Y Gwyll: Tirweddau Ceredigion - Preview

Tirweddau Ceredigion David Wilson, Ed Talfan ac Ed Thomas

2

3

Y Gwyll Tirweddau Ceredigion Cyhoeddwyd ym Mhrydain Fawr yn 2017 gan Graffeg Cyf Ysgrifennwyd gan Ed Talfan ac Ed Thomas, Fiction Factory hawlfraint © 2017.

Ffotograffau’r cynhyrchiad gan Fiction Factory hawlfraint © 2017.

Ffotograffau o Geredigion gan David Wilson hawlfraint © 2017.

Dyluniwyd a chynhyrchwyd gan Graffeg Cyf hawlfraint © 2017 Graffeg Cyf, 24 Canolfan Busnes Parc y Strade, Heol Mwrwg, Llangennech, Llanelli, Sir Gaerfyrddin SA14 8YP Cymru UK Ffôn 01554 824000 www.graffeg.com Caiff Graffeg trwy hyn eu hadnabod fel awduron y gwaith hwn yn unol ag adran 77 o Ddeddf Hawlfraint, Dyluniadau a Phatentau1988.

Ffotograffau: Mae hawlfraint y lluniau i gyd © yn eiddo’r ffotograffwyr a restrir fel a ganlyn:

ISBN 9781912213016

David Wilson: tud 2, 5, 6, 28-29, 30, 31, 32, 33, 34-35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48-49, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58-59, 60-61, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 68-69, 70, 71, 72, 92, 93, 94, 95, 96-97, 98, 99, 100, 101, 102, 103, 104, 105, 106-107, 108, 109, 110, 111, 112, 113, 114, 115, 116-117, 118, 119, 120, 121, 122, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 141, 142, 143, 144, 145, 146, 147, 148, 149, 150, 151, 152, 153, 154, 155, 156, 157, 158, 159, 160, 161, 162, 163, 164-165, 166, 167, 168, 169, 170, 171, 172-173, 174, 175, 176, 177, 178, 179, 180, 181, 182, 183, 184, 185, 186, 187, 192-193

123456789

Paul Andrew: tud 8, 24-25

Llun ar y clawr blaen, uwchben: Cwm Ceulan © David Wilson Llun ar y clawr blaen, gwaelod © Warren Orchard Llun papur terfyn: Llyn Syfydrin © David Wilson

Fiction Factory/Warren Orchard: tud 9, 10-11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 27, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 134, 135, 136, 137, 138, 139, 140, 188, 189, 190

Mae cofnod Catalog CIP ar gyfer y llyfr hwn ar gael o Lyfrgell Prydain.

Cedwir pob hawl. Ni chaniateir atgynhyrchu unrhyw ran o’r cyhoeddiad hwn na’i gadw mewn cyfundrefn adferadwy, na’i drosglwyddo mewn unrhyw ddull na thrwy unrhyw gyfrwng, electronig, mecanyddol, ffotogopio, recordio neu fel arall, heb ganiatad ymlaen llaw gan y cyhoeddwyr.

Gyda chefnogaeth ariannol Cyngor Llyfrau Cymru.

Hinterland Ceredigion Landscapes yw’r argraffiad yn Saesneg ISBN 9781910862995

Tirweddau Ceredigion David Wilson, Ed Talfan ac Ed Thomas

2

Cynnwys Mae Y Gwyll Tirweddau Ceredigion yn cynnwys ffotograffau o’r cynhyrchiad a dynnwyd yn ystod ffilmio Y Gwyll cyfresi 1, 2 a 3, ochr yn ochr â lluniau David Wilson o leoliadau’r set a thirweddau Ceredigion.

4

Cyflwyniad

6

David Wilson

Cyfres 1

Cyfres 2

Cyfres 3

26

Borth gan Ed Talfan

92

Alltgochmynydd

141

Llyn Syfydrin

28

Borth

95 Cronfa Ddŵr Nant-y-moch

150

Pontarfynach

34

Aberystwyth

100

Tuag at Disgwylfa Fawr

157

Trefenter

42

Capel Cwmsymlog

104

Ynys-las

164

Cwm Elan

45

Ffos-las

110

Iard Gychod Ynys-las

166

Cwmystwyth

114

Llyn-yr-oerfa

170 Llanddewi Brefi a Chwm Brefi

120

Cors Caron, Tregaron

174 Soar y Mynydd i Dregaron

123

Cwm Ceulan

126

Haearn Rhychiog

183 Tuag at Garn Penrhiwyllwydog

129

Fyrnach Fach

8

Lluniau’r Cynhyrchiad

50 Tirwedd Y Gwyll gan Ed Thomas 51 Fferm anghyfannedd, Mynyddoedd Cambria

74

Lluniau’r Cynhyrchiad

134

Lluniau’r Cynhyrchiad

56

Aberaeron

60

Llangrannog

64

Mwnt

70

Cei Newydd

188 Rhestrau Cynhyrchiad a Chast

73

Ysgrif gan Caryl Lewis

191

186

Llynnoedd Teifi

Map Lleoliadau

3

Cyflwyniad Ein huchelgais gyda Y Gwyll oedd rhoi i’r gynulleidfa Gymraeg gyfres dditectif y gallen nhw ei hawlio iddyn nhw eu hunain, cyfres fyddai weithiau’n dal drych cam a thoredig i’r lle rydyn ni’n ei alw’n gartref.

O’r dechrau, ein hysbrydoliaeth fwyaf oedd y dirwedd. O diroedd corsiog y Borth i raeadrau gwyllt Pontarfynach, i bobman y bydden ni’n mynd, roedd hi’n ymddangos fod yna storiâu i’w hadrodd, cymeriadau yn aros i gael eu darganfod.

Roedden ni am i’r gyfres fod yn un ddilys, i gael syniad dilys o le.

Roedden ni am i fyd y storiâu fod yn ddiamser. Er mwyn cyflawni hyn, fe wnaethon ni osgoi’r cyfoes a’r ffwrdd â hi, a chanolbwyntio yn hytrach ar y lleoedd hynny oedd â hanes yn perthyn iddynt, lleoedd a deimlai fel petaent wedi bod yn dystion i rywbeth.

4

Roedd ein dull ni drwyddo yn fwriadol lo-fi, yn ddiymffrost a - rydyn ni’n hoffi meddwl - yn ddi-sinigaidd.

Beth bynnag, fyddai’r gyfres ddim wedi bod yn bosibl heb gymorth a chefnogaeth ryfeddol pobol Ceredigion - ac ymroddiad diflino ein cast a’n criw ardderchog.

Roedd byw a gweithio yng Ngheredigion am bedair blynedd yn brofiad anghyffredin. Yn un bythgofiadwy.

Efallai fod teledu yn fyrhoedlog, ond nid felly’r dirwedd a’i heffaith arnom.

Ed Talfan ac Ed Thomas Y ddau a greodd y gyfres, Y Gwyll

5

David Wilson Dechreuodd fy antur ffotograffig i Geredigion ym mis Mawrth 2016.

Fel ffan selog o’r gyfres Y Gwyll, fe ddechreues i ar y prosiect gyda disgwyliad iwfforig! Roedd hwn yn gyfle i gipio un o’r tirweddau mwyaf cignoeth a dilys yng Nghymru, mewn cydweithrediad â’r ddau a greodd y consuriad mwyaf cignoeth a dilys o’r dirwedd honno i gyrraedd y sgrîn fach; gwneuthurwyr Y Gwyll.

Y dyddiau hyn mae teledu yn aml yn cynnwys y pentref cuddiedig neu’r cwm cyfrinachol yn eu rhaglenni awyr agored. Mewn llawer o ffyrdd, serch hynny, mae Ceredigion yn guddiedig a chyfrinachol. Mae Sir Benfro, Gŵyr, Bannau Brycheiniog ac Eryri i gyd i fyny yno yn y pantheon o emau tirweddol Cymru, yn cael eu troedio gan ymwelwyr o bedwar ban y byd.

Efallai fod Ceredigion yn syrthio oddi ar eu radar. Eto, mae archwilio’r sir hirgul hon yn cysylltu â Chymru, a synnwyr o Gymreictod, sy’n teimlo’n bur a gwir.

I mi, mae tynnu lluniau o’r dirwedd yn ymwneud ag adrodd storiâu, cyfansoddi naratif gweledol. Pan ddes i ar draws y Fferm Anghyfannedd ym Mynyddoedd Cambria roeddwn i wedi fy swyno a’m cyfareddu ar unwaith.

Pwy fu’n ffermio yma ddiwethaf? Pa ddigwyddiadau a fendithiodd neu a 6

felltithiodd y tyddyn hwnnw?

Fe gaeais fy llygaid a dychmygu synau’r blynyddoedd a fu; ffermwr yn galw ei gi defaid; paratoi ceffyl ar gyfer aredig, ieir yn clwcian ar y buarth. Byddai’r fferm wedi bod yn fywyd i gyd. Bellach, roedd y cyfan yn dawel ac eithrio siffrwd y gwair yn yr awel. Roedd cenedlaethau wedi byw, caru a breuddwydio ar y fferm hon, ond bellach safai’r adeilad yn wag, wedi goroesi pob un ohonynt.

A dyna ran o’r hyn sy’n fy nhynnu at y dirwedd; ymdrech ddiwyd ddynol a’n cyd-fyw gyda’r amgylchedd. Yn y pen draw, mae’r holl ffurfio cronnus o’r tir yn ein goroesi, i’w etifeddu gan y genhedlaeth nesaf a’r nesaf. Cylch ein bywyd yn cael ei chwarae allan mewn tirwedd dragwyddol.

Wrth anelu tuag at Soar y Mynydd mae’n rhwydd colli cyswllt mewn tirwedd o ucheldiroedd glaswelltog diddiwedd. Gwlad yn brin o farciau gweledol sydd hyd yn oed ynghanol yr haf yn feddal dan draed, yn soeglyd a mawnaidd. I fyny yn y fan honno fe ddewch ar draws ffyrdd y porthmyn, y ffyrdd cyn dyddiau tarmac a gludai’r da byw i’r dinasoedd. Tynnwch i ffwrdd yr arwyneb ffordd modern a’r coed pinwydd a blannwyd yn ddiweddar, a dyna chi nôl gyda’r

dynion hynny o Dregaron ar eu taith epig i farchnadoedd Llundain.

Mae gan dirwedd Ceredigion onestrwydd sydd ar unwaith yn ein gwahodd i mewn heb ymgais o gwbl i’n cofleidio. Mae traciau’r goedwig yn gwau ac ymlwybro ar eu taith lychlyd o gwmpas y bryniau ger cronfa ddŵr Nant-y-moch. Mae haniaethau cras a phalet tawel yn diffinio’r dirwedd hon. Mae fel petai’r gwyntoedd a’r glawogydd wedi golchi a chwythu’r tir hwn i ymddarostwng. Mae Llynnoedd Teifi ar ddiwrnod gwlyb a niwlog ym mis Hydref yn brofiad oer ac unlliw.

Nid yw’r tirweddau hyn yn mentro rhoi sioe - rydych chi’n eu derbyn neu’n eu gwrthod. Rydw i’n eu derbyn bob tro. Mae hwn yn dir myfyriol, lle caiff eich meddwl ei glirio o’r holl fanion hynny sy’n annibennu eich bywyd bob dydd. Dim derbyniad ffôn symudol - mor fendigedig. Fe allwch ymgolli’n llwyr am oriau.

Mae tirwedd Ceredigion yn dotem, yn syniad o Gymreictod sydd efallai wedi mynd ar goll mewn rhannau eraill o’r wlad. Yma, yn fwy nag unman arall yng Nghymru, roeddwn i’n dyst i rythm o ddilyniant, ymdrech i gyd-fyw gyda thirwedd sydd weithiau yn gras ac yn aml yn ddigroeso. Dyma dir yn llawn ffermydd mynydd anghysbell, pentrefannau bychain yn cysgodi ar

ochr heulog y mynydd, cyrchfannau traddodiadol ar yr arfordir, trefi balch a phobl wedi’u magu gyda’r sicrwydd o’u hunaniaeth Cymraeg wedi’i fewnblannu mewn iaith frodorol, iaith sydd mor wir a dilys â’r dirwedd ei hun. Dyma Gymru.

David Wilson Mae David Wilson sy’n dod o Gymru yn ffotograffydd tirweddau, yn enwog am ei ddelweddau du a gwyn atmosfferig. Fe’i magwyd yn Hwlffordd ac mae bellach yn byw ger pentref Llangwm gyda’i wraig a’i blant. Dechreuodd angerdd David am ffotograffiaeth yn fuan ar ôl prynu ei gamera cyntaf yn ddwy ar bymtheg oed.

Mae ganddo lygad dda am gipio llawer o gymeriadau Cymru trwy ei ffotograffiaeth ac yn dangos fod y dirwedd hardd yn adrodd stori Cymru. Yn arddangos rhywfaint o’i ffotograffiaeth unlliw gorau cyhoeddodd David ei lyfr cyntaf, Pembrokeshire gyda Graffeg yn 2009. Mae Graffeg ers hynny wedi cydweithio gyda David i gynhyrchu Wales A Photographer’s Journey, sy’n arddangos y dirwedd syfrdanol ar draws Cymru, yn ogystal â’r llyfr 50 Buildings That Built Wales.

7

8

Cyfres 1 Mae DCI Tom Mathias, sy’n simsanu ar ôl gorffennol cythryblus, yn cyrraedd yn Aberystwyth ar arfordir gwyntog gorllewin Cymru. Wedi’i bartneru gyda DI Mared Rhys, mae’n wynebu cyfres o lofruddiaethau ysgytwol.

9

24

25

28

Borth

29

30

Borth

Borth

31

Cyfres 1

Rheolwr Lleoliad: Paul ‘Bach’ Davies Dylunydd: Eryl Ellis Gwisgoedd: Ffion Elinor Sain: Ray Parker Colur (1&2): Claire Pritchard-Jones Colur (3&4): Heulwen Evans Cynhyrchydd Llinell (1&2): Kathy Nettleship Cynhyrchydd Llinell (3&4): Meinir Stoutt Cynhyrchwyr: Gethin Scourfield, Ed Talfan Cynhyrchydd Gweithredol: Ed Thomas Blwyddyn darlledu: 2013

Prif Gast: Richard Harrington, Mali Harries, Alex Harries, Hannah Daniel ac Aneirin Hughes.

Cast Llawn: Beth Robert, Brychan Llŷr, Celyn Evans, Ceri Murphy, Charlotte Griffiths, Cler Stephens, Dan Rochford, Dewi Rhys Williams, Dewi Savage, Dyfed Thomas, Dylan Raw-Rees, Efa Morris, Eiry Thomas, Euros Llŷr Morgan, Geraint Lewis, Geraint Morgan, Glyn Pritchard, Gruffudd Glyn, Gwen Ellis, Gwyn Elfyn, Heledd Baskerville, Hywel Emrys,

Iestyn Jones, Ifan Huw Dafydd, Jeremy Turner, Lara Kipp, Llion Williams, Lowri Walton, Mared Swain, Matthew Gravelle, Nia Roberts, Paul Morgans, Phillip Hughes, Phylip Harries, Rhodri Evans, Rhodri Miles, Rhodri Siôn, Rhys Ap Hywel, Rhys Griffiths, Rhys Parry Jones, Rhys Rowlands, Richard Elis, Sara Harris-Davies, Sara Lloyd, Sara Gregory, Sioned Dafydd, Steffan Rhodri, Valmai Jones, Victoria Pugh a Wyn Bowen Harries

Pennod 1

Pennod 2

Pennod 3

Cyfarwyddwr: Marc Evans Awduron: David Joss Buckley, Ed Thomas DOP: Hubert Taczanowski Golygydd: Mali Evans

Cyfarwyddwr: Gareth Bryn Awdur: Ed Talfan DOP: Hubert Taczanowski Golygydd: Kevin Jones

Cyfarwyddwr: Rhys Powys Awduron: David Joss Buckley, Ed Thomas DOP: Richard Stoddard Golygydd: Mali Evans

Pennod 4

Cyfarwyddwr: Ed Thomas Awdur: Jeff Murphy DOP: Richard Stoddard Golygydd: Kevin Jones

188

Cyfres 1

Cyfres 2

Rheolwr Lleoliad: Paul ‘Bach’ Davies Dylunydd: Tom Pearce Gwisgoedd: Ffion Elinor Sain: Simon Fraser Colur: Meinir Jones Lewis Cynhyrchydd Llinell: Meinir Stoutt Cynhyrchwyr: Gethin Scourfield, Ed Talfan.

Cynhyrchydd Gweithredol: Ed Thomas Blwyddyn darlledu: 2015 Prif Gast: Richard Harrington, Mali Harries,

Alex Harries, Hannah Daniel ac Aneirin Hughes.

Cast Llawn: Anamaria Marinca, Bradley Freegard, Carli De’la Hughes, Catrin Fychan, Catrin Mara, Dafydd Hywel, Dyfan Dwyfor, Dyfrig Morris, Elen Rhys, Ella Peel, Gareth Pierce, Gareth Potter, Glan Davies, Gwenno Hodgkins, Gwydion Rhys, Hannah Franklin, Hedydd Dylan, Helen Griffin, Huw Euron, Huw Thomas, Hywel Morgan, Ian Saynor, Ioan Hefin, Jams Thomas, Jason Speake,

John Ogwen, John Pierce Jones, Joseff Owen, Kasha Bajor, Llinos Daniel, Manon Wilkinson, Mark Lewis-Jones, Morfudd Hughes, Non Haf, Oliver Ryan, Owain Arthur, Rhian Jones, Rhys Ap Trefor, Rhys Bidder, Richard Elfyn, Ryland Teifi, Shelley Rees, Sion Daniel Young a Tom Rhys Harries.

Arbennig

Pennod 1

Pennod 2

Cyfarwyddwr: Ed Thomas Awdur: Jeff Murphy DOP: Simon Tindall Golygydd: Kevin Jones

Cyfarwyddwr: Gareth Bryn Awdur: Debbie Moon DOP: Stuart Biddlecombe Golygydd: Sara Jones

Cyfarwyddwr: Julian Jones Awdur: Eoin McNamee DOP: Rory Taylor Golygydd: Mali Evans

Pennod 3

Pennod 4

Cyfarwyddwr: Ed Thomas Awdur: Sue Everett DOP: Mattias Nyberg Golygydd: Kevin Jones

Cyfarwyddwr: Ed Thomas Awdur: Ed Talfan DOP: Rory Taylor Golygydd: Mali Evans Cyfres 2

189

Cyfres 3

Rheolwr Lleoliad: Paul ‘Bach’ Davies Dylunydd: Tom Pearce Gwisgoedd: Ffion Elinor Sain: Simon Fraser Colur: Meinir Jones Lewis Cynhyrchydd Llinell: Meinir Stoutt Cynhyrchydd (1-4): Ed Talfan Cynhyrchydd (3): Mark Andrew Cynhyrchydd (4): Nora Ostler Cynhyrchydd Gweithredol: Ed Thomas Blwyddyn darlledu: 2016

Prif Gast: Richard Harrington, Mali Harries, Alex Harries, Hannah Daniel ac Aneirin Hughes.

Cast Llawn: Aled Pugh, Alun Elidyr, Brochan Evans, Caitlin Richards, Catrin Arwel, Delyth Wyn, Dyfrig Evans, Eiry Hughes, Elen Roberts, Eleri Morgan, Gary Hoptrough, Gaynor Morgan Rees, Glain Davies, Gwenllian Rhys, Gwyneth Keyworth, Ieuan Rhys, Jacob Ifan, Julian Lewis Jones, Lisa Palfrey, Llŷr Evans, Mabli Jen Eustace, Melangell Dolma,

Miriam Davies, Morgan Hopkins, Owen Arwyn, Rhian Blythe, Rhodri Meilir, Richard Lynch, Sharon Morgan, Sian Reese-Williams, Sion Alun Davies a William Thomas.

Pennod 1

Pennod 2

Pennod 3

Cyfarwyddwr: Gareth Bryn Awdur: Debbie Moon DOP: Stuart Biddlecombe Golygydd: Sara Jones

Cyfarwyddwr: Ed Thomas Awdur: Cynan Jones DOP: Rory Taylor Golygydd: Kevin Jones

Cyfarwyddwr: Gareth Bryn Awdur: Jeff Murphy DOP: Luke Jacobs Golygydd: Sara Jones

Pennod 4

Cyfarwyddwr: Ed Thomas Awdur: Mark Andrew DOP: Rory Taylor Golygydd: Kevin Jones 190

Cyfres 3

Lleoliadau G W Y N E D D

Ynys-las

B A E

A B E R T

Allwedd Cilometrau

0

0

10

10

Milltiroedd

20

30 20

40

50

60

30

Cwm Ceulan Borth Fyrnach Fach Cronfa Ddŵr Nant-y-moch Alltgochmynydd E I F I Llyn Syfydrin Disgwylfa Fawr Cwmsymlog Aberystwyth Llyn-yr-oerfa Pontarfynach Ffos-las Cwmystwyth Cwm Elan

40

Llynnoedd Teifi

Trefenter Aberaeron

P O W Y S

Tregaron

Cei Newydd

Llanddewi Brefi

Llangrannog

Cwm Brefi

Soar y Mynydd

Carn Penrhiwyllwydog

Mwnt

C E R E D I G I O N

S I R

G A E R F Y R D D I N

G

© Hawlfraint y Goron 2017 OS 100050715 Map Lleoliadau

191

Capel â’i ffenestri dan goed, heb ei aflonyddu ers degawdau. Ffermdy unig anghyfannedd yn llawn tyfiant. Darn unig o draeth lle mae Môr Iwerydd yn diasbedain. Mae sir Ceredigion yn atseinio gyda storiau’r rhai fu’n byw yno; lleoliad wedi’i saernio’n barod ar gyfer Y Gwyll.

Mae Y Gwyll: Tirweddau Ceredigion yn archwilio cymeriad tawel holl bresennol Ceredigion, gan ddogfennu y cysylltiad rhwng ei thirweddau ag arddull weledol ac awyrgylch y gyfres dditectif deledu a gafodd glod gan bawb.

Ffotograffau tu ôl y llenni a dynnwyd yn ystod ffilmio cyfresi

1, 2 a 3 yn ymddangos ochr yn ochr â thirweddau syfrdanol newydd gan David Wilson wrth iddo ailymweld â’r lleoliadau.

cyfoeth mae’n ei gynnig I’r llygad yn ogystal â’r dychymyg. Ceir yma ysgrif hefyd gan yr awdur arobryn Caryl Lewis.

Ysgrifau gan y cyd-grewyr Ed Talfan ac Ed Thomas. Mae David Wilson hefyd yn trafod ei ymateb personol I’r ardal unigryw hon, ei lle fel rhan o ffabrig y gyfres, a’r

£25

www.graffeg.com

9 781912 213016

www.graffeg.com

Ffotograffiaeth