΓΕΙΤΝΙΑΣΗ ΜΕ ΤΟ ΑΣΤΙΚΟ

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

λεκάνη συλλογής ομβρίων - απορροή προς τη

θάλασσα

Ναι Σημαντική περιοχή για την ορνιθοπανίδα

Εντός οικιστικής περιοχής - δέχεται πιέσεις από την

Ναι

αστικοποίηση και την ανθρώπινη δραστηριότητα

Παράρτημα Πίνακας 2: Συγκεντρωτικός πίνακας κυριότερων χαρακτηριστικών για το

Εθνικό πάρκο Σχοινιά. (από καταγραφές πεδίου)

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

ΤΟΠΟΘΕΣΙΑ

ΥΨΟΜΕΤΡΟ

Δ.Ε. Μαραθώνος – Εθνικό Πάρκο Σχοινιά

(Μεγάλο Ελος – Δάσος Κουκουναριάς)

0 ως 10m

Από παραλία Σχοινιά εως Λ. Σουλίου

Ηπια - Πεδινή ΣΥΝΔΕΣΗ

Ναι

ΥΛΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ

Κατά μήκος της παραλίας Σχοινιά – Βόρειο τμήμα

κόλπου Μαραθώνα

Χρονολ. Περίοδοι -

Σημαντικότερα Υλικά

Δόμησης -

Θαμμένες Αρχαιότητες Οχι

Ενάλιες Αρχαιότητες Οχι

ΦΥΣΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ

ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ

Ναι

Σπάνιο τοπιακό σύμπλεγμα (ελος-δάσος) με έντονη

την παρουσία του νερού - Ένταξη στις Ειδικές Ζώνες

Διατήρησης και στις ΖώνεςΕιδικήςΠροστασίας(2010)

- δίκτυο NATURA 2000

Κύριος Τύπος Οικος. Ελος, Παράκτιο Δασικό Οικοσύστημα

Κύρια Είδη Βλάστησης

Ελος (υδρόφιλη χλωρίδα κυρίως με καλαμώνες, ετήσια - πολυετή ποώδης βλάστηση), Δασικό οικοσύστημα (Κουκουναριά, Πεύκο, αμμόφιλη βλάστηση)

Παρουσία Υδάτινου

Στοιχείου

Βιοποικιλότητα

Ναι

Μεγάλο έλος (γλυκό και υφάλμυρο νερό)τροφοδοτείται από τα ρέματα και τις πηγές της

περιοχής (Μακαρία πηγή) - αποτελεί λεκάνη συλλογής

ομβρίων - απορροή προς τη θάλασσα

Ναι Σημαντική περιοχή για την ορνιθοπανίδα

ΓΕΙΤΝΙΑΣΗ ΜΕ ΤΟ ΑΣΤΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Οχι

Παρόλο που στην περιοχή δεν παρατηρείται έντονη

αστική ανάπτυξη, υπάρχει ανθρώπινη δραστηριότητα

κυρίως με τη μορφή γεωργικών εκμεταλλεύσεων.

Παράρτημα Πίνακας 3: Συγκεντρωτικός πίνακας κυριότερων χαρακτηριστικών για τον

Αρχαιολ. Χώρο του Ραμνούντα. (από καταγραφές πεδίου)

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

ΤΟΠΟΘΕΣΙΑ Δ.Ε Γραμματικού - Αρχαιολ. Χώρος Ραμνούντα

ΥΨΟΜΕΤΡΟ

0 ως 100m περίπου Περιοχή εντός ορίων αρχαιολογικού χώρου. (Ενδεικτικά υψόμετρα: Ακρόπολη Ραμνούντα 28m, Αρχαίος ναός Νεμέσεως 96m, Νότια όρια Αρχ. Χώρου 80m)

ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ Ημιορεινή – λόφοι με ήπιες έως έντονες κλίσεις

ΣΥΝΔΕΣΗ

ΥΛΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ

Ναι

Χρονολ. Περίοδοι

Παρόλο που η απόσταση της ακρόπολης από το

θαλάσσιο μέτωπο είναι μικρή (50m μήκος), η

υψομετρική διαφορά (28m) δημιουργεί συνθήκες προστασίας των αρχ. ευρημάτων από τη θάλασσα.

Ακρόπολη Ραμνούντα, Ιερά της Νεμέσεως, Ιερό του Αμφιαρείου, πλήθος μικρότερων ιερών, Οχυρώσεις, Ταφικοί περίβολοι, Ταφικά μνημεία, ίχνη κατοικιών

Αρχαϊκή - Κλασσική, Ρωμαϊκή

Σημαντικότερα Υλικά Δόμησης Τοπικό μάρμαρο (τείχη, ναοί), Μάρμαρα από Πάρο και Πόρο (γλυπτά), Οπτή γη (κεραμίδια, διακόσμηση), Τερακότα (Πλακίδια)

Θαμμένες Αρχαιότητες Ναι Η ανασκαφή δεν έχει ολοκληρωθεί

Ενάλιες Αρχαιότητες Οχι

ΦΥΣΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ

ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ

Ναι

Κύριος Τύπος Οικοσυστ.

Κύρια Είδη Βλάστησης

Το τοπίο με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του

ανάγλυφου, η στρατηγική θέση τα είδη της

αυτοφυούς βλάστησης, το κλίμα και το έφορο έδαφος

επηρέασαν την πολιτιστική ταυτότητα από την

αρχαιότητα ως σήμερα.

Μακία και Φρύγανα – Δασικό Οικοσύστημα

Είδη μακίας και φρυγάνων μεταξύ των οποίων ο Ράμνος (Rhamnus alaternus), Δασικό οικοσύστημα με κύρια είδη το πεύκο (Pinus pinea) και την κουκουναριά (Pinus halepensis)

Παρουσία Υδάτ. Στοιχείου Οχι

Βιοποικιλότητα Ναι

ΓΕΙΤΝΙΑΣΗ ΜΕ ΤΟ ΑΣΤΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

Εκτός ορίων οικιστικής περιοχής - ανθρώπινη δραστηριότητα κυρίως με τη μορφή γεωργικών εκμεταλλεύσεων.

Παράρτημα Πίνακας 4: Συγκεντρωτικός πίνακας κυριότερων χαρακτηριστικών για την

περιοχή του Πυθίου. (από καταγραφές πεδίου)

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

ΤΟΠΟΘΕΣΙΑ

Δ.Ε Μαραθώνα - Οινόη

Περιοχή Πυθίου

ΥΨΟΜΕΤΡΟ 70 ως 120m

ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ Ημιορεινή – βραχώδης με ήπιες έως έντονες κλίσεις

ΣΥΝΔΕΣΗ ΜΕ ΤΟ

ΥΛΙΚΗ

Χρονολ. Περίοδοι

Σπήλαιο του Πανός, Ιερό του Πυθίου Απόλλωνος, Μεσαιωνικός πύργος, Εκκλησία Αγίων Αποστόλων

Νεολιθική, Αρχαϊκή, Ρωμαϊκή, Μεσαίωνας

Σημαντικότερα Υλικά Δόμησης Λίθος, Πλίνθος Θαμμένες Αρχαιότητες Ναι Η ανασκαφή στο ιερό του Πυθίου Απόλλωνος δεν έχει ολοκληρωθεί.

Ενάλιες Αρχαιότητες Οχι

ΦΥΣΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ

Κύριος Τύπος Οικοσυστήματος

Ναι Το τοπίο και η σύνδεση με το νερό καθόρισαν τη πολιτιστική άνθηση της περιοχής από την αρχαιότητα.

Παραποτάμιο - Δασικό – Μακία και Φρύγανα

Κύρια Είδη Βλάστησης Πλατάνι, ελιά, σχίνος, πεύκο

Παρουσία Υδάτινου

Στοιχείου

Ναι

Βιοποικιλότητα Ναι

ΓΕΙΤΝΙΑΣΗ ΜΕ ΤΟ ΑΣΤΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

Οχι

Ο ποταμός Χάραδρος ξεκινάει από τη λίμνη του

Μαραθώνα, διασχίζει το φαράγγι της Οινόης και

καταλήγει στον κόλπο του Μαραθώνα. Στην πορεία

του ενισχύεται από τα ρέματα της περιοχής.

Εκτός ορίων οικιστικής περιοχής - ανθρώπινη

δραστηριότητα κυρίως με τη μορφή ανθοκομικών και

κηπευτικών γεωργικών εκμεταλλεύσεων, υπαίθριων

και θερμοκηπιακών.

Παράρτημα Πίνακας 5: Συγκριτικός

Παράρτημα Πίνακας 6: Συγκεντρωτικός πίνακας των κυριότερων πυρκαγιολογικών

Είδος Οικοσυστήματος

Κύριος Τύπος

Πληγήσας Βλάστησης

Εποχή πιο Καταστροφικής Πυρκαγιάς

Γειτνίαση με το Αστικό Περιβάλλον

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

 κατά την περίοδο 2000-2021 δεν έχουν καταγραφεί περιστατικά πυρκαγιών στα ελώδη οικοσυστήματα του δήμου Μαραθώνα. (μεγάλο έλος Μαραθώνα, μικρό έλος Μπρέξιζας)

Παράρτημα Πίνακας 7: Πυρκαγιές που

στο δήμο Μαραθώνα

κατά την περίοδο 2000-2021 (Πηγή: Πυροσβεστικό Σώμα Ελλάδος, Ιδία

Παράρτημα Πίνακας 9: Πυρκαγιές που

χώρους στην Ελλάδα κατά την

Ελλάδος, Ιδία Επεξεργασία) Ετος

2000-2021 (Πηγή: Πυροσβεστικό Σώμα

σε αρχαιολογικούς

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Παράρτημα Πίνακας 10: Πλημμυρικά συμβάντα στην ευρύτερη περιοχή του Μαραθώνα, μετά το 1987, με βάση τα αρχεία της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Ανατολικής Αττικής (2007)

και του Εθνικού Οργανισμού Γεωργικών Αποζημιώσεων (2007). Πηγή: (Diakakis, 2010), Ιδία Επεξεργασία

ΚΑΤΑΓΕΓΡΑΜΜΕΝΑ ΠΛΗΜΜΥΡΙΚΑ ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ

α/α Ημερομηνία Πληγήσες Περιοχές

1 12/11/1987

2 26/02/1988

Πατητήρια,Τσέπι, Βαλάρια, Βρανάς, Τύμβος, Παραλία

Βρανάς, Πατητήρια, Τσέπι, Βαλάρια, Παραλία, Τύμβος

3 27/01/1996 Πατητήρια,Τσέπι, Βαλάρια

Ζημιές σε Κτίρια και Υποδομές

Ζημιές στη Γεωργική Παραγωγή

Δεν Υπάρχει Καταγραφή Δεν Υπάρχει Καταγραφή

30 Σπίτια, 20 Οχήματα Δεν Υπάρχει Καταγραφή

2 Επιχειρήσεις, Περιφράξεις σε σπίτια, Οδικό Δίκτυο Δεν Υπάρχει Καταγραφή

4 12/11/1998 Πατητήρια,Τσέπι, Βαλάρια 10 Κτίρια, Οδικό Δίκτυο Δεν Υπάρχει Καταγραφή

5 20/11/1998

6 27/03/1999

7 14/01/2001

Πατητήρια,Τσέπι, Τύμβος, Βαλάρια

Πατητήρια, Μπρέξιζα, Τύμβος, Βαλάρια

Πατητήρια, Βρανάς, Τσέπι, Παραλία, Μπέη, Κάτω Σούλι, Ριζάρι, Τύμβος

8 03/11/2001

9 14/12/2002

10 26/01/2003

11 16/09/2005

12 23/11/2005

Βρανάς, Τσέπι, Βαλάρια, Μπέη, Παραλία, Μαραθώνας, Τύμβος

2 Κτίρια, Οδικό Δίκτυο Δεν Υπάρχει Καταγραφή

Δεν Υπάρχει Καταγραφή

9 Κτίρια, Οδικό Δίκτυο, Πολλά Αυτοκίνητα

18 Κτίρια, Οδικό Δίκτυο, Πολλά Αυτοκίνητα

Πατητήρια, Βαλαρια, Τσέπι Δεν Υπάρχει Καταγραφή

Βρανάς, Τσέπι, Ριζάρι, Μπέη, Πατητήρια, Αγιος Γεώργιος

Κάτω Σούλι, Αγιος Γεώργιος, Μαραθώνας, Πατητήρια, Τσέπι, Παραλία, Ριζάρι, Μπέη

Πατητήρια, Τύμβος, Τσέπι, Βαλάρια, Μαραθώνας, Πλάσι, Παραλία, Κάτω Σούλι, Αγιος Γεώργιος

6 Κτίρια, Οδικό Δίκτυο,

Μικρές Ζημιές σε Κτίρια και Περίφραξη

10 Κτίρια (Σπίτια

και Επιχειρήσεις), Οδικό Δίκτυο

11 Επιχειρήσεις, Γεωρ. Μηχανήματα

42 Επιχειρήσεις, Γεωρ. Μηχανήματα, Ελαιώνες, Θερμοκήπια

33 Επιχειρήσεις, Γεωρ. Μηχανήματα, Ελαιώνες, Θερμοκήπια

9 Επιχειρήσεις, Θερμοκήπια

21 Επιχειρήσεις, Γεωργ. Μηχανήματα

21 Επιχειρήσεις, Θερμοκήπια

29 Επιχειρήσεις, Γεωρ. Μηχανήματα, Καλλιεργητικές Εκτάσεις, Θερμοκήπια

Παράρτημα Πίνακας 11: Συγκριτικός πίνακας εκτίμησης του κινδύνου εκδήλωσης

πλημμύρας στις τέσσερις περιοχές μελέτης.

με το

Μέτωπο

Πλημμύρας

Θάλασσα

με το Αστικό

Περιβάλλον  x x x

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ  Ολες οι περιοχές αντιμετωπίζουν προβλήματα κακής διαχείρισης ρεμάτων, με χρόνιες πρακτικές όπως εγκιβωτισμό, υπογειοποίηση, εναπόθεση μπάζων, κακή συντήρηση

κοίτης κλπ.