Γραμμή 15 #2 by grammi15

γραμμή

σεπτέμβριος 2019 /// τεύχος 2ο

* φλερτάροντας με την αντιεξουσία στις γειτονιές

του Θησείου, των Πετραλώνων και του Κουκακίου

ΚΟ

Ι Κ Α ΥΚ

ΧΩΡΙΣ ΚΕΡΑΜΙΔΙ Η στέγη ως επενδυτικό προϊόν και η ανάγκη συλλογικών αγώνων για τη διεκδίκησή της

γραμμή

φλερτάροντας με την αντιεξουσία στις γειτονιές του Κουκακίου, των Πετραλώνων και του Θησείου.

ΤΕΥΧΟΣ 2ο ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2019 Υπεύθυνη για τα άρθρα είναι η συντακτική ομάδα του περιοδικού. Σημεία διανομής Θησείο: Βιβλιοπωλείο Λεμόνι (Ηρακλειδών 22), Βιβλιοπωλείο Ακροκέραμος (Ηρακλειδών 34 και Ακταίου 19), Συνάλλοις (Νηλέως 35), Ψιλικατζίδικο (Ηρακλειδών 43). Πετράλωνα: Περίπτερο της πλατείας Μαρκούρη, Βιβλιοπωλείο Αμόνι (πλατεία Μερκούρη), Βιβλιοπωλείο “Το ναυτάκι” (Τριών Ιεραρχών 152), Πολιτιστικό-κοινωνικό στέκι “Ταξίδι Χωρίς Χάρτη (Αριστοβούλου 16), κατάληψη πρώην ΠΙΚΠΑ (Τιμοδήμου και Αντωνιάδου). Κουκάκι: Ψιλικατζίδικο (Δημητρακοπούλου 89), Περίπτερο Δράκου και Βεΐκου, Βιβλιοπωλείο “Πυρσός” (Βεΐκου 51), Βιβλιοπωλείο “Γραφίδα & Κείμενο” (Βεΐκου 84, πλατεία Κουκακίου).

Δεν έχουμε και δεν επιθυμούμε να έχουμε καμία σχέση με κρατικούς/δημοτικούς θεσμούς, πολιτικά κόμματα, μήντια, μή κυβερνητικές οργανώσεις και οποιονδήποτε σκέφτεται ή πράτει ρατσιστικά ή σεξιστικά.

Εάν δεν έχει φτάσει στα χέρια σας το προηγούμενο τεύχος, επικοινωνείστε μαζί μας ηλεκτρονικά.

Μπορείτε να επικοινωνήσετε μαζί μας στο email grammi15@hotmail.com. Θα μας βρείτε από κοντά στη γειτονιά σε εκείνους τους χώρους και τους χρόνους όπου η αυτοοργάνωση δοκιμάζεται και δοκιμάζει.

ΕΞΩΦΥΛΛΟ: (Λίγο) πειραγμένο σχέδιο της illustrator Jessica Hogarth-Robin.

editorial Πριν από αρκετό καιρό, στο editorial εκείνου του πρώτου τεύχους της "Γραμμής 15", προσπαθήσαμε να συμπυκνώσουμε την άποψή μας για τη γειτονιά ως σχέση. Ως ένα λαβύρινθο διαδρομών μέσα στον οποίο συναντηθήκαμε για να καταλήξουμε σε αυτή την έκδοση, ως μια αέναη επιθυμία και προσπάθεια αναζήτησης και χάραξης νέων διαδρομών. Σε εκείνο το πρώτο τεύχος: το γενικό συναντούσε το ειδικό, το τοπικό, το γειωμένο στην καθημερινή ζωή μας πέρα από φιλοσοφικά σχήματα. Αυτά τα δύο χρόνια που μεσολάβησαν, η διαδρομή ήταν αντίστροφη. Αυτό που εννοούμε είναι πως είδαμε, αρκετές φορές με μεγάλη ένταση, τις γειτονιές μας να πρωταγωνιστούν στην επικαιρότητα της πόλης με όλους τους δυνατούς τρόπους. Και αυτό να επηρεάζει την καθημερινότητά μας ανάλογα. Έτσι σε αυτό το τεύχος, το τοπικό είναι αυτό που έδωσε τα αναλυτικά εργαλεία για να προσεγγίσουμε κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα. Το στεγαστικό πρόβλημα, απόρροια της μετατροπής της κατοικίας σε επενδυτικό

προϊόν και του κάτοικου σε επιχειρηματία του εαυτού του, μας δημιούργησε την ανάγκη να μιλήσουμε για την τουριστικοποίηση των γειτονιών μας και τα κτηματομεσιτικά τζογαρίσματα εις βάρος μιας βασικής βιοτικής μας ανάγκης. Το αφιέρωμα λοιπόν του περιοδικού σε αυτό το ζήτημα επιχειρήθηκε ακριβώς, για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε καλύτερα τις ταχύτατες αλλαγές που συντελούνται στην πόλη μας, να ανιχνεύσουμε τους μηχανισμούς που κινητοποιούνται στις γειτονιές μας και να αποκτήσουμε μια εικόνα για το τι συμβαίνει και με ποιους τρόπους επηρεάζονται οι ζωές μας. Συγχρόνως γεγονότα της κεντρικής πολιτικής σκηνής, με έναν πάταγο, άγγιξαν τους μικρόκοσμούς μας: Η ελληνική (επεκτατική) εξωτερική πολιτική με αιχμή την ονομασία ενός γειτονικού κράτους προκάλεσε τη συσπείρωση των ακροδεξιών θυλάκων αυτού του τόπου που κατέληξε, ένα καλοκαιρινό απόγευμα, σε επίθεση στην κατάληψη του πρώην ΠΙΚΠΑ με την κάλυψη της αστυνομίας. Την ίδια ώρα που

στον χώρο ήταν σε εξέλιξη η ανοιχτή συνέλευση κατοίκων των γειτονιών μας. Οι αόριστες υποσχέσεις της ανάπτυξης μέσα από την (πολύ συγκεκριμένη) λεηλασία δημοσίων χώρων, βουνοκορφών και θαλασσών βρίσκουν πεδίο αντίστασης στον μητροπολιτικό ιστό μέσα από την υπεράσπιση της ελεύθερης πρόσβασης στους λόφους του Φιλοπάππου. Μια εκδήλωση πριν από αρκετούς μήνες στον Κοινωνικό χώρο για την υγεία με θέμα τη φροντίδα ήρθε με οργή να συναντήσει την πραγματικότητα της φροντίδας στους νοσοκομειακούς χώρους μέσα από τον θάνατο της Γκαϊανέ Κασαρτζιάν, μετανάστριας "χωρίς χαρτιά", συνοδού υγείας στο νοσοκομείο της Νίκαιας, η οποία προσπάθησε να αποφύγει ξαφνικό έλεγχο πέφτοντας από το μπαλκόνι του πρώτου ορόφου. Οι νεαροί πρόσφυγες, των οποίων τη διαδρομή ένταξης στην εκπαίδευση παρακολουθούμε μέσα από δύο συνεντεύξεις άμεσα εμπλεκόμενων, τίθενται υπό αστυνομική διαχείριση μέσω της υπουργικής αναδιάρθρωσης του κρατικου μηχανισμού υπό νέα (φιλελεύθερη) πολιτική διαχείριση. Τη στιγμή που μετεκλογικά όλοι προσπαθούν να οροθετήσουν τη νέα μεσαία τάξη, το τέρας της επιδοματικής πολιτικής καταβροχθίζει οποιαδήποτε υποψία πρόνοιας και βουτά ευρύτερα κοινωνικά στρώματα στην αδράνεια και σε μια εφήμερη ικανοποίηση. Το κράτος προσπαθεί να μας πείσει πως για

να βιοποριστούμε πρέπει να γίνουμε επιχειρηματίες των εαυτών μας και ότι αν αποτύχουμε είναι γιατί δεν αξιοποιήσαμε σωστά τις ευκαιρίες που μας προσφέρονται, τη στιγμή που οι μισθοί μας έχουν πάρει τον δρόμο προς τα τάρταρα και δε φτάνουν ούτε για τις βασικές μας ανάγκες με κύρια αυτήν της στέγασης στις γειτονιές που ζούμε. Σε αυτά τα δυο χρόνια που μεσολάβησαν αφού η χώρα "βγήκε από τα μνημόνια" ένα νέο φάντασμα άρχισε να πλανάται από πάνω της. Αυτό της ανάγκης της επιστροφής στην "κανονικότητα". Ενώ η γλώσσα της εξουσίας επιχειρεί να νοηματοδοτήσει μονομερώς και με όρους δημόσιας τάξης και εργασιακής επισφάλειας αυτή την "κανονικότητα", όσοι και όσες από εμάς ζούμε τις κοινωνικές αντιθέσεις (ενίοτε και χωροταξικά γειωμένες) διατηρούμε τις επιφυλάξεις μας σε αυτά τα γλωσσικά σχήματα και την πρακτική εφαρμογή τους. Επειδή δεν είμαστε άνθρωποι που θυμηθήκαμε σήμερα τις γειτονιές μας, μέσα σε μία συνθήκη (ατομοκεντρικού) επιχειρηματικού παροξυσμού, αλλά έχουμε παλέψει για να είναι ανθρώπινες και πράσινες, για να τις θεωρούν σήμερα κάποιοι "ελκυστικό προϊόν" για τους τουρίστες/πελάτες τους και να μας λένε ότι οι μόνιμοι κάτοικοι μπορούμε να πάρουμε... πόδι, ε, γι΄αυτόν ακριβώς τον λόγο δεν θα σιωπήσουμε στην μετατροπή τους σε ένα απέραντο ξενοδοχείο. Έχουμε συλλογικούς αγώνες μπροστά μας. Για το στεγαστικό, για τους μισθούς μας, για τους δημόσιους χώρους, για τις ανάγκες μας. Ας είναι οι παρακάτω σελίδες μια αφορμή για σκέψη, συζήτηση και γνωριμία.

σχέδιο: απεικόνιση του στίγματος του διασωστικού σκάφους Mediterranea που επί ημέρες του απαγορεύοταν η είσοδος στα ναυτικά χωρικά ύδατα του ιταλικού κράτους μαζί με τους πρόσφυγες/ναυαγούς που είχε διασώσει.

της γειτονιάς

αδικημένες ειδήσεις

που τους αναλογεί κάτι παραπάνω από ένα μονόστηλο

Οι "καλές συμπεριφορές" να ανταμείβονται Ο φιλήσυχος Σαχζάτ, τα Πετράλωνα “με τους πολλούς αλλοδαπούς” και το αντιρατσιστικό κράτος

Σαχζάτ Λουκμάν ήταν ένας πακιστανός εργάτης που δολοφονήθηκε από δύο ναζί, στην Τριών Ιεραρχών τον Γενάρη του 2013. Ο Σαχζάτ Λουκμάν είναι ένας πακιστανός εργάτης που η μνήμη του έχει φωλιάσει την αντιφασιστική ιστορία των γειτονιών μας, καθηλώνει το βλέμμα κάθε φορά που περνάμε από τη γωνία με τη Φυλασίων, όπου το όνομά του είναι αποτυπωμένο με δεκάδες γραφικούς χαρακτήρες στους τοίχους. Η δολοφονία του Σαχζάτ έγινε λίγους μήνες πριν από τη δολοφονία του Παύλου Φύσσα και η ποινική της μεταχείριση μέσα σε μια περίοδο που το κράτος έβγαζε στη

σέντρα τους (παρα)μηχανισμούς του, προκειμένου να αναδιατυπώσει τις δημοκρατικές ισορροπίες μετά τη δολοφονία ενός έλληνα αντιφασίστα. Ποινικά τα δεδομένα ήταν πολύ συγκεκριμένα. Οι δύο ναζί, ο Λιακόπουλος και ο Στεργιόπουλος, είχαν ομολογήσει τη δολοφονία προβάλλοντας λόγους, φυσικά, όσο γίνεται πιο μακριά από τα ρατσιστικά κίνητρα. Το πρωτόδικο δικαστήριο τους έκρινε ένοχους για ανθρωποκτονία από κοινού και σε ήρεμη ψυχική κατάσταση, με την επιβαρυντική περίσταση του ρατσιστικού κινήτρου. Μάλιστα, το ενδιαφέρον δεν είναι στην καταδίκη τους. Είπαμε, τα ποινικά δεδομένα και οι καταθέσεις των μαρτύρων

ήταν πολύ συγκεκριμένα. Το ενδιαφέρον έγκειται στον τρόπο που το κράτος οριοθετεί τις συνθήκες, για να κρίνει μια δολοφονία ως ρατσιστική. Και η καθαρογράφηση της πρωτόδικης απόφασης μας δίνει διάφορες τέτοιες λεπτομέρειες: [...] Είχε πράο και φιλήσυχο χαρακτήρα αποφεύγοντας τις έριδες και τους διαπληκτισμούς. Βρισκόταν στην Ελλάδα έχοντας αποκτήσει πολιτικό άσυλο και εργαζόταν στη λαχαναγορά προσπαθώντας να ενισχύσει οικονομικά την οικογένειά του στο Πακιστάν και να αποπληρώσει τα χρήματα για τη μεταφορά του στην Ελλάδα, την ώρα δε που έγινε το συμβάν πήγαινε στην εργασία του στη λαχαναγορά, προκειμένου να δουλέψει από τις 3:00 έως τις 16:30, και ήταν πολύ προσεκτικός κατά τις μετακινήσεις του, γνωρίζοντας για την αύξηση στην Αθήνα των εγκλημάτων ρατσιστικής βίας εις βάρος μελαμψών, μεταναστών μουσουλμανικού θρησκεύματος. Εδώ έχουμε μια περιγραφή για το πως αντιλαμβάνεται το ελληνικό κράτος έναν μετανάστη. Να παλεύει για το βιοπορισμό του [sic] και μάλιστα σε μια δουλειά κοπιαστική, απ’ αυτές που οι Έλληνες πιθανόν δεν θα επέλεγαν, ενώ παράλληλα μαζεύει λεφτά για να τα στείλει πίσω στην οικογένειά του. Και γι΄αυτό αξίζει αναφοράς και περιστασιακού σεβασμού. Αυτός ο μετανάστης αν δεν είναι, θα πρέπει να νιώθει θύμα, να αποφεύγει τις έριδες και τους διαπληκτισμούς, παρόλο που μπορεί να γνωρίζει ότι στην Αθήνα υπάρχει αύξηση των εγκλημάτων ρατσιστικής βίας. Να μην απαντά στις ρατσιστικές προκλήσεις αλλά να σκύβει το κεφάλι και να προχωρά. Να μην υπερασπίζεται τον εαυτό του αλλά είναι προσεκτικός και να αυτοπεριορίζει τις μετακινήσεις του. Με βάση όλα τα παραπάνω, πρέπει να υποθέσουμε ότι εάν ο Λουκμάν, όταν δέχτηκε την επίθεση από τους ναζί, είχε το χρόνο να αντιδράσει, να

αμυνθεί ή να κάνει αυτό το κεφαλοκλείδωμα, που τόσο πολύ απασχόλησε το δικαστήριο κατά την εκδίκαση, η δολοφονία του δεν θα ενέπιπτε στην κατηγορία της ανθρωποκτονίας με ρατσιστικό κίνητρο; [...] ο δε εξ αυτών Χρήστος Στεργιόπουλος υποστήριξε ότι ενδιαφερόταν για την ασφάλειά του, πλην όμως μη πιστευτά, αφού, αν πράγματι φοβόταν δεν θα επέλεγε τόσο προχωρημένη ώρα για το στρώσιμο της μοτοσικλέτας του, ούτε θα κινείτο σε περιοχή με αυξημένη εγκληματικότητα (Κ. Πετράλωνα). Τα Πετράλωνα λοιπόν είναι “μια περιοχή με αυξημένη εγκληματικότητα”. Τα Πετράλωνα είναι “μια περιοχή όπου συχνάζουν αλλοδαποί μετανάστες”. Αυτό το τελευταίο το διαβάζουμε σε δύο σημεία της πρωτόδικης απόφασης και προφανώς αλληλοσυμπληρώνουν το ένα το άλλο. Τα Πετράλωνα έχουν εγκληματικότητα επειδή συχνάζουν αλλοδαποί, αλλά στην περίπτωσή μας ένας αλλοδαπός είναι αυτός που δολοφονήθηκε από δύο έλληνες ναζί. Ο αντιρατσιστικός νόμος, η αντιρατσιστική οπτική του Μικτού Ορκωτού δικαστήριου στο απόλυτο ξεδίπλωμά της και ο κρατικός “αντιφασισμός” στα καλύτερά του! Η κατοχή 4 σελίδων με την αναγραφή Πόλεμος στο σύστημα - Λαϊκός Σύνδεσμος Χρυσή Αυγή και 117 φυλλαδίων με την αναγραφή “Γιατί θα ψηφίσω Χρυσή Αυγή” εκ μέρους του πρώτου κατηγορουμένου και συνακόλουθα η ύπαρξη των ακραίων πολιτικών πεποιθήσεών του δεν αρκεί από μόνη της για να προσδοθεί ρατσιστικός χαρακτήρας στην αξιόποινη συμπεριφορά αμφοτέρων των κατηγορουμένων [...] Μάλιστα, μήπως είναι και αυτός ένας ιδιότυπος διαχωρισμός της αγάπης για την πατρίδα και της στιγμής της υπερβολικής έκφρασής της;

ΣΥΝΤΟΜΑ ΚΟΝΤΑ ΜΑΣ Στις αρχές του Μάη το Μικρό Ορκωτό Εφετείο, μετά από μια σειρά συνεδριάσεων, έκρινε τελεσίδικα ένοχους τους δύο ναζί. Ήταν μία δίκη με αρκετές εντάσεις στη διάρκειά της, ανάμεσα σε συγκεντρωμένους διαδηλωτές και τις αστυνομικές δυνάμεις ή και τους ίδιους τους κατηγορουμένους. Ενώ το ρατσιστικό κίνητρο έγινε δεκτό και σε αυτό τον βαθμό εκδίκασης, το δικαστήριο αναγνώρισε (με ψήφους 6-1) το ελαφρυντικό της καλής συμπεριφοράς των δύο κατηγορουμένων στη φυλακή σπάζοντας έτσι την ποινή των ισοβίων που τους είχε επιβληθεί πρωτόδικα και ανοίγοντας τον δρόμο για τη σύντομη, πολύ σύντομη αποφυλάκισή τους (στα 3 / 5 της ποινής συν η εργασία που κάνουν στη φυλακή). Κάπως έτσι η δικαιοσύνη (με τις ένορκες εφεδρείες της) είναι αυτή που θα βάλει την τελευταία τελεία σε όσα αναφέρουμε παραπάνω. Και αποδεικνύει ότι πίσω από τις όποιες καταδίκες η δικαιοσύνη παραμένει ταξική.

This is Athens. Is this Petralona? Μία πλατεία για όλους ή για συγκεκριμένους;

Από τις εργασίες τοποθέτησης των κατασκευών πέριξ της πλατείας. Φωτογραφία από το fb του πρότζεκτ “Μία πλατεία για όλους”.

δώ και λίγο καιρό κάτι έχει αλλάξει στην πλατεία Μερκούρη. Η αλλαγή στην αρχή ήταν εμφανής από μακριά, αφού εκεί όπου είναι η πλατεία, τη νύχτα, ήταν σαν να ξεπροβάλλει ένας χώρος νοσοκομείου, με τον άφθονο λευκό φωτισμό του. Ευτυχώς, τα επόμενα βράδια ο φωτισμός μειώθηκε χάρη στη διακριτική παρέμβαση μιας παρέας θαμώνων της πλατείας και τα νεύρα μας ηρέμησαν. Ωστόσο, τις επόμενες εβδομάδες, μας περίμεναν κι άλλες εκπλήξεις που δεν μας επέτρεψαν να αφήσουμε ασχολίαστα τα νέα φρούτα που φύτρωσαν στην πλατεία. Πρώτα “απήχθησαν” τα 5 πρόσωπα που κοσμούσαν το παγκάκι από την πλευρά του καφενείου, το οποίο και αντικατέστησαν με άλλο καθαρό, νέο και φρεσκοβαμμένο. Και οι εκπλήξεις συνεχίζονται... Εδώ και κάποιον καιρό στην πλατεία βρίσκονται τέσσερις ξύλινες εγκαταστάσεις / παιδικά παιχνίδια, συμπαθητικής κατά τ' άλλα αισθητικής. Ένα τραπεζάκι για

τα κοκτέιλ μας, ξύλινα καθισματάκια περιμετρικά της πλατείας (επάνω στα πεζούλια για να μην κρυώνει ο πωπός μας όταν καθόμαστε), καθώς και δύο ξύλινα επιτραπέζια: ένα τάβλι και ένα σκάκι. Παρακολουθήσαμε τον Απρίλιο την (περίπου) παρουσίαση αυτών των αλλαγών / προσθηκών, που πραγματοποιήθηκε από μια πρωτοβουλία γονέων και μη, κατοίκων της γειτονιάς, η οποία συγκροτήθηκε σαν τέτοια πριν κάποιους μήνες. Αυτή η πρωτοβουλία, στο πλαίσιο ενός πρότζεκτ που ονομάζεται “Μια πλατεία για όλους”,1 αιτήθηκε στο Δήμο της Αθήνας χρηματοδότηση για παρεμβάσεις στην πλατεία Μερκούρη, και έλαβε ένα κονδύλι για την κατασκευή και εγκατάσταση αυτών των αντικειμένων. Όλα καλά, κατά βάση για τα παιδιά. Από εκεί και πέρα όμως; Η πλατεία Μερκούρη δεν είναι μια τυχαία πλατεία σε μια γειτονιά. Είναι ένα χώρος που τα προηγούμενα χρόνια συγκρότησε ταυτότητες εναλλακτικής κουλτούρας. Συγχρόνως

Οι δημόσιοι χώροι αλλάζουν. Και οι άνθρωποί τους.Το πριν και το μετά των κοινωνικών δραστηριοποιήσεων στην πλατεία. Παγκάκια, άνθρωποι, τάβλι και ντόμινο. Φωτογραφίες από το αρχείο του περιοδικού.

αποτέλεσε κοινό τόπο για συγκεκριμένες φιγούρες της πόλης που πέρασαν από τα πεζούλια της, ήπιανε το ποτάκι τους στο απέναντι μπαρ και φάγανε στο “χύμα” καφενείο. Κατά καιρούς αυτές οι φιγούρες άλλαζαν μεταξύ τους ή διαπλέκονταν χωρίς απαραίτητα να αλληλεπιδρούν. Οι πολιτικοποιημένοι, οι καλλιτέχνες, οι νέοι γονείς. Στο σήμερα, μπορούμε ίσως να πούμε ότι η πιο χαρακτηριστική φιγούρα, που θα συναντήσεις στη γειτονιά των Πετραλώνων είναι αυτή των “νέων γονέων”. Δεν είναι μόνο ότι τα Άνω Πετράλωνα είναι ένα από τα πιο βολικά γεωγραφικά διαμερίσματα του Δήμου της Αθήνας, για τη διαβίωση των νέων οικογενειών. Είναι το γεγονός ότι οι γονείς που ζουν εδώ κουβαλάνε μια εναλλακτική ταυτότητα (πέρα από την αναπόφευκτη του γονιού), και στα Άνω Πετράλωνα υπάρχει μια πλατεία όπου αυτή η ταυτότητα μπορεί να επιτελεστεί. Αυτός είναι και ο λόγος που οι παιδοκεντρικές παρεμβάσεις έγιναν στην πλατεία και όχι σε κάποιον περιφερειακό χώρο, όπως για παράδειγμα στο λόφο της Δεξαμενής όπου υπάρχει μια ρημαγμένη παιδική χαρά.2 Δεν είναι το θέμα η αφηρημένη

χωροταξική κατάληψη της πλατείας. Οι ξύλινες κατασκευές στα παρτέρια τριγύρω δεν επηρεάζουν χωρικά την κίνηση των θαμώνων σε αυτήν. Το ζήτημα είναι ότι όλες αυτές οι κατασκευές μετατρέπουν την πλατεία σε έναν ιδιότυπο παιδότοπο, όπου οι βασικοί καλεσμένοι είναι οι γονείς με τα παιδιά τους. Την ίδια στιγμή βέβαια, κάποιοι άλλοι μπορούν να αποκλείονται ακουσίως ή εκουσίως. Ποιος ο λόγος σε μια τόσο μικρή πλατεία, στην οποία αράζει κόσμος διαφορετικός όλες τις ώρες της ημέρας, να τοποθετηθούν εγκαταστάσεις που αφορούν ένα μόνο μέρος των ατόμων που τη χρησιμοποιούν, τη στιγμή μάλιστα που σε μικρή ακτίνα υπάρχει η παιδική χαρά του Βουτιέ; Όσοι και όσες περνάμε τις ελεύθερες ώρες μας σε αυτή την πλατεία ξέρουμε ότι αυτοί οι αποκλεισμοί (και οι συνακόλουθες προστριβές) έχουν υπάρξει άλλοτε με μεγαλύτερη και άλλοτε με μικρότερη ένταση. Θέλουμε κοινώς στην πλατεία μας φρούτα και δέντρα όλων των ειδών και αρωμάτων. Τη μονοκαλλιέργεια ποτέ δε τη συμπαθήσαμε και οι γεωπόνοι υποστηρίζουν το ίδιο, για τη ζημιά που προκαλεί στο (κοινωνικό μας) περιβάλλον.

1. Το συγκεκριμένο πρότζεκτ αποτελεί μέρος ενός εναλλακτικού προγράμματος που τρέχει ο Δήμος με τον εύγλωττο τίτλο "This is Athens-Polis" και περιλαμβάνει παρεμβάσεις σε δημόσιους χώρους της πόλης ή σε κλειστά εμπορικά καταστήματα. Χρησιμοποιώντας μία post γλώσσα εισάγει την έννοια του αστικού βελονισμού και της "bottom-up (από τα κάτω) διαδικασίας" για να περιγράψει τη συμμετοχή του πολίτη στη συν δημιουργία της πόλης του. Βέβαια, οι από τα κάτω διαδικασίες και οι συμμετοχικές δράσεις στις γειτονιές μας δοκιμάζονται κοντά στα δεκαπέντε χρόνια μέσα από τις συνελεύσεις γειτονιάς. Οπότε ο καθένας είναι ελεύθερος να επιλέξει και το εργαλείο του: τη συνέλευση της γειτονιάς του ή τα bottom-up του κυρίου Καμίνη. 2. Η παιδική χαρά της Δεξαμενής θα μπορούσε να αποτελέσει έναν διεκδικητικό αγώνα που θα συσπείρωνε τον ευρύτερο κόσμο της γειτονιάς, γονείς και μη, από τη στιγμή που θα καλούνταν να καλύψει μια υπαρκτή και διογκούμενη κοινωνική ανάγκη των Πετραλώνων. Δεν είναι τυχαία λοιπόν η επιλογή κάποιων ανθρώπων να κάνουν αυτή την παρέμβαση στην πλατεία από το να οργανώσουν έναν αγώνα διεκδίκησης για μια ανάγκη. Είναι μια πολύ συγκεκριμένη επιλογή, πέρα και έξω από budget του Δήμου.

οταν τα μητροπολιτικα σπλαχνα τησ αθηνασ συναντουν την τουριστικη βιτρινα τησ...

Σε αυτόν τον τόπο, ο λόγος των μήντια και της δημόσιας τάξης έχει χτίσει τα δικά του θέσφατα, έχει σκιαγραφήσει σίγουρες διαδρομές, έχει φτιάξει μια αστείρευτη δεξαμενή πρώτων υλών. Όλα αυτά, μεστά και επαναλήψιμα είναι σε θέση να τα ξεδιπλώσει μετά από ένα Γεγονός. Και με μεγαλύτερο θράσος όταν αυτό το γεγονός αγγίζει την ακραία συνθήκη του θανάτου, μέσα στην πληροφοριακή ερημιά του Αυγούστου.

1. Στις 16 Αυγούστου 2018 ένας νεαρός, ο Νίκος Μουστάκας, θα πέσει από γκρεμό του λόφου απ΄την πλευρά του Κουκακίου ύστερα από απόπειρα ληστείας εναντίον αυτού και μιας φίλης του. 2. Η δήλωση αυτή ανήκει στον Χρήστο Τεντόμα, δημοτικό σύμβουλο και έναν από τους (επί Καμίνη) αντιδημάρχους της Αθήνας, ο οποίος θεωρεί ότι ούτε οι οικογένειες με τα παιδάκια τους πηγαίνουν πια βόλτα στους λόφους, ούτε και οι ερωτευμένοι. Επειδή τόσο εμείς όσο και πολλοί, λιγότερο ή και περισσότερο φίλοι μας, κυκλοφορούν με τα παιδιά τους ή ερωτεύονται στους λόφους θα τον παρακαλούσαμε –όπως λέει και ο ίδιος στο τέλος του κειμένου του– να αρκεστεί στις συσκέψεις στα γραφεία με τους (δεξιούς) συμβούλους του και να βγάλει το σκασμό. 3. Όλοι οι τίτλοι προέρχονται από την ειδησεογραφία των ημερών. Λίγο περισσότερο από τους άλλους, ο Ελεύθερος Τύπος –(και) μέσα από την αρθρογραφία του διευθυντή σύνταξής του ή αρχισυντακτών του– αφιερώθηκε εκείνες τις ημέρες σε μια εκστρατεία παραγωγής φοβικών συνδρόμων γύρω από τη ζωή στους λόφους ζητώντας την περίφραξή τους. Ο τίτλος που παρατίθεται και από τον οποίο αφορμάται αυτή η υποσημείωση είναι ενδεικτικός.

Δημόσια τάξη: δεν είναι απλά δύο χιλιοειπωμένες λέξεις που στο τέλος τους είτε μπαίνει ερωτηματικό είτε επικυρώνουν με πάταγο κρατικές πολιτικές διαχείρισης του πλήθους ή επίβλεψης του δημόσιου χώρου. Η ιδεολογία της ασφάλειας, σε μία κοινωνία που οι αντιθέσεις της συμπυκνώνονται σε ένα αυστηρά κάθετο σχήμα αναπαράστασης, έχει δεκάδες καθημερινές μοριακές και συλλογικές διόδους έκφρασής της. Παρόλο που θα μπορούσε να καυχιέται για τη καθολικότητά της, χρειάζεται εκείνες τις στιγμές / ορόσημα για την επικαιροποίηση του περιεχομένου της. Αλλά και για τη συντήρηση ενός συλλογικού ασυνείδητου ενεργοποιημένου απέναντι σε κάτι που παρουσιάζεται ως πρόβλημα και στην ανάγκη αντιμετώπισής του. Ο θάνατος ενός παιδιού το καλοκαίρι του 2018 στου Φιλοπάππου κατά τη διάρκεια ληστείας1 ήταν μία τέτοια στιγμή ορόσημο.

Ξεπερνώντας την τουριστική Αθήνα Οι λόφοι του Φιλοπάππου βρίσκονται στην καρδιά της πόλης, στην τουριστική καρδιά της πόλης. Είναι (και) αυτοί που δημιουργούν την Αθήνα σαν τέτοια, σαν πόλο έλξης κάποιων δεκάδων χιλιάδων τουριστών κάθε ημέρα. Αλλά είναι και μια ελεύθερη έκταση 700 στρεμμάτων στην καρδιά όχι της τουριστικής Αθήνας αλλά της μητροπολιτικής Αθήνας, αυτής που το τελευταίο χρόνο (και) στις γειτονιές μας έχουμε αρχίσει να την ξεχνάμε σαν τέτοια. Μιας Αθήνας με τις αντιφάσεις της, τα λούμπεν στοιχεία της, τη μικροεγκληματικότητά της, τους δικούς της διαχειρίσιμους κινδύνους. Διαχειρίσιμους γιατί την ίδια στιγμή που την βάλουν γεννιούνται και μέσα απ΄αυτήν. Και έχουν την αντανακλαστική συναίσθηση ενός αυτοάνοσου. Έκει όπου τα δημοσιογραφικά άρθρα και τα προγράμματα των υποψήφιων δημάρχων βλέπουν υποβαθμισμένες γειτονιές, εμείς συναντούμε αποκλεισμένους ανθρώπους, οικονομικά αδύναμους, ψυχολογικά ερείπια, πρόθυμους να κανιβαλίσουν για την επιβίωση τη δική τους και των οικογενειών τους. Οι λόφοι του Φιλοπάππου είναι χώρος κοινωνικής αναπαραγωγής για τους ανθρώπους αυτής της πόλης που τραβάνε τα ζόρια τους, τους έρωτές τους, τα τσιγάρα τους, τις μοναξιές τους. Για τους ανθρώπους της πόλης που μένουνε εδώ, φτιάχνουν αυτήν την πόλη, τις σχέσεις της, τους θορύβους της, τις εκρήξεις της. Οι λόφοι του Φιλοπάππου είναι και ένας καθρέπτης του μαζικού τουρισμού αυτής της πόλης. Οι τουρίστες κινούνται όντας ένα ξενικό, καταναλωτικό σώμα, εκτεθειμμένοι στην πραγματικότητα μίας πόλης την οποία δεν βρίσκονται εδώ να την γνωρίσουν (και δεν θα μπορούσαν άλλωστε) αλλά να "ζήσουν την εμπειρία", να τη φωτογραφίσουν και να την περιφέρουν πίσω σαν ανάμνηση.

Ο γλωσσικός πλούτος του φόβου Παράπονο δεν έχουμε. Για αρκετό καιρό μετά το περιστατικό του Αυγούστου οι λόφοι περιγράφηκαν με έναν πλούτο φοβικών γλωσσικών σχημάτων, θέλοντας να μας κάνουν να πιστεύουμε ότι δε ζούμε εδώ που ζούμε και δεν περπατάμε εδώ που περπατάμε. Έγιναν "σκοτεινός λόφος". Ο τόπος ενός "εγκλήματος διαρκείας" όπου "χάνονται εδάφη εν καιρώ ειρήνης".2 Και φιγουράρουν στις "επτά περιοχές-γκέτο της εγκληματικότητας στην Αττική".3 Διαβάζοντας, ωστόσο, την ειδησεογραφία των ημερών καταλάβαινες ότι το θέμα δεν (θα έπρεπε να) ήταν ο λόφος αυτός καθ΄εαυτός. Μικροκλοπές γίνονταν και γίνονται όλες τις ώρες της ημέρας στους πεζόδρομους στην Δ. Αρεοπαγίτου, στην Απ. Παύλου, στην Ακρόπολη. Δημοσιογραφικά άρθρα βασιζόμενα σε αστυνομικές πηγές αναφέρουν ότι πρόκειται για τις ίδιες ομαδοποιήσεις ανθρώπων που κινούνται και στου Φιλοπάππου. Γι΄αυτό και πριν το περιστατικό του Αυγούστου, τον Απρίλη του 2018, το "Ειδικό Σχέδιο Αστυνόμευσης των τουριστικών περιοχών" που είχε καταρτιστεί δεν επικεντρώνονταν στους λόφους αλλά σε μία ευρύτερη περιοχή που συμπεριελάμβανε την Ακρόπολη, το μουσείο της Ακρόπολης, τους πεζόδρομους που αναφέραμε παραπάνω, τον Άρειο Πάγο, την Ρωμαϊκή Αγορά και του Φιλοπάππου. Γιατί, όμως, οι λόφοι έγιναν το επίκεντρο της αντιεγκληματικής ρητορικής; Γιατί υπάρχουν διάφορα επίδικα ανοιχτά εδώ και πολλά χρόνια τώρα: η περίφραξή τους, η ελεγχόμενη πρόσβαση σε αυτούς και η επιβολή εισιτηρίου. Η δικαστική και προπάντων κοινωνική κατοχύρωση ότι αυτά τα 700 στρέμματα δεν είναι ένας στείρος αρχαιολογικός χώρος που πρέπει να αποκοπεί από τον ιστό της πόλης, να απομονωθεί και να προστατευθεί με έναν αφηρημένο τρόπο. Και η πραγματικότητα ενός πολύμορφου οριζόντιου κινήματος που μέσα από ανοιχτές συνελεύσεις έδωσε έναν αγώνα για να ορίζει το ίδιο τη ζωή του στην πόλη, έναν αγώνα που αναμφισβήτητα τον έχει κερδίσει. Εκείνες τις ημέρες διάφοροι παλιοί και νέοι γνώριμοί μας της αρχαιολογικής υπηρεσίας φιγουράρησαν σε άρθρα εφημερίδων και σε δελτία ειδήσεων. Κοινή συνισταμένη τους η ανάγκη να περιφραχθεί ο λόφος και η συκοφάντηση του αγώνα για την ελεύθερη πρόσβαση σε αυτόν. Η Ελένη Μπάνου, προϊστάμενη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Αθηνών έλεγε ότι θα ενεργοποιηθούν τα σχέδια περίφραξης και "μία είσοδος μόνο θα παραμείνει ανοικτή στο λόφο, που είναι αρκετή για τη διέλευση". Βασιλικότερη και εκ των... βασιλέων που είχαμε γνωρίσει στο παρελθόν η Μπάνου! Οι προκάτοχοί της προβλέπανε τουλάχιστον επτά εισόδους πρόσβασης. Η Μαρία Ντούρου, υπεύθυνη αρχαιολόγος του λόφου, λίγο πιο προσγειωμένη, θεωρεί "ότι

χρειάζονται και μέτρα πρόληψης και καταστολής. Προφανώς θα διευκολύνει η περίφραξη. Αλλά δεν αρκεί". Ο Γιάννης Μαυρικόπουλος, πρόεδρος της πανελλήνιας ένωσης υπαλλήλων φύλαξης αρχαιοτήτων, δε σηκώνει συζήτηση. "Η περίφραξη. Να έχει ο χώρος κανόνες λειτουργίας, παρόλο που οι κάτοικοι αντιδρούν και έχουν ρίξει όλα τα συρματοπλέγματα. Πρέπει να γίνει κανονικός φυλασσόμενος χώρος ο λόφος, όπου πρωί-βράδυ θα τον φυλάνε αρχαιοφύλακες, χωρίς να κινδυνεύουν και οι ίδιοι". Τελευταία αφήσαμε την Όλγα Βιογατζόγλου, προϊστάμενη της αρχαιολογίας στους δυτικούς λόφους την περίοδο όπου την ημέρα υψώνονταν περιφράξεις και τη νύχτα πέφτανε. "Περίφραξη και επιπλέον φυλακτικό προσωπικό", σταθερή και αμετάπειστη. Ακόμη κι αν λίγο παρακάτω, στην ίδια συνέντευξή της, αναιρεί όχι μόνο τον εαυτό της αλλά και το σύνολο του μηντιακού λόγου που εκφράστηκε εκείνο το διάστημα: "Δεν είναι ωστόσο πανάκεια η περίφραξη. Μιλάμε για 700 στρέμματα, για σημεία εξαιρετικά δύσβατα, όπου μπορεί να κρυφτεί οποιοσδήποτε και να κυκλοφορήσει ελεύθερα και παραβατικά. Ο φύλακας θα φυλάξει το μνημείο. Δεν μπορεί να σκαρφαλώσει σε όλα τα δυσβατα σημεία. Όχι [δεν θα μπορούσε η περίφραξη και η φύλαξη να είχαν σώσει τον άτυχο φοιτητή]. Δε θα μπορούσε να πάει εκεί όπου βρισκόταν το θύμα ένας φύλακας. Είναι πολύ επικίνδυνο σημείο. Επιπλέον ως ανάγλυφο ο λόφος έχει ιδιαιτερότητες. Δεν μπορείς να βάλεις σε όλο τον βράχο περίφραξη. Ούτε

στο σημείο που σκαρφάλωσε και σκοτώθηκε το παιδί μπαίνει περίφραξη. Από ένα σημείο και μετά ξεκινά και η ευθύνη των επισκεπτών".4 Έτσι, λοιπόν... Δεν είναι πανάκεια αλλά είναι μοναδική η ευκαιρία πάνω σε έναν θάνατο να παράξουμε ιδεολογία μήπως και κάποτε πραγματοποιηθούν οι σχεδιασμοί μας...

4. Το πεπρωμένο ενός φόνου, με αρχαιοφύλακες σε ρόλο... παρκαδόρου, Κλεφτόγιαννη Ιωάννα, 30/08/2018, www.news247.gr

Εγκληματικότητα δρόμου ή οι δρόμοι της εγκληματικότητας; Ας μην είμαστε αφελείς. Αυτό που λέγεται εγκληματικότητα δρόμου και τη συναντούσες σε διάφορα σημεία της πόλης φυσικά και περνούσε και μέσα από τους λόφους εφόσον αποτελούν οργανικό κομμάτι αυτής της πόλης –ούτε καν προέκτασή της. Όχι μόνο τον τελευταίο χρόνο, όλα τα χρόνια. Οι ματάκηδες στις σκοτεινές καβάτζες του Κουκακίου, οι φέρμες από πιτσιρικάδες σε άλλους πιτσιρικάδες, οι κλοπές, ακόμα και τα περιστατικά βιασμών (ή απόπειρών τους) που είτε καταγγέλονταν είτε όχι, ήταν εκεί. Άλλα σαν βιώματα, άλλα σαν ιστορίες. Η επικινδυνότητα γυροφέρνει στους λόφους (όπως και σε κάθε φυσικό περιβάλλον) δεδομένου της απόκρυμνης γεωγραφίας τους σε αρκετά σημεία σε συνδυασμό με το συχνό άραγμα κόσμου σε αυτά. Η απαίτηση των ημερών για ένα φυσικό τοπίο που αν δεν μπορεί να είναι αποστειρωμένο (και το κάθε ενδεχόμενο σε αυτό αυστηρά υπολογισμένο) να μην υπάρχει σαν τέτοιο, προέρχεται από τα βάθη

Πάρκο Βουτιέ, Άνω Πετράλωνα. Τον Οκτώβριο του 2018 καλέστηκε συνέλευση κατοίκων για ενημέρωση και ανάληψη δράσεων γύρω από την ανακίνηση παλιότερων σχεδιασμών του υπουργείου Πολιτισμού και της Εφορείας Ακροπόλεως για περίφραξη των λόφων του Φιλοπάππου. Φωτογραφία και γράφημα επόμενης σελίδας: Γραμμή 15.

του καπιταλιστικού τρόπου οροθέτησης της ζωής στην πόλη. Η Αθήνα κατατέμνεται σε ζώνες, χωροταξικά και κοινωνικά, είτε το αντιλαμβανόμαστε είτε όχι. Τα εκατοντάδες Airbnb διαμερίσματα και τα hostel στις γειτονιές γύρω από τους λόφους του Φιλοπάππου είναι μία χωροταξική εκδοχή της τουριστικοποίη-σης. Η έξωση από τη γειτονιά, η αδυναμία να βρεις διαμέρισμα να μείνεις ή ακόμα και να καλύψεις τα διαρκώς αυξανόμενα ενοίκια, οι τουρίστες που περιφέρονται ακόμα και στα ξεχασμένα από τον μπαρμπαμήτσο στενά των Πετραλώνων, είναι μια κοινωνική εκδοχή αυτής της τουριστικοποίησης. Τουρίστες που κυκλοφορούν με χρήμα και γκατζετάκια, μαζικά, σε άγνωστα γι΄ αυτούς μέρη, είναι δεδομένο ότι θα μετατοπίσουν προς τα εκεί τη διάσπαρτη μικροεγκληματικότητα. Η οποία μέσα από τον χωροταξικό της περιορισμό θα γίνει πιο έντονα ορατή, επαναλαμβανόμενη και σε διαρκής ένταση. Η μικροεγκληματικότητα συγκροτείται βάσει της ασκούμενης βίας και των θυμάτων της. Η οποία εξαρχής δεν πρέπει να εμπεριέχει την πιθανότητα (πιθανότητα, όχι τη δυνατότητα) αντίδρασης. Ωστόσο και αυτού του είδους η βία παραμένει άσκηση βίας που μπορεί να καταλήξει στο θάνατο ενός παιδιού. Κυκλοφορούμε σε αυτήν την πόλη. Και πέρα από τις γειτονιές μας φυσικά. Και για κάποιον περίεργο λόγο μας αρέσει να κυκλοφορούμε και στα σοκάκια της, πέρα

από τις κεντρικές λεωφόρους. Έτσι νιώθουμε ότι τη γνωρίζουμε περισσότερο. Ναι, δεν ήμαστε κάποια βιονικά τυπάκια που περνάμε αόρατοι. Είμαστε άντρες και γυναίκες που έχουμε φοβηθεί και εμείς, μπορεί στον λόφο, μπορεί στην Αλόπης στα Πετράλωνα, μπορεί στην Μπελές στο Κουκάκι, μπορεί στην Βασίλης στο Θησείο, μπορεί σε ένα δρόμο του πολύ κέντρου της πόλης. Αλλά κάπως έτσι ανακαλύπτουμε την ανθρωπογεωγραφία της. Διαβάζουμε τους κανόνες των κοινοτήτων που χτίζονται, κατά πόσο χωράμε εκεί μέσα ή όχι. Γιατί εάν κάποιος ή κάποια πιστεύουν ότι είναι πολύ πιο πρωτόλεια άγριοι οι κανόνες στους δρόμους γύρω από την Ομόνοια, ας πάει ένα σαββατόβραδο μία βόλτα στην παραλιακή και να μας μιλήσει μετά για την ευγένεια των κανόνων της μαφίας της νύχτας. Η πόλη μας δεν φτιάχνεται μέσα σε έναν δοκιμαστικό σωλήνα κάποιου εργαστηρίου. Τη φτιάχνουν οι άνθρωποί της και αντικατοπτρίζει τους αποκλεισμούς τους (και τους αγώνες για την άρση τους), τις συμμαχίες τους, την παρανομοποίηση τους, τις κερδοφόρες μαφίες τους. Εκείνες τις ημέρες οποιαδήποτε αναφορά στο περιστατικό ξεκινούσε με την παράθεση της (πακιστανικής) καταγωγής των δραστών. Ξανά και ξανά, με κάθε δυνατό τρόπο, μην τυχόν και μας διαφύγει. Το να μιλάμε για τους φορείς της μικροεγκληματικότητας και όχι για την ίδια ως συνθήκη είναι σαν να εθελοτυφλούμε, ότι

τώρα ανακαλύπτουμε την πόλη μας και ξαφνιαζόμαστε. Τρία στενά παρακάτω από τους λόφους, στον αστικό ιστό των Πετραλώνων και του Κουκακίου, στη μικροεγκληματικότητα δεν θα βάζαμε απαραίτητα πολυεθνικό πρόσημο μπροστά. Το να μιλήσεις για το πώς και το γιατί αλληλεπιδρά αυτή η μικροεγκληματικότητα με τη δημιουργία τουριστικών ζωνών μέσα στην πόλη, είναι μία κουβέντα που μάλλον την λοξοκοιτάζουμε γιατί αγγίζει την καρδιά της διαδικασίας της αλλαγής αυτής της πόλης. Όσο δεν κάνουμε αυτή τη συζήτηση με την πόλη μας τόσο θα δυσκολευόμαστε να κατανοήσουμε τα παράγωγά της. Ας είμαστε ρεαλιστές. Οι συμπεριφορές κρίνονται ανεξαρτήτως χρώματος και γλώσσας. Είτε σε έναν λόφο, είτε σε μία γειτονιά, είτε σε ένα διαμέρισμα. Είναι συμπεριφορές που συντίθενται (και γίνονται αποδεκτές ή όχι) κοινωνικά και όχι φυλετικά. Και το κοινωνικό είμαστε όλοι εμείς που ζούμε και δουλεύουμε αυτόν τον τόπο, με τα διαφορετικά μυαλά, τις κουλτούρες, τις γλώσσες και τα χρώματα. Πάνε σχεδόν 30 χρόνια απ΄τις αρχές των ΄90s όταν άρχισε αυτή η ιστορία και ακόμα γύρω μας οι περισσότεροι και οι περισσότερες ψάχνονται για ξενοφοβικές αφορμές. Και δεν είναι δύσκολο να τις βρεις αν είσαι τέτοιος. Είναι πιο εύκολο αυτό απ΄το να καθίσεις να μιλήσεις και να σκεφτείς πάνω στην κοινωνία σου. Εδώ. Τώρα.

mια γειτονιa ανοιχτo ξενοδοχεiο

φωτογραφία: πεζόδρομος Γ. Ολυμπίου και στο βάθος το μνημείο του Φιλοπάππου

Ε Ρ ΕΥ Ν Α | ΚΟ Υ ΚΑΚΙ

1. Zukin Sharon (1987), Gentrification: Culture and Capital in the Urban Core, Annual Review of Sociology, vol. 13, pp. 129-147. 2. Judd Dr. and Fainstein S.S (1999), The tourist city, New heaven, CT, Yale university press, 3. David Harvey (2009), Notes towards a theory of uneven geographical development. In: Harvey D (ed.) Spaces of Global Capitalism: A Theory of Uneven Geographical Development. London: Verso, pp. 69–116. 4. Ένα τουριστικό site με το ευφάνταστο όνομα visitgreece.gr, το οποίο είναι από τα πρώτα στους αλγορίθμους των αναζητήσεων της Google, περιγράφει με εύγλωττο τρόπο τι έχει να πουλήσει σχεδόν κάθε ελληνική πόλη: “Κάθε ελληνική πόλη έχει το δικό της ιδιαίτερο χρώμα και τον εντελώς δικό της αστικό χαρακτήρα. Ακόμα και πόλεις που απέχουν ελάχιστα μεταξύ τους έχουν να επιδείξουν τελείως διαφορετικά χαρακτηριστικά και χαρίσματα.Η μακραίωνη ιστορία κάθε ελληνικής πόλης και οι τοπικές παραδόσεις δημιουργούν έναν αστικό πολιτισμό πλούσιο σε αποχρώσεις. Τα μνημεία τους, τα περιαστικά τοπία, οι εκδηλώσεις που φιλοξενούν στη διάρκεια του έτους, τα εντελώς ξεχωριστά έθιμα προσφέρουν έναν γοητευτικό, πολύχρωμο «καμβά», που περιμένει τον επισκέπτη να τον συμπληρώσει με τα δικά του χρώματα.” 5. Scott, A. J. (1997), The Cultural Economy of Cities. International Journal of Urban and Regional Research, 21: 323-339. 6. Clark, T. N., Lloyd, R. , Wong, K. K. and Jain, P. (2002), Amenities Drive Urban Growth. Journal of Urban Affairs, 24: 493-515.

Στο προηγούμενο τεύχος του περιοδικού (2017) αναρωτηθήκαμε κατά πόσο βρίσκεται σε εξέλιξη μια διαδικασία gentrification στο κέντρο της Αθήνας και αν η άνοδος των ενοικίων στην περιοχή των Πετραλώνων αποτελεί κομμάτι μιας τέτοιας διαδικασίας. Σε αυτή μας την αναζήτηση είχαμε εξετάσει τη συμβολή του πολιτισμικού κεφαλαίου στην ανασημασιοδότηση μιας περιοχής και στην άνοδο της αξίας της καθώς και του αυξημένου στρατηγικού του ρόλου στην ανάπτυξη των μεταβιομηχανικών πόλεων.1 Σε αυτό το τεύχος θα προσπαθήσουμε να εξετάσουμε τη συμβολή ενός συγκεκριμένου είδους τουρισμού, του αστικού τουρισμού, στο μετασχηματισμό του κέντρου της Αθήνας και το ρόλο του Airbnb σε αυτήν τη διαδικασία, επικεντρώνοντας το ερευνητικό μας ενδιαφέρον στην περιοχή του Κουκακίου. Σύντομα μέσα από τις θεωρητικές αναζητήσεις και την έρευνά μας καταλήξαμε και πάλι στο gentrification, με τη διαφορά ότι εδώ, τη στιγμή που γράφονται αυτές οι γραμμές, δεν είναι μια απλή υπόθεση αλλά η πραγματικότητα. Μια πραγματικότητα αόρατη και συνεχής, που δεν περιλαμβάνει απαραίτητα οικοδομικές ανακατατάξεις εκ των θεμελίων, αλλά εξελίσσεται διαμέρισμα το διαμέρισμα.

Τουρισμός και αστική ανάπτυξη Η στρατηγική της ανάπτυξης που αναδύθηκε στις μεταβιομηχανικές πόλεις –εκεί όπου το κτηματικό κεφάλαιο έπρεπε να ανακαλύψει νέα περιθώρια κέρδους απέναντι στην υποχώρηση της αξίας των περιοχών που εγκαταλείφθηκαν από τη βιομηχανία ή από τις επιχειρήσεις και τους κατοίκους τους– στράφηκε προς τις οικονομίες των υπηρεσιών υψηλής τεχνολογίας και κατανάλωσης2. Μία πτυχή αυτής της στρατηγικής ανάπτυξης αποτελεί η στροφή στον αστικό τουρισμό (city break) και στην προσέλκυση τουριστών. Η τουριστική βιομηχανία αποτελεί έναν αυξανόμενο οικονομικό κλάδο που επηρεάζει άμεσα τις πόλεις. Στην προσπάθειά τους να προσελκύσουν τουρίστες, οι πόλεις αναπτύσσουν στρατηγικές επέμβασης που έχουν ως στόχο κυρίως, τον εξωραϊσμό της εικόνας τους. Οι εκτεταμένες αναπλάσεις περιοχών, η δημιουργία ή συντήρηση της εμβληματικής αρχιτεκτονικής και των τοπόσημων, όπως και η αξιοποίηση (σχεδόν

απομύζηση) της πολιτιστικής κληρονομιάς, που μπορεί να έχουν από το κοντινό ή μακρινό τους παρελθόν, είναι χαρακτηριστικά παραδείγματα των νέων στρατηγικών. Στο πλαίσιο της ανταγωνιστικότητας οι πόλεις προσπαθούν να προβληθούν και να πετύχουν συγκριτικό πλεονέκτημα. Ο ανταγωνισμός των πόλεων, είτε ως απότοκο του νεοφιλελευθερισμού είτε ως απόρροια της άνισης γεωγραφικής ανάπτυξης του καπιταλισμού3, καταλαμβάνει κομβικό ρόλο στη στρατηγική της αστικής ανάπτυξης διεθνώς. Στην καπιταλιστική οικονομία κάθε πόλη είναι και ένα brand name,4 μοναδικό και αυτόνομο, το οποίο να μπορεί να σταθεί επικοινωνιακά και διαφημιστικά ώστε να βγαίνει στην αγορά και να προσελκύει επενδυτικό και τουριστικό κεφάλαιο. Υλοποιώντας μια σειρά από δράσεις, οι πόλεις αναζητούν τη μοναδικότητα και τον εμπλουτισμό των τουριστικών τους προϊόντων, με στόχο τη διαφοροποίησή τους από ανταγωνιστικούς προορισμούς. Βασικό στοιχείο σε αυτή την προσπάθεια είναι η αναδιαμόρφωση της εικόνας τους (reimaging). Ο σύγχρονος σχεδιασμός των πόλεων φέρνει στο επίκεντρο το κτιστό περιβάλλον και τον ελεύθερο δημόσιο χώρο, δίνοντας μεγάλη σημασία στην προώθηση των όποιων τοπικών χαρακτηριστικών τους, ώστε να γίνουν πιο ελκυστικές. Αυτή η διαδικασία επιτυγχάνεται με την εκτέλεση προγραμμάτων εξυγίανσης των περιοχών και αναπλάσης των ιστορικών τους κέντρων. Σε αυτό το πλαίσιο ο πολιτισμός αναδεικνύεται ως ο βασικός μοχλός ανάπλασης των περιοχών. Από το Δουβλίνο και το Μπιλμπάο μέχρι το κέντρο της Αθήνας και τον “μεγάλο περίπατο” της Διονυσίου Αεροπαγίτου / Αποστόλου Παύλου, η παραγωγή πολιτισμού και πολιτιστικής αξίας λαμβάνει κεντρικό ρόλο στη διαδικασία παραγωγής χώρου και ανασημασιοδότησης της πόλης5,6. Το πολιτιστικό αυτό κεφάλαιο αποκτά διπλή αξία τόσο στην εσωτερική κτηματομεσιτική αγορά όσο και στην παγκόσμια τουριστική αγορά.

Έχει ορισμό ο τουρίστας; Ο τουρίστας εννοιολογικά έχει προσεγγιστεί επανειλημμένα σε μια προσπάθεια να διαχωριστεί από άλλες κατηγορίες όπως ο επισκέπτης, ο κάτοικος, ο ταξιδιώτης, ο μετανάστης κ.α..

Ο ορισμός που προτάθηκε σε ένα συνέδριο των Ηνωμένων Εθνών για τα ταξίδια και τον τουρισμό, το οποίο έλαβε χώρα στη Ρώμη, περιελάμβανε: “κάθε άτομο που επισκέπτεται μία χώρα διαφορετική από αυτή στην οποία κατοικεί, για οποιονδήποτε λόγο εκτός από εκείνον της αμειβόμενης εργασίας στη χώρα προορισμού”7. Η έννοια του τουρισμού προσεγγίζεται συνήθως από δυο οπτικές, την οικονομική και την κοινωνιολογική. Σύμφωνα με την πρώτη οπτική ο τουρισμός αντιμετωπίζεται ως δραστηριότητα που παράγει αξία, ως ένας ξεχωριστός κλάδος της οικονομίας των υπηρεσιών, ορίζο-ντας μάλιστα την έννοια της “τουριστικής βιομηχανίας”. Στον ορισμό του τουρίστα δεν συμπεριλαμβάνεται αυτός ο οποίος μετακινείται με σκοπό την αμειβόμενη εργασία ή την μετανάστευση8, παρόλο που ως τουρισμός νοούνται και ταξίδια που γίνονται για επαγγελματικούς σκοπούς. Στη δεύτερη οπτική ο τουρισμός αποκωδικοποιείται ανάλογα με τις κοινωνικές σχέσεις που παράγει μέσα από την ανακάλυψη του Άλλου, της αυθεντικότητας, του ταξιδιού. Αυτό που έχει ενδιαφέρον είναι ότι στην οικονομική προσέγγιση συνήθως, δεν περιλαμβάνονται οι επισκέπτες (visitors) που διαμένουν σε φίλους και συγγενείς, παρότι αποτελούν σημαντικό κομμάτι των ταξιδιωτών. Εντέλει ο τουρίστας, στην οικονομική προσέγγιση, είναι άμεσα συνδεδεμένος με την έννοια της κατανάλωσης.

Η ανάγκη για ταξίδια με στόχο την ξεκούραση και την αναψυχή δεν είναι κάτι νέο στην ιστορία όπως τεκμηριώνεται μέσα από τις καταγεγραμμένες εμπειρίες ταξιδιωτών ανά τους αιώνες. Βέβαια γίνεται εύκολα αντιληπτό ότι αυτές οι εμπειρίες αφορούν μια μικρή κατηγορία ανθρώπων, κοινωνικά και οικονομικά προνομιούχων.9 Με την ανάπτυξη του καπιταλισμού και του φορντισμού, ιδιαίτερα από τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο και μετά, τα ταξίδια γίνονται στοιχείο της αστικής κουλτούρας. Όπως σημειώνεται “Η πορεία της νεωτερικότητας και του καπιταλισμού τον 19ο και τον 20ο αιώνα –ανάπτυξη των μαζικών μεταφορών, γενίκευση της εκπαίδευσης, ανάδειξη της μεσαίας τάξης και καθιέρωση του εργασιακού δικαιώματος στον ελεύθερο χρόνο και στις διακοπές, μεταξύ άλλων– είχε ως αποτέλεσμα ο τουρισμός σταδιακά να «μαζικοποιηθεί», να παγκοσμιοποιηθεί, καθώς και να «εκδημοκρατιστεί»”.10

Μαζικός τουρισμός Ο μαζικός τουρισμός διεθνώς έχει να κάνει περισσότερο με τη μορφή οργάνωσής του παρά με το περιεχόμενό του. Όπως υποστηρίζει η V. Vainikka: “Η έννοια του «μαζικού» τουρισμού σπανίως ορίζεται σαφώς στις μελέτες, αλλά συνδέεται συνήθως με τους τρόπους

7. Gee C., Makens J. και Choy D. (2004), Τουριστική και Ταξιδιωτική Βιομηχανία, (Τρίτη Έκδοση), ΕΛΛΗΝ 8. Στα μέρη μας τα τελευταία χρόνια αυτή η αντιπαράθεση μετατίθεται στο πεδίο του κοινωνικού και θεσμικού ρατσισμού, όχι μόνο μέσα από τη σύγκριση των απόλυτων αριθμών ανάμεσα σε πρόσφυγες και τουρίστες αλλά και του κέρδους που μπορεί να επέλθει από την καθεμιά απ΄αυτές τις πληθυσμιακές κατηγορίες. 9. Τον 17ο αιώνα στη Μ. Βρετανία εμφανίζεται για πρώτη φορά η χρήση της λέξης τουρισμός (tourism), για να περιγράφει εννοιολογικά ο θεσμός του Grand Tour. Του πολύμηνου ή πολυετούς ταξιδιού των αριστοκρατών και των μεγαλογαιοκτημόνων ανά την Ευρώπη, με στόχο την αναζήτηση της πολιτιστικής κληρονομίας της κλασικής αρχαιότητας και της Αναγέννησης. Η λέξη αυτή γρήγορα απέκτησε αρνητικούς συνειρμούς, καθώς περιέγραφε τα ομαδικά βρετανικά ταξίδια που συνοδεύονταν από μια σχετική υπεροψία απέναντι στους Άλλους. 10. Κατερίνα Παπαμιχελάκη, (2016), “Ηδονοβλεψίες και περιπατητές”: Η διαμόρφωση του “αξιοθέατου” μέσα από τρία παραδείγματα ξεναγούμενων περιηγήσεων στην Αθήνα. Διπλωματική εργασία, Πάντειο Πανεπιστήμιο, ΠΜΣ Κοινωνική και Πολιτισμική Ανθρωπολογία.

Ηλιοβασίλεμα στην Σαντορίνη. Ένα τουριστικό προϊόν προς μαζική κατανάλωση.

11. Vainikka, Vilhelmiina, (2013), Rethinking Mass Tourism, Tourist Studies 13(3), σ. 268 -286. 12. Ο αριθμός των τουριστών παγκοσμίως το 2018 ήταν 1.4 δις ανθρώπων, σημειώνοντας αύξηση 6%. Η μεγαλύτερη αύξηση καταγράφηκε στην Μέση Ανατολή και στη βόρεια Αφρική με +10%.

μετακίνησης, τη μαζική παραγωγή και κατανάλωση προκαθορισμένων τουριστικών προϊόντων, καθώς και με τους «μαζικοποιημένους» τουριστικούς προορισμούς που έκαναν την εμφάνισή τους μεταπολεμικά λόγω της ραγδαίας τουριστικής ανάπτυξης.”11 Ο Thomas Cook είναι ο άνθρωπος που έχει καταγραφεί ως πρόδρομος του μαζικού τουρισμού. Γεννημένος στη Μελβούρνη το 1808, μένει ορφανός από πατέρα σε μικρή σχετικά ηλικία και λίγο αργότερα ταξιδεύει στην Αγγλία με την ιδιότητα του ιεραπόστολου. Οι πιο μετριοπαθείς βιογραφίες που θα συναντήσει κανείς για τον Cook, τον παρουσιάζουν ως “τουριστικό πράκτορα”. Οι πιο φαντασμαγορικές εκδοχές τους κάνουν λόγο για τον “πατέρα του σύγχρονου τουρισμού” και για τον “πρωτοπόρο του ταξιδιού”. Αυτό στο οποίο θα σταθούμε εμείς εδώ είναι η επιχειρηματική του εφευρετικότητα –μοναδική για την εποχή της– που αφορά την οργάνωση των πρώτων περιηγήσεων σε ιταλικό έδαφος, το 1864. Εκεί λοιπόν, εμφανίστηκαν για πρώτη φορά τα ομαδικά γκρουπ περιηγητών και τα πακέτα προσφορών, τα οποία έριξαν κατά πολύ το κόστος των ταξιδιών: ο Cook διαπραγματεύτηκε με ξενοδόχους για να κερδίσει καλύτερες τιμές στα καταλύματα και στα φαγητά (το 1868 καθιέρωσε το λεγόμενο “κουπόνι ξενοδοχείων”, το οποίο μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν οι ταξιδιώτες αντί χρημάτων στα ξενοδοχεία όπου διέμεναν). Τύπωσε επίσης ένα κουπόνι με το οποίο

οι ταξιδιώτες θα μπορούσαν να ταξιδέψουν με περισσότερα από ένα τρένα, σε προκαθορισμένα δρομολόγια ανά την ιταλική επικράτεια. Τέλος εξέδωσε το 1874 ένα είδος “ταξιδιωτικής επιταγής” που επέτρεπε στους τουρίστες να συναλλάσουν το τοπικό νόμισμα με ένα χαρτονόμισμα που τύπωνε ο ίδιος ο Cook. Οι πελάτες του Cook, όπως είναι φυσικό, αρχικά προέρχονταν τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα της Μ. Βρετανίας. Σύντομα όμως, αυτή η προς τα κάτω διαπραγμάτευση των τιμών, σε συνδυασμό με τη συνεχή βελτίωση των μεταφορικών μέσων της εποχής (κυρίως του σιδηροδρόμου), θα αλλάξει την κοινωνική σύνθεση των ανθρώπων που ενδιαφέρονται και μπορούν να αποκτήσουν κάποιο τουριστικό πακέτο. Από τότε έχει κυλήσει πολύ νερό στο μύλο του τουρισμού. Η μαζική οργάνωση των ταξιδιών μέσω πρακτορείων, πακέτων, αεροπορικών εταιριών, ξενοδοχείων all-inclusive, κρουαζιερόπλοιων κ.τ.λ. έχει οδηγήσει στην υπερανάπτυξη ορισμένων προορισμών που κατακλύζονται από τουρίστες.12 Ιδιαίτερα η ανάπτυξη των low cost (χαμηλού κόστους) αεροπορικών εταιριών έμελλε να παίξει καθοριστικό ρόλο, στην εξάπλωση και διόγκωση του φαινομένου. Οι πρώτες εταιρείες χαμηλού κόστους εμφανίστηκαν στις ΗΠΑ με την Southwest Airlines το 1971 και στην Ευρώπη στις αρχές του 1990, όταν και απελευθερώθηκε η αγορά των αερομεταφορών. Τότε πρωτοεμφανίζεται η πασίγνωστη Ιρλανδική εταιρεία Ryanair, η οποία προηγουμένως

ήταν μια συμβατική αεροπορική εταιρεία. Οι εταιρίες αυτές αύξησαν σημαντικά τον μέσο όρο των μετακινήσεων13 ιδιαίτερα για εποχικούς και περιφερειακούς προορισμούς. Η αναζήτηση φθηνών περιφερειακών αεροδρομίων, ως στρατηγική μείωσης του κόστους του ταξιδιού, επηρέασε σημαντικά τους τουριστικούς προορισμούς μικρότερης εμβέλειας, οι οποίοι διαγκωνίζονται για την προσέλκυσή low cost εταιριών.14 Οι προορισμοί και τα περιεχόμενα του μαζικού τουρισμού περιλα,βάνουν πόλεις ορόσημα με μεγάλη πολιτιστική εμβέλεια όπως το Παρίσι, το Λονδίνο, η Βενετία, το Τόκιο, η Νέα Υόρκη, μέχρι νησιά και παράκτιες περιοχές, καθώς και μνημεία φυσικής ή πολιτιστικής κληρονομιάς παγκόσμιας εμβέλειας. Στην Ελλάδα ο μαζικός τουρισμός είναι συνυφασμένος με τις παραθαλάσσιες παραθεριστικές περιοχές15 και τα πολιτιστικά μνημεία.

Αστικός τουρισμός (city break) Ο αστικός τουρισμός αποτελεί ένα ειδικό είδος τουρισμού. Σε αντίθεση με τον μαζικό τουρισμό, ο λεγόμενος “αστικός” αναπτύσσεται στις πόλεις και περιλαμβάνει διάφορες τουριστικές δραστηριότητες που έχουν στον πυρήνα τους το πολιτιστικό τους κεφάλαιο. Βασικό στοιχείο διαφοροποίησής του αποτελεί το αστικό περιβάλλον. Αν και ο αστικός τουρισμός μπορεί να αλληλοεπιδρά και

με άλλα είδη ειδικού τουρισμού όπως τον αρχαιολογικό, τον πολιτιστικό, τον συνεδριακό, τον τουρισμό γεγονότων, τον ιατρικό τουρισμό κ.α., το βασικό στοιχείο που τον προσδιορίζει και τον συγκροτεί είναι η ταυτότητα του κάθε τόπου. Παρότι σχετίζεται με συγκεκριμένους προορισμούς, αυτό το είδος τουρισμού αντιλαμβάνεται την πόλη ως αξιοθέατο: η αρχιτεκτονική δομή της, οι δραστηριότητες που λαμβάνουν χώρα σε αυτήν, η κουλτούρα των κατοίκων της, οι συμπεριφορές και οι κώδικες, ακόμα και τα σύμβολα που χρησιμοποιούνται γίνονται επίκεντρο του ενδιαφέροντος του τουρίστα. Στο εξωτερικό ο “αστικός τουρισμός” είναι ένα μοντέλο που συναντάμε σε πόλεις διεθνούς πολιτιστικής ακτινοβολίας (Παρίσι, Βενετία, κ.λπ.) εδώ και δεκαετίες, ενώ εξελίσσεται σε παγκόσμιο φαινόμενο από το 2000 και μετά. Λόγω της δυσκολίας προσδιορισμού του, καθώς αποτελεί περισσότερο έναν τρόπο παρά ένα είδος τουρισμού, δεν υπάρχουν αρκετά στοιχεία για τα οικονομικά του μεγέθη. Το Παγκόσμιο Συμβούλιο Ταξιδιών και Τουρισμού (WTTC)16 εκτιμά ότι ο αστικός τουρισμός αντιπροσωπεύει το 45% των διεθνών ταξιδιών. Ιδιαίτερα στις αναπτυσσόμενες χώρες ο αστικός τουρισμός, ως οικονομική δραστηριότητα αγγίζει έως και το 50% του ακαθάριστου προϊόντος.17 Αντίθετα σε άλλες πόλεις όπως στο Παρίσι ή στη Νέα Υόρκη, παρόλο που είναι από τους πιο δημοφιλείς προορισμούς, δε ξεπερνάει το 10% του ΑΕΠ που παράγεται εκεί.

13. Έχει διαπιστωθεί από έρευνα (Skeels, 2005) ότι μόνο το 37% των επιβατών των low cost αεροπορικών εταιριών αντιπροσωπεύουν μια μετατόπιση εντός της αεροπορικής αγοράς καθώς το 59% είναι καινούργια ζήτηση. 14. Στην ελληνική περίπτωση έχουμε ένα κεντρικό αεροδρόμιο, το Ελευθέριος Βενιζέλος, με πολύ υψηλά τέλη για τις αεροπορικές και πολλά περιφερειακά αεροδρόμια, όπου οι low cost εταιρείες προσπαθούν να κάνουν παιχνίδι. Βλ. και τα τοπικά δημοσιεύματα σχετικά με τη διακοπή των δρομολογίων της Ryanair από το αεροδρόμιο των Χανίων: www.haniotikanea.gr/pligma-ston-tourismo-meta-t in-apochorisi-tis-ryanair/ 15. Πρόκειται για τον τουρισμό των 3S: sun, sand, sea. 16. World travel & tourism council, Travel & tourism. City travel & tourism impact 2018: www.wttc.org/-/media/files/reports/economic-impactresearch/cities-2018/city-travel--to urism-impact-2018final.pdf (Ανακτήθηκε 7.06.2019) 17. Μπορεί τα οικονομικά μεγέθη να είναι δύσκολο να προσδιοριστούν, ωστόσο οι απόλυτοι αριθμοί λένε πολλά. Έτσι στην Αθήνα των 4 εκατομμυρίων κατοίκων τους πρώτους 9 μήνες του 2018 ήρθαν 1,4 εκατομμύρια τουρίστες, 30% περισσότεροι σε σχέση με την προηγούμενη χρονιά.

Δείγμα της “πραγματικής ταυτότητας” και της “αυθεντικής εμπειρίας” της Αθήνας όπως παρουσιάζεται μέσα από site ταξιδιωτικών γραφείων ή ταξιδιωτικά blog.

18. Κατερίνα Παπαμιχελάκη, (2016), “Ηδονοβλεψίες και περιπατητές”: Η διαμόρφωση του “αξιοθέατου” μέσα από τρία παραδείγματα ξεναγούμενων περιηγήσεων στην Αθήνα. Διπλωματική εργασία, Πάντειο Πανεπιστήμιο, ΠΜΣ Κοινωνική και Πολιτισμική Ανθρωπολογία. 19. Judd Dr. and Fainstein S.S (1999), The tourist city,. New heaven, CT, Yale university press, 20. Τον Ιανουάριο που μας πέρασε, το Αμερικάνικο Κολλέγιο της Θεσσαλονίκης διοργάνωσε ένα συνέδριο για τον τουρισμό. Εκεί βρέθηκαν σχεδόν όλες οι προσωπικότητες του κλάδου και όχι μόνο. Από το πάνελ πέρασαν και οι διευθύνουσες σύμβουλοι δύο (ανταγωνιστικών) εταιρειών δημοσίων σχέσεων, με ειδίκευση στην ταξιδιωτική αγορά και στην παραγωγή οπτικοακουστικού υλικού, οι οποίες συνόψισαν σε τρία σημεία το τι θέλουν σήμερα οι τουρίστες: συναίσθημα, εμπειρίες, προσωπικό ποιοτικό χρόνο. 21. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της θέασης της πόλης είναι τα τουριστικά σποτάκια που μπορούν να συνδυάζουν από skate και graffiti, μέχρι αρχαία μνημεία, όπερα και σουβλάκι. Πάντα με χαμόγελο. 22. Βλ. και το διαγωνισμό του ραδιοφωνικού σταθμού “Εν λευκώ” με τον εύγλωττο τίτλο “Γίνε Τουρίστας στην πόλη σου!”, enlefko.fm/gine-toyristas-stin-poli-soy/ 23. Στην ίδια σελίδα του Δήμου Αθηναίων όπου διαφημίζεται το πρόγραμμα (This is Athens-Polis - σας θυμίζει κάτι μήπως από μια άλλη “συμμετοχική δράση” στη γειτονιά;) καθαρισμού των τοίχων από ταγκιές και συνθήματα, διαφημίζεται και το αντίστοιχο πρόγραμμα όπου καλλιτέχνες ζωγραφίζουν με τον ίδιο τρόπο τα καφάο. Βλέπε και τον άρθρο της Αμαλίας Ζέπου, αντιδημάρχου κοινωνίας πολιτών και καινοτομίας με τον τίτλο “Γκράφιτι ή τέχνη του δρόμου; Ο δήμος Αθηναίων συμμαχεί με φορείς και ιδιώτες κατά της μουτζούρας”.

Η εικόνα της πόλης “Για τους επισκέπτες το αντικείμενο της κατανάλωσης είναι ο ίδιος το τόπος.” Cities and visitors Ο επισκέπτης αναζητά τα χαρακτηριστικά αυτά που αποτελούν την ταυτότητα του τόπου, ώστε να βιώσει αυτή τη μοναδική εμπειρία της συμμετοχής σε μια κατάσταση που δεν ανήκει. Συνεπώς, “οι ντόπιοι και οι επαγγελματίες του τουρισμού κατασκευάζουν «τουριστικούς χώρους» (tourist spaces) που παρουσιάζονται στους τουρίστες ως «γνήσιοι», προβάλλοντας μια «σκηνοθετημένη αυθεντικότητα» (staged authenticity).”18 Αυτοί οι τουριστικοί χώροι έχουν περιγραφεί από την Judd ως “τουριστική φούσκα”19, μιλώντας για περιοχές που είναι σαφώς οριοθετημένες από την υπόλοιπη πόλη. Τα τελευταία χρόνια απέναντι σε αυτή την κατασκευασμένη πραγματικότητα της “τουριστικής φούσκας”, απότοκο του μαζικού τουρισμού, αναζητείται από τον τουρίστα η “πραγματική” ταυτότητα ενός τόπου. Αυτή η μετατόπιση συμβαίνει παράλληλα με την ανάπτυξη του αστικού τουρισμού που επικεντρώνεται στην πόλη συνολικά ως ένα ολοκληρωμένο τουριστικό τοπίο, παρά σε επιμέρους μνημεία της. Στην αναζήτηση της “πραγματικής” ταυτότητας ενός τόπου και της “αυθεντικής” εμπειρίας, βασικό ρόλο παίζουν η αναπαράσταση και οι αφηγήσεις για την πόλη.20 Ανακατασκευάζοντας την εικόνα της πόλης οι ντόπιοι και οι επαγγελματίες του τουρισμού ερμηνεύουν τα υλικά που τη συγκροτούν, στην προσπάθεια δημιουργίας μιας αφήγησης που θα προσελκύσει το ενδιαφέρον του επισκέπτη21. Οι έννοιες της “αυθεντικότητας”, της “μοναδικότητας” και του “ανεπανάληπτου” χρησιμοποιούνται κατά κόρον, σε αντιδιαστολή προφανώς με την πραγματικότητα που βιώνει ο επισκέπτης στον τόπο διαμονής του. Αυτές οι έννοιες και ο τρόπος που χρησιμοποιούνται, δημιουργούν ένα de facto καθεστώς εξαίρεσης, ένα εξωτερικό σημείο θέασης της πόλης μέσα στην πόλη. Από τα αφιερώματα σε free press περιοδικά μέχρι τα άρθρα σε εφημερίδες διεθνούς φήμης, η προσπάθεια που γίνεται είναι οι επισκέπτες να “ανακαλύψουν” μια πόλη κρυμμένη, που δεν φαίνεται με την πρώτη ματιά. Αυτή η ταυτότητα του τόπου, την οποία διαπραγματεύονται και ανακατασκευάζουν οι φορείς του τουρισμού

παράγει σύμβολα και λόγο τα οποία συγκροτούν την κυρίαρχη αφήγηση γύρω από αυτόν. Ταυτόχρονα όμως, πρόκειται για μια ενεργή διαδικασία στην οποία αναμένεται να συμμετάσχουν όλοι οι κάτοικοι της πόλης, αναπαράγοντας τα χαρακτηριστικά που θα αποτελέσουν τα πολιτιστικά προϊόντα για την ενίσχυσή της. Πρόκειται για μια διαδικασία επιτέλεσης, όπου ο κάτοικος καλείται όχι απλώς να δει την πόλη μέσα από την ματιά του τουρίστα αλλά και να αναδημιουργήσει τον εαυτό του μέσα από τους ρόλους που προσφέρει αυτή η αφήγηση. Γιατί όλες αυτές οι καμπάνιες για την εικόνα της πόλης καλούν όχι μόνο τον επισκέπτη αλλά και τον ίδιο τον κάτοικο22. Έτσι, τα πολιτιστικά προϊόντα που παράγονται από τους κατοίκους και αποτελούν τα χαρακτηριστικά ενός τόπου, ερμηνεύονται και ιδιοποιούνται αρχικά από τους φορείς του τουρισμού και τελικά αναπαράγονται από τους αρχικούς δημιουργούς τους, με τη νέα τους σημασία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το λεγόμενο street art23 και η προσπάθεια καθιέρωσης της Αθήνας ως νέα “Μέκκα” του graffiti, δημιουργώντας την εικόνα μιας μητρόπολης με αντιθέσεις, που είναι την ίδια στιγμή ζωντανή και ενδιαφέρουσα. Αυτή η εικόνα προωθείται τόσο στο εξωτερικό όσο και στο εσωτερικό προς κατανάλωση. Ουσιαστικά επιχειρείται μια ταύτιση της εικόνας του επισκέπτη και των αναγκών του, με αυτή του κατοίκου της πόλης. Συνεπώς η διαμόρφωση της εικόνας της πόλης, το city marketing και imaging δεν στοχεύει μόνο στους τουρίστες αλλά και στους κατοίκους της.

Τουρισμός, η βαριά βιομηχανία της Ελλάδας Μία δεκαετία πριν την αλλαγή του αιώνα, ο Thomas Cook είχε ιδρύσει ήδη παράρτημα στην Αθήνα (στο ξενοδοχείο Μεγάλη Βρετανία) και διακινούσε τουρίστες, καθιερώνοντας την πρωτεύουσα της Ελλάδας ως ενδιάμεσο σταθμό για τα ταξίδια προς την Αίγυπτο. Η επίσκεψη του Cook στην Ελλάδα γύρω στο 1888 ανήκει στη ρομαντική περιηγητική περίοδο του τουρισμού, αλλά ήδη από τότε ο πολιτισμός και οι αρχαιότητες συγκεντρώνουν επισκέπτες από άλλες χώρες. Οι αφηγήσεις των ταξιδιωτών και περιηγητών που επισκέπτονται τη χώρα μας σκιαγραφούν το τότε νεοελληνικό

κράτος, ως ένα κράμα αρχαιότητας και ανατολίτικης κουλτούρας. Εκείνη την περίοδο με την ανάπτυξη του τουρισμού ασχολούνται κυρίως οι ιδιώτες επαγγελματίες και κάποιες επιχειρήσεις, ενώ δημιουργούνται τα πρώτα ξενοδοχεία όπως η Μεγάλη Βρετανία. Το 1929 κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου ιδρύεται ο ΕΟΤ (Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού), ο οποίος αναλαμβάνει να υλοποιήσει τα πρώτα έργα τεχνικής υποδομής όπως τα τουριστικά περίπτερα σε αρχαιολογικούς χώρους, ενώ παράλληλα διαμορφώνει την πρώτη συγκροτημένη τουριστική ταυτότητα της Ελλάδας, μέσω της συμμετοχής της χώρας σε διεθνείς εκθέσεις . Η ουσιαστική όμως ανάπτυξη του τουρισμού στην Ελλάδα γίνεται μεταπολεμικά, με σημαντικές επενδύσεις από το κράτος σε υποδομές και ξενοδοχεία, ενώ ανοίγουν πολλά τουριστικά γραφεία. Είναι η περίοδος που χτίζονται τα ξενοδοχεία ΞΕΝΙΑ και καθιερώνεται το μοντέλο του μαζικού τουρισμού της χώρας, το οποίο δίνει έμφαση στα τρία S (sun, sand, sea / ήλιος, άμμος, θάλασσα) έχοντας πάντα τις αρχαιότητες στο επίκεντρό του. Πτήσεις τσάρτερ σε νησιά του Αιγαίου και παραθαλάσσιες περιοχές, κίνητρα για επενδύσεις και τουριστικά γραφεία συνετέλεσαν στην εδραίωση αυτού του μοντέλου. Η “άνοιξη” του τουρισμού τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα έχει επισημανθεί από διάφορες πλευρές, αν και παραδοσιακά ο τουρισμός γίνεται αντιληπτός ως η “βαριά βιομηχανία” της χώρας. Τόσο σε επίπεδο τουριστικών αφίξεων όσο και σε επίπεδο συνεισφοράς στους οικονομικούς δείκτες (ΑΕΠ) και στην απασχόληση, ο τουρισμός αποκτά το μεγαλύτερο μερίδιο συμμετοχής. Το 2017, η άμεση και έμμεση συμμετοχή του τουρισμού στο ΑΕΠ της Ελλάδας διαμορφώθηκε στο 19,7% (35 δισ. ευρω) απασχολώντας άμεσα 459.000 άτομα (12.2% της συνολικής απασχόλησης).24 Ταυτόχρονα οι επενδύσεις σε υποδομές (αεροδρόμια25, λιμάνια) και σε ξενοδοχειακές μονάδες αυξάνονται.26 Ο προσδιορισμός του τουρισμού στην Ελλάδα ως “βαριά βιομηχανία” της χώρας και ως “βασικός μοχλός ανάπτυξης και εξόδου από την κρίση” μέσω των επίσημων χειλών του ΣΕΒ και της έκθεσης McKinsey,27 υποδηλώνουν πως το πεδίο κερδοφορίας για τον ιδιωτικό τομέα είναι μεγάλο. Στα χρόνια της οικονομικής αναδιάρθρωσης, οι πιέσεις σε μια

σειρά από πεδία (περιβαλλοντικών αδειοδοτήσεων, πολεοδομικών ρυθμίσεων, εργασιακών ρυθμίσεων, ιδιωτικοποιήσεων) αποδίδουν καρπούς για τους ξενοδόχους και το επενδυτικό κεφάλαιο. Το τυράκι της αύξησης της απασχόλησης, σε έναν εργατικό πληθυσμό που έρχεται αντιμέτωπο με την ανεργία, κρύβει τη φάκα των ημερήσιων συμβάσεων απασχόλησης. Σε διάφορες περιοχές της περιφέρειας οι all-inclusive ξενοδοχειακές μονάδες εξασφαλίζουν πρόσβαση σε παραλίες και περιοχές φυσικού κάλους δημιουργώντας αφενός αποκλεισμούς και ανισότητα στην κατανομή των πόρων και αφετέρου διαμοιράζοντας τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις στις γύρω περιοχές.

Airbnb και οικονομία του διαμοιρασμού (sharing economy) Η ανάπτυξη του αστικού τουρισμού άλλαξε δραστικά με την “άνθιση” των υπηρεσιών διαμοιρασμού. “Το internet μέσα σε ένα μικρό χρονικό διάστημα έχει αλλάξει το θεσμικό πλαίσιο του τουρισμού, απομειώνοντας τον κομβικό ρόλο των ταξιδιωτικών πρακτορείων, αυξάνοντας την εξατομικευμένη δύναμη του καταναλωτή και προσφέροντας στους μικρούς πάροχους άμεση πρόσβαση στους καταναλωτές.”28 Η οικονομία του διαμοιρασμού (sharing economy) αναπτύχθηκε ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια, αν και ουσιαστικά ως ιδέα μπορεί να αποδοθεί σε πρακτικές που αναπτύσσονται πάνω από μια εικοσαετία. Η πρακτική της συναλλαγής χωρίς μεσάζοντα για την κάλυψη κάποιας ανάγκης είτε αυτή αποτελεί εμπορική πρακτική είτε όχι, επιβιώνει σε διαφορετικές εποχές και σε διαφορετικά μέρη. Από τις ανταλλαγές προϊόντων (π.χ. βιβλία, ρούχα, μουσική) στις τράπεζες χρόνου και στην αλλαγή του τρόπου των μετακινήσεων, οι πρακτικές αυτές αποτελούν τις σύγχρονες εκφράσεις του διαμοιρασμού, που έχει τις ρίζες του σε προκαπιταλιστικές κοινωνίες. Σήμερα αυτό που ονομάζεται οικονομία διαμοιρασμού, συνδέεται κυρίως με τη χρήση του διαδικτύου. Οι χρήστες, μέσα από τις διάφορες ψηφιακές πλατφόρμες, μπορούν είτε να μοιραστούν είτε να ανταλλάξουν ή να πουλήσουν υπηρεσίες και προϊόντα. Τα πρώτα δείγματα της οικονομίας διαμοιρασμού εμφανίστηκαν το 1995 με τη δημιουργία του eBay, μία

24. WTTC: Από τον τουρισμό σχεδόν 25% του ΑΕΠ της Ελλάδας το 2028, Παναγιώτης Υφαντής, 11/04/2018, euro2day.gr 25. H γερμανική Fraport, που διαχειρίζεται (μετά από κοινοπραξία με τον όμιλο Κοπελούζου) 14 περιφερειακά αεροδρόμια, ανακοίνωσε για την επόμενη τετραετία επενδύσεις 400 εκατομμυρίων ευρώ σε 12 από αυτά, με στόχο την αύξηση της επιβατικής τους κίνησης. 26. Ο αριθμός των ξενοδοχειακών μονάδων αυξήθηκε σε ποσοστό 9,9% το 2017 σε σχέση με το 2004 (8.899 μονάδες) σύμφωνα με τα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ. Μέσα στο 2019 αναμένονται να έχουν ολοκληρωθεί 9 νέα ξενοδοχεία στο κέντρο της Αθήνας, από την Ομόνοια μέχρι το Σύνταγμα. Στην Κρήτη, όπου το 2018 καταγράφηκαν 4,5 εκατομμύρια αφίξεις στα αεροδρόμια του Ηρακλείου και των Χανίων, μέσα στην άνοιξη εκδόθηκαν 10 οικοδομικές άδειες για την κατασκευή ξεονοδοχείων τεσσάρων και πέντε αστέρων. 27. McKinsey&Company, Athens Office, (2011), Η Ελλάδα 10 Χρόνια Μπροστά: Προσδιορίζοντας το νέο Εθνικό Μοντέλο Ανάπτυξης. 28. Lily M. Hoffman, Susan S. Fainstein, Dennis R. Judd, Cities and visitors : regulating people, markets, and city space, Blackwell Publishing Ltd, 2003.

29. Zervas G., Proserpio D. and Byers J. W., The Rise of the Sharing Economy: Estimating the Impact of Airbnb on the Hotel Industry, Journal of Marketing Research, 54(5), 2017, σ. 687–705, 10.1509/jmr.15.0204 (Ανακτήθηκε 7.06.2019). 30. Το φθινόπωρο του 2018 ιδιοκτήτης ιταλικής ιστοσελίδας καταδικάστηκε σε 9 μήνες φυλάκισης από δικαστήριο για την ανάρτηση ψεύτικων κριτικών στο Trip Advisor. Εντοπίστηκε από τεχνικούς της ίδιας της εταιρείας. Η καταδίκη αυτή μπορούμε να υποθέσουμε ότι λειτουργεί και ανάποδα, δεν εκθέτει το site, αλλά αντίθετα ενισχύει την αξιοπιστία του, καθώς είναι το ίδιο που φρόντισε να καθαρίσει την “υπηρεσία” του. 31. Grand Thornton, Λειτουργία και επίδραση της Οικονομίας Διαμοιρασμού στον ξενοδοχειακό κλάδο στην Ελλάδα, 2015 32. Έτσι για παράδειγμα ο Νέος Κόσμος τείνει να συμπεριληφθεί στην τουριστική και κτηματομεσιτική περιοχή αναφοράς της Ακρόπολης. 33. Την άνοιξη του 2018 το Gurdian είχε ανακοινώσει σχετικό slum tour (τουριστικό πακέτο 7 ημερών στην Αθήνα) έναντι 2,5 χιλιάδων στερλινών. Ύστερα από αντιδράσεις που εκκινούσαν από τη μοναδική στο είδος της –ελληνική– αξιοπρέπεια, τελικά ακυρώθηκε. Τα slum tour όμως γίνονταν και συνεχίζουν να γίνονται σε άλλες γωνιές της γης: στα γκέτο του Γιοχάνεσμπουργκ, στις φαβέλες της Βραζιλίας, στις παραγκουπόλεις της Ινδίας, στις φτωχογειτονιές της Νότιας Αμερικής. Βλ. και Μάρθα Κίσκιλα, Slum tourism: όταν η φτώχεια γίνεται τουριστικό αξιοθέατο, tvxs.gr, Μάιος 2018 (Ανακτήθηκε 7.06.2019).

διαδικτυακή πλατφόρμα όπου οι χρήστες αγοράζουν και πωλούν προσωπικά τους αντικείμενα. Ουσιαστικά πρόκειται για μια θολή περιοχή μεταξύ πώλησης και μοιράσματος, όπου το κύριο χαρακτηριστικό είναι η “απουσία” της διαμεσολάβησης από ένα μεσάζοντα, το ρόλο του οποίου αναλαμβάνει ένα δίκτυο που συνήθως ενσαρκώνεται ηλεκτρονικά από μια πλατφόρμα. Οι τομείς που αναπτύχθηκαν ως υπηρεσίες διαμοιρασμού αφορούν τη στέγη, την εργασία, τις μεταφορές καθώς και διάφορα προϊόντα. Αυτό που όμως τις εκτόξευσε από περιθωριακές υπηρεσίες σε παγκόσμια φαινόμενα, είναι η χρήση του διαδικτύου που έδωσε τη δυνατότητα να οργανωθεί ένα παγκόσμιο δίκτυο χρηστών. Η ταχεία ανάπτυξη αυτών των πλατφόρμων οφείλεται κυρίως σε τεχνολογικές εξελίξεις, όπως η ανάπτυξη του ηλεκτρονικού εμπορίου και των peer-to-peer δικτύων και στηρίζεται σε ένα μοντέλο ευελιξίας των χρηστών που παρέχουν υπηρεσίες και προϊόντα29. Ταυτόχρονα, ολοένα και περισσότερες συμβατικές υπηρεσίες και εταιρίες, όπως η Trip Advisor,30 ενσωματώνουν στη φιλοσοφία τους αλλά και στα προϊόντα τους τη “συμμετοχή” του κοινού στο οποίο απευθύνονται. Στην εποχή του web 2.0 και της συνδιαμόρφωσης, οι εταιρίες έχουν αναπτύξει πληθώρα εφαρμογών που στηρίζονται ουσιαστικά στη συμμετοχή και στη συνεισφορά του χρήστη, για τη διαμόρφωση του τελικού προϊόντος τους. Πρόκειται για διάφορους ηλεκτρονικούς κόμβους διαμεσολάβησης σε έναν ωκεανό πληροφοριών, όπου συγκεντρώνουν και αξιολογούν τις πληροφορίες προσδίδοντας αξία σε αυτές. Στο τομέα του τουρισμού οι υπηρεσίες διαμοιρασμού αναπτύχθηκαν μέσω διαδικτυακών πλατφορμών όπου ιδιοκτήτες κατοικιών διαθέτουν τα ακίνητά τους σε επισκέπτες / τουρίστες. Η πλέον δημοφιλής πλατφόρμα είναι η Airbnb η οποία ιδρύθηκε το 2008 με έδρα το Σαν Φρανσίσκο της Καλιφόρνια στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής. Διαθέτοντας προς ενοικίαση δωμάτια, διαμερίσματα, κρεβάτια και οτιδήποτε μπορεί να φανταστεί κανείς (καραβόσπιτα, δεντρόσπιτα κα) έχει φτάσει τους 40 εκατομμύρια επισκέπτες που αναζητούν καταχωρήσεις εν μέσω τουλάχιστον 1,5 εκατομμυρίων ακινήτων σε περισσότερες από 34 χιλιάδες πόλεις. Είναι χαρακτηριστικό ότι η αξία της εταιρίας εκτιμήθηκε στα $25,5 δισ. τον Ιούλιο

του 201531 ξεπερνώντας μεγάλες ξενοδοχειακές αλυσίδες όπως το Hilton και το Marriot. Μπορεί η Airbnb να μονοπωλεί το δημόσιο λόγο αλλά σε επίπεδο αγοράς δεν παίζει χωρίς αντίπαλους παίκτες. Η FlipKey έχει εξαγοραστεί από την Trip Advisor, προσφέρει τις ίδιες υπηρεσίες με την Airbnb και επιπλεόν η καταχώρηση ενός ακινήτου σε αυτή εξασφαλίζει και την προβολή μέσω της Trip Advisor σε σχεδόν 340 εκατομμύρια ταξιδιώτες μηνιαίως και δωρεάν. Η HomeAway αποτελεί τον πιο σοβαρό ίσως ανταγωνιστή της Airbnb καθώς δραστηριοποιείται πολλά χρόνια στην τουριστική βιομηχανία αποτελώντας την μητρική εταιρεία για άλλες μικρότερες όπως η VRBO και η VacationRentals. Η HouseTrip με έδρα στην Λωζάνη είναι γνωστή σαν η Airbnb της Ευρώπης, χωρίς μάλιστα την προμήθεια του 3% της αμερικάνικης εταιρείας. Η Airbnb ως πλατφόρμα, αλλά και γενικότερα το είδος του προσωποποιημένου τουρισμού που προωθεί, παροτρύνει τον “host” αφενός να δημιουργήσει μια φιλική ατμόσφαιρα προς τον επισκέπτη αφετέρου να του δώσει την προσωπική του εκδοχή της πόλης. Ο “διαμοιρασμός” όχι απλώς του χώρου της κατοικίας αλλά και της αστικής εμπειρίας φαίνεται να αποτελεί σημαντικό στοιχείο ανάπτυξης του πολιτιστικού κεφαλαίου της τουριστικής οικονομίας. Στην ουσία παρακολουθούμε την εμπορική εξέλιξη μιας άλλης υπηρεσίας διαμοιρασμού, του Couch Surfing, στην οποία υπήρχε η δυνατότητα φιλοξενίας σε ένα σπίτι χωρίς να καταβάλλεται κάποιο αντίτιμο. Από εκεί προέρχεται και ο όρος “host”, δηλαδή οικοδεσπότης.

Τουριστικοποίηση Το μοντέλο της τουριστικής βιομηχανίας έχει μετατοπιστεί από μια μαζική εμπειρία, που αναπαρήγαγε κοινά πρότυπα σε διαφορετικούς τόπους μέσω των φορέων του τουρισμού (αεροπορικές εταιρείες, χρήση πιστωτικών καρτών, ξενοδοχειακές αλυσίδες, εθνικοί τουριστικοί οργανισμοί), σε μια προσωποποιημένη εμπειρία που διαμοιράζεται και κυκλοφορεί μέσω πλατφόρμας (Airbnb, Booking, Trip Advisor, influencers). Αυτή η αλλαγή θολώνει τις γραμμές μεταξύ επιχειρηματία, κατοίκου, τουρίστα και εργαζόμενου που ως ταυτότητες

υποκαθιστούνται από τον όρο “host”. Έτσι επηρεάζεται άμεσα και ο τρόπος που οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται τη βιομηχανία του τουρισμού, ενώ προκαλούνται μεγάλες αλλαγές στην πόλη, στην ποιότητα ζωής και στις κοινωνικές σχέσεις. Με αστικούς όρους αυτές οι αλλαγές μεταφέρονται ως “ασάφεια” μεταξύ των τουριστικών περιοχών (αρχαιολογικοί χώροι, μουσεία, ιστορικά σύνολα και περιοχές που σχετίζονται με την τουριστική κατανάλωση, εντέλει όλα αυτά που μπορούμε να πούμε ότι διαμορφώνουν την “τουριστική φούσκα”), και την υπόλοιπη πόλη που είναι ο χώρος κατοικίας, εργασίας, και εξυπηρέτησης των κατοίκων. Ο τουρισμός ως δραστηριότητα διαχέεται χωρικά και εννοιολογικά εν δυνάμει σε όλη την πόλη. Παρότι η ανάπτυξη του Airbnb και οι δραστηριότητες που καλύπτει το Trip Advisor εν γένει συμπίπτουν χωρικά με τους καθιερωμένους τουριστικούς χώρους –όπως αναδεικνύουν πολλές έρευνες–, ταυτόχρονα μεγαλώνουν και τα ουσιαστικά όρια αυτών των περιοχών32. Παράλληλα, νέες αφηγήσεις επιχειρούν να ανανοηματοδοτήσουν περιοχές και καταστάσεις εντάσσοντάς τες στο κατάλληλο πακέτο –από την βόλτα στην Αθήνα της κρίσης και της φτώχειας, στη βόλτα στις φαβέλες του Ρίο–33 και στη διαδικασία ανοικοδόμησης του Βερολίνου. Ουσιαστικά πρόκειται για την ιδιοποίηση των σχέσεων, των συμπεριφορών, της κουλτούρας που παράγεται

από τους κατοίκους προς όφελος του τουριστικού κεφαλαίου. Όσο πιο κοντά βρίσκεται η “αυθεντική εμπειρία” στις πραγματικές συνθήκες τόσο πιο έντονη γίνεται η εμπορευματοποίηση της ζωής των κατοίκων. Αρκεί να βρεθεί ο κατάλληλος τρόπος να μαρκεταριστεί στο κατάλληλο κοινό.

Gentrification (εξευγενισμός) και αστική μετάλλαξη των περιοχών Μελετώντας την τουριστική ανάπτυξη των πόλεων, πολλοί ερευνητές στρέφονται στη θεωρία του gentrification για να εξηγήσουν τις αλλαγές που επιφέρει. Καταρχάς, η στρατηγική αναζωογόνησης των αστικών κέντρων με στόχο την προσέλκυση των τουριστών εντάσσεται σε μια ευρύτερη στρατηγική ανταγωνισμού, για ένα διαρκώς μετακινούμενο κεφάλαιο και μια διεθνή μεσαία τάξη που καταναλώνει αναψυχή και διασκέδαση34, 35. Επίσης, η έρευνα έχει αναδείξει ότι ο τουρισμός και οι διαδικασίες εξευγενισμού (gentrification) τείνουν να συνυπάρχουν σε παρόμοια αστικά περιβάλλοντα και να αλληλοενισχύονται36, 37. Τέλος, φαίνεται πω η μελέτη των αλλαγών αυτών μέσα από το πρίσμα της διαδικασίας του gentrification είναι απαραίτητη και λόγω της πληθώρας των αναφορών για αυξήσεις στις τιμές των ενοικίων. Εξαιτίας της τουριστικής βιομηχανίας, στην οποία εντάσσεται και ο κλάδος των βραχυχρόνιων μισθώσεων,

34. Fainstein, S. & Gladstone, D. (1999). Evaluating urban tourism. In D. Judd and S. Fainstein (Eds.), The Tourist City. New Haven, CT: Yale University Press, pp. 21-34. 35. Dennis R. Judd. (1999) Constructing the tourist bubble- From The tourist city, In D. Judd and S. Fainstein (Eds.), The Tourist City. New Haven, CT: Yale University Press, pp. 35–53 36. Maitland R and Newman P (2008) Visitor-host relationships: conviviality between visitors and host communities. In: Hayllar B, Griffin T, and Edwards D (eds), City Spaces–Tourist Places: Urban Tourism Precincts, New York and London: Elsevier, pp. 223–242. 37. Spirou C (2011) Urban tourism and urban change: Cities in a global economy. New York and London: Routledge. 38. Cocola Gant, Struggling with the leisure class: tourism, gentrification and displacement, PhD Thesis, 2018. Cardiff University. 39. Γεωργία Αλεξανδρή, Οι διαδικασίες gentrification στο κέντρο της Αθήνας τον καιρό της κρίσης, ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, σελ. 39-52. 40. Atkinson R (2000) Measuring gentrification and displacement in Greater London. Urban Studies 37(1): 149–165 41. Lees L, Slater T and Wyly E (2008) Gentrification. London and New York: Routledge

H Lucinda Rogers το 2017 θα αποτυπώσει στο χαρτί στιγμές μιας (σχεδόν καθημερινής) υπαίθριας αγοράς σε μία γειτονιά του βόρειου Λονδίνου που βρισκόταν σε διαδικασία gentrificate. Ήταν γι΄αυτήν ένας τρόπος να καταγραφεί στη συλλογική μνήμη η ζωή της οδού Ridley προτού μεταλλαχθεί πλήρως από τους νέους επενδυτές.

42. Ley D. (1996) The new middle class and the remaking of the central city. Oxford: Oxford University Press. 43. Smith N (1979) Toward a theory of gentrification a back to the city movement by capital, not people. Journal of the American Planning Association 45(4): 538–548. 44. Ανακοίνωση της Airbnb, Νέα Έρευνα: Η κοινότητα της Airbnb συνεισφέρει 69 εκ. ευρώ στην Ελληνική Οικονομία, Αθήνα, 2015, www.airbnbcitizen.com/wp-content/uploads/2015/04/AthensGreek.pdf (Ανακτήθηκε 7.06.2019) 45. Wachsmuth, David & Weisler, Alexander, Airbnb and the Rent Gap: Gentrification Through the Sharing Economy. Environment and Planning A: Economy and Space, 10.1177/0308518X18778038. 46. Cocola Gant, Struggling with the leisure class: tourism, gentrification and displacement, PhD Thesis, 2018. Cardiff University.

ολόκληρες περιοχές χάνουν τους μόνιμους κατοίκους τους, οι οποίοι οδηγούνται σε εκτοπισμό. Μάλιστα έχει προταθεί και ο όρος tourism gentrification38, στην προσπάθεια να περιγράφουν οι επιπτώσεις της τουριστικής ανάπτυξης στις πόλεις και πιο συγκεκριμένα η διαδικασία του εκτοπισμού των κατοίκων. “Οι θεωρήσεις περί gentrification αναφέρονται στον τρόπο με τον οποίο διαμορφώνονται συνθήκες κερδοφορίας στο δομημένο περιβάλλον, με την επανεπένδυση κεφαλαίου στις πλέον υποβαθμισμένες κεντρικές, ή μη, περιοχές της πόλης. Επίκεντρο του ερευνητικού ενδιαφέροντος αποτελεί ο τρόπος με τον οποίο ενεργοποιούνται οικονομικοί, χωρικοί και κοινωνικοί μηχανισμοί, ώστε να διαμορφώνονται υπεραξίες στην αγορά γης και ακινήτων και κερδοσκοπικές συμπεριφορές”.39 Στο κλασικό μοντέλο μιας διαδικασίας gentrification περιγράφεται η διαδικασία εκτοπισμού των χαμηλών εισοδημάτων, των ιδιαίτερα ηλικιωμένων και των χαμηλά ειδικευόμενων από νέους με υψηλό μορφωτικό επίπεδο και εισόδημα, που συνήθως απασχολούνται στον τομέα των υπηρεσιών και της διαχείρισης40,41,42. Για την επεξήγηση αυτής της διαδικασίας ο Neil Smith43 εισήγαγε την έννοια του rent gap, του κενού γαιοπροσόδου. Με αυτόν τον όρο περιγράφεται το κενό μεταξύ πραγματικής και δυνητικής προσόδου σε μια γειτονιά,

ως κίνητρο για την επανεπένδυση του κτηματομεσιτικού κεφαλαίου. Αυτό παρατηρείται πρακτικά σε γειτονιές όπου οι κατοικίες και οι δημόσιοι χώροι έχουν υποβαθμιστεί και οι αξίες των ακινήτων έχουν πέσει μαζί με τα ενοίκια. Οι περιοχές αυτές αποτελούν δυνητικές οικονομικές ευκαιρίες, αν υποθέσουμε ότι το κέρδος από την εκμετάλλευσή τους καταφέρει να ξεπεράσει σημαντικά το κόστος της συνολικής επένδυσης. Σε μια επιτυχημένη διαδικασία gentrification, νέοι εύποροι αγοραστές και πελάτες (ενοικιαστές, ιδιοκτήτες ή επενδυτές) προσελκύονται, εκτοπίζοντας τους κατοίκους χαμηλότερων εισοδημάτων. Αυτή η διαδικασία είναι μακροχρόνια και απαιτεί την κινητοποίηση ευρύτερων μηχανισμών εκτός του κτηματομεσιτικού κεφαλαίου. Οι βραχυχρόνιες μισθώσεις δημιουργούν άμεσα ένα τέτοιο κενό γαιοπροσόδου και απαιτούν περιορισμένα κεφάλαια προς επανεπένδυση. Συγκεκριμένα, πλατφόρμες όπως το Airbnb δημιουργούν ταυτόχρονα και την προσφορά και τη ζήτηση αφού συμμετέχουν ουσιαστικά στη διαμόρφωση των περιοχών προς επίσκεψη, ανανεώνοντας τον τουριστικό χάρτη. Η ίδια η Airbnb περηφανεύεται ότι “συμπληρώνει την υφιστάμενη τουριστική βιομηχανία και κατανέμει τα οικονομικά οφέλη του τουρισμού σε όλη την Αθήνα, σε νέες κοινότητες και μικρές επιχειρήσεις.

Οι ιδιοκτησίες Airbnb εκτείνονται σε 25 γειτονιές της Αθήνας, εκ των οποίων το 69% βρίσκεται εκτός των περιοχών που τυπικά κλείνει κανείς ξενοδοχείο”.44 Το αποτέλεσμα είναι η υποτίμησης και επανατίμησης των περιοχών, μία διαδικασία που αποτελεί τον κύκλο παραγωγής κέρδους (του κενού γαιοπροσόδου) και παλαιότερα διαρκούσε από 30 έως 60 χρόνια, σήμερα επιτελείται σε διάστημα 2-3 χρόνων. Όπως επισημαίνουν και οι Wachsmuth και Weisler “το κενό γαιοπροσόδου (rent gap) στις βραχυχρόνιες μισθώσεις είναι κυριολεκτικά ένα βραχυχρόνιο κενό γαιοπροσόδου”.45 Παράλληλα, το κόστος επανεπένδυσης (σημαντικός παράγοντας σε περιπτώσεις gentrification) είναι πολύ περιορισμένο στις βραχυχρόνιες μισθώσεις, αφού δεν αφορά απαραίτητα το οικιστικό απόθεμα που έχει υποτιμηθεί λόγω της χρόνιας εγκατάλειψης. Όπως το θέτει ο Neil Smith: “Το gentrification προκύπτει όταν το κενό είναι αρκετά μεγάλο ώστε οι επενδυτές να μπορέσουν να αγοράσουν φτηνά, να μπορέσουν να πληρώσουν το κόστος ανακατασκευής, να μπορέσουν να πληρώσουν τα κατασκευαστικά δάνεια και να πουλήσουν το τελικό προϊόν σε τιμή πώλησης που να τους αφήνει ικανοποιητικό κέρδος”. Στην περίπτωση όμως των βραχυχρόνιων μισθώσεων απαιτείται μια απλή ανακαίνιση ή όπως το θέτουν οι Wachsmuth και Weisler: “το μόνο απαραίτητο βήμα για να μετατραπεί μια μακροχρόνια μίσθωση σε βραχυχρόνια είναι να απομακρύνεις τον ενοικιαστή”. Για την κατανόηση των ιδιαίτερων επιπτώσεων του τουριστικού εξευγενισμού, σε περιοχές όπου ο τουρισμός αποτελεί βασική συνιστώσα της οικονομίας όπως οι μεσογειακές χώρες, ο CocolaGant ισχυρίζεται ότι “εφόσον σε αυτές τις περιοχές η καταναλωτική δύναμη της μεσαίας τάξης είναι σχετικά μικρότερη από αυτές του ανεπτυγμένου Βορρά, ο τουρισμός εξισορροπεί την έλλειψη ζήτησης που χρειάζεται το κτηματομεσιτικό κεφάλαιο για τη δημιουργία υπεραξίας.” Μελετώντας τις επιπτώσεις αυτού του φαινομένου, σε διαφορετικά παραδείγματα ανά τον κόσμο προκύπτουν συγκεκριμένες θεματικές. Η πρώτη θεματική σχετίζεται με τον εκτοπισμό των κατοίκων, η δεύτερη με τις επιπτώσεις στην καθημερινότητα τους και η τρίτη με την μετάλλαξη της εργασίας46, 47, 48. Ιδιαίτερα για τον εκτοπισμό των κατοίκων αξίζει να αναφέρουμε τη συνεισφορά του

Marcuse49 στην οριοθέτησή του, ως μια τριπλή διαδικασία. Συγκεκριμένα υποστηρίζει ότι το gentrification προκαλεί άμεσο εκτοπισμό, εκτοπιστικές πιέσεις και αποκλεισμό50, 51. Στη μελέτη του για τη Βαρκελώνη ο Cocola-Gant συμπεραίνει ότι οι κάτοικοι της υπό μελέτη περιοχής εκτοπίζονται για τους παρακάτω λόγους: • Εξώσεις, μέσω της αύξησης των ενοικίων ή της μη ανανέωσης των συμβολαίων52 • Αδυναμία εύρεσης σπιτιών προς ενοικίαση λόγω της αύξησης των τιμών και της μείωσης των διαθέσιμων προς ενοικίαση53 • Εκτοπιστικές πιέσεις που οφείλονται στη συμβίωση των μόνιμων κατοίκων με τουρίστες στο ίδιο κτίριο54 • Εκτοπιστικές πιέσεις που οφείλονται την αλλαγή της γειτονιάς Ιδιαίτερα για τις πιέσεις που αφορούν στην αλλαγή της γειτονιάς, τα ευρήματα της έρευνας στην περιοχή Gotic δείχνουν ότι οι κάτοικοι φεύγουν κυρίως λόγω της μετάλλαξης των χρήσεων και των χρηστών της γειτονιάς και όχι μόνο λόγω της δυναμικής της αγορά κατοικίας. Γίνεται έτσι αντιληπτό ότι το gentrification προκαλεί πιέσεις που κάνουν αυξανόμενα δύσκολη την διαβίωση των κατοίκων, καθώς η μετατροπή της γειτονιάς σε χώρο διασκέδασης και κατανάλωσης για τους τουρίστες υποβαθμίζει αισθητά την ποιότητα ζωής των κατοίκων. Αυτές τις πιέσεις ο Cocola-Gant τις διακρίνει σε: • Χωρικές (υπερφόρτωση των συγκοινωνιών, ιδιωτικοποίηση / ιδιοποίηση του δημόσιου χώρου, θόρυβος,έλλειψη χώρων συνάντησης). • Οικονομικές (συρρίκνωση αγορών για τους κατοίκους, οικονομική δυσχέρεια). •Κοινωνικό-πολιτιστικές (αποκλεισμός από μέρη που κατακλύζονται από επισκέπτες, απώλεια κοινότητας και κοινωνικών δεσμών εντός της γειτονιάς).

Ένα είδος μίσθωσης ή μια νέα χρήση; Τελικά οι βραχυχρόνιες μισθώσεις είναι οικιστική ή τουριστική χρήση; Σε αυτό το ερώτημα που νομοθετικά μπάζει σε πολλά σημεία, αξίζει να εξετάσουμε μια

47. Wachsmuth David & Weisler Alexander, Airbnb and the Rent Gap: Gentrification Through the Sharing Economy. Environment and Planning A: Economy and Space, 2018. 48. Segú, Mariona (2018): Do shortterm rent platforms affect rents? Evidence from Airbnb in Barcelona. 49. Marcuse P. (1985) Gentrification, abandonment, and displacement: Connections, causes, and policy responses in New York City. Journal of Urban and Contemporary Law 28: 195-240. 50. Cocola Gant, Struggling with the leisure class: tourism, gentrification and displacement, PhD Thesis, 2018. Cardiff University. 51. Marcuse P (1985) Gentrification, abandonment, and displacement: Connections, causes, and policy responses in New York City. Journal of Urban and Contemporary Law 28: 195-240. 52. Αυτές οι πιέσεις περιγράφουν όλες τις στρατηγικές των ιδιοκτητών για να διώξουν τους ενοικιαστές, περιλαμβάνοντας μεγάλες αυξήσεις στα νοίκια, παραμέληση του κτιρίου αλλά και παρενόχληση σε προσωπικό επίπεδο (Marcuse, 1985; Slater, 2017; Smith, 1996). Βλ. και στις επόμενες σελίδες τις συνεντεύξεις στο πλαίσιο της έρευνάς μας. 53. Στην περίπτωση του Κουκακίου και του Μακρυγιάννη το 83% των διαθέσιμων ακινήτων διατίθεται για βραχυχρόνιες μισθώσεις. Σε απόλυτα νούμερα: 732 ακίνητα έναντι 147 που διατίθενται για μακροχρόνια μίσθωση. Η αναλογία τιμής της βραχυχρόνιας προς την μακροχρόνια είναι 5 προς 1. Στοιχεία από έρευνα που παρουσίασε τον Φεβρουάριο του 2019 το Ξενοδοχειακό Επιμελητήριο Ελλάδος. 54. Τον Δεκέμβρη που μας πέρασε πετύχαμε τοιχοκολλημένο στη Δημητρακοπούλου το παρακάτω φιξαρισμένο (μάλλον) κάλεσμα για το Μονομελές Πρωτοδικείο της Ευελπίδων, στο οποίο προσέφυγαν κάποιοι ένοικοι πολυκατοικίας από το Πεδίον του Άρεως. Η προσφυγή έγινε εναντίον ενός ιδιοκτήτη άλλου διαμερίσματος της ίδιας πολυκατοικίας, με το αίτημα της απαγόρευσης των βραχυχρόνιων μισθώσεων σε αυτήν, καθώς δεν προβλέπονται από τον κανονισμό. Το κάλεσμα, μεταξύ άλλων, ανέφερε: “Κάτοικοι της Αθήνας, ταλαιπωρείστε και εσείς με τα διαμερίσματα της Airbnb; Σας ξυπνάνε μέσα στη νύχτα τα πάρτι; Βλέπετε αγνώστους να παίρνουν κλειδιά της εισόδου; Πληρώνετε τα "σπασμένα" για τα ασανσέρ που χαλάνε, τα φρεάτια που βουλώνουν, τις διαλυμένες κλειδαριές; Ό,τι βλέπετε είναι μόνο η αρχή! Να μην αφήσουμε τις πολυκατοικίες μας, που με τόσο κόπο συντηρούμε, να απαξιωθούν. Να μην αφήσουμε να μας κάνουν τη ζωή αφόρητη...”. Στο κείμενο είχε προστεθεί με μια χειρόγραφη σημείωση η γραμμή του τρόλεϊ που περνά από τη γειτονιά μας και πηγαίνει στα δικαστήρια (βλέπε και σελ. 45).

55. Ο Παρθενώνας και το Μουσείο της Ακρόπολης είναι δύο τοπόσημα της πόλης μας, που παράγουν πολιτιστική τουριστική αξία. Ο Παρθενώνας, ένα από τα πρώτα μνημεία που η UNESCO συμπεριέλαβε στον κατάλογο της παγκόσμιας κληρονομιάς, δεν αποτελεί μόνο ένα παράδειγμα δημιουργικής ευφυίας του ανθρώπου αλλά λειτουργεί και ως σύμβολο της άμεσης δημοκρατίας, μια μαρτυρία της αρχαίας κλασικής παιδείας. Το Μουσείο της Ακρόπολης, άμεσα συνυφασμένο με το βράχο, είναι το μουσείο που περιλαμβάνουν οι περισσότεροι ταξιδιωτικοί πράκτορες στο πρόγραμμά τους, καθώς στριμώχνεται σίγουρα ανάμεσα στο συμπιεσμένο χρόνο των τουριστών στην Αθήνα. Σε έρευνα που πραγματοποιήθηκε το 2018, για λογαριασμό της Ένωσης Ξενοδόχων Αθήνας, Αττικής και Αργοσαρωνικού σε δείγμα 1.500 πελατών ξενοδοχείων, για το 81% η Αθήνα είναι προορισμός διακοπών με μεγάλο αρχαιολογικό / πολιτιστικό ενδιαφέρον. 56. Τον Ιανουάριο του 2019 το υπουργείο υποδομών έδωσε την έγκρισή του στην εταιρεία “Ανάπλαση Αθήνας Α.Ε.”, να ξαναθέσει σε κίνηση το σχέδιο για την ανάπλαση του κέντρου της πόλης. Βασική προτεραιότητα της εταιρείας είναι να συνεχίσει το έργο της ενοποίησης των αρχαιολογικών χώρων της Αθήνας μέσω της πεζοδρόμησης της Βασιλίσσης Όλγας μέχρι το Παναθηναϊκό Στάδιο. Επιπλέον, ένα άλλο σχέδιο πεζοδρομήσεων, ανάδειξης κλασικών κτιρίων και αναβάθμισης πλατειών στο ιστορικό κέντρο, το οποίο έχει διαμορφωθεί εδώ και χρόνια, περιλαμβάνει και το Αρχαιολογικό Μουσείο στην Πατησίων, με την πεζοδρόμηση ή τη δημιουργία ζωνών πρασίνου στους γύρω δρόμους.

κατά αναλογία περίπτωση. Αυτή των εμπορικών κέντρων που στην προσπάθεια τους να μιμηθούν την αστική εμπειρία της περιήγησης στα μαγαζιά, αναπαριστούν αστικούς χώρους εντός τους. Αν ακολουθήσουμε αυτή τη γραμμή σκέψης τα τουριστικά χωριά, τα all-inclusive resorts αντιμετωπίζουν τον χώρο με παρόμοιο τρόπο στην προσπάθεια τους να ανακατασκευάσουν τη εμπειρία ενός παραδοσιακού οικισμού. Στην περίπτωση των βραχυχρόνιων μισθώσεων μπορούμε να μιλήσουμε για την διασπορά του παραδοσιακού ξενοδοχείου στον αστικό ιστό. Η διαφορά έγκειται στην αναδημιουργία όλου του αστικού ιστού στα μέτρα του τουρίστα, όχι απλά σε κάποια μίμηση της αστικής εμπειρίας. Μια διαδικασία που συνέβαινε με τον ένα ή άλλο τρόπο σε πόλεις όπως η Βενετία ή τα Χανιά όπου η πόλη αποτελούσε ουσιαστικά ένα σκηνικό, μια γιγαντιαία επιχείρηση που λειτουργούσε για τους τουρίστες, έρχεται να προσαρμοστεί μέσω των βραχυχρόνιων μισθώσεων σε ευρύτερη κλίμακα. Πρόκειται για ένα ανοιχτό ξενοδοχείο όπου οι υπηρεσίες του σπάνε σε μικρότερες “εργολαβίες” (διαμονή, εστίαση, ψυχαγωγία, καθαριότητα, κα) και διαχέονται στην πόλη. Είναι μια διαδικασία που αποκλείει σταδιακά άλλες χρήσεις προσανατολισμένες στην κατοικία και σε άλλες υπηρεσίες, καταλαμβάνοντας τον χώρο. Το γεγονός ότι δεν αντιμετωπίζεται ως τουριστική χρήση, με τους περιορισμούς που ισχύουν, οφείλεται περισσότερο σε πολιτικούς λόγους παρά σε πολεοδομικούς (αναδεικνύοντας τη σχέση μεταξύ εφαρμογής της πολεοδομικής νομοθεσίας και άσκησης πολιτικής).

Αθήνα Ένα σημείο, το οποίο έχουν επισημάνει διάφοροι ερευνητές σε σχέση με τη διαδικασία του gentrification είναι η ανάγκη ύπαρξης μεσαίας τάξης με αγοραστική δύναμη. Η κρίση των τελευταίων ετών στην κτηματομεσιτική αγορά έθετε λοιπόν ερωτήματα σχετικά με τις δυνατότητες ανάπτυξης φαινομένων τέτοιου είδους στο κέντρο της Αθήνας (βλ. και το περιοδικό Κομπρεσέρ). Όπως είδαμε όμως, αυτές οι διαδικασίες διαπλέκονται και ενισχύονται από μια παράλληλη διεργασία, την ανάπτυξη του αστικού τουρισμού, που λαμβάνει χώρα στην Αθήνα τα τελευταία χρόνια και έχει ήδη προκαλέσει αλλαγές

τόσο στη φυσιογνωμία της όσο και στις επενδύσεις στον αστικό χώρο. Σε παραδοσιακούς τουριστικούς προορισμούς όπως η Αθήνα, το κύριο τουριστικό προϊόν αφορά την ιστορική κληρονομιά και κατά συνέπεια στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος ήταν και είναι οι αρχαιολογικοί χώροι, τα ιστορικά μνημεία και τα μουσεία.55 Μέχρι και τη δεκαετία του 2000 ή μάλλον μέχρι την ανάληψη των Ολυμπιακών Αγώνων, η πολεοδομική στρατηγική για την Αθήνα δεν συνδεόταν άμεσα με αυτούς τους αρχαιολογικούς και ιστορικούς χώρους, καθώς εστίαζε σε πολεοδομικά προβλήματα που σχετίζονταν με τις ανάγκες ανάπτυξης ή / και ρύθμισης της πόλης. Η εκτεταμένη αστική ανασυγκρότηση που επιχειρείται με την ευκαιρία των Ο.Α., συμπαρασύρει και τη στρατηγική των επεμβάσεων (βλ. προηγούμενο τεύχος του περιοδικού). Πλέον οι κρατικές παρεμβάσεις στον αστικό ιστό κινούνται σε διαφορετικό άξονα, με σκοπό να βελτιώσουν την ελκυστικότητα του αστικού χώρου, να προβάλλουν αποτελεσματικά τα μνημεία της πόλης και να αυξήσουν το πολιτιστικό της κεφάλαιο μέσω της δημιουργίας νέων χώρων. Οι επεμβάσεις στο κέντρο της Αθήνας, την τελευταία εικοσαετία, κινούνται προς αυτή την κατεύθυνση με τη δημιουργία του “μεγάλου περιπάτου” και της ενοποίησης των αρχαιολογικών χώρων της Αθήνας από την ΕΑΧΑ.56 Τον ίδιο προσανατολισμό έχουν και άλλα μεγάλα έργα όπως η κατασκευή του νέου Μουσείου της Ακρόπολης και του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης (ΦΙΞ), τα σχέδια πεζοδρόμησης της Πανεπιστημίου και η ανάδειξη της τριλογίας του νεοκλασικισμού (Ακαδημία, Βιβλιοθήκη, Πανεπιστήμιο). Στο πλαίσιο αυτής της στρατηγικής ο επισκέπτης ως πρόσωπο αναδεικνύεται σε κεντρική φιγούρα αναφοράς, γύρω από την οποία περιστρέφεται και η ταυτότητα του κατοίκου. Είναι επίσης εμφανής η ταύτιση της πόλης με το κέντρο της, το οποίο ανακτά τη συμβολική του σημασία ως χώρος γύρω από τον οποίο αναφέρεται η υπόλοιπη πόλη, δίνοντας και το στίγμα της εικόνας που θα (πρέπει να) επιδιώξουν τα επόμενα χρόνια οι τοπικές αρχές για τις περιοχές τους. Ένα κέντρο προσανατολισμένο στον επισκέπτη, χώρο κατανάλωσης και αναψυχής, ανακατασκευασμένο από τα θραύσματα του παρελθόντος σε μια ενιαία μεταμοντέρνα αφήγηση. Ένα κέντρο που ο κάτοικος οφείλει να ανακαλύψει και να το

Art print της Αθήνας από την Julia Gash. Αρχαιολογικοί χώροι, ιστορικά μνημεία και μουσεία. Το βασικό τουριστικό προϊόν της πόλης.

κατοικήσει ξανά, με όρους “επιστροφής”. Όλο αυτό θα σταματήσει βίαια με την έλευση της “κρίσης”, όταν και αναστέλλεται τόσο η επιστροφή στο κέντρο όσο και τα μεγάλα έργα που το αναδιαμορφώνουν. Η “κρίση”, η οποία ξεκίνησε ως κρίση χρηματοπιστωτική με επίκεντρο τα στεγαστικά δάνεια στις ΗΠΑ, στην Ελλάδα δεν είχε το ίδιο επίκεντρο αλλά επηρέασε άμεσα την αγορά ακινήτων καθώς είχε στενή σχέση με τις τράπεζες. Απέναντι σε αυτή την κρίση του καπιταλισμού επιχειρείται τα τελευταία χρόνια μια αναδιάρθρωση από τα πάνω, με μέτρα τόσο οικονομικά (περικοπή συντάξεων και μείωση μισθών) όσο και διαρθρωτικά (επίθεση στην αγορά εργασίας, επίσπευση περιβαλλοντικών αδειοδοτήσεων και επενδύσεων). Σε αυτά τα διαρθρωτικά μέτρα συμπεριλαμβάνεται και η φορολόγηση της ιδιοκτησίας που αν και έχει και οικονομικούς στόχους, ουσιαστικά ως μέτρο έχει διαρθρωτικό χαρακτήρα. Η φορολόγηση της κατοικίας είχε ως στόχο το συσσωρευμένο –με τη μορφή

ιδιοκτησίας– κεφάλαιο των προηγούμενων χρόνων να γίνει κινούμενο και όχι σταθερό μέσο αποταμίευσης. Πρόκειται για ένα τολμηρό διαρθρωτικό μέτρο που αγγίζει ένα κοινωνικό συμβόλαιο της ελληνικής κοινωνίας, το οποίο διέπει πολλές άλλες σχέσεις πέραν από την ιδιοκτησιακή.57 Παράλληλα, τα κόκκινα δάνεια και οι πλειστηριασμοί κατοικιών αποτελούν ένα ζήτημα αιχμής την περίοδο της κρίσης, απειλώντας τόσο την κτηματομεσιτική αγορά (που παραμένει στάσιμη για πολλά χρόνια μέσω της απαξίωσης των τιμών των ακινήτων) όσο και την κοινωνική συνοχή. Η ιδιοκατοίκηση όπως αποδείχθηκε αποτελεί την τελευταία σανίδα “σωτηρίας” αυτών που πλήττονται από την κρίση. Σύμφωνα με τον υποδιοικητή της Τράπεζας της Ελλάδος η υποχώρηση των τιμών των οικιστικών ακινήτων από το 2008 μέχρι και το τέλος του 2017 άγγιξε το 41,8%.58 Δεν είναι τυχαίο ότι αποτέλεσε και πεδίο πολιτικής αντιπαράθεσης. Η άνοδος του τουρισμού, η αύξηση της αγροτική παραγωγής και η ενέργεια

57. Βλ. και το κείμενο “Από κάτοικοι επιχειρηματίες”, σελίδα 53: Όπως έχουν επανελλειμένα θέσει διάφορα think tank σχετικά με την οικονομία της Ελλάδας, ένα από τα βασικά ζητήματα είναι η μικροιδιοκτησία και η κλίμακα των επιχειρήσεων που δεν επιτρέπει την ανάπτυξη οικονομιών που θα μπορέσουν να ανταγωνιστούν στο παγκόσμιο σύστημα. 58. www.insider.gr/eidiseis/oikonomia/80072/mitrakos-ptosi-418-tontimon-ton-akiniton-mesa-stin-krisi

59. Σε έρευνα της Airbnb που διεξήχθη από τον Οκτώβριο του 2013 μέχρι τον Οκτώβριο του 2014, από την κοινότητα των “host” το 31% δήλωσε ως απασχόληση κάποια δημιουργική εργασία (τέχνες, πολιτισμό, ντιζάιν, κ.α.), Airbnb’s positive impact in Athens, Airbnb 60. Airbnb: δηλώνει ότι νοικιάζει διαμερίσματα στην Ελλάδα με αριθμό μητρώου ΕΟΤ, Πουτέτση Χριστίνα,16.4.2013, ηλεκτρονική έκδοση του www.tovima.gr 61. Νόμιμη η ενοικίαση σπιτιών μέσω Airbnb στην Ελλάδα με τις ευλογίες του νέου μνημονίου; 28.11.2015, news247.gr 62. Απογειώθηκαν οι μεταβιβάσεις ακινήτων το 2018, Προκόπης Χατζηνικολάου, 10.2.2019, Καθημερινή. 63. Ράλι της οικοδομικής δραστηριότητας σε Αττική λόγω Airbnb, Νίκος Ρουσάνογλου, 13.10.2018, εφημ. Καθημερινή. 64. Αναθερμαίνεται η ζήτηση για νέα δάνεια, Ευγενία Τζώρτζη, 07.05.2019, εφημ. Καθημερινή. 65. Στα χέρια επαγγελματιών τα μισά ακίνητα με μισθώσεις τύπου Airbnb, Νίκος Ρουσάνογλου, 15.2.2019, εφημ. Καθημερινή. 66. Νέα αγορά διαχείρισης ακινήτων δημιουργούν οι μισθώσεις Airbnb, Νίκος Ρουσάνογλου, 6.3.2018, εφημ. Καθημερινή. 67. Σύμφωνα με στοιχεία της εταιρείας προώθησης επενδύσεων Enterprise Greece από τις 21 άδειες του 2013, οπότε και ξεκίνησε το πρόγραμμα, φτάσαμε στις 1.532 το 2016, στις 2.493 το 2017 και στις 3.620 άδειες το 2018. Οι επενδυτές προέρχονται από την Κίνα (1945), τη Ρωσία (423), την Τουρκία (384), τον Λίβανο και την Αίγυπτο (119), την Ουκρανία (81), το Ιράν (79), το Ιρακ (76), την Ιορδανία (65), τη Συρία (55) και άλλες χώρες. Όλοι αυτοί απέκτησαν 1.143 ακίνητα στην Αθήνα, 698 στον Πειραιά, 644 στην Παλλήνη, 198 στον Πολύγυρο, 139 στα Χανιά, 120 στην Θεσσαλονίκη, 64 στην Ερμούπολη, 60 στην Κέρκυρα, 51 στην Κόρινθο, 36 στην Λευκάδα και 197 σε άλλες περιοχές. Συνολικά τα κεφάλαια που έχουν επενδυθεί αγγίζουν το 1 δις ευρώ. 68. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η υπόθεση Παπαευαγγέλου η οποία απασχόλησε στα μέρη μας τη δημοσιότητα τον Οκτώβριο του 2018. Αυτός ο τύπος λοιπόν, όχι κάποιος τυχαίος αλλά ο αντιπρόεδρος των Jumbo, χρησιμοποιώντας POS έκανε συναλλαγές με κινέζους επενδυτές “σπάζοντας” το συνολικό ποσό σε πολλά μικρότερα που τα παρουσίαζε σαν μεμονωμένες ιδιωτικές συναλλαγές, παρακάμπτοντας με αυτό τον τρόπο και τα ανταλλάγματα που έπρεπε να αποδοθούν στο κινέζικο κράτος για την εξαγωγή συναλλάγματος. Επιπλέον ο Παπαευαγγέλου υπερτιμούσε τις τιμές των ακινήτων επιστρέφοντας τη διαφορά από την πραγματική τιμή με κατάθεση σε λογαριασμούς των κινέζων αγοραστών.

αποτελούν τα βασικά αφηγήματα για την “έξοδο από την κρίση”. Ο τουρισμός όμως, ως μορφή ανάπτυξης, απαιτεί μεγάλες επενδύσεις και φτηνή, κακοπληρωμένη εργασία. Εφόσον η πλειονότητα του κόσμου δεν έχει τη δυνατότητα να είναι στην κατηγορία των μεγαλοεπενδυτών ή των ξενοδόχων, τους απομένει η κακοπληρωμένη εργασία. Η “διέξοδος” που προσφέρεται τελικά είναι η εισαγωγή του μοντέλου “rooms to let”, δηλαδή το άνοιγμα της τουριστικής ανάπτυξης στους μικροϊδιοκτήτες. Η επέκταση του Airbnb πλασαρίστηκε αφενός ως η δυνατότητα συμμετοχής των μικροϊδιοκτητών στην τουριστική ανάπτυξη αφετέρου ως βαλβίδα αποσυμπίεσης, από την πίεση της υποτίμησης των ακινήτων και της φορολόγησης της ιδιοκτησίας.

Low budget τουρισμός Η ανάπτυξη της Αθήνας ως προορισμού city break έγινε τόσο μέσω διαφόρων κρατικών επενδύσεων από το 2000 και μετά όσο και με την ανάπτυξη του εναλλακτικού low budget τουρισμού μέσω των φτηνών αεροπορικών εισιτηρίων. Ο low budget τουρισμός, που γνώρισε άνθηση με την ανάπτυξη προορισμών όπως η Βαρκελώνη και το Βερολίνο, απευθύνεται κυρίως σε νέους που δεν αρκούνται στο να γνωρίσουν απλά την κουλτούρα ενός τόπου αλλά θέλουν να συμμετάσχουν στη διαμόρφωση του προϊόντος που καταναλώνουν, κατασκευάζοντας ουσιαστικά τον προορισμό τους. Είναι αυτοί που δημιούργησαν πλατφόρμες τύπου Couch Surfing και που συχνά διαμένουν σε διαμερίσματα γνωστών τους, ενώ αναζητούν να ζήσουν την πόλη μέσα από την εμπειρία κάποιου ντόπιου. Συχνά πρόκειται για ανθρώπους που σχετίζονται με το πολιτιστικό κεφάλαιο είτε ως δημιουργοί (ντιζάινερς, ζωγράφοι, αρχιτέκτονες, ηθοποιοί, κ.α.) είτε ως διαχειριστές (διαφημιστές, κ.α.). Είναι αυτός ο κόσμος που θα κάνει πρώτος Airbnb και στην Αθήνα, αφού πρώτα το χρησιμοποιήσει ως υπηρεσία σε κάποια πόλη του εξωτερικού59. Σιγά σιγά γι' αυτούς τους νέους ανθρώπους, συχνά με επισφαλή εργασία, αυτό που αποτελεί συμπληρωματικό εισόδημα αποκτά χαρακτήρα επαγγέλματος. Η αρχή γίνεται το 2013, όταν η εταιρία υπολογίζει ότι νοικιάζονται μέσω της πλατφόρμας τής περίπου

1.000 ακίνητα στην Αθήνα, με το νομικό καθεστώς να παραμένει ασαφές60. Η γρήγορη ανάπτυξή του Airbnb οδηγεί στην πλήρη απελευθέρωση των βραχυχρόνιων μισθώσεων, μέσω της κατάργησης του υποχρεωτικού τουριστικού σήματος για μισθώσεις κάτω των 30 ημερών που δεν θεωρούνται πια από το νόμο ως τουριστική δραστηριότητα.61 Η ανάπτυξη των βραχυχρόνιων μισθώσεων είναι σαρωτική και από 1.000 ακίνητα το 2013, φτάνει πάνω από 9.000 στις αρχές του 2019 (σύμφωνα με δεδομένα από το site insideairbnb). Τα δεδομένα αυτά αναθερμαίνουν την κτηματομεσιτική αγορά. Nέες επιχειρήσεις ανοίγουν κι άλλες διευρύνονται προκειμένου να ανταποκριθούν στη νέα κατάσταση. Οι αγοραπωλησίες ακινήτων έχουν πλέον πάρει τροχιά ανοδική. Ενδεικτικά, στο δήμο Αθηναίων σημειώνουν μέσα σε μια χρονιά (από το 2017 στο 2018) αύξηση 69,5%. Παράλληλα η οικοδομική δραστηριότητα αρχίζει να ανακάμπτει με αύξηση 9,8% στις άδειες και 35,8% στην παραγωγή οικοδομικών έργων, ιδιαίτερα στην Αττική όπου εντοπίζεται το 1/3 της ιδιωτικής οικοδομικής δραστηριότητας.63 Το γεγονός αυτό αποτυπώνεται και στην αύξηση των στεγαστικών δανείων, η ζήτηση των οποίων αυξήθηκε σε ποσοστό 43% τη διετία 2016-2018.64 Η εξέλιξη αυτή ενισχύεται και από το πρόγραμμα “Εξοικονομώ Κατ’ Οίκον”, που χρηματοδοτεί συγκεκριμένες εργασίες αναβάθμισης ακινήτων. Οι περισσότερες περιπτώσεις βέβαια, αφορούν περιορισμένης έκτασης ανακαινίσεις αλλά υπάρχουν και κάποιες οι οποίες περιλαμβάνουν ολόκληρα κτίρια. Αυτό δείχνει και μια άλλη τάση που αναπτύχθηκε και είναι η σταδιακή συγκεντροποίηση των υπηρεσιών από εταιρείες διαχείρισης βραχυχρόνιων μισθώσεων σε ποσοστό που ανέρχεται πάνω από 50%.65 Μία τέτοια εταιρεία, όπως η EazyBnB, μπορεί να διαχειρίζεται παράλληλα έως και 140 ακίνητα στην Αθήνα και 230 πανελλαδικά.66 Παράλληλα, η αναθέρμανση της αγοράς ακινήτων δημιουργεί περιθώριο κίνησης και κερδοσκοπίας για το κτηματομεσιτικό κεφάλαιο και πέραν της ανάπτυξης των βραχυχρόνιων μισθώσεων, σε επίπεδο κίνησης της αγοράς. Το πρόγραμμα της “χρυσής βίζας” (Golden Visa) συμβάλλει καθοριστικά προς αυτή την κατεύθυνση, καθώς ανοίγει δουλειές όχι μόνο γύρω από το πεδίο των αγοραπωλησιών αλλά και γύρω από

τη διαχείριση των ακινήτων για λογαριασμό πια των ξένων ιδιοκτητών.67 Παρότι η Ευρωπαϊκή Ένωση συχνά-πυκνά εγκαλεί τα κράτη-μέλη για τους κινδύνους ξεπλύματος μαύρου χρήματος,68 το υπουργείο Ανάπτυξης επιχειρεί να ανοίξει τη βεντάλια των αιτούντων, προσελκύοντας ιδιώτες και funds που μπορούν να επενδύσουν πέρα από τα ακίνητα και σε επιχειρήσεις, με ολίγον περισσότερο κεφάλαιο (γύρω στα 400 χιλιάρικα του ευρώ).

Οι ξενοδοχειακές επιχειρήσεις καλπάζουν μέσα από τις τσιρίδες τους Αυτή η μεγάλη και συμπυκνωμένη ανάπτυξη των βραχυχρόνιων μισθώσεων προκαλεί τις αντιδράσεις των ξενοδόχων, οι οποίοι καταγγέλλουν αθέμιτο ανταγωνισμό και παραγγέλνουν έρευνες τόσο για τα διαφυγόντα κέρδη τους, τη (βαριά) φορολογία τους και τις θέσεις εργασίας που χάνονται όσο και για τις επιπτώσεις στην κατοικία.69 Στόχος να πιέσουν για τη μερική ή την πλήρη απαγόρευσή τους. Παρόλο που έχει το ενδιαφέρον του, οι ξενοδόχοι να μιλάνε για “αθέατη εργασία” τη στιγμή που χρόνια τώρα οι τουριστικές σεζόν των ξενοδοχείων στηρίζονται πάνω στην αδήλωτη (δηλαδή την “αθέατη”) εργασία καθενός και καθεμιάς, είναι εξοργιστικό ότι τα αφεντικά του ξενοδοχειακού κλάδου βγάζουν λόγο “συμπόνοιας” και “κατανόησης”, για την αλλοίωση του κοινωνικού ιστού από τις βραχυχρόνιες μισθώσεις. Φαίνεται ότι ο κοινωνικός ιστός γι΄αυτούς αρχίζει και τελειώνει στα όρια της Αθήνας. Από εκεί και πέρα ο αιγιαλός και τα δάση αποτελούν ντεκόρ των κατά τόπους τουριστικών επιχειρήσεων.70 Τους τελευταίους μήνες όλο και πληθαίνουν τα συνέδρια των τουριστικών και ξενοδοχιακών επιχειρήσεων, ανά την ελληνική επικράτεια. Σε αυτά παρουσιάζονται πολλές και διαφορετικές έρευνες, οι οποίες συγκλίνουν σε ένα δίπολο. Από τη μια οι υγιείς επιχειρήσεις του ξενοδοχειακού κλάδου και από την άλλη ο αθέμιτος ανταγωνισμός των βραχυχρόνιων μισθώσεων. Μέσα από υπαρξιακά ερωτήματα για τον “τουρισμό του αύριο” ή για την “μετάλλαξη του τουρισμού”, επιχειρούν ερμηνείες της αγοράς τη στιγμή που ήδη παίρνουν θέση. Εμπλουτίζουν το δημόσιο λόγο

με προβλέψεις για σταθεροποίηση (αν όχι μείωση) των τουριστικών ροών το καλοκαίρι του 2019, λόγω (ξανα)ανοίγματος γειτονικών τουριστικών αγορών, όπως αυτές της Τουρκίας και της Αιγύπτου ή εξαιτίας των κοινωνικοοικονομικών εξελίξεων στη Μ. Βρετανία, που αποτελεί βασικό τροφοδότη της ελληνικής τουριστικής βιομηχανίας. Παρόλα αυτά επενδύουν συνεχώς σε νέες ξενοδοχειακές μονάδες στο κέντρο της Αθήνας, αν και μελετητές της αγοράς ξενοδοχειακών ακινήτων αλλά και οικονομολόγοι επισημαίνουν ότι θα χρειαστούν 600.000 παραπάνω τουρίστες για να καλύψουν καταρχήν, τις προσφερόμενες κλίνες για τη νέα τουριστική σεζόν.71 Αποτέλεσμα όλων αυτών των ξενοδοχειακών πιέσεων είναι και το νομοσχέδιο για τις βραχυχρόνιες μισθώσεις που κατατίθεται το 2017 (νόμος 4472/2017) και επιβάλλει, μεταξύ άλλων, την εγγραφή σε ειδικό μητρώο αλλά και την αυξημένη φορολόγηση σε σχέση με το φόρο ενοικίου. Σύμφωνα με το νόμο, το εισόδημα που αποκτάται από φυσικά πρόσωπα μέσω της βραχυχρόνιας μίσθωσης ακινήτου, είναι εισόδημα από ακίνητη περιουσία και φορολογείται από 15% έως 35%. Παρόλα αυτά και οι ίδιοι οι ξενοδόχοι προσπαθούν να προσαρμοστούν στα νέα δεδομένα, αναπτύσσοντας παράλληλα με τη δραστηριότητά τους και ένα κομμάτι διαχείρισης ακινήτων προς βραχυχρόνια μίσθωση.72

69. Μια τέτοια πρόσφατη έρευνα είναι αυτή της εταιρείας Grant Thornton για λογαριασμό του Ξενοδοχειακού Επιμελητηρίου Ελλάδος. Τα συμπεράσματα της έκθεσης είναι ότι το 10% της τουριστικής δαπάνης (1,9 δις ευρώ) αφορά την οικονομία του διαμοιρασμού, ότι οι τιμές των ακινήτων αυξήθηκαν 9,3%, ότι η μείωση των δημοσίων εσόδων έφτασε τα 300 εκατομμύρια ευρώ και ότι χάθηκαν 36.560 θέσεις εργασίας καθώς στην οικονομία του διαμοιρασμού υπάρχει η αθέατη εργασία. Βλ. Οι αρνητικές επιπτώσεις των μισθώσεων τύπου Airbnb και τα έσοδα “μαμούθ”, 5.2.2019, Ελεύθερος Τύπος. 70. “Σε σύμπνοια με τους «οικιστές» ήταν δύο σημαντικοί φορείς του τουρισμού, η Πανελλήνια Ομοσπονδία Ξενοδόχων και ο Σύνδεσμος Ελληνικών Τουριστικών Επιχειρήσεων (ΣΕΤΕ), που ζητούν να δοθεί η δυνατότητα νομιμοποίησης πολεοδομικών παρανομιών τουριστικών μονάδων σε δάση και αιγιαλούς. «Κρίνουμε ότι πρέπει ο νομοθέτης να επανεξετάσει τι θεωρείται δασική έκταση και τι όχι. Στο οικοσύστημα δεν υπάγονται μόνο τα φρύγανα και η χαμηλή αραιή βλάστηση, αλλά και ο άνθρωπος που έχει και αυτός την ανάγκη να αναπτυχθεί, να απασχοληθεί και να επιβιώσει», αναφέρει η τοποθέτηση του ΣΕΤΕ”. “Μάχη” για τις οικιστικές πυκνώσεις, Γιώργος Λιαλιός, 30.1.2019, εφημ. Καθημερινή. 71. Ηλίας Ζ. Μπέλλος, Ζητούνται 600.000 επιπλέον τουρίστες, εφημ. Καθημερινή, 2.3.2019. (Ανακτήθηκε: 7.6.2019). 72. Νίκος Ρουσάνογλου, Στα χέρια επαγγελματιών τα μισά ακίνητα με μισθώσεις τύπου Airbnb, Καθημερινή, 15.2.2019. (Ανακτήθηκε: 7.6.2019).

Έρημος τόπος κάποτε το Κουκάκι, ένα απ’ τα αλώνια που περιτριγύριζαν την Αθήνα. Η περιοχή πήρε το όνομά της από έναν εργοστασιάρχη μεταλλικών κρεβατιών, που έχτισε εκεί σπίτι και επιχείρηση μαζί. Μια άλλη συνοικία του Κουκακίου, η Γαργαρέτα, πήρε το όνομά της από μια οικογένεια Ιταλών κτηματιών της εποχής. Ωστόσο τελευταία, ο χρόνος έχει συμπυκνωθεί τόσο πολύ και η χωροταξική απεικόνιση είναι τόσο ασφυκτική στη γειτονιά, που ακόμα και στον πιο καλοπροαίρετο φίλο της ιστορίας της πόλης αυτές οι πληροφορίες είναι πιθανό να προκαλέσουν ένα αδιάφορο μειδίαμα. Η ιστορία του Κουκακίου χρησιμεύει συχνά, για μια ρομαντική εισαγωγή στα εναλλακτικά αφιερώματα του τύπου και των περιοδικών. Βέβαια, οι κοινωνικές και χωροταξικές αλλαγές στη γειτονιά είναι τόσο πυκνές, που χρόνο με τον χρόνο φαίνεται πως είναι πιο ρεαλιστικό να σκαλώσεις τον δείκτη της ιστορίας μια δεκαετία πίσω και με βάση αυτό να μιλήσεις για το σήμερα.

ζουμε αναμεσα σε...

φωτογραφία: Κουκάκι, οδός Μπελές

Σκιαγραφώντας τη γειτονιά Κορεσμένο πολεοδομικά ήδη από τη δεκαετία του 1970, το Κουκάκι υπόκειται σε διάφορες χωροταξικές κατηγοριοποιήσεις: το “κάτω” Κουκάκι, που βρίσκεται κοντά στην Πάντειο και το “άνω” Κουκάκι που ξεκινάει από το μετρό του Φιξ. Το “κάτω” Κουκάκι εκτείνεται από τη Δυοβουνιώτου και τη Γαργαρέτα προς τη Συγγρού και το “άνω” αντίστοιχα προς τους λόφους του Φιλοπάππου. Τα όρια αυτά δεν συνιστούν μια αυστηρή πολεοδομική οριοθέτηση. Είναι μια κοινωνική και κτηματομεσιτική κατασκευή, που μεταλλάσσει αυτόματα ποιότητες ζωής και ενοίκια. Στην επάνω γειτονιά οι ιδιοκτήτες επενδύουν διαχρονικά, στην κάτω έχουν ξεκινήσει τα τελευταία δύο χρόνια. Στην ίδια σελίδα αγγελιών η Αγίου Νικολάου μπορεί να ορίζεται ως Κουκάκι και λίγο παρακάτω ως Φιλοπάππου. Με την αναπόφευκτη διαφοροποίηση στην τιμή να κυμαίνεται στα 50 ευρώ. Ο περιφερειακός του Φιλοπάππου μέχρι και τη Μακρυγιάννη αποτελεί μια μεσοαστική γειτονιά χάρη στη γειτνίασή της με τον λόφο αλλά και με το αρχαιοελληνικό λίκνο αυτής της πόλης, τον Παρθενώνα. Οι περισσότεροι [κάτοικοι] ήταν δημόσιοι υπάλληλοι, τραπεζικοί, συμβολαιογράφοι. Εδώ πιο πάνω έμενε ο Καμμένος ο μπαμπάς, είχε όλη την πολυκατοικία. Στη Δ. Αρεοπαγίτου έμενε κάποιος Αγγελόπουλος. Μετά ήρθε ο Θεοδωράκης, ο Μποστ έμενε εδώ.1

Όσο η Δ. Αρεοπαγίτου είναι δρόμος, στις γύρω μονοκατοικίες θα μένουν οι παλιοί της κάτοικοι. Και πάλι, όχι κάποια αδιάφορα ονόματα: ο Ζολώτας, ο Δραγώνας, οι Αγγελοπουλαίοι. Η πεζοδρόμησή της, στο πλαίσιο του σχεδίου ενοποίησης των αρχαιολογικών χώρων της πόλης ακολούθησε χρονικά την εποχή της αντιπαροχής και τη μαζική μετακίνηση προς τα προάστια της Αττικής. Οι μεσοπολεμικές και bauhaus διπλοκατοικίες της οδού Μακρυγιάννη και του περιφερειακού του Φιλοπάππου αδειάζουν, για να κατοικηθούν από μια νέα φουρνιά ανθρώπων. Οι νέοι κάτοικοι μπορεί να μην κουβαλούν μόνο τη σημειολογία μιας (μεσοαστικής) κοινωνικής τάξης αλλά και ένα πολιτιστικό κεφάλαιο (καλλιτέχνες, designers, ηθοποιοί), το οποίο προσμετρείται στις αντικειμενικές αξίες της περιοχής και ορίζει την ταυτότητά της. Το “κάτω” Κουκάκι, αν και συνορεύει χωρικά με την Πάντειο σχολή δεν θα επηρεαστεί απ’ αυτήν τη γειτνίαση: Δεν νομίζω ότι νοικιάζονταν τόσα πολλά σπίτια σε φοιτητές στη δικιά μας τη γενιά [τη δεκαετία του ‘70]. Γιατί δεν είχε και μικρά διαμερίσματα. Γι’ αυτό τη χαρακτήρισα ως αστική περιοχή. Ήταν μόνιμοι κάτοικοι, παλιοί. Δεν έβρισκες να νοικιάσεις εύκολα διαμέρισμα για φοιτητή.2

Μεσολαβεί ωστόσο, η δεκαετία του '80. Με τη μαζική μετακίνηση προς τα προάστια αρκετά διαμερίσματα αδειάζουν και οι φοιτητές γίνονται οι νέοι ενοικιαστές τους. Παρόλα αυτά, μέχρι και τα μέσα της προηγούμενης δεκαετίας δεν θα τους συναντήσεις σαν συμπαγές δημόσιο υποκείμενο στις γραμμές του τρόλεϊ ή στην αγορά της γειτονιάς. Αυτό αλλάζει από τη στιγμή που η περιοχή μετατρέπεται σε υπερτοπική ζώνη διασκέδασης.

1. Γεράσιμος Εξ., κάτοικος Μακρυγιάννη, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό. 2. Κατερίνα Μ., κάτοικος Μακρυγιάννη, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό. 3. Νίκη Οικ., κάτοικος Κουκακίου, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό. 4. Ό.π. 5. Γεράσιμος Εξ., κάτοικος Μακρυγιάννη, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό.

Η γραμμή του τραμ είναι αυτή που καθορίζει τις αντικειμενικές αξίες των σπιτιών και συνακόλουθα τους ενοικιαστές τους. Από το Κουκάκι περνούσε το τραμ, αυτό που βλέπεις στις παλιές φωτογραφίες της Αθήνας. Πήγαινε Κυψέλη και περνούσε από το Κουκάκι. Στη Δημητρακοπούλου ήταν και οι δύο γραμμές, το πήγαινε και το έλα. Τα αυτοκίνητα ήταν στη Βεΐκου, πήγαινε έλα, διπλός κι αυτός (ο δρόμος). Περνούσαν και λεωφορεία από το Κουκάκι. [...] Τα σπίτια εκεί στη Δημητρακοπούλου ήταν πολύ φτηνά γιατί το τραμ έκανε πολύ φασαρία, τρανταζόταν ο τόπος. Δεν ήταν σαν τα σημερινά, όταν πέρναγε (το τραμ) ούτε μπορούσες να ακούσεις, ούτε να μιλήσεις με κανέναν, έτσι; [...] Τότε τα σπίτια ήταν από πάνω, δίπλα του ακριβώς. [...] Στη Δημητρακοπούλου όταν ξαφνικά σταμάτησε το τραμ, τα κτίρια που ήταν εκεί –και δεν είχαν αξία– ξαφνικά αποκτήσανε μεγάλη (το ίδιο) και τα οικόπεδα. Μάλιστα τότε συζητούσαν πως όποιοι το είχανε πάρει είδηση και αγοράσανε όταν, ήταν φθηνά, βρεθήκανε τυχεροί. Είχαν την πληροφορία από την κυβέρνηση ότι θα το σταματήσει το τραμ. Η κυβέρνηση του Κων/νου Καραμανλή το σταμάτησε. Εκεί που ήταν χάλια και ανυπόφορα για να ζήσεις έγινε ένας δρόμος… Και χτιστήκανε όλα αυτά τα σπίτια. Τη δεκαετία του '60 δηλαδή χτίζονταν.3

Η αρχιτεκτονική της κατοικίας υποδηλώνει και ταξικές διαστρωματώσεις. Σ' αυτές τις γειτονιές τα σπίτια που είναι στον δρόμο ανήκουν σε αυτούς που έχουν λεφτά […] Γιατί είναι μονοκατοικία σχεδόν μόνο του. Έχει είσοδο δική του στον δρόμο και βλέπει και πίσω στη μεγάλη αυλή, όπου κατεβαίναμε παιδιά και παίζαμε. [...] Αυτά τα σπίτια ήτανε πριν από το 1940. Ήταν ο τρόπος που είχαν βρει για να μένουν οι άνθρωποι. Σε ένα μεγάλο οικόπεδο χτίζανε γύρω γύρω και υπήρχε στη μέση μια αυλή και υπήρχε μία πόρτα, από εκεί έμπαιναν και έβγαιναν όλοι. Εκτός από το μπροστινό που είχε και δική του είσοδο. Και κάποιοι που ήταν σε ημιυπόγειο και είχανε και αυτοί είσοδο. [...] Αυτός ο τρόπος δεν ήταν μόνο στο Κουκάκι, πρέπει να ήταν και αλλού, γιατί και ο άντρας μου που έμενε στον Κολωνό έτσι ήταν.4

Το Κουκάκι είναι μια από τις παλιές γειτονιές της Αθήνας, κι αυτό δεν το

σημειώνουμε με μποέμικη διάθεση αλλά περισσότερο για να προλογίσουμε την πολεοδομική και κοινωνική του ιστορία. Σε αυτήν συναντάμε όλα τα στάδια των χωροταξικών αλλαγών της Αθήνας. Εδώ, η περιοχή είχε το εξής αβαντάζ και ντεσαβαντάζ ταυτόχρονα, είχε παλιές πολυκατοικίες αλλά είχε και μονοκατοικίες που από κάποια στιγμή και έπειτα δεν τις γκρεμίζανε για να φτιάξουν πολυκατοικίες. Ήταν μια περίοδος γύρω στα τέλη του 1980 αρχές 1990, και γι' αυτό σου λέω ήταν μια μεσοαστική περιοχή, όπου ο κόσμος που έμενε εδώ άρχισε να αποκτά οικονομική άνεση και να φεύγει. Τότε που άρχισε η οικοδομική έξαρση στα προάστια υπήρχε μια τάση φυγής από το κέντρο. Πολύς κόσμος έφυγε από εδώ. Ταυτόχρονα επειδή υπήρχαν πολλές παλιές μονοκατοικίες, κάποιοι που ήθελαν αυτό το στιλ και είχαν μια οικονομική άνεση τις αγόραζαν και τις αξιοποιούσαν. Στην Τσάμη Καρατάσου, στον περιφερειακό και μέσα στο Κουκάκι έχει καλές μονοκατοικίες.5 Αρχίσανε να γκρεμίζονται και να χτίζονται με την αντιπαροχή. Στην αρχή το Κουκάκι δεν χτιζότανε πολύ άλλα από ένα σημείο και μετά αυτά τα σπίτια χτιστήκανε. Επί χούντας ιδιαίτερα. Ένας ένας, όταν βρισκόταν ο εργολάβος που θα 'θέλε να τα αγοράσει (αλλά), και κόσμος που ερχόταν από την επαρχία αγόραζε εδώ σπίτια.6

Τις επιπτώσεις της αντιπαροχής, και πολύ περισσότερο της κουλτούρας που καλλιεργήθηκε γύρω της θα τις συναντήσουμε στα μετέπειτα χρόνια. Οι μεσοαστοί μιας παλιάς αθηναϊκής γειτονιάς φλερτάρουν με έναν άλλον μεσοαστισμό, αυτόν των αθηναϊκών προαστίων. Οι ιδιοκτησίες τους που έμειναν πίσω ενοικιάζονται μαζικά τη δεκαετία του '90 σε φοιτητές της Παντείου (περισσότερο) και του Χαροκόπειου Πανεπιστημίου (λιγότερο). Ακόμα και τα ανήλιαγα υπόγεια και ημιυπόγεια θα αξιοποιηθούν προσοδοφόρα για να στεγάσουν τους Αλβανούς μετανάστες, που κατά χιλιάδες φθάνουν στην πρωτεύουσα και αναζητούν το μεροκάματο της επιβίωσης. Το Κουκάκι έχει μια ιδιομορφία, επειδή έχει παλιές πολυκατοικίες έχει και υπόγεια, ισόγεια, τέτοια πράγματα. Ξαφνικά εκείνη την περίοδο σπίτια που ήταν κλειστά ανοίξανε ή έφυγε ο κόσμος από εκεί και πήγε στα προάστια, έχεις μια εισροή μεταναστών εδώ πέρα. Στις αρχές της

δεκαετίας του '90 η γειτονιά γεμίζει με αλβανικό στοιχείο. Ακόμα και εδώ στην πολυκατοικία ζούσανε τέσσερις. Έχουν ενσωματωθεί πια. Τότε πραγματικά έβλεπες εισροή. Μία αλλαγή τρομακτική. Είχε φύγει πολύς κόσμος από εδώ και αντικαταστάθηκε από μετανάστες, το 99 % ήταν Αλβανοί. [...] Εδώ έγινε ξαφνικά, το ένιωσες. Το νιώθεις και τώρα που οι άνθρωποι είναι ενσωματωμένοι, οι περισσότεροι. Το σχολείο γέμισε από παιδιά, καλό αυτό γιατί λειτουργούσε το σχολείο.7

Από το 2011, η μετατροπή της γειτονιάς σε υπερτοπική ζώνη διασκέδασης με έντονα εναλλακτικά στοιχεία θα αναζωογονήσει τις ιδιοκτησίες των ντόπιων, οι οποίοι αφού αντιληφθούν την άνοδο της περιοχής στο χρηματιστήριο των νεανικών υποκειμένων θα αρχίσουν να αναπροσαρμόζουν τα ενοίκια προς τα πάνω. Το Κουκάκι θα πάρει τη σκυτάλη από τα Άνω Πετράλωνα, εντέλει τα μεν αποτελούν την εναλλακτική της εξόδου σε ταβέρνες και μαγειρεία το δε Κουκάκι σε μπαρ. Η Γενναίου Κολοκοτρώνη, που ενώνει τις δύο πιάτσες και γειτονιές, θα γεμίσει με παρέες που πάνε πέρα δώθε τις βραδινές ώρες. Τα συνεργατικά καφενεία και μπαρ θα δώσουν το εναλλακτικό σπρώξιμο που χρειαζόταν αρχικά η περιοχή, για να κερδίσει κάποιες σελίδες αφιερωμάτων στα free press και στα site εξόδου της πόλης. Έπειτα η αγορά ανοίγει περισσότερο και οι επιχειρηματίες της διασκέδασης κάνουν το μικρό τους βήμα σε μια “ανερχόμενη” γειτονιά, έτσι τα αφιερώματα έχουν να επιλέξουν

ανάμεσα σε wine bar, σε στέκια καλλιτεχνών και στη σταθερή αξία των συνεργατικών μεζεδοπωλείων. Το 2009 καταγράφονται 61 καταστήματα εστίασης, τα οποία το 2014 θα γίνουν 75 και το 2017 θα φτάσουν τα 93. Την ίδια στιγμή, τα κλειστά καταστήματα της περιοχής από 311 το 2009 μειώνονται στα 225 το 2017.8 Η Βεΐκου, ο δρόμος όπου οι νεραντζιές όλα τα χρόνια της κρίσης ζούσαν τη μοναξιά τους, θα αποκτήσει ξανά την εφήμερη ζωή των επιχειρήσεων γρήγορου φαγητού ή καφέ. Βέβαια, στο πρόσφατο παρελθόν η εργασία στον κλάδο της εστίασης για τους γονείς, τους θείους και τις θείες μας δεν αποτελούσε παρά μια προσωρινή δουλειά μέχρι να βρούμε την “κανονική”. Ήταν μάλιστα η αιτία που στα οικογενειακά τραπέζια κουνούσαν στοργικά τα κεφάλια τους, όταν άκουγαν πως τα παιδιά ή τα ανίψια τους δουλεύουνε σε αυτές τις επιχειρήσεις, που τώρα ξαφνικά μαθαίνουμε ότι “αναβαθμίζουν” τη γειτονιά. Αυτή η περίοδος που είχε τη δική της, άμεση, επιρροή στα ενοίκια (σηματοδοτεί την πρώτη μαζική άνοδό τους) έχει περάσει λίγο στα πεταχτά. Αφενός γιατί οι αλλαγές που έχουν φέρει οι βραχυχρόνιες μισθώσεις τα τελευταία δύο χρόνια είναι πολύ πιο γρήγορες και έντονες, αφετέρου γιατί εκείνη η πρώτη περίοδος ανόδου των ενοικίων δεν απέκλειε με απόλυτους όρους ανθρώπους από το να μείνουν στη γειτονιά. Αντίθετα, πραγματοποιήθηκε μια ανακατανομή προς όφελος του νεανικού κοινού το οποίο ήταν πρόθυμο να πληρώσει 50 ευρώ παραπάνω,

7. Γεράσιμος Εξ., κάτοικος Μακρυγιάννη, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό. 8. Τα στοιχεία προέρχονται από μια εργασία των Αικατερίνη Κορυζή, Αλίκη Φατούρου και Ευάγγελου Παπαδιά που εκπονήθηκε στο πλαίσιο μεταπτυχιακού προγράμματος του ΕΜΠ “Πολεοδομικός και χωροταξικός σχεδιασμός με χρήση ΓΣΠ”, Ιούνιος 2017. Σίγουρα τα στοιχεία αυτά έχουν πάρει μια ανοδική πορεία στα χρόνια που έχουν μεσολαβήσει από τότε.

Κάποτε ο κυρ Θόδωρος κανόνιζε για Διακοφτό. Σήμερα το καφενείο, όπως και τα περισσότερα μαγαζιά της Γ. Ολυμπίου παραμένουν ανοιχτά και Δεκαπενταύγουστο. Η τουριστική πελατεία δεν σταματά ποτέ. (φωτογραφία από το αρχείο του περιοδικού, Αύγουστος 2011).

9. Ο διαμοιρασμός μίας θέσης σε ένα αμάξι για να ταξιδέψεις ανά την Ευρώπη είναι ένα τέτοιο παράδειγμα. 10. Στράτος Λ., εργαζόμενος σε εταιρεία real estate, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό. 11. Αλέξανδρος Μπ., εργαζόμενος σε εταιρεία management και διαχείρισης ακινήτων, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό. 12. Αλέξανδρος Μπ., εργαζόμενος σε εταιρεία management και διαχείρισης ακινήτων, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό.

καθώς εκτός από νοίκι αυτό το ποσό συνεπάγεται και την επικύρωση μιας ταυτότητας στους νεανικούς κύκλους (φιλικούς, πολιτικούς, επαγγελματικούς). Την τελευταία διετία, το τουριστικό προϊόν θα δώσει την ευκαιρία να ζήσουμε την κατάληξη όλης αυτής της διαδρομής της τελευταίας τριακονταετίας (μια διαδρομή όχι μοναδική αλλά κοινή με άλλες γειτονιές της πόλης). Αυτό που γίνεται σαφές είναι πως οι χωροταξικές μεταλλάξεις μετατρέπονται σε μια συμπυκνωμένη ιδεολογία υπεράσπισης της ιδιοκτησίας και της δημόσιας επανατοποθέτησης ενός απεχθούς προφίλ, αυτού του εισοδηματία (βλέπε και ξεχωριστή αναφορά στην σελίδα 49).

Μία γειτονιά, ένα (τουριστικό) προϊόν Τα τελευταία δύο χρόνια στην Αθήνα – και δη στο Κουκάκι– τίθεται όλο και πιο έντονα το πρόβλημα της στέγασης, εντός του ασφυκτικού περιβάλλοντος τουριστικοποίησης της καθημερινότητας και των υπηρεσιών. Η αδυναμία δηλαδή ή η υπό (αυστηρούς) όρους δυνατότητα να ζήσεις σε συγκεκριμένες ζώνες της πόλης, εκεί όπου μπορεί να μεγάλωσες, εκεί όπου μπορεί να πέρασες τα περισσότερα χρόνια της ζωής σου, εκεί όπου εντέλει συνδέθηκες και ισορρόπησες. Το Airbnb, οι Golden Visa, τα ξενοδοχεία και οι θατσερικοί ιδιοκτήτες συγκροτούν τις διαφορετικές διαδρομές που υφαίνουν το πρόβλημα της εύρεσης σπιτιού στο κέντρο της πόλης. Στις παρακάτω σελίδες θα παρουσιάσουμε την αρχή, τη μέση και το τέλος αυτών των διαδρομών.

Α. Το Airbnb Α1. Οι ιδιώτες Οι βραχυχρόνιες μισθώσεις, που προωθούνται μέσω της Airbnb, είχαν ξεκινήσει αρχικά ως ένας εναλλακτικός τρόπος διαμοιρασμού των υπηρεσιών. Σε ένα ρομαντικό9 φαντασιακό όλοι μπορούν να γίνουν μικροί επιχειρηματίες με μόνο επενδυτικό κεφάλαιο το σπίτι τους, το προσωπικό τους γούστο και τη γειτονιά όπου ζουν. Το προϊόν τουρισμός και τα παράγωγά του δημιουργούν ακραίες δυναμικές διαμόρφωσης της αγοράς, χωρίς να χρειάζεται η παρέμβαση κάποιου εξωγενούς

παράγοντα. Εάν οι επενδυτικοί (τραπεζικοί) όμιλοι της δεκαετίας του ‘00 έχουν κατοχυρωθεί στο συλλογικό ασυνείδητο ως φορείς εξώσεων των ανθρώπων από τα σπίτια τους, σήμερα έχει επέλθει μία ανατριχιαστική αυτορρύθμιση. Οι ιδιοκτήτες διώχνουν τους ενοικιαστές από τα σπίτια τους (τα πάλαι ποτέ υποθηκευμένα), για να βουτήξουν στα γρήγορα κέρδη των βραχυχρόνιων μισθώσεων. Οι ενοικιαστές εξαναγκάζονται άμεσα από τους ιδιοκτήτες τους να υπενοικιάσουν το σπίτι όπου μένουν, αποδίδοντας στους δεύτερους το ανάλογο μερίδιο. Εξαναγκάζονται και έμμεσα, καθώς αυτός είναι ο μόνος τρόπος να ανταποκριθούν στην αποπληρωμή του ενοικίου που ολοένα αυξάνεται. Φυσικά για μια γειτονιά που χτίζει το προφίλ της γύρω από ένα εναλλακτικό και νεανικό lifestyle και που δοκιμάζει τις καινοτομίες της σύγχρονης εποχής, η βραχυχρόνια μίσθωση ενός διαμερίσματος μετατρέπεται, κυρίως, σε στοιχείο ταυτότητας ενός ανθρώπου που έχει όραμα, είναι κοινωνικός και σίγουρα... είναι ευρωπαίος. Αρκετοί απ’ αυτούς έχουν ταξιδέψει στο εξωτερικό, έχουν κάνει χρήση της βραχυχρόνιας μίσθωσης εκεί, και μεταφέρουν την εμπειρία τους, στα του οίκου τους.

Α2. Οι επενδυτικοί όμιλοι Πριν τρία χρόνια όλοι ήταν διστακτικοί, κάποιοι μπέρδευαν το Airbnb με την RnB και οι αγγελίες στη χρυσή ευκαιρία δεν αναφέρανε καν την επίμαχη λέξη αλλά μιλούσαν για τουριστικές επιχειρήσεις ή τουριστικά γραφεία που ψάχνουν διαμερίσματα. Τη δουλειά τη βρήκα μέσω αγγελίας στη Χρυσή Ευκαιρία. Ζητείται πολιτικός μηχανικός για αξιολόγηση ακινήτων. Οπότε στην ουσία εγώ υποτίθεται ότι θα πήγαινα να κάνω αξιολόγηση των ακινήτων προς πώληση. Αν το ακίνητο είναι καλό, ποιες είναι οι προδιαγραφές του και τέτοια. Θα κάνεις μια αξιολόγηση του διαμερίσματος, του κτιρίου, σε τι κατάσταση βρίσκεται [...] Εγώ περίμενα ότι θα είναι κάτι πιο σοβαρό να σου πω την αλήθεια, από την άποψη ότι περίμενα να κάνω εκτιμήσεις ακινήτων. Αλλά ήταν τελείως fast food η κατάσταση, δεν τους ένοιαζε, δεν τις λάμβαναν και πολύ υπόψη, ήθελαν απλά ότι πουλούσε.10

Με τη φορολόγηση της κατοικίας η μόνιμη ιδιοκτησία γίνεται πλέον

κινούμενο κεφάλαιο, ενώ οι οικογενειακοί και κληρονομικοί δεσμοί δεκαετιών εμβολίζονται από τους νόμους του εμπορεύματος. Αυτό που περνούσε από τους γονείς στα παιδιά ως μέσο εξασφάλισης, ως ένα σίγουρο εργαλείο αποταμίευσης για το μέλλον πλέον γίνεται κεφάλαιο που “λιμνάζει” και πρέπει να αξιοποιηθεί. Η αυξητική τάση στις τιμές των ενοικίων έχει να κάνει πρώτον με την υποτίμηση των ακινήτων που συντελέστηκε τα τελευταία χρόνια, με τους ιδιώτες που προσπαθούν να διώξουν ακίνητα από τα χέρια τους (λόγω ΕΝΦΙΑ, ένα κάρο φόροι, δεν έχουν την δυνατότητα οι ίδιοι να τα αξιοποιήσουν, να τα ανακαινίσουν, να τα χρησιμοποιήσουν με κάποιον τρόπο), και συνδέεται άμεσα με το αυξημένο ενδιαφέρον για μια αγορά που ανοίχτηκε τώρα [...] Διάφοροι επενδυτικοί όμιλοι, οι οποίοι θεωρούν ότι τώρα είναι μια καλή ευκαιρία επένδυσης. Έχουν εμπλακεί και ιδιώτες που έχουν την οικονομική άνεση, έχουν αντιληφθεί την κίνηση, την επενδυτική ευκαιρία που υπάρχει και αναζητούν να αγοράσουν ακίνητα. Υπάρχει ένα πλάνο που λέει ότι αγοράζεις ένα ακίνητο, ξοδεύεις κάποια λεφτά στην ανακαίνισή του και μέσω της βραχυχρόνιας μίσθωσης έχεις αρκετά αυξημένες απολαβές. Μπορείς να κάνεις απόσβεση σε σύντομο χρονικό διάστημα, ίσως σε 2-3 χρόνια και μετά έχεις στα χέρια σου ένα ανακαινισμένο διαμέρισμα ή κτίσμα [...] [..] Έχει και την άνεση [η εταιρεία μου] από την άποψη ότι συνεργάζεται με

συγκεκριμένα μεσιτικά γραφεία, ότι έχει τους δικούς της ανθρώπους που μπορεί να έρθει σε επαφή να προσεγγίζουν κόσμο και σίγουρα αν την θεωρεί σκόπιμο, καλή εκπαίδευση που θα αποφέρει κέρδος μπορεί και να χτυπήσει την τιμή ενός ιδιώτη […]11

Σιγά σιγά επήλθε η απενεχοποίηση, μέσα από μια κοινωνική διαδρομή που ήθελε τη χώρα να αναπτύσσεται, τους νέους να βρίσκουν δουλειές και την αγαπημένη μας γειτονιά, το “μικρό Παρίσι” όπως το ονόμασαν, να διαφημίζει την πατρίδα σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του κόσμου. Το Κουκάκι κατέχει την 7η θέση παγκοσμίως στις γειτονιές με τις περισσότερες βραχυχρόνιες μισθώσεις. Σε αυτό το πλαίσιο νέες εταιρείες συγκροτούνται, οι οποίες είτε αγοράζουν ακίνητα είτε αναλαμβάνουν τη διαχείρισή τους. Η εταιρία μου έχει κάποια ιδιόκτητα διαμερίσματα στο όνομα της και τα διαχειρίζεται εδώ και πολύ καιρό. Η άλλη περίπτωση είναι ένας ιδιοκτήτης που έχει προσεγγίσει την εταιρεία προκειμένου να δώσει τη διαχείριση του διαμερίσματός του, με σκοπό την ενοικίασή του μέσω της Airbnb ή της Booking.12

Τα μεσιτικά γραφεία αλλάζουν τον κύκλο εργασιών τους. Το νέο “ποιοτικό” τους στοιχείο είναι η έμμεση κερδοφορία μέσα από πλεκτάνες, η οποία δεν είναι απλώς παράπλευρη δραστηριότητα αλλά αποτελεί μια υπολογισμένη παράμετρο του καταμερισμού εργασίας.

“Μέχρι και η τελευταία τρύπα να ενοικιαστεί”. Σε τοίχο της Τρώων, Α. Πετράλωνα (φωτογραφία απ΄το αρχείο του περιοδικού, Νοέμβριος 2018).

13. Αλέξανδρος Μπ., εργαζόμενος σε εταιρεία management και διαχείρισης ακινήτων, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό. 14. Νίκος Ρουσάνογλου, Στα χέρια επαγγελματιών τα μισά ακίνητα με μισθώσεις τύπου Airbnb, εφημ. Καθημερινή, 15.02.2019. 15. Ντιλέκ Σπ., ιδιοκτήτρια εταιρείας διαχείρισης ακινήτων, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό. 16. Η Λετονία παρέχει τις πιο φθηνές προϋποθέσεις σε ευρωπαϊκό έδαφος, καθώς με επένδυση 80 χιλιάδων ευρώ σε μία επιχείρηση (ή 250 χιλιάδων σε ακίνητα) κάποιος μπορεί να αποκτήσει την Golden Visa. Από εκεί και πέρα στις υπόλοιπες χώρες οι τιμές του σχετικού προγράμματος σχηματικά κυμαίνονται από 300 μέχρι 650 χιλιάρικα, με αρκετές διαβαθμίσεις και διαφορετικές προϋποθέσεις ανάμεσά τους. Διαβάστε και το άρθρο: Τη φθηνότερη Golden Visa της Ευρώπης έχει η Ελλάδα, στο insider.gr, 08/04/2017. 17. Σχετικά πρόσφατο δημοσίευμα της εφημερίδας Καθημερινή αναφέρει ότι εταιρεία από την Κίνα δρομολογεί τη συμμετοχή της σε ηλεκτρονικό πλειστηριασμό της PQH, εταιρεία διαχείρισης κόκκινων δανείων. Η συγκεκριμένη εταιρεία, όπως και άλλες αντίστοιχες κατασκευαστικές, αγοράζουν κτίρια σε κεντρικά σημεία της Αθήνας, τα οποία σκοπεύουν να ανακατασκευάσουν, να τα μετατρέψουν σε διαμερίσματα και να τα πουλήσουν σε ενδιαφερόμενους κινέζους επενδυτές. Νίκος Ρουσάνογλου, Εισβολή επενδυτών στο κέντρο της Αθήνας, εφημ. Καθημερινή, 24.09.2018. 18. Η αλήθεια είναι ότι τα ελληνικά αφεντικά δε χρειάζεται πάντοτε να συνοδεύουν ή να συνοδεύονται από τον πρωθυπουργό για να ταξιδέψουν στην Ασία. Τον Δεκέμβρη που μας πέρασε πέντε ελληνικές εταιρείες (Polis Properties, Remax New Deal, Smart Homes Greece, Sturdious Property Development, V2 Development) συμμετείχαν στη διάσημη έκθεση επενδύσεων για ακίνητα το “Luxury Property Show”, στην Σανγκάη παρουσιάζοντας το ελληνικό πρόγραμμα των Golden Visa. 19. Παρά το ότι η Ε.Ε. κουνά το δάχτυλο στην Ελλάδα για την χαλαρότητα των ελέγχων γύρω από το πρόγραμμα των Golden Visa (με αφορμή και την υπόθεση Παπαευαγγέλου) το καινούργιο νομοσχέδιο του υπουργείου Οικονομίας διευρύνει τις επενδύσεις που εξασφαλίζουν visa πέρα από τα ακίνητα και σε μετοχές, ομόλογα, αμοιβαία κεφάλαια, εταιρικά μερίδια ή τοποθετώντας μεγάλου ύψους καταθέσεις στις ελληνικές τράπεζες (ύψους 400 χιλιάδων ευρώ).

Είναι το καινούργιο πεδίο κερδοφορίας, και από την άλλη δεν υπάρχουν τόσοι πολλοί ιδιώτες που θέλουν να δώσουν το σπίτι τους προς ενοικίαση. Έχει μεταφερθεί το κομμάτι της δουλειάς τους [προς] τις αγοροπωλησίες. Στις ενοικιάσεις παραμένουν αλλά με πολύ υψηλότερα ενοίκια.13

Η Αθήνα σήμερα κατέχει τη 2η θέση (με ποσοστό 53 %) μεταξύ 18 ευρωπαϊκών πόλεων, όσον αφορά τον αριθμό των ακινήτων που διατίθενται προς βραχυχρόνια μίσθωση και βρίσκονται στα χέρια επαγγελματιών και επενδυτών του κλάδου.14 Υπάρχουν εταιρείες που κάνουν μόνο αυτό. Από πέρυσι σίγουρα διπλασιάστηκαν [...] Εμείς που κάναμε έρευνα διαπιστώσαμε πως στην Αθήνα μόνο, πάνω από 20 εταιρείες ασχολούνται με τη διαχείριση και μία από αυτές που είναι πολύ γνωστή, η Eazybnb, έχει πάνω από 90 διαμερίσματα που διαχειρίζεται. Μια άλλη εταιρεία λίγο διαφορετική, η Blue ground, διαθέτει διαμερίσματα για 1-2 μήνες, δηλαδή όχι με ημερήσιο μίσθωμα αλλά με μηνιαίο. Αυτοί έχουν εκατοντάδες διαμερίσματα αυτήν τη στιγμή. Εταιρείες που ασχολούνται με τη διαχείριση έχουν από 10 σπίτια μέχρι 100 και παραπάνω [...] Υπάρχουν πολλές διαφορετικές εταιρείες, κάποιες ήδη αυτήν τη δουλειά την έχουν κάνει σε άλλες πόλεις όπως στο Λονδίνο, στη Βαρκελώνη, στο Βερολίνο. Αυτές οι εταιρείες ξέρουν τη δουλειά, την έχουν δοκιμάσει και όταν ήρθε η σειρά της Αθήνας, με την αύξηση του τουρισμού, και βλέπανε ότι υπάρχει ανάγκη για σπίτια μπήκαν στην αγορά και άρχισαν να νοικιάζουν, να αγοράζουν και να ανακαινίζουν.15

Β. Το επενδυτικό πρόγραμμα των Golden Visa Σύμφωνα με τον νόμο του 2013, οι πολίτες τρίτων χωρών που θα επενδύσουν 250 χιλιάδες ευρώ σε ακίνητα στην Ελλάδα δικαιούνται πενταετή άδεια διαμονής (ιθαγένεια) στη χώρα. Στην πραγματικότητα το σημείο κλειδί της παραπάνω περιγραφής του νόμου δεν είναι η απόκτηση της ελληνικής ιθαγένειας. Είναι η δυνατότητα που ανοίγεται στους επενδυτές, μέσω αυτής, να κινούνται ως ευρωπαίοι πολίτες στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, επεκτείνοντας τις εμπορικές και επενδυτικές τους μπίζνες. Το ελληνικό κράτος σήμερα παρέχει τη δεύτερη φθηνότερη Golden Visa από

όλες της χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης.16 Αυτή η κίνηση αποτέλεσε την πολιτική επιλογή ανασυγκρότησης της αγοράς των ακινήτων, σε μια περίοδο που οι τράπεζες φαίνεται να συγκεντρώνουν στο περιουσιολόγιό τους, πλήθος υποθηκευμένων και κατασχεμένων ακινήτων, τα οποία όμως αποτελούν λιμνάζον κεφάλαιο που δεν τους προσφέρει ρευστότητα.17 Το 2012, η Κίνα ξεκίνησε μια πρωτοβουλία εμπορικής επέκτασης και διασύνδεσης με κράτη της κεντρικής και νοτιοανατολικής Ευρώπης, με τον εύγλωττο τίτλο “ο νέος δρόμος του μεταξιού”. Αυτό το επενδυτικό σχέδιο “μία ζώνη, ένας δρόμος” (Belt and Road) περιλαμβάνει επενδύσεις σε υποδομές και τηλεπικοινωνίες για 64 χώρες και χρηματοδοτείται με 800 δις δολάρια από την China Development Bank. Η Κίνα συμπεριέλαβε σε αυτό το σχέδιο το εμπορικό λιμάνι του Πειραιά και το ελληνικό κράτος εμφανίζεται πρόθυμο να προσελκύσει ή και να διατηρήσει τις όποιες προοπτικές ανοίγονται. Τα τελευταία τρία χρόνια, ο Τσίπρας έχει επισκεφθεί τρεις φορές την Κίνα μαζί με ένα σύνολο επιχειρηματιών, προκειμένου να διαπραγματευθεί τους όρους του επενδυτικού μπρα-ντε-φέρ.18 Εάν στο κεφάλι του κινέζικου δράκου βρίσκεται η επένδυση της Cosco στο λιμάνι του Πειραιά, πολύ πριν φτάσουμε στην ουρά του θα συναντήσουμε τους σχεδιασμούς προσέλκυσης κτηματομεσιτικών επενδύσεων. Αυτές αγγίζουν το 1 δις στο σύνολο των 7 δισεκατομμυρίων ευρώ, που προέρχονται από κινέζικες επενδύσεις στο εμπόριο, στην ενέργεια, στις υποδομές, στην ναυτιλία και σε ομόλογα. Τι συμβαίνει λοιπόν, με αυτή την επενδυτική ευκαιρία που προσφέρει και επεκτείνει19 το ελληνικό κράτος και λέγεται Golden Visa; Για να φτιαχτούν αυτές οι εταιρείες, σε ευρωπαϊκές χώρες, το κινέζικο κράτος είπε: θα σας αφήσω να κάνετε εταιρείες, να φύγει κόσμος, να αγοράσει σπίτια στην Ελλάδα ή σε οποιαδήποτε ευρωπαϊκή χώρα αλλά θέλω το 50 %. Τους έλεγε για παράδειγμα, θα πουλήσεις ένα σπίτι 250 χιλιάδες, θα πάρεις εσύ 10-15 χιλιάδες, θέλω εγώ τα 7,5 χιλιάρικα. Οπότε έτσι ξεκίνησε κάτι άλλο που το έμαθα αργότερα. Αυτοί φέρνανε μαύρο χρήμα από την Κίνα. Για ποιο λόγο; Γιατί είχανε βρει ένα κόλπο για να αποφύγουν τη φορολόγηση, δεν τους συνέφερε το κινέζικο κράτος να τους παίρνει τα μισά λεφτά. Οπότε υπερτιμολογούσαν

τα ακίνητα. Tα αγόραζε κάποιος Έλληνας στην αρχή με μαύρα χρήματα από την Κίνα, ο οποίος έπαιρνε αυτά τα χρήματα κάπως σαν δάνειο, και τα μεταπουλούσαν όσο ήθελαν. Για παράδειγμα: έχουν φέρει μαύρο χρήμα από την Κίνα π.χ. 100 χιλιάρικα, τα δίνουν σε έναν Έλληνα, αυτός μεσολαβεί και τους αγοράζει ένα σπίτι 100 χιλιάρικα, οπότε το κινέζικο κράτος θα πάρει από τα 100 χιλιάρικα. Στη συνέχεια το πουλάνε για 250 χιλιάρικα.20

Οι κινέζοι επενδυτές / επιχειρηματίες αναζητούν σπίτια στα προάστια εάν σκοπεύουν να μείνουν οι ίδιοι με τις οικογένειές τους και στο κέντρο της Αθήνας εάν η επένδυση αποτελεί απλά όχημα για να μπουν στην αγορά της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Μαρούσι ή Κηφισιά συνήθως, σε αυτά τα ακίνητα μένανε. Υπήρχαν και άδεια, αλλά μένανε. Αυτά που δεν μένανε συνήθως ήταν σε περιοχές που τους τα πουλήσανε για να πάρουν τη βίζα, μπορεί να αγοράζανε κάποιο στον Ν. Κόσμο και το άφηναν κλειστό […] Είχα στον Ν. Κόσμο, στο Κουκάκι [...] Κυνήγαγαν πάρα πολύ τις προσφορές και τα φθηνά ακίνητα. Σε φάση έρχεται πελάτης σε 2 βδομάδες, βρείτε μου ακίνητα των 60 χιλιάδων, καλά.21

“Συνήθως οι Κινέζοι επιλέγουν είτε παραθαλάσσιες τοποθεσίες, όταν πρόκειται για προσωπική χρήση, είτε το κέντρο της πόλης για επενδυτικές δραστηριότητες και βραχυχρόνιες μισθώσεις”.22 Η εταιρεία μέσω της Κίνας βρίσκει κάποιους πελάτες. Οι πελάτες θέλουν κάποια συγκεκριμένα ακίνητα. Οπότε τον φέρνουν στην Ελλάδα, μένει για ένα διάστημα 1-2 βδομάδες και τον κάνουν τουρ στα ακίνητα. Κανονίζουν δηλαδή κάθε μέρα να βλέπει 7 ακίνητα, για 5 μέρες. Τις άλλες μέρες μπορεί να κάνει και λίγο διακοπές. Και μετά επιλέγει ποιο [ακίνητο] θα αγοράσει σε συνδυασμό με τις τράπεζες και τους συμβολαιογράφους. Γιατί στην αρχή το γραφείο συνεργαζόταν με δικηγόρο, με συμβολαιογράφο και με τις τράπεζες, οι οποίοι συνεννοούνταν μεταξύ τους για την ολοκλήρωση της αγοράς του ακινήτου στην Ελλάδα.23

Η αγοραπωλησία ολοκληρώνεται, ο αγοραστής ταξιδεύει πάλι πίσω στην Κίνα και η εταιρεία που διαμεσολάβησε για την πώληση αναλαμβάνει τη διαχείριση του ακινήτου. Εδώ δημιουργείται εκείνο το “δημιουργικό κενό” που αποφέρει

ρευστό χρήμα στα ταμεία των εταιρειών διαχείρισης.24 Κάποια τα διαχειριζόμασταν, απλά πληρώναμε τους λογαριασμούς και τίποτα άλλο, κάποια τα κάναμε Airbnb. Μερικά τα νοικιάζαμε σε κάποιον, αν ο ιδιοκτήτης έλεγε πως θέλει μηνιαίο εισόδημα [...] Πολύ λίγα ήταν αυτά που τα νοικιάζανε. Πάρα πολλά ήταν κλειστά. Σε πολλά είχαν φάει και τα λεφτά. Και λέγανε ότι θα τα διαχειριστούν και δεν έκαναν τίποτα. Σε κάποια που ήταν πιο σχολαστικός ο Κινέζος τα νοικιάζανε ή τα κάνανε Airbnb. [...] Αν η εταιρεία αναλάμβανε τη διαχείριση του διαμερίσματος ήταν μια έξτρα υπηρεσία. Μπορεί να τους έδινε 20 χιλιάρικα για δύο χρόνια. [...] Αν ο ιδιοκτήτης ρωτούσε τι γίνεται με τη διαχείριση κανονίζανε άλλα πράγματα, να του δώσουν κάποια χρήματα, να τρέξουν να το νοικιάσουν. Όταν κάποια στιγμή ο ιδιοκτήτης αποφάσιζε να το κάνει κάτι τρέχανε να κάνουν κάτι, να το νοικιάσουνε, να το κάνουν Airbnb, να το φτιάξουν. Είχε συμβεί πολλές φορές σε ένα ακίνητο που ήταν κλειστό καιρό, ο Κινέζος να πει έρχομαι να μείνω... Υπήρχαν και αυτά, έρχονταν μια φορά τον χρόνο να μείνουν. Εκεί τρέχαμε και το φτιάχναμε.25

Το τελικό αποτέλεσμα είναι πολλά ακίνητα να παραμένουν κλειστά και να μην διατίθενται καν προς ενοικίαση. Κάποιος ήθελε ένα μεγάλο ακίνητο σε καλή περιοχή, Κηφισιά, Γλυφάδα, Βούλα. Μπορεί να θέλανε κάποιο καλό ακίνητο σ’ αυτές τις περιοχές. Τα 250 χιλιάρικα σύνολο δεν είναι σίγουρο ότι θα πάνε σε ένα ακίνητο. Μπορεί να είναι και άθροισμα ακινήτων. Μπορείς να πάρεις 3 των 100 χιλιάδων. Το σύνολο μετράει. Υπήρχαν οι πελάτες που θέλανε 3 μικρά, των 80, 80 και 100 χιλιάδων. Αυτοί τα επιλέγανε και με επενδυτικά κριτήρια, γιατί πάντα υπήρχε μια συζήτηση. Τους συμβουλεύανε ότι αυτό θα έχει μελλοντική ανάπτυξη, αλλά δεν ξέρω κατά πόσο ήταν ρεαλιστική. Λέγαν στην αρχή ότι ήθελαν να τα αξιοποιήσουν μα στο τέλος τα παρατάγανε και μένανε κλειστά. Εγώ ήξερα πολλά ακίνητα που ήταν κλειστά, μαζευόντουσαν λογαριασμοί απ’ έξω, δεν πήγαινε κανένας να ασχοληθεί [...] Εμείς, όταν πήγα στην εταιρία, είχαμε 200 ακίνητα και απ’ αυτά νοικιάζονταν τα 60. 26 Η φούσκα ξέρεις πώς θα γίνει; Όταν όλοι αυτοί αγοράζουν και μένουν κενά τα διαμερίσματά τους. Αυτή είναι η φούσκα. Θα

20. Στράτος Λ., εργαζόμενος σε εταιρεία real estate, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό. 21. Ό.π. 22. Νίκος Σεπετζής, ιδιοκτήτης του μεσιτικού γραφείου Cityhabitat. Στο Γιάννης Πανταζόπουλος, Πώς οι κινέζοι επενδυτές αγοράζουν Golden Visa στην Ελλάδα, ηλ. εφημερίδα πόλης lifo.gr, 28.03.2018 23. Στράτος Λ., εργαζόμενος σε εταιρεία real estate, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό. 24. Ένα άλλο “δημιουργικό κενό” αφορά την ίδια τη διαδικασία της αγοραπωλησίας και είναι αυτό που έγινε γνωστό μέσα από την υπόθεση του Ευαγγ. Παπαευαγγέλου. Ο αντιπρόεδρος της Jumbo πουλούσε ακίνητα σε κινέζους επενδυτές, παρακάμπτοντας τους περιορισμούς που έθετε το κινέζικο κράτος αλλά και τα capital controls των ελληνικών τραπεζών. Ο κύριος αντιπρόεδρος προμηθεύτηκε τερματικά POS από τρεις ελληνικές τράπεζες, τα οποία τα μετέφερε στην Κίνα και χρέωνε τις κινέζικες πιστωτικές κάρτες, τροφοδοτώντας κατευθείαν τους λογαριασμούς του. Στη συνέχει χρησιμοποιούσε αυτά τα χρήματα για την αγορά ακινήτων που θα εξασφάλιζαν την Golden Visa στον επενδυτή. Η περίπτωση “Παπαευαγγέλου” αποτελούσε και αποτελεί μια συγκεκριμένη περίπτωση, ενός διευρυμένου κόλπου των κτηματομεσιτικών επενδυτικών εταιρειών. Μέσα από την έρευνά μας ήρθαμε σε επαφή με διάφορες αναφορές για τη διασύνδεση εταιρειών με το συγκεκριμένο πρόσωπο ή για παρόμοιες συναλλαγές με ανάλογα κυκλώματα. Για ευνόητους λόγους προστασίας των ανθρώπων που συνομιλήσαμε δεν μπορούμε να επεκταθούμε. Αλλά τα γεγονότα που ήδη αναφέρουμε πιστεύουμε ότι είναι συγκεκριμένα και δείχνουν κατευθύνσεις και μεθοδεύσεις του κτηματομεσιτικού κεφαλαίου. 25. Στράτος Λ., εργαζόμενος σε εταιρεία real estate, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό. 26. ο.π..

“Ζητούνται για άμεση αγορά σε οποιαδήποτε κατάσταση”. Κουκάκι, οδός Φιλοπάππου (φωτογραφία απ΄το αρχείο του περιοδικού, Γενάρης 2019).

υπάρχουν πάρα πολλά κλειστά διαμερίσματα, που ανήκουν σε ανθρώπους τρίτων χωρών για την Golden Visa, οι οποίοι ναι μεν τα αφήνουν σε εταιρείες για να τα διαχειριστούνε αλλά οι άλλοι επειδή η διαχείρισή τους θέλει προσωπικό και έχει λειτουργικό κόστος τα αφήνουν κλειστά. Εγώ ξέρω τέτοιες περιπτώσεις γιατί δουλεύω με αυτούς, μία εταιρεία έχει 15 κλειστά. Αυτά που πουλήθηκαν με Golden Visa δεν τα νοικιάζουν. Θα μπορούσαν να τα νοικιάσουν έξω φθηνά. Η διαχείρισή τους, ξαναλέω, βάλε έναν ενοικιαστή, κυνήγησέ τον να σου βάλει τα λεφτά, θέλει ανθρώπους να ασχολούνται με αυτό. Τα λειτουργικά τους είναι περισσότερα, οπότε τα αφήνουν κλειστά. Άλλο ένα θέμα που ανεβάζει τις τιμές των ενοικίων. Θα ανέβεις γιατί είναι κλειστά τα Πετράλωνα και το Κουκάκι, θα πας στο Μενίδι να μείνεις. Θα θέλεις να κατέβεις; Θα πας στην Ά. Ηλιούπολη που είναι λιγότερο τουριστικά.27

Η εταιρεία τσεπώνει τα χρήματα της αγοραπωλησίας και περιορίζει στο μηδενικό τα λειτουργικά έξοδα της υποτιθέμενης διαχείρισης του ακινήτου, εφόσον το κρατάει κλειστό. Ο Κινέζος επενδυτής εξασφαλίζει τα προαπαιτούμενα για να αποκτήσει την Golden Visa και να συνεχίσει τα επενδυτικά και εμπορικά του σχέδια σε ευρωπαϊκό έδαφος. Και εμείς, οι ενοικιαστές, αναζητούμε στις αγγελίες και στα ενοικιαστήρια ένα διαμέρισμα για να μείνουμε. Τη στιγμή που η αγορά και τα σόσιαλ μίντια ανακυκλώνουν αόριστες

φήμες ή και βάσιμες πληροφορίες για κάποιον Κινέζο που αγόρασε εκατοντάδες διαμερίσματα στην τάδε ή την δείνα περιοχή, η κοινωνική χωροταξία της πόλης και των γειτονιών μας ασφυκτιά και επαναδιαμορφώνεται χωρίς να μας εμπεριέχει. Τα κλειστά διαμερίσματα είναι ένα νεκρό κεφάλαιο για τους ανθρώπους αυτής της πόλης που ψάχνονται και συνεχώς μετακομίζουν. Ένα επενδυτικό κεφάλαιο για τα αφεντικά των κτηματομεσιτικών κύκλων, το οποίο προσφέρει κέρδος μέσα από την επιτηδευμένη απονέκρωσή του, περιμένοντας τη στιγμή που θα “ζωντανέψει” για θα μπει, ξανά, στην αγορά. Εκεί που ακούμε από τα χείλη των αφεντικών για επενδυτικές ευκαιρίες εμείς ψάχνουμε για εκείνη την ευκαιρία ενός αξιοπρεπούς σπιτιού, το οποίο να μην απαιτεί τον μισό μισθό μας. Αλήθεια, υπάρχει κάποιος που χαίρεται για το αν η Αθήνα είναι η 14η ελκυστικότερη πόλη της Ευρώπης σε επενδύσεις real estate; Αυτή η “monopoly” αφορά τους επενδυτές και ιδιοκτήτες και όχι τους εργαζόμενους / φοιτητές, που έχουν ανάγκη από ένα σπίτι για να ζήσουν.

Γ. Ξενοδοχεία σαν... πολυτελή μανιτάρια Οι αριθμητικοί δείκτες με το σύνολο των τουριστικών αφίξεων αποτελούν συχνά την εισαγωγή των περισσοτέρων άρθρων, που ετοιμάζονται να μιλήσουν για

τον αστικό τουρισμό στην Αθήνα. Στην περίπτωση του ξενοδοχειακού κλάδου, αυτά τα νούμερα είναι και μια έμμεση τεκμηρίωση για τις συνεχείς ανακοινώσεις ελληνικών αλλά και διεθνών επιχειρηματικών ομίλων, σχετικά με τις επενδύσεις τους στο κέντρο της πόλης. Αυτές οι αναλύσεις αποτελούν το σημείο όπου ξενοδοχεία και βραχυχρόνιες μισθώσεις συναντιούνται, ανταγωνίζονται αλλά στο τέλος βγαίνουν και οι δύο χορτάτοι από αυτή την τουριστική “πίτα”. Υπάρχει μια πραγματικότητα, χρόνο με τον χρόνο οι τουρίστες που έρχονται και μένουν, έστω και για ένα μικρό χρονικό διάστημα στην πόλη, αυξάνονται. Υπάρχει βέβαια και μια άλλη πλευρά της ίδιας πραγματικότητας, εάν κάποιος μελετήσει και κάνει τις αναλογίες ανάμεσα στα ακέραια νούμερα. Το δυναμικό των ξενοδοχείων δεν επαρκεί για να καλύψει την ανάγκη διαμονής όλων αυτών των ανθρώπων, οπότε και οι βραχυχρόνιες μισθώσεις καλύπτουν σχηματικά ένα τέτοιο κενό. Φυσικά στο ενδιάμεσο, επειδή πέρα από τις ποσοτικές συνιστώσες υπάρχουν και οι ποιοτικές, οι βραχυχρόνιες μισθώσεις καλύπτουν επιπλέον την ανάγκη φθηνών και “βιωματικών” διακοπών, τη στιγμή που τα ξενοδοχεία έρχονται να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις ενός “πολυτελούς τουρισμού”28 ή διαφόρων ειδών συνεδριακού τουρισμού. Εάν η Πειραιώς είναι ένας άξονας πολιτισμού με ΦΕΚ, η λεωφόρος Συγγρού έμελλε να γίνει η de facto “λεωφόρος του πολιτισμού”, προσελκύοντας πολλές και διαφορετικές επενδύσεις. Το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, η Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών, το Ευγενίδειο Ίδρυμα και το Κέντρο Πολιτισμού του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος αποτελούν το πολιτιστικό κεφάλαιο της λεωφόρου, μήκους 5 χιλιομέτρων. Στο ενδιάμεσο υπάρχει μια πολυποίκιλη ζώνη διασκέδασης, το Κουκάκι, η οποία απέχει 5 λεπτά με το αυτοκίνητο από το πιο μακρινό πρότζεκτ πολιτισμού. Οι ξενοδοχειακοί όμιλοι βρίσκουν στρωμένο και έφορο έδαφος για να επενδύσουν στην περιοχή.29 Η γειτονιά του Κουκακίου δεν διατηρεί μόνο το πλεονέκτημα της εγγύτητάς της με τα τουριστικά μνημεία της Αθήνας. Λειτουργεί παράλληλα και σαν περιφερειακό προϊόν προς πώληση, καθώς προσφέρει αυτό που συνθέτει την καρδιά του αστικού τουρισμού, την πολυπόθητη “εμπειρία της πόλης”. Στη Ζαν Μωρέας

και Φαλήρου ένα καινούργιο τέτοιο ξενοδοχείο ετοιμάζεται: Θα το κάνουν vip. Να καταλάβεις τρεις όροφοι ανά δυο δωμάτια και ένας όροφος στον τέταρτο που θα είναι 70 τ.μ. Τα υπόλοιπα θα είναι από 50 τ.μ.. Ο ιδιοκτήτης θέλει η χρήση τους να είναι vip. Να έχουν γραφείο, ίντερνετ, εντάξει αυτά τα έχουν όλα, αλλά να είναι ακόμα πιο επαγγελματικά και πολυτελείας. Το ξενοδοχείο κοιτάει προς το επιχειρηματικό λόμπι της Συγγρού. Μην ξεχνάτε ότι στη Συγγρού που έχει γύρω γύρω τα ξενοδοχεία και που φτιάχνονται καινούργια ενδιαφέρονται πρώτα για τους επαγγελματίες και μετά για τους τουρίστες. Το Airbnb τον ίδιο χώρο θα τον μοίραζε σε πολλά μικρά δωμάτια ή θα τον έκανε με κουκέτες για να μαζεύει πολύ κόσμο, 25-30 ευρώ την ημέρα. […] Ο πελάτης μου δεν το θέλει αυτό. Και πιστεύω ότι αυτό που θα προχωρήσει είναι να ανακαινίζεις σωστά για να ανεβάζεις την ποιότητά σου. Όσο κοιτάς να μαζεύεις στην τσέπη σου λεφτά και να μη βάζεις ότι να ναι κόσμο, και χειρότερο κόσμο θα φέρνεις και θα γυρνάει μπούμερανγκ. Πρέπει η ποιότητα να προσεχθεί. Είναι σημαντική.30

Μέσα στην καρδιά του χειμώνα που μας πέρασε ο Αλέξανδρος Βασιλικός, πρόεδρος του Ξενοδοχειακού Επιμελητηρίου με ένα άρθρο του στην εφημερίδα Τα Νέα, αντί να κλαψουρίζει για τις βραχυχρόνιες μισθώσεις φρόντισε να τις χρησιμοποιήσει σαν εργαλείο για να διεκδικήσει τα συμφέροντά του κλάδου: “Σήμερα, το ξενοδοχείο σηκώνει δυσθεώρητα βάρη (φορολογικά, ασφαλιστικά, πνευματικών και συγγενικών δικαιωμάτων), τα οποία ροκανίζουν την ανταγωνιστικότητά μας. Για να μπορέσουμε πραγματικά να διαμορφώσουμε μια ιδανική σχέση ποιότητας / τιμής, ώστε η ελληνική φιλοξενία να συνεχίσει να είναι ελκυστική μέσα στις νέες συνθήκες ανταγωνισμού, θα πρέπει από την πλευρά της πολιτείας να ληφθούν γρήγορα μέτρα. Μονόδρομος είναι η ελάφρυνση των βαρών του ξενοδοχείου, προκειμένου αυτό να αποκτήσει την απαραίτητη ευελιξία και να συνεχίσει να προσφέρει στην οικονομία και στην κοινωνία”.31 Ο κύριος πρόεδρος επίτηδες σε ολόκληρο το άρθρο δεν θα χρησιμοποιήσει ούτε μία φορά τη λέξη Airbnb (όπως θα περίμενε κάποια τυχαία αναγνώστρια), δεν θα μιλήσει για τον φοροδιαφυγικό ανταγωνισμό των βραχυχρόνιων μισθώσεων αλλά θα ζητήσει φοροαπαλλαγές για τον

27. Γιάννης Κ., εργολάβος οικοδομών, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό. 28. Το δίκτυο Traveller Made δεν είναι ένα τυχαίο τουριστικό δίκτυο. Έχει κάτω από την ομπρέλα του 385 ταξιδιωτικά πρακτορεία σε 65 χώρες και πάνω από χίλιους συνεργάτες με αντικείμενο τον σχεδιασμό και την παροχή υπηρεσιών πολυτελούς τουρισμού. Στο πολύ πρόσφατο συνέδριο όλων αυτών σε μια μεγαλοπρεπή έπαυλη της Ανδαλουσίας, η Ελλάδα ανακηρύχθηκε, από το σύνολο του δικτύου, σε δεύτερο δημοφιλέστερο προορισμό της Ευρώπης μετά την Ιταλία και ήρθε 8η στην παγκόσμια κατάταξη. Λίγο παραδίπλα, το αφεντικό του δικτύου Desurmont θα υπερθεματίσει τη χώρα μας σε δηλώσεις του στην εφημερίδα Καθημερινή: “όπως έχω ξαναπεί, για μένα είναι η Καραϊβική της Ευρώπης. Η απαράμιλλη φυσική της ομορφιά συνδυάζεται με υψηλού επιπέδου προορισμούς, ξενοδοχεία και ταξιδιωτικά προϊόντα πολυτελείας”. Σύμφωνα με τα στοιχεία του Ξενοδοχειακού Επιμελητηρίου Ελλάδος για το 2018, τα ξενοδοχεία τεσσάρων ή πέντε αστέρων αν και αναλογικά πολύ λιγότερα (αλλά σε αυξητική τάση, μόνο τα 5άστερα έχουν αυξηθεί κατά 30 % από το 2011) από αυτά των υπόλοιπων τριών κατώτερων κατηγοριών (151 έναντι 498), προσφέρουν σχεδόν ίδιο αριθμό κρεβατιών / δωματίων (46.465 έναντι 46.814). 29. Το Grand Hyatt στο κτίριο του παλιού Ledra Marriott, το Coco-mat Athens BC Hotel, το Niche Hotel, το NLH Fix είναι ορισμένες πολύ πρόσφατες τέτοιες επενδύσεις. 30. Γιάννης Κ., εργολάβος οικοδομών, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό. 31. Βασιλικός Αλέξανδρος, Ο τουρισμός και οι προκλήσεις της νέας εποχής, εφήμ. Τα Νέα, 22.12.2018.

32. Αλέξανδρος Μπ., εργαζόμενος σε εταιρεία management και διαχείρισης ακινήτων, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό. 33. Γιάννης Κ., εργολάβος οικοδομών, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό. 34. Στράτος Λ., εργαζόμενος σε εταιρεία real estate, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό. 35. Σύμφωνα με συγκριτικά στοιχεία της ΕΛ.ΣΤΑΤ μεταξύ 2017 και 2018 υπήρξε αύξηση 7,2 % στον αριθμό των οικοδομικών αδειών, κατά 16,5 % στην οικοδομική επιφάνεια και κατά 18,8 % στον οικοδομικό όγκο. 36. Αλεξία Κ., διακοσμήτρια, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό.

κλάδο του, ένα αίτημα ναι μεν βραχυπρόθεσμο αλλά με μακροπρόθεσμες επεκτάσεις, από τη στιγμή που θα γίνει αποδεκτό.

Απ' άκρη σε άκρη της πόλης Όλη αυτή η δραστηριότητα δημιουργεί μια νέα πραγματικότητα ή νέες παράλληλες πραγματικότητες. Η πόλη χαρτογραφείται, οι a priori τουριστικές της ζώνες συνεχώς επεκτείνονται και στην Αθήνα αναβιώνει η monopoly των παιδικών μας χρόνων. Ανθρωπογεωγραφική ανάλυση για την πόλη έχει γίνει αλλά δεν καθορίζει αυτή τις κινήσεις [της εταιρείας]. Την αντιμετωπίζει ενιαία, σαν κέντρο της Αθήνας και θα προσεγγίσει τον τουρίστα που θα θέλει να δει αυτό το κέντρο. Ναι, εκεί θα υπάρξουν κάποιες υποκατηγοριοποιήσεις, ένας λίγο εναλλακτικός τουρισμός ο οποίος θα προσεγγίσει τα Εξάρχεια ή ένας πιο σοβαρός, οικογενειακός τουρισμός ο οποίος θα αποφύγει τα Εξάρχεια γιατί έχει ακούσει και έχει διαβάσει.32

Ο κτηματομεσιτικός κύκλος εργασιών εκτείνεται πέρα από το τουριστικό κέντρο της πόλης. Από τα νότια προάστια που παρέχουν το κεφάλαιο για βραχυχρόνιες μισθώσεις υψηλών παροχών και επενδύσεις με σκοπό την απόκτηση Golden Visa, στις υποβαθμισμένες περιοχές πέριξ της Λιοσίων και της Αχαρνών, μέχρι και τα Πατήσια. Στην πώληση δεν υπάρχει τιμοκατάλογος. Όπου γουστάρει τα δίνει ο καθένας. Μπορεί τα 100 τ.μ. να τα βρεις 100 χιλιάρικα, μπορεί ο άλλος που δεν έχει ανάγκη να σου ζητήσει 200 ή μπορεί ο άλλος που καίγεται να σου πει δώσε μου 50 χιλιάδες και παρ’ το. Πάντα υπάρχει κάποιος πρόθυμος να στα δώσει. Οι Κινέζοι που έχουν ξεχυθεί αγοράζουν Πατησίων, Αχαρνών, Λιοσίων με ένα πλαφόν γύρω στα 12-15 χιλιάρικα.33 Κάποια στιγμή άρχισαν να δίνουν και στα Πατήσια διαμερίσματα, είχανε καινούργια εκεί... Συνάντησα και κάτι άλλο, άσχετο με αυτό: υπάρχουν πάρα πολλά διαμερίσματα σε περιοχές που δεν είναι αναβαθμισμένες όπως τα Πατήσια, τα οποία σαπίζουν από μόνα τους χωρίς τους Κινέζους. Γιατί τα είχανε φτιάξει οι κατασκευαστές, τα τελειώσανε, δεν πουλήθηκαν ποτέ και μένουν άδεια. Είχα πάει σε πάρα πολλά. Ολόκληρες

πολυκατοικίες στα Πατήσια είναι άδειες γιατί κατασκευάστηκαν σε καλές περιόδους έβαλε λεφτά ο εργολάβος, τα έφτιαξε, ξέμειναν, έπεσε η κρίση και μείναν να σαπίζουν τα διαμερίσματα. Εμείς τα βλέπαμε γιατί πηγαίναμε να τα αγοράσουμε υποτίθεται.34

Οι δορυφόροι των βραχυχρόνιων μισθώσεων Γύρω από τις βραχυχρόνιες μισθώσεις αναπτύσσεται ένας κύκλος εργασιών, ο οποίος ξαναβάζει στην αγορά εργασίας ένα πλήθος ειδικοτήτων ξεχασμένων ή παρηκμασμένων. Το ότι αυτός ο κύκλος εργασιών συνεχώς διευρύνεται δεν μας το πιστοποιούν κάποια μακρινά νούμερα αλλά η ίδια η εμπειρική παρατήρηση. Όλο και περισσότεροι φίλοι και γνωστοί μας εργάζονται σε έναν κλάδο που στην καλύτερη χαρακτηρίζονταν μέχρι πρόσφατα από ένα θολό πλαίσιο, ως προς τη διάρθρωση και λειτουργία του και στη χειρότερη καβατζωνόταν πίσω από υπογεγραμμένα πιστοποιητικά εχεμύθειας. Η οικοδομική δραστηριότητα επανενεργοποιείται, μεταξύ του 2017 και του 2018 δεν έχει αυξηθεί μόνο ο αριθμός των οικοδομικών αδειών αλλά και το σύνολο του όγκου ή της επιφάνειας των ανεγειρόμενων κτισμάτων, κάτι που δείχνει ότι μιλάμε για μεγάλες ξενοδοχειακές μονάδες εντός του ιστού της πόλης αλλά και στα νησιά.35 Τα μαστόρια της δεκαετίας του ΄90 τα ξανασυναντάμε, αν σηκώσουμε το κεφάλι ψηλά, σε σκαλωσιές και γιαπιά. Δουλεύουμε με ηλεκτρολόγους, υδραυλικούς, πατωματζήδες που φτιάχνουνε το δάπεδο, ξυλουργούς, γιατί μπορεί να θέλω να κάνω αλλαγές μέσα στον χώρο custom για να μπορώ να εκμεταλλευτώ κάποια γωνία που μου φαίνεται κενή και δεν υπάρχει κάτι το οποίο μπορεί να μου τη γεμίσει. Μπορεί να φτιάξω π.χ. ραφάκια, να φωνάξω τον ξυλουργό να μου τα φτιάξει. Ο μηχανικός, εγώ, ο πλακάς, ο μπογιατζής, ο τεχνικός για το air condition εάν χρειαστεί, εάν δεν υπάρχει εγκατάσταση.36

Οι εργολάβοι συγκροτούν ένα εργατικό δίκτυο και διαμεσολαβούν εκεί όπου ανοίγουν οι δουλειές. Συνεργάζομαι με όλες τις ειδικότητες: πλακά, ηλεκτρολόγο, υδραυλικό, αλουμινά. Ό,τι υπάρχει σε ένα ακίνητο. Έχω εξωτερικά

συνεργεία, συνεργάτες και ό,τι χρειάζομαι το βρίσκω. Μπορεί να έχω 1 άτομο, μπορεί και 150 την ίδια ώρα. Δεν τους έχω υπαλλήλους, δηλαδή να τους έχω στο ΙΚΑ και κάθε μέρα να τους παίρνω για δουλειά. Δεν είμαι ΑΚΤΩΡας. Αν έχει ανάγκη από 5 εργάτες η αγορά, θα έχω 5. Αν έχει 15, 15. Είναι θέμα προσφοράς. Τι κάνω εγώ; Επειδή με αυτούς δουλεύω όλο τον χρόνο μαζί, έχω άλλες τιμές. Προσφέρω στον πελάτη. Όταν θα πάει ο άλλος από μόνος του θα είναι πιο ακριβός από μένα που θα έχω και τον έλεγχο και την επίβλεψη και την ποιότητα της δουλειάς και τον χρόνο. Γιατί ο χρόνος είναι το Α και το Ω σε αυτές τις δουλειές. Εκεί βασίζεται και το κοστολόγιο σε αυτές τις δουλειές, στον χρόνο. Τους λύνω το θέμα της δουλειάς τους και το οικονομικό. Δεν ασχολούνται καθόλου αυτοί με τους πελάτες, που θα αναγκάζονταν να το κάνουν αν ήταν μόνοι τους, δεν χάνουν ώρες εργασίας, είναι συγκεντρωμένοι, ξέρω τη δουλειά τους, ελέγχω την ποιότητά τους και τους έχω συνεργάτες. Άλλοι δουλεύουν αλλιώς. Έχουν εργάτες, τους έχουν στον μισθό, τους δίνουν μηνιάτικα. Μετά πληρώνουν τον εργοδηγό που είναι από πάνω τους. Είμαι από το ‘83 σ’ αυτήν τη δουλειά, έχω περάσει από κατασκευαστικές, θεωρώ ότι σ’ αυτές τις δουλειές πρέπει να μειώνεται το κόστος για να μπορέσεις να είσαι αποδοτικός και ανταγωνιστικός στους πελάτες σου. Αν είχα μηχανικούς και εργοδηγούς για επίβλεψη θα ήμουν πολύ πιο ακριβός απ’ ότι είμαι τώρα. Πολύ πιο ακριβός!37

Οι διακοσμητές βρίσκουν κάποια μεροκάματα και οι αρχιτέκτονες τη “μοναδική” ευκαιρία να ξεκολλήσουν από τη λάντζα της νομιμοποίησης αυθαιρέτων. Έχει ανοίξει η δουλειά πολύ για τα γραφεία διακοσμητών. Ξαναξύπνησε ο διακοσμητής! Ο αρχιτέκτονας για να καταλάβεις έχει μείνει ακόμα πίσω σ’ αυτήν τη δουλειά. Και βαράνε τις τιμές τώρα.38

Διαμερίσματα ανακαινίζονται και προσαρμόζονται στις νέες απαιτήσεις. Τα λιγότερα τετραγωνικά δεν λειτουργούν αποτρεπτικά για τη βραχυχρόνια μίσθωση της κατοικίας αλλά σαν πρόκληση για τους διακοσμητές και τους αρχιτέκτονες να χωρέσουν όσα περισσότερα κρεβάτια γίνεται, ώστε να κάνουν το διαμέρισμα πιο προσοδοφόρο. Για εμένα αυτό είναι πολύ ενδιαφέρον, το πως μπορείς σε έναν μικρό χώρο να

χωρέσεις όσο περισσότερα πράγματα γίνεται και να λειτουργεί αυτό για 4 άτομα.39

Η δυνατότητα φιλοξενίας τεσσάρων ατόμων θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι το μίνιμουμ ενός διαμερίσματος, που διατίθεται στις σχετικές πλατφόρμες και στοχεύει στο να αποφέρει ένα αξιοπρεπές εισόδημα για τον ιδιοκτήτη του. Τα υλικά που χρησιμοποιούνται στις περισσότερες περιπτώσεις είναι φθηνά, πανομοιότυπα, μέσα από μια συγκεκριμένη γκάμα επιλογών που προσφέρονται από τις πολυεθνικές (συνήθως) εταιρείες / καταστήματα, οι οποίες οργανώνουν και σχετικά πακέτα προσφορών. Εκεί που κάποτε, στις αρχές του φθινοπώρου, τη διαφημιστική πίτα μονοπωλούσαν αγγελίες για το λειτουργικό και φθηνό φοιτητικό σπίτι, τώρα η αγορά είναι όλους τους μήνες του χρόνου διαθέσιμη να παράγει ότι απαιτούν οι γρήγορες και low budget ανακαινίσεις σπιτιών, που θα ενταχθούν σε μια συνεχώς διερευνώμενη τουριστική αγορά, αυτή των βραχυχρόνιων μισθώσεων.40 Το Praktiker, το ΙΚΕΑ, το Ivy Home, το JYSK προσφέρουν κάποιες συνηθισμένες και εύκολες λύσεις ανακαίνισης ενώ παρέχουν, μεταξύ άλλων, και τεχνικές διευκολύνσεις. Το ΙΚΕΑ έχει μια πλατφόρμα απ’ όπου μπορώ να κατεβάζω τα μοντέλα των επίπλων και να τα βάζω μέσα στο σχέδιο μου. Επειδή οι πελάτες πάντα βιάζονται παρά πολύ για να ετοιμαστεί ένα σπίτι ή ένας χώρος δυστυχώς δεν υπάρχει ο χρόνος να βγαίνω στην αγορά και να ψάχνω έπιπλα. Ό,τι διαλέγω το διαλέγω μέσω internet. [...] Γνωρίζω τις διαστάσεις τους ακριβώς, τα τοποθετώ μέσα στο σχέδιό μου και γίνεται πιο εύκολα η δουλειά μου.41

Τα διαμερίσματα καταλήγουν να είναι πανομοιότυπα, με τις ίδιες περίπου αρχιτεκτονικές και διακοσμητικές ιδέες, με τα ίδια φθηνά υλικά, με την ίδια επίπλωση και με τον ίδιο εξοπλισμό κουζίνας. Η προσωπική αισθητική και οι ιδέες καμουφλάρονται μπροστά στην ανάγκη μιας περιορισμένης, οικονομικά και χρονικά ανακαίνισης, η οποία στην τελική καλείται απλά να φιλοξενήσει τον τουρίστα / πελάτη για κάποιες ημέρες και να αφήσει κέρδος στον ιδιοκτήτη. Το γούστο, η ίδια η προσωπικότητα του καθενός και της καθεμιάς ομογενοποιούνται σε μια μαζική παραγωγή ανακαινισμένων διαμερισμάτων, που φαίνονται τόσο ίδια όσο είναι στην πραγματικότητα.

37. Γιάννης Κ., εργολάβος οικοδομών, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό. 38. Γιάννης Κ., εργολάβος οικοδομών, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό. 39. Αλεξία Κ., διακοσμήτρια, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό. 40. Ο Κωτσόβολος παρέχει οικονομικές αλλά και premium λύσεις ανακαίνισης και εξοπλισμού του σπιτιού, στο “Ο Κωτσόβολος δίνει τις λύσεις για να φτιάξεις το δικό σου Airbnb”, εφήμ. Καθημερινή, 15.11.2018. Η Alpha Bank συντομεύει τις διαδικασίες σύναψης δανείου μέχρι και 15 χιλιάδες ευρώ για ανακαίνιση σπιτιού, στο: “Λύσεις για την ανακαίνιση του σπιτιού σας από την Alpha Bank”, εφήμ. Καθημερινή, 25.09.2018. 41. Αλεξία Κ., διακοσμήτρια, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό.

Το skywalker, ιστοσελίδα αναζήτησης εργασίας, καυχιέται για την ανειδίκευτη (και φθηνή) εργασία στον τουριστικό κλάδο (αριστερά, φωτογραφία από το site. Δεξιά, αφίσα στο Μοναστηράκι, Μάιος 2019).

42. Αλεξία Κ., διακοσμήτρια, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό. 43. Αλέξανδρος Μπ., εργαζόμενος σε εταιρεία management και διαχείρισης ακινήτων, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό. 44. Ντιλέκ Σπ., ιδιοκτήτρια εταιρείας διαχείρισης ακινήτων, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό. 45. Αλλάζει ο χάρτηςτης Αθήνας λόγω Airbnb, Μανιφάβα Δημ., Ρουσάνογλου Ν., εφημερίδα Καθημερινή, 3 Ιουνίου 2019. 46. Εξάλλου, τον Απρίλη το site αναζήτησης εργασίας Sky Walker φρόντισε σε μια αφισοκόλλησή του να μας θυμίσει: “ότι υπάρχουν πολλές θέσεις εργασίας στον τουρισμό που δεν χρειάζονται εξειδίκευση”, καλώντας μας να στείλουμε τα βιογραφικά μας. Ναι, τις ξέρουμε από τις σεζόν που έχουμε δουλέψει σε αυτές τις θέσεις φθηνής, υπερωριακής, μέχρι εξαντλήσεως, ανειδίκευτης και ανασφάλιστης εργασίας.

Αξιοποιείται οποιοσδήποτε οικιστικός χώρος, από τα ανήλια υπόγεια μέχρι τα αυθαίρετα δώματα που βλέπουν λίγο λόφο, λίγο θάλασσα, λίγο Ακρόπολη. Τα πάντα τίθενται σε προσφορά στο πλαίσιο αυτής της κλίμακας, που συμπεριλαμβάνει ακόμα και τους πιο δυσκοίλιους πελάτες των βραχυχρόνιων μισθώσεων.

που θα υποδεχτεί, θα επικοινωνήσει με τον πελάτη / τουρίστα υπάρχει και το τμήμα της τροφοδοσία, το logistics που λένε, το οποίο έχει να κάνει με την υποστήριξη των διαμερισμάτων. Κλινοσκεπάσματα, παραλειπόμενα, διάφορα μικροπράγματα που μπορεί να παρέχει ο καθένας.43

Αν είναι ένα υπόγειο ανεκμετάλλευτο γιατί να μην αξιοποιηθεί έτσι. Σίγουρα, το ότι είναι υπόγειο είναι μείον αλλά αυτό μπορεί να κοστολογηθεί και διαφορετικά, θα ανακαινιστεί ο χώρος απλά δεν θα έχει την ίδια τιμή με κάποιο άλλο διαμέρισμα που βρίσκεται σε όροφο.42

Υπάρχει και στο Airbnb, δεν κάνεις εσύ check-in αφήνεις τα κλειδιά στο master lock και από εκεί παίρνουν τα κλειδιά. Δεν είναι πιο φθηνό αλλά είναι στην κατηγορία που η Airbnb υποστηρίζει πιο πολύ. Τα καλύτερα σπίτια έχουν αυτό το στυλ. Είναι σαν τα ξενοδοχεία, ό,τι χρειάζονται θα το βρουν μέσα στο σπίτι.44

Οι νέες ανάγκες δημιουργούν νέες υπηρεσίες Πλάι στον κάθε απρόβλεπτο ή χωρίς πολύ χρόνο ιδιοκτήτη / επιχειρηματία του εαυτού του, οι επενδυτικοί όμιλοι και οι εταιρείες διαχείρισης βρίσκονται εκεί για να ρυθμίσουν την αγορά. Ακόμα και εάν δεν αναλάβουν εξ ολοκλήρου, οι ίδιες, την διαχείριση ενός ακινήτου έχουν σπάσει τις παρεχόμενες υπηρεσίες σε τόσα κομμάτια, ώστε να είναι ευέλικτες στις απαιτήσεις των καιρών. Σε εμάς η εταιρεία καλύπτει και τον καθαρισμό, που σημαίνει ότι έχει και καθαριστές. Άλλες εταιρείες έχουν εξωτερικά συνεργεία καθαριστών. Πέρα από το κομμάτι της υποδοχής, που είναι ο άνθρωπος

Οι νέες ανάγκες δημιουργούν και νέες υπηρεσίες. Οι εταιρείες καθαρισμού ψάχνουν συνεργάτες στις κτηματομεσιτικές εταιρείες διαχείρισης ακινήτων. Τα αυτόματα πλυντήρια ρούχων εξυπηρετούν τους εφήμερους τουρίστες, καθώς ο τουρισμός απαιτεί 24ωρες υπηρεσίες. Αυτό τελικά που πλασάρεται ως “άμεση αστική εμπειρία” μετουσιώνεται σε μια νέα σειρά υπηρεσιών προσαρμοσμένη στους τουρίστες και όχι στην υπάρχουσα “αστική εμπειρία” των κατοίκων.45

Εργασιακές σχέσεις Τα εργασιακά προσόντα που ζητούνται είναι τα μίνιμουμ που συναντάς στον τουριστικό κλάδο.46

Πολύ γενικά: δίπλωμα μηχανής, δίπλωμα αμαξιού, πολύ καλή χρήση της αγγλικής γλώσσας για λόγους επικοινωνίας, επιθυμητή η δεύτερη ξένη γλώσσα, καλή χρήση ηλεκτρονικού υπολογιστή, επικοινωνία, άνεση. Πολύ τετριμμένα πράγματα δεν είχε κάτι το εξειδικευμένο. [...] Από περιέργεια έχω κάνει κι εγώ μια αναζήτηση και υπάρχουν γενικότερα διάφορες εταιρείες μεγαλύτερης ή μικρότερης κλίμακας, είτε ιδιώτες που ψάχνουν μια άτυπη συνεργασία: να δίνουν σε κόσμο κάποια μεροκάματα για να ανοίγει τα σπίτια τους. Ως επί το πλείστων ζητούνται αυτά. Απαραίτητα τα αγγλικά που είναι κατανοητό και άνεση στις μεταφορές, εντάξει, έχω γνωρίσει και κόσμο που μετακινούνταν με τα μέσα αλλά πάνω κάτω αυτές είναι οι απαιτήσεις.47

Η ελαστικότητα του ωραρίου είναι μια αναπόφευκτη απαίτηση. Προσπάθησα πάρα πολύ να βάλω φρένο σε αυτά που θέλανε και να λέω συνέχεια όχι. Ενώ εγώ δούλευα στο κομμάτι των ακινήτων μου λέγανε: το βράδυ έρχεται ένας Κινέζος πήγαινε να τον πάρεις από το αεροδρόμιο. Εκεί κάθε φορά, σε τέτοιες απαιτήσεις έπρεπε να τσακώνομαι –όχι δεν δουλεύω τέτοια ώρα, δεν πάω. Δούλευα κανονικά 8ωρο αλλά συνήθως δούλευα 9-10 ώρες.48

Παρόλο που οι βραχυχρόνιες μισθώσεις αποτελούν ένα καινούργιο τουριστικό προϊόν, η βάση οργάνωσής τους συνήθως είναι ο καταμερισμός εργασίας των παλιών κτηματομεσιτικών εταιρειών, προσαρμοσμένος στις νέες περιστάσεις. Στη δικιά μου την περίπτωση είμαι κανονικά ασφαλισμένος, με τον βασικό μισθό μου, με τις άδειές μου και με ό,τι δικαιούμαι από τη σχέση αυτή. Γνωστοί, φίλοι ή γνωστοί γνωστών που έχω ακούσει να δουλεύουν σε άλλες εταιρείες μπορεί να έχουν σχέση μεροκαματιάρη. Άνθρωπος που δεν πληρωνόταν έναν σταθερό μισθό αλλά πληρωνόταν 10 ευρώ την άφιξη. Σε αυτό νομίζω ότι και τα δύο υπάρχουνε. Η κατάσταση ξεφεύγει απ’ αυτό το αθώο του Airbnb. Αυτό που ξεκίνησε από ένα δωματιάκι που παραχωρείς σε κάποιον και βάζεις ένα κρεβατάκι, τώρα έχει γίνει ένας τιτάνας σε επιχειρηματικό επίπεδο και οι εταιρείες πλέον δεν είναι τσαρλατάνοι αλλά είναι σοβαρές εταιρείες. Γίνεται πλέον πιο επίσημο και στο επίπεδο του εργαζόμενου, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι

είναι πιο καλοπληρωμένος, γίνεται πιο επίσημο ως δουλειά.49 Υπήρχε πάρα πολύ πίεση και υπήρχε και κακή συμπεριφορά. Μπορεί να ήταν και οι συγκεκριμένοι, δεν σου λέω ότι έτσι είναι όλοι οι Κινέζοι αλλά αυτοί ήταν περίεργοι άνθρωποι, είχαν πρόβλημα. Σίγουρα κατάλαβα πολλά για την εργασιακή τους κουλτούρα. Ο εργοδότης μου είχε κρεβάτι δίπλα στο γραφείο του, κοιμόταν εκεί και σηκωνόταν και δούλευε. Είχαν μεγάλο θέμα με την εξουσία. Είμαι το αφεντικό σου και θα στο δείξω. Κι αν έχεις διαφορετική άποψη θα στραβώσω. Πολύ πίεση και ενώ σε άλλα κομμάτια μπορούσαν να δίνουν χιλιάρικα έτσι, στα οικονομικά μπορεί να σου έκαναν σκηνή για 10 ευρώ βενζίνη. [...] Τα χρήματα ήταν 700 ευρώ. Ήμουν με ΙΚΑ κανονικά. Ήμασταν και λίγο βιτρίνα γενικά οι Έλληνες του γραφείου.50

Το «μικρό Παρίσι» πνίγεται Όλα όσα έχουμε περιγράψει ως εδώ αποτελούν μια μίξη των δικών μας καθημερινών βιωμάτων και της έρευνας που κάναμε γύρω από το θέμα. Πολλές φορές διαβάζοντας ξανά και ξανά αυτό το κείμενο μπερδεύαμε τις παραγράφους που περιγράφαμε εμείς τις εμπειρίες μας και αυτές που περιέγραφαν οι συνεντευξιαζόμενοι τις δικές τους. Υπήρξε απόλυτη ταύτιση, μια ανατριχιαστική συνέχεια μεταξύ των σχεδίων που εκπονούνται στα κτηματομεσιτικά γραφεία και στις πολυεθνικές εταιρείες real estate που μας μετέφεραν εργαζόμενοι εκεί και της ορατής επιρροής τους, στον κοινωνικό ιστό των γειτονιών μας. Η Ακρόπολη, το Ηρώδειο, οι λόφοι του Φιλοπάππου, ο Άρειος Πάγος ο μεγάλος πεζοδρομημένος περίπατος της Αθήνας, τα μετρό της Ακρόπολης και του Φιξ, τα δύο μουσεία (της Ακρόπολης και της Σύγχρονης Τέχνης), η Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών, η ευθεία για τη θάλασσα και το μισό βήμα από το Σύνταγμα. Όλα συνηγορούν στις τουριστικές επενδύσεις και όσοι εξακολουθούμε να μένουμε στη γειτονιά θα επιτελούμε τον ρόλο μιας ζωντανής ανάμνησης του Κουκακίου προ δεκαετίας. Πριν δύο μήνες ήρθε μια κοπέλα, φοιτήτρια από την Πάντειο, για μια εργασία σχετικά με το Κουκάκι και το Airbnb. Πριν δυο μήνες της είπα: εντάξει έχω δει διαφορές, αλλά όχι σημαντικές. Άλλαξαν άρδην όλα. Μέσα σε δύο μήνες. Ξέρω δέκα

47. Αλέξανδρος Μπ., εργαζόμενος σε εταιρεία management και διαχείρισης ακινήτων, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό. 48. Στράτος Λ., εργαζόμενος σε εταιρεία real estate, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό. 49. Αλέξανδρος Μπ., εργαζόμενος σε εταιρεία management και διαχείρισης ακινήτων, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό. 50. Στράτος Λ., εργαζόμενος σε εταιρεία real estate, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό.

Τα μανάβικα ταξινομούν σε πανέρια και καλαθάκια τα φρούτα των βιτρίνων τους. Τα self service πλυντήρια πληθαίνουν στην Βεΐκου και στην Δημητρακοπούλου (φωτογραφίες από το αρχείο του περιοδικού, Ιανουάριος 2019).

51. Ελένη Πρ., ιδιοκτήτρια ψιλικατζίδικου, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό. 52. Αλεξία Κ., διακοσμήτρια, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό. 53. Το πως θα έχει πρόσβαση στα κλειδιά ενός διαμερίσματος ένας τουρίστας, οποιαδήποτε ώρα της ημέρας είναι ένα θέμα: “Οι τουρίστες που έρχονται και μένουν τα κυρίως θέματα που αντιμετωπίζουν είναι η παραλαβή των κλειδιών και οι αποσκευές τους. Επειδή αυτά λειτουργούν κάπως ξενοδοχειακά, δηλαδή μπορεί να μπεις στο διαμέρισμα μετά από μία συγκεκριμένη ώρα ή πρέπει να φύγεις από το διαμέρισμα μία συγκεκριμένη ώρα, κόσμος που φεύγει πιο νωρίς και θέλει να αφήσει κάπου τις αποσκευές του ή να παραλάβει πιο νωρίς τα κλειδιά” Αλέξανδρος Μπ., εργαζόμενος σε εταιρεία management και διαχείρισης ακινήτων, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό. Ειδικές θήκες / κλειδαριές που ανοίγουν με συνδυασμό αριθμών, ο οποίος στέλνεται στο κινητό τηλέφωνο του πελάτη λύνει αυτό το θέμα. Αυτό το σύστημα προμοτάρεται μάλιστα από την πλατφόρμα της Airbnb, δίνοντας και την ανάλογη βαθμολογία σε διαμερίσματα με τέτοιες παροχές. 54. Εταιρεία παροχής σκαλωσιών για εργασίες ανακαινίσεων.

οικογένειες. Συνταξιούχοι άνθρωποι, καλοί ενοικιαστές, που ψάχνουν σπίτι γιατί τους διώχνουν. Έχω ακούσει και ψάχνουν σπίτια και πιο νέοι που από 400 τους πήγαν το ενοίκιο στα 600 ευρώ. Το συζήταγα και με μια φίλη η οποία νοικιάζει κατά περιόδους το σπίτι της, γιατί δεν μένει εδώ. Αυτό είναι τριαμισάρι, της ζητήσανε να το νοικιάσει και 700 ευρώ. Της το ζήτησαν για νοίκιασμα. Εταιρεία.51

Παρόλο που μιλάμε για μια από τις γειτονιές της παλιάς Αθήνας και επομένως οι πολυκατοικίες κατασκευαστικά έχουν πολλά προβλήματα, όλα μπορούν να αξιοποιηθούν μέσα σε ένα περιβάλλον που είναι ευνοϊκό περισσότερο από ποτέ. Τα αρχιτεκτονικά γραφεία είναι εδώ για να προσφέρουν οικονομικές προτάσεις ανακαίνισης (ή πρόχειρων μπαλωμάτων) και οι επενδυτικοί όμιλοι εγγυώνται τη γρήγορη απόσβεση του κεφαλαίου του ιδιοκτήτη που θα επενδύσει, ακόμα και στις τρύπες που αποκαλούν σπίτια. Εγώ όποιον χώρο και να δω ξέρω ότι μπορεί να γίνει πάρα πολύ ωραίος, δηλαδή και ένα υπόγειο να μου δείξεις με κατάλληλο φωτισμό και κατάλληλα υλικά μπορεί να γίνει ένας πολύ ωραίος χώρος, δεν νομίζω ότι υπάρχει χώρος που μπορεί να μείνει ανεκμετάλλευτος.52

Το Κουκάκι προφέρεται καθημερινά σε δεκάδες γλώσσες και με δεκάδες διαφορετικούς τονισμούς ανά τον κόσμο. Φιγουράρει στα business plan επίδοξων επενδυτών της εγχώριας και της διεθνούς αγοράς. Γείτονες και γειτόνισσες που μόνο κατ’ όνομα ξέραμε ότι έχουν το τάδε ή το δείνα διαμέρισμα δίπλα μας εμφανίζονται για πρώτη φορά μετά από πολλά χρόνια στην παλιά τους γειτονιά,

εκεί όπου μεγάλωσαν, για να επιβλέψουν τις εργασίες ανακαίνισης του διαμερίσματός τους. Σπεύδουν φυσικά να δηλώσουν πόσο αγανακτισμένοι ήταν ως ιδιοκτήτες εξαιτίας των “κακών ενοικιαστών” και πόσο καλύτερα θα πάνε τα πράγματα τώρα με τους τουρίστες. Οι είσοδοι των πολυκατοικιών στολίστηκαν με καινούργια γκατζετάκια, πλάι στα θυροτηλέφωνα και τα γραμματοκιβώτιά τους.53 Ο Καραβάς54 έχει γίνει ένας αναγκαστικός φίλος μας που τον συναντάμε σε κάθε στενό της γειτονιάς, να μας σκονίζει και να θορυβεί. Ο κρεοπώλης και ο υδραυλικός μόστραραν ένα αυτόματο μηχάνημα ανάληψης χρημάτων στην πρόσοψή των καταστημάτων τους, συμπληρώνοντας με ένα διόλου ευκαταφρόνητο μηνιάτικο το εισόδημά τους. Ο Διαμαντής απ’ την Άρτα έγινε Athens Bakery. Από μανάβικο σε μανάβικο συναγωνίζονται οι κοινωνικοί σχολιαστές της γειτονιάς, για την πρωτιά στη διασπορά των πληροφοριών: ποιος Κινέζος αγόρασε ποιο κτίριο. Αλλά και Κινέζος να μην είναι, θα τον κάνουν. Οι δρόμοι έχουν γίνει ένα απέραντο πάρκινγκ των τουριστικών εταιρειών. Οι καθημερινές συνήθειες δεν έχουν αλλάξει αλλά είναι πιο επιβαρυντικές. Με τα τουριστικά λεωφορεία που έρχονται και αφήνουν ανοιχτές τις μηχανές για το air condition. Υπάρχει τρομερή κυκλοφοριακή συμφόρηση. Μπορεί να κάνεις και ένα τέταρτο να φύγεις από την Καβαλότι και να βγεις στη Συγγρού. [...] Τα ταξί, τα βανάκια που φέρνουν τους τουρίστες, τα πούλμαν, δημιουργούν ένα τρομακτικό κυκλοφοριακό χάος εδώ στην περιοχή. Και ταυτόχρονα ένα άλλο μεγάλο πρόβλημα, που έχει προκύψει τα τελευταία 4-5 χρόνια με την αύξηση του τουρισμού είναι οι χώροι στάθμευσης αυτοκινήτων. Γιατί αν

πάμε τώρα και κάνουμε μια βόλτα τριγύρω θα δεις ότι υπάρχουν τουλάχιστον 100150 αυτοκίνητα από εταιρείες ενοικίασης αυτοκινήτων. Έρχονται εδώ, παρατάνε τα αυτοκίνητά τους να ξεχειμωνιάσουνε, δεν τηρούνε τον προβλεπόμενο από τον νόμο κανονισμό: ότι πρέπει να έχεις τουλάχιστον, για το 50 % (ήταν 80 %) του στόλου σου θέσεις πάρκινγκ. Και καταλαμβάνουν το πάρκινγκ των κατοίκων της περιοχής.55

ζητήματα ασφάλειας ή ποιότητας ζωής αποτελούν μια στιγμιαία έκφραση της αναδιάρθρωσης, του κοινωνικού ιστού της γειτονιάς. Η αίσθηση εγκλωβισμού, καθώς δεν μπορείς να φύγεις από εκεί όπου μένεις, οδηγεί στην εκδήλωση της αντιπαράθεσης με κάθετους όρους, που κάποιες φορές συμπεριλαμβάνει ατομικιστικές επιδιώξεις και έχει συντηρητικές αφετηρίες.

Η βιομηχανία της εστίασης εκπληρώνοντας τον χρησμό της εύκολης λύσης των καιρών καταλαμβάνει και τους δύο πεζόδρομους του Κουκακίου. Φυτρώνει σε κάθε απίθανη γωνία, προσφέροντας γρήγορο και φθηνό “to go” καφέ και μοιράζει τις πιάτσες, παρέχοντας προϊόντα που απευθύνονται σε διαφορετικούς πελάτες. Στη Γ. Ολυμπίου βρίσκεις τα εναλλακτικά μαγαζιά και τα σουβλατζίδικα, ενώ στη Ζίννη, τη Φαλήρου και την Ανδρούτσου τα wines bars και τα εστιατόρια, με δεξαμενή τους πιο καλλιτεχνικούς κύκλους –είναι και η γειτνίαση με το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης. Και όσο ανεβαίνεις προς τη Μακρυγιάννη βρίσκεις τα μαγαζιά στον πεζόδρομο της Δράκου που απευθύνονται σε αμιγώς τουριστικό κοινό. Στο ενδιάμεσο μικρά μαγαζιά με σουβενίρ, κοσμήματα και χειροποίητες κατασκευές που ξεφεύγουν κατά πολύ από την κιτς αισθητική της δεκαετίας του ‘90 συγκροτούν μια αγορά, η οποία παραγκωνίζει την παλιά παραδοσιακή αγορά ενδυμάτων, φθηνού οικιακού εξοπλισμού ή του “όλα 1 ευρώ”.

Ζω στο σπίτι μου 15-20 χρόνια, έχω την οικογένειά μου, τον φούρνο μου και ξαφνικά μπαινοβγαίνει κόσμος. Τη μία μέρα θα είναι καλοί, θα είναι ήσυχοι, την άλλη θα είναι ρέμπελοι και φωνακλάδες. Και έχει αντιδράσει πολύς κόσμος λόγω αυτού. Σε αυτή την αντίφαση έχουν τύχει πολλές περιπτώσεις ανθρώπων που ναι μεν τους ξενίζει όλο αυτό αλλά με το που αντιληφθούν ότι έχουν τη δυνατότητα να βγάλουν κάποια παραπάνω χρήματα, αν αξιοποιήσουν κάτι που μέχρι πρόσφατα τους φαινόταν μη αξιοποιήσιμο ή όχι τόσο αξιοποιήσιμο, κατευθείαν σωπαίνουν και κοιτάνε να πάρουν ένα κομματάκι από την πίτα. Άνθρωποι που τους μιλάς και προσεγγίζουν για ένα πρόβλημα. Α, οι άνθρωποι που φέρνετε κάνουν συνέχεια φασαρία, δεν μπορούμε να κοιμηθούμε, θα κινηθούμε δικαστικά, θα σας κάνουμε εξώδικα. Και με το που μαθαίνουν πώς κινείται το πράγμα, με τι συνιστώσες, τι απολαβές μπορεί να έχει ένας ιδιώτης απ΄αυτά γλυκαίνουν το βλέμμα τους, γλυκαίνουν τη φωνή τους και θυμούνται, α, έχουμε και εμείς ένα διαμέρισμα, εάν ενδιαφέρεστε να το αναλάβετε. Μου έχει τύχει πολλές φορές. Άνθρωποι που διαμαρτύρονται γιατί από κάτω τους έχουν ένα διαμέρισμα Airbnb, αλλά ξέρεις ότι ο άνθρωπος αυτός σου έχει παραχωρήσει ένα διαμέρισμα, για να το κάνεις Airbnb σε μια άλλη περιοχή.56

Πολυκατοικίες στο πόδι Οι επακόλουθες συγκρούσεις στο εσωτερικό των πολυκατοικιών γύρω από

Ο κρεοπώλης έχει ένα έξτρα εισόδημα από το μηχάνημα αυτόματης ανάληψης χρημάτων και ο “Διαμαντής” έγινε Thissio Bakery με τα σαντουιτσάκια να εξαφανίζονται από τις 6 το χάραμα (φωτογραφίες από το αρχείο του περιοδικού,Ιανουάριος 2019, Ιούνιος 2018).

55. Γεράσιμος Εξ., κάτοικος Μακρυγιάννη, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό. 56. Αλέξανδρος Μπ., εργαζόμενος σε εταιρεία management και διαχείρισης ακινήτων, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό.

Αναπόφευκτες προσθήκες πλάι στα θυροτηλέφωνα στις εισόδους των πολυκατοικιών (φωτογραφία από το αρχείο του περιοδικού, Απρίλιος 2019).

Η πολυκατοικία, ως προθάλαμος της ιδιωτικότητας του κάθε διαμερίσματος γίνεται αντιληπτή σαν προέκτασή του, χρήζει μιας αόρατης προστασίας και ανασύρει θέματα ασφαλείας και σεβασμού των ωραρίων κοινής ησυχίας. Μάλιστα, μέσα στον χειμώνα, με αφορμή τη δικαστική αντιδικία ιδιοκτητών μίας πολυκατοικίας στην περιοχή του Πεδίου του Άρεως κυκλοφόρησε και στη γειτονιά μας ένα αφισάκι, το οποίο καλούσε σε συγκέντρωση διαμαρτυρίας στα δικαστήρια της Ευελπίδων. Σε αυτό ορίζεται ως βασικό πρόβλημα η απαξίωση των πολυκατοικιών και η επακόλουθη αφόρητη ζωή, ενώ το επίδικο της σταδιακής εκδίωξής μας από το κέντρο της πόλης τίθεται ως δευτερεύον ζήτημα και με έναν εντελώς αόριστο τρόπο. Η αδυναμία αντίληψης των χωροταξικών αναδιαρθρώσεων και της κίνησης του κτηματομεσιτικού κεφαλαίου οδηγεί σε ατομικά μονοπάτια διάσωσης ενός παρελθόντος που έχει περάσει ανεπιστρεπτί.

ανεξαρτήτως φυλής, κοινωνικής τάξης ή ηλικίας διώχνονται από τα σπίτια τους, ώστε αυτά τα προστεθούν στην αγορά των βραχυχρόνιων μισθώσεων. Σύμφωνα με το δίκτυο ενοικίασης σπιτιών Spitogatos, σήμερα στο Κουκάκι διατίθενται προς ενοικίαση μόλις 66 διαμερίσματα, τη στιγμή που στις πλατφόρμες βραχυχρόνιων μισθώσεων συναντάμε 841 καταχωρήσεις. Εάν συνυπολογίσουμε τις επισκευές που χρειάζονται κάποια απ’ αυτά τα 66 διαμερίσματα (ίσως αυτός να είναι και ένας από τους λόγους που μπορεί να διατίθενται ακόμα προς ενοικίαση) αλλά και την τιμή στην οποία διατίθενται (δεδομένου ότι μέσα σε ένα τουριστικοποιημένο περιβάλλον οι τιμές παρασύρονται απ’ τους καινούργιους όρους που αυτό διαμορφώνει) μπορούμε να καταλάβουμε τους αυστηρούς περιορισμούς που ισχύουν, προκειμένου να μείνει κάποιος σήμερα στο Κουκάκι. Ο Δημήτρης Μπινιάρης, ο πρόεδρος της Ομοσπονδίας Μεσιτών Αστικών Συμβάσεων Ελλάδος, σε ραδιοφωνική συνέντευξη που παραχώρησε είναι λακωνικός:

Η κατοικία και το πρόβλημά της Η έρευνα που παραθέτουμε, οι εμπειρίες και τα βιώματα που μοιραστήκαμε και μοιραζόμαστε συγκλίνουν σε ένα πρόβλημα, το οποίο προς στιγμή δεν γίνεται αντιληπτό ως τέτοιο, παρά μόνο στις ακραίες εκδοχές του. Αυτές εκδηλώνονται, κυρίως, με το πρόβλημα της έλλειψης σπιτιών στις γειτονίες του ευρύτερου κέντρου της Αθήνας. Ενοικιαστές

Οι περισσότεροι από τους παλιούς ιδιοκτήτες θα αναγκαστούν την επόμενη δεκαετία, και αυτό μας το δείχνουν τα στατιστικά σε άλλες πόλεις της Ευρώπης, να αφήσουν τα σπίτια τους. Σας λέω την αλήθεια, δεν μπορώ να κρύβομαι. Θα αναγκαστούν! Γιατί προκειμένου να έχουν όλες αυτές τις φασαρίες και από τη στιγμή που θα πάρουν ένα υψηλό μίσθωμα, με το οποίο θα μπορούν να μένουν σε ένα πολύ καλύτερο

σπίτι σε ένα άλλο προάστιο, η πλειοψηφία, δηλαδή το 50-60 % τι θα κάνει την επόμενη δεκαετία; Θα αφήσει αυτά τα σπίτια, θα τα δώσει σε εταιρίες που ασχολούνται με τις βραχυχρόνιες μισθώσεις. Δεν θα μπορεί ο μέσος Έλληνας, ακόμα και ο καλοπληρωμένος, που αμείβεται με δύο και τρεις χιλιάδες ευρώ να πληρώνει μίσθωμα στο Κολωνάκι. Δεν θα μπορεί μετά από 23 χρόνια [...] Μαζί με τα μισθώματα [το Airbnb] έχει αυξήσει και τις αξίες των ακινήτων. Η κυρία που διαμαρτυρήθηκε νωρίτερα θα πρέπει να ξέρει ότι το ακίνητό της αξίζει τρεις φορές περισσότερο απ’ ότι άξιζε το 2015.57

Παράλληλα το περίφημο πρόγραμμα προσέλκυσης ξένων επενδυτών, μέσω της απόκτησης Golden Visa, εντείνει αυτό το πρόβλημα. Οι εταιρείες που αναλαμβάνουν τη διαχείριση του ακινήτου για λογαριασμό του ξένου επενδυτή / ιδιοκτήτη, εφόσον έχουν εισπράξει τα λεφτά της αγοραπωλησίας συνήθως το κρατούν κλειστό για να εξοικονομήσουν τα λειτουργικά έξοδα που συνεπάγεται η οποιαδήποτε διαδικασία ενοικίασής του. Έτσι, πλάι σε χιλιάδες κλειστά διαμερίσματα που έχουν κατασχεθεί από τις τράπεζες ή βρίσκονται στη δίνη κληρονομικών αντιδικιών, προστίθενται και τα απόνερα του real estate και της τουριστικοποίησης του κέντρου της Αθήνας. Η γειτονιά αδειάζει από τους ανθρώπους της και γίνεται ένα απέραντο ξενοδοχείο. Αν έλεγα εγώ πριν 10 χρόνια, ως πρόεδρος των ξενοδόχων Αττικής ότι θέλω να κάνω στο Κουκάκι 100 ξενοδοχεία δεν θα υπήρχε ένας άνθρωπος να συμφωνήσει μαζί μου. Πλην όμως το αποτέλεσμα που βλέπουμε σήμερα είναι το ίδιο, γιατί δεν υπάρχουν μόνιμοι κάτοικοι.58

Οι μεσίτες παίρνουν με τη σειρά σπίτια που έχουν επενδυτικό ενδιαφέρον, χτυπάνε στα τυφλά τα κουδούνια και προσφέρουν χρήματα που μπορεί να σε “τυφλώσουν”. Κάποιοι εύπιστοι θα δελεαστούν, ίσως κάποιοι αργότερα το μετανιώσουν.

Αυτοσχέδιες και εφευρηματικές αγγελίες αναζήτησης κατοικίας στις γειτονιές μας.

Κάποιοι φίλοι του γιού μου είχαν ένα εξαιρετικό παλιό σπίτι στην Ερεχθείου, πολύ ωραίο σπίτι. Σηκωθήκανε και φύγανε. Το δώσανε σε μια εταιρεία, το έχει κάνει μικρά δωμάτια πολυτελείας και αυτοί πήγανε στο Φάληρο. Μετά από λίγο καιρό τρέχανε να βρούνε να νοικιάσουνε γιατί δεν μπορούσανε να ζήσουνε στο Φάληρο, είχαν μεγαλώσει εδώ. Μάθαμε ότι τους δίνει πέντε χιλιάρικα τον μήνα η εταιρεία. 59

Οι ιδιοκτήτες ξεθαρρεύουν και ανεβάζουν τα νοίκια εκμεταλλευόμενοι το περιβάλλον της αγοράς, μπλοφάροντας πολλές φορές. Ακούει ο ένας κι ο άλλος που είναι ιδιοκτήτες ότι υπάρχει ζήτηση χωρίς να του έχει χτυπήσει κανείς της πόρτα. Πας να νοικιάσεις αυτό που κάποτε το πλήρωνες 300 ευρώ και σου ζητάει 500, χωρίς να έχει ζήτηση. Δεν είναι καν απ’ έξω 100 άτομα που του ζητάνε να τους το νοικιάσει. Και λέει: Α, Airbnb φίλε...60

Σε άλλες περιπτώσεις οι ενοικιαστές εκδιώχνονται είτε με έμμεσο (θα κάνεις βραχυχρόνια μίσθωση το διαμέρισμά σου και θα μου δίνεις κάποιες εκατοντάδες ευρώ συν τον μήνα) είτε με άμεσο τρόπο (σε διώχνω για να το βάλω εγώ στην βραχυχρόνια μίσθωση). Το σπίτι ήταν 82 τ.μ., μέναμε δύο άτομα και δίναμε 300 ευρώ. Φέτος κάποια στιγμή

57. Μπινιάρης Δημήτρης, Πρόεδρος της Ομοσπονδίας Μεσιτών Αστικών Συμβάσεων Ελλάδος, συνέντευξη στον ρ/σ Real FM, 5/11/2018. 58. Αλέξανδρος Βασιλικός, πρόεδρος Ξενοδοχειακού Επιμελητηρίου Ελλάδος, συνέντευξη του στο Vice, στο πλαίσιο μικρού βίντεο με τίτλο: Αθήνα: η πρωτεύουσα του Αirbnb, Ιούνιος 2019. 59. Κατερίνα Μ., κάτοικος Μακρυγιάννη, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό. 60. Γιάννης Κ., εργολάβος οικοδομών, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό.

επικοινωνήσαμε για κάτι άσχετο [με τον ιδιοκτήτη] και μας είπε ότι χρειάζεται το σπίτι για τα παιδιά του που σπουδάζουν στην Αθήνα μένουνε μακριά από το κέντρο και δεν θέλουν να ταλαιπωρούνται με τα λεωφορεία. Μετακομίζουμε εμείς φεύγουμε με καλούς όρους, δεν έπαιξε τσαμπουκάς ή στράβωμα και μαθαίνουμε τις προάλλες από μία γειτόνισσα ότι το δίνει για Airbnb το διαμέρισμα.61

Κάθε στενό, κάθε σκαλάκι, κάθε καβάντζα είναι χαρτογραφημένη στο trip advisor ή στους εναλλακτικούς οδηγούς της πόλης. Τα παγκάκια φυτοζωούν δίπλα στα τραπεζοκαθίσματα, τα μανάβικα μοιάζουν με εκθετήρια γεωμετρικά τακτοποιημένων μήλων και ανανάδων, οι πάγκοι της λαϊκής αγοράς γίνονται stories στο Instagram και οι πίσω αυλές των σπιτιών είναι πιο ήσυχες από ποτέ. Είχε φοβερή αυλή [εννοεί το σπίτι του στη Γ. Κολοκοτρώνη], θα μπορούσαμε να αράζουμε εκεί, να τα λέγαμε... Θεωρητικά το κάτω σπίτι είχε την αυλή και εμείς την ταράτσα. Αλλά τον πρώτο χρόνο συχνά αράζαμε κάτω και τα λέγαμε, υπήρχε μια άλλου είδους κοινωνικοποίηση που δεν μπορεί να υπάρξει με τους τουρίστες. Επειδή έρχονται για λίγες μέρες να περάσουν καλά και έχουν το δικό τους πρόγραμμα οι άνθρωποι.62

Διαμοιρασμός, εναλλακτική οικονομία και αυτοαξιοποίηση

61. Ελένη Ντ., κάτοικος Κουκακίου, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό. 62. Χρήστος Μ., κάτοικος Κουκακίου, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό. 63. Στην Αθήνα το ποσοστό multilistings διαχείρισης (δηλαδη η διαχείριση 2 ή περισσότερων διαμερισμάτων) ανέρχεται σε 48.7 %, ενώ σε άλλες ευρωπαϊκές πόλεις από 55 ως και 68 %. Υπάρχουν και περιπτώσεις με χαμηλά ποσοστά όπως το Παρίσι και το Βερολίνο.

Μπορούμε να γίνουμε όλοι επιχειρηματίες; Είναι αυτός ένας νέος κύκλος ανάπτυξης; Τελείωσε η κρίση; Το μοντέλο διαμοιρασμού διαμοιράζει τα κέρδη; Είναι το Airbnb μια φούσκα που έχει φτάσει στα όρια της και θα σκάσει; Αυτή η “ευκαιρία ανάπτυξης”, που έχει συνεπάρει την αγορά ακινήτων και τους ιδιοκτήτες στηρίζεται στην άνιση γεωγραφική κατανομή του εισοδήματος ανάμεσα στις διαφορετικές περιοχές του κόσμου. Τι κι αν αποτελεί διεθνές φαινόμενο; Ο τρόπος που αναπτύσσεται και οι επιπτώσεις του παραμένουν σε μεγάλο βαθμό τοπικές. Στην Ελλάδα της κρίσης αλλά και της μικροϊδιοκτησίας, αυτή η μορφή “ανάπλασης” παίζει έναν πολλαπλό ρόλο, όπως όλες οι αλλαγές που σχετίζονται με την ιδιοκτησία, και πρέπει να ιδωθεί υπό αυτό το πρίσμα για να κατανοήσουμε τις συνολικές της επιπτώσεις. Η σταθεροποίηση αυτής της κατάστασης

θα επιφέρει τη συγκεντροποίηση της διαχείρισης των βραχυχρόνιων μισθώσεων ή ακόμα και της ιδιοκτησίας, δημιουργώντας μια νέα πραγματικότητα στις γειτονιές μας.63 Οι υψηλές ευκαιρίες σχεδόν σίγουρου κέρδους έχουν κινητοποιήσει την αγορά ακινήτων, όπου σπίτια αγοράζονται ή νοικιάζονται για να γίνουν Airbnb. Ήδη ένα μεγάλο ποσοστό των ακινήτων που υπάρχουν στην πλατφόρμα της Airbnb ανήκουν σε εταιρίες ή διαχειρίζονται από αυτές. Τέτοιες εταιρίες είτε συστάθηκαν για αυτόν το σκοπό είτε ξεκίνησαν από κάποιον φίλο που έκανε το σπίτι του Airbnb και μετά αυτά των φίλων του ή ασχολούνταν χρόνια με την κτηματομεσιτική αγορά και επεκτάθηκαν στη διαχείριση βραχυχρόνιων μισθώσεων. Αυτή η μετατόπιση από μια υπηρεσία χρηστών σε μια υπηρεσία επιχειρήσεων δεν αφορά μόνο την Ελλάδα. Διεθνώς από τη στιγμή που το Airbnb “κατακτά” ένα μερίδιο από την τουριστική πίτα και σταθεροποιείται το περιβάλλον (νομικό και φορολογικό) όπου αναπτύσσεται, δημιουργεί προς όφελος του κτηματομεσιτικού κεφαλαίου τις κατάλληλες συνθήκες για να εκτοπίσει τους μικρούς παίκτες και ιδίως αυτούς που το κάνουν από ανάγκη (που δεν ανήκουν δηλαδή στη δυναμική κατηγορία των young entrepreneurs). Πρόκειται ουσιαστικά για τη δεύτερη φάση ανάπτυξης της τουριστικής βιομηχανίας αυτού του τύπου, που αφού καταφέρει να αποσπάσει την ευρύτερη συναίνεση μέσω του “διαμοιρασμού” των κερδών σε μια ευρύτερη βάση μικροιδιοκτητών κινείται πιο συγκεντρωτικά σε οικονομικό επίπεδο. Και σε αυτήν τη φάση παρόλη την οικονομική συγκέντρωση, ο πυλώνας της ανάπτυξής είναι ο εξατομικευμένος “host” που θα προσφέρει τη “μοναδική” εμπειρία στον τουρίστα, αυτήν τη φορά όμως σε ρόλο υπαλλήλου. Από γειτονιές “διαμοιρασμού” των προβλημάτων, των ευθυνών, των επιθυμιών σε γειτονιές “περιβάλλοντα” όπου οι διαχειριστές της τουριστικής βιομηχανίας επιδιώκουν να αξιοποιήσουν οτιδήποτε ζωντανό μπορεί να πλασαριστεί ως τουριστικό θέαμα: από τη χαρά και τη μιζέρια μας, μέχρι την οργή μας. Η τουριστική βιομηχανία ανοίγει επίσης ένα κεφάλαιο, χωρικά διασπαρμένο αλλά με ξεκάθαρο συμφέρον απέναντι σε έναν κατακερματισμένο ιστό ιδιοκτητών, ενοικιαστών, ηλικιωμένων, φοιτητών, γονιών και ανέργων. Όσο για την ανάπτυξη που επιφέρει η τουριστική βιομηχανία, αυτή κινείται

προς το παρόν γύρω από τον παραδοσιακό κύκλο της κτηματαγοράς και του κατασκευαστικού κλάδου, όπου βέβαια οι συνθήκες παραμένουν ακόμα σφιχτές. Αλλά ποιες είναι οι νέες δουλειές και ποιοι οι νέοι μισθοί που προκύπτουν από αυτή την ανάπτυξη για όσους δεν είναι ιδιοκτήτες και πρόκειται να δουλέψουν σε αυτόν τον κλάδο; Αν τελικά ο μισθός παραμένει στα επίπεδα της κρίσης και το έμμεσο κόστος διαβίωσης (τουλάχιστον στο κέντρο) εκτινάσσεται, για ποιο τέλος της κρίσης μιλάμε; Τελικά αυτό που μένει είναι η συναίνεση. Συναίνεση σε διάφορα επίπεδα: στον τρόπο που αναπτύσσεται η πόλη και στην “ανάγκη” να καταστεί ανταγωνιστική. Συναίνεση για τη “βελτίωση της εικόνας” της πόλης και για την τουριστικοποίηση των γειτονιών μας. Συναίνεση στον εκτοπισμό μας από τις γειτονιές μας. Συναίνεση στο ότι αυτή η πόλη δεν ανήκει πια στους κατοίκους της, με όλες τις αντιθέσεις τους, αλλά στην εικόνα τους, σε αυτό που μπορεί να instagram-ιθεί και να ρευστοποιηθεί. Η “κρίση” τελείωσε και πρέπει να αποδεχτούμε την υποτίμηση των ζωών μας ως νέα πραγματικότητα. Αποδεχόμενοι / ες ότι “η λύση απέναντι στην κρίση είναι η αυτοαξιοποίηση των δυνατοτήτων μας και η καινοτομία”64 και ότι άμα είμαστε άνεργοι ή επισφαλείς είναι γιατί δεν έχουμε καταφέρει να αναδείξουμε τα προσωπικά μας προτερήματα. Αποδεχόμενοι / ες των ανταγωνισμό των πόλεων για την “προσέλκυση κεφαλαίου” ως ανταγωνισμό ανάμεσά μας, αφού από εργαζόμενοι / ες με δύναμη και γνώση μετατρεπόμαστε σε επιχειρηματίες που προσελκύουν το αγοραστικό και επενδυτικό ενδιαφέρον. Αξίζει άραγε αρκετά η ζωή μας για να επενδύσει κάποιος σε αυτήν;

Ιδιοκτήτες σε παροξυσμό Σε αυτά τα ερωτήματα που θέσαμε λίγο παραπάνω κάποιοι απαντούν καταφατικά. Έχουν οργανωθεί σε κοινότητες (Σύλλογος Οικονομίας Διαμοιρασμού, γκρούπ στο facebook) και έχουν διαλέξει τον ρόλο τους. Άλλες φορές δημιουργούν και άλλες φορές απλά προσαρμόζονται στην νέα πραγματικότητα, χωρίς να τους νοιάζει αν θα “ψοφήσει η κατσίκα του γείτονα”. Βάζουν μπροστά σαν βασικό επιχείρημα την υπερφορολόγηση, τον ΕΝΦΙΑ, αποδέχονται το αφήγημα του ανταγωνισμού, απομακρύνονται από οποιαδήποτε έννοια κοινότητας και μιλούν πια τη γλώσσα που θεωρητικά απεχθάνονται –τη γλώσσα των αφεντικών. Η πραγματικότητα το 2019 απαιτεί ενδοσκόπηση και αυτοκριτική του κινήματος για τα μέτωπα αγώνα που αποπειράθηκε να στήσει στις γειτονιές πριν 5-6 χρόνια. Τότε που προσπάθησε να δώσει απαντήσεις και να οργανώσει άμυνες, ακριβώς επάνω σε αυτά τα ζητήματα που τώρα η πλειοψηφία των ιδιοκτητών χρησιμοποιεί ως επιχείρημα για να ορίσει σε ποιες γειτονιές θα ζούμε και με ποιους όρους.65 Παρακολουθώντας τις συσπειρώσεις της απέναντι μεριάς, των ιδιοκτητών διαμερισμάτων βραχυχρόνιας μίσθωσης, αυτό που μας κάνει εντύπωση είναι η συνεχής παραγωγή ιδεολογίας με αυτούς ακριβώς τους όρους που οι ίδιοι απορρίπτουν, τους μαρξιστικούς. Η οχύρωσή τους πίσω από ιδεολογικά σχήματα, τα οποία προβάλλονται ως αντίλογος απέναντι σε μεμονωμένες αντιρρήσεις και συλλογικές κινήσεις αντίθεσης που βρίσκονται ακόμα στα σπάργανα, υποδηλώνει περισσότερο μια προσπάθεια να οριοθετήσουν το συνάφι τους, παρά για να εμπλακούν σε μια

Ο περιφερειακός του Φιλοπάππου ένα τυχαίο πρωινό του Ιούνη (φωτογραφία από το αρχείο του περιοδικού)

64. Δήλωση κυβερνητικών πηγών σε κάποιο περιφερειακό αναπτυξιακό συνέδριο. 65. Αυτός ο ιδιοκτήτης των 7 διαμερισμάτων που τα μισθώνει μέσω της Airbnb πιστεύουμε ότι περιγράφει την ατομοκεντρική κατεύθυνση που πήραν κάποιοι αγώνες του τότε. “Είναι γεγονός ότι τα ενοίκια έχουν αυξηθεί. Ωστόσο είναι πάρα πολλά τα κλειστά διαμερίσματα. Εμείς που δουλεύουμε το Αirbnb έχουμε πάρει τέτοια διαμερίσματα, σαπάκια και τα κάνουμε καινούργια. Στην ουσία ανανεώνουμε την πόλη. Σε όλη την Αττική υπάρχουν περίπου 11 με 12 χιλιάδες διαμερίσματα, καταλύματα τύπου Αirbnb, booking κτλ. Τα τελευταία 3 χρόνια έχουν χαθεί απ’ την αγορά ενοικίασης περίπου 50.000 διαμερίσματα, λόγω της κρίσης και των αποποιήσεων κληρονομιών. Ποιο είναι το πρόβλημα; Τα 12.000 καταλύματα που αναβαθμίζουν τις γειτονιές και φέρνουν κόσμο και συνάλλαγμα; Ή τα 50.000 που κλείνουν, για πολλά χρόνια, ίσως δεκαετίες, δεν θα ξαναμπούν στην αγορά;” Απόσπασμα από συνέντευξη στο περιοδικό Vice, στο πλαίσιο μικρού βίντεο με τίτλο “Αθήνα: η πρωτεύουσα του Airbnb”, Ιούνιος 2019.

κόντρα που δεν έχει εκδηλωθεί ακόμα με δημόσιους όρους. Αυτό το κομμάτι των ιδιοκτητών επιθυμεί να επαναπροσδιορίσει το κέντρο της πόλης αποκλειστικά με όρους κερδοφορίας, υπερασπιζόμενο τη μοναδικότητα και την ιερότητα της ιδιοκτησίας του και χαρακτηρίζοντας με ακροδεξιά λεκτικά σχήματα τα ψήγματα αντιδράσεων που εμφανίζονται είτε στα social media είτε στους τοίχους των γειτονιών μας. Πρόκειται, λοιπόν, για τύπους και τύπισσες οι οποίοι μέσα από διαδρομές τις οποίες αναλύουμε σε άλλο σημείο της έρευνάς μας εδώ και πολλά χρόνια δεν μένουν στο Κουκάκι αλλά σε κάποιο άλλο (λιγότερο ή περισσότερο) προάστιο της Αθήνας. Αυτοί με περίσσιο θράσος θέλουν να καθορίσουν ποιες περιοχές του κέντρου θα είναι τουριστικές (εντελώς, μα εντελώς τυχαία, σε αυτή την περιοχή βρίσκεται και το ακίνητο ή τα ακίνητά τους) και επομένως δε θα μπορούν να μένουν εκεί, εκ των πραγμάτων, οι μέχρι τώρα κάτοικοί τους ή κάποιοι νέοι. Βέβαια αυτές τις τάσεις χωροταξικού επανακαθορισμού της πόλης τις αποκτήσανε τα τελευταία δύο χρόνια, γιατί όλα τα προηγούμενα μια χαρά βολεύονταν με τους φοιτητές και τις φοιτήτριες που τους τσιμπήσανε και λίγο το νοίκι, όταν η γειτονιά έγινε υπερτοπική εναλλακτική πιάτσα διασκέδασης. Μιλάνε σε τρίτο πρόσωπο για τη γειτονιά (σημάδι της κοινωνικής αποκοπής τους απ’ αυτήν) και την υποτιθέμενη αναβάθμισή της μέσω των βραχυχρόνιων μισθώσεων, αφού δεν μένουν εκεί και δεν συγχρωτίζονται με την καθημερινότητά της. Μιλάνε, ωστόσο, σε πρώτο πρόσωπο όταν θέλουν να αφηγηθούν τα δικά τους προβλήματα ως ιδιοκτήτες. Η γλώσσα της ατομικότητας και του “εγώ” υπερισχύει του κοινού, του “εμείς”, της γειτονιάς. Πρόκειται για ανθρώπους, οι οποίοι μέσα σε λίγους μήνες έφθασαν να αντιλαμβάνονται τους εαυτούς τους σαν επιχειρηματίες, άρχισαν να διαβάζουν τα ροζ φύλα της Καθημερινής και ενσωμάτωσαν την έπαρση της αγοράς όχι απέναντι σε απρόσωπες μετοχές και επενδυτικά προϊόντα αλλά απέναντι σε ανθρώπους με ανάγκες. Είναι οι άνθρωποι που κοιτούν το μέλλον επιχειρηματολογώντας από το παρελθόν. Για το πώς αναπτύχθηκαν τα νησιά από τον τουρισμό τις δεκαετίες του ’80 & του ’90, κάπως έτσι και η Αθήνα σήμερα... Μόνο που αν πάνε να μιλήσουν ή να ζήσουν με εκείνους τους

νησιώτες θα στραβολαιμιάσουν απ’ όσα θα τους διηγηθούνε για τα απόνερα εκείνης της “ανάπτυξης”. Όπως ακριβώς έγραψε και ένας απ’ αυτούς: “ο ήλιος βγαίνει για όλους, αυτοί επιλέγουν να μείνουν στη σκιά...”.

Και εμείς από ποια θέση μιλάμε; Για τους ιδιοκτήτες των βραχυχρόνιων μισθωμάτων είμαστε, λοιπόν, τεντιμπόηδες και άεργοι που “ζούνε με τα λεφτά των μπαμπάδων τους”. Για τους εαυτούς μας είμαστε ανασφάλιστοι εργαζόμενοι των 3 ευρώ στα μαγαζάκια της εστίασης, που έχουν ανοίξει σχεδόν παντού στο Κουκάκι και έχουν “αναβαθμίσει” τη γειτονιά. Που το προηγούμενο καλοκαίρι ξεχάσαμε την άδεια ακόμα και τον δεκαπενταύγουστο, όταν αυτοί γεμίζανε τις τσέπες τους με ζεστό χρήμα! Γιατί τα μαγαζιά δεν μπορούσαν να κλείσουν ούτε ανήμερα μη τυχόν και μείνει χωρίς εξυπηρέτηση ο τουρίστας. Είμαστε απ’ αυτούς τους εργαζόμενους των 600 και 700 ευρώ τον μήνα που έχουμε γεννηθεί ή έχουμε περάσει τα 2/3 της ζωής μας στις γειτονιές εδώ, κάποιοι γονείς πια, και δεν έχουμε να δώσουμε τον μισό μας μισθό για ένα διαμέρισμα 50 τετραγωνικών. Είμαστε αυτοί που δεν δεχόμαστε να παίρνουμε ούτε 10 ευρώ από τον μπαμπά μας, αλλά αυτό που μπαίνει στην τσέπη μας το δουλεύουμε μέχρι τέλους. Αν ψάχνουν για εισοδηματίες ας κοιτάξουν στους καθρέφτες στα χολ των σπιτιών τους. Εμείς είμαστε αυτοί και αυτές που ζούμε εδώ, παλεύουμε για τη γειτονιά μας, τις ανάγκες και τα προβλήματά της και η συσχέτισή μας μαζί της δεν αρχίζει και τελειώνει με μια μπίρα σε ένα μαγαζί του πεζόδρομου. Είμαστε αυτοί που αντιλαμβανόμαστε τη στέγαση όχι ως προνόμιο αλλά ως κοινωνική ανάγκη. Όσο δεν μπορούμε να την καλύψουμε, όσο φορτωνόμαστε όλο και περισσότερα άγχη στην καθημερινή μας προσπάθεια να βγάλουμε τα προς τα ζην, όσο μαζευόμαστε όλο και περισσότεροι / ες κάποια στιγμή θα απασφαλίσουμε και τότε, αυτοί οι θρασείς ιδιοκτήτες, θα δουν απέναντί τους τα πρόσωπά μας οργισμένα και αποφασισμένα. Όχι από πλεονεξία, αλλά από ανάγκη. Εμείς θα είμαστε εδώ για εμάς και όχι για να γίνουμε εφεδρείες όταν συρρικνωθούν τα νούμερα του τουρισμού και τα διαμερίσματα ξανανοίξουν για τους πραγματικούς κατοίκους αυτής της πόλης.

ΕΧΕΙΣ ΧΑΣΕΙ ΤΟΥΣ ΓΕΙΤΟΝΕΣ ΣΟΥ ΕΧΕΙΣ ΧΑΣΕΙ ΤΟ ΣΠΙΤΙ ΣΟΥ

Συλλογικότητες της γειτονιάς έχουν προσεγγίσει το ζήτημα του Airbnb μέσα από αφίσες και κείμενά τους. Το φθινόπωρο που μας πέρασε η συλλογικότητα “Γρέζι” τοιχοκόλλησε δύο ξενόγλωσσες αφίσες στις γειτονιές μας, οι οποίες συζητήθηκαν, σκίστηκαν και ξανακολλήθηκαν. Παράλληλα κυκλοφόρησε και ένα κείμενο για την “τουριστικοποίηση και το φαινόμενο του Airbnb” που μεταξύ άλλων ανέφερε: [...] Δεν μας προκαλεί καμία έκπληξη ότι οι μικρομεσαίοι ιδιοκτήτες ακινήτων προβαίνουν, κατά πλειοψηφία, σε μια εκτός ελέγχου και πέραν κάθε κοινωνικής λογικής κερδοθηρία. Μιλάμε άλλωστε για τους ίδιους ανθρώπους, που ενώ τους παρακαλούσες να σου αλλάξουν έναν θερμοσίφωνα ξαφνικά βρίσκουν τα κεφάλαια να ανακαινίσουν τα χρέπια τους και παριστάνουν τους ξενοδόχους. Είναι γνωστό εξάλλου ότι οι Έλληνες μικροαστοί τρέχουν στο παραμικρό σφύριγμα του κέρδους, με ταχύτητα αντιστρόφως ανάλογη του προσκυνήματός τους στις εκκλησίες της Τήνου. Φυσικά δεν είναι μόνο οι μικρομεσαίοι ιδιοκτήτες που επωφελού-νται, ελληνικά και ξένα κτηματομεσιτικά κεφαλαία επενδύουν σε αυτή την αναδυόμενη τουριστική αγορά, η οποία φαίνεται να γίνεται το όχημα για την επίτευξη της πολυθρύλητης, οικονομικής ανάπτυξης. Ο τουρισμός, όπως ενθουσιασμένοι αναφωνούν οι φορείς, όντως μας “βγάζει” από την κρίση. Ωστόσο, παρατηρούμε, με μια κάποια αμηχανία, πως καθώς “βγαίνουμε” από την κρίση υπάρχει μια τάση να βγαίνουμε κι από τα σπίτια μας. Στις 9 Φεβρουαρίου το “Γρέζι”, η συλλογικότητα πόλης 790 (που συναντιέται, συζητά και δρα γύρω από το θέμα των βραχυχρόνιων μισθώσεων στο κέντρο της πόλης), γείτονες και γειτόνισσες πραγματοποίησαν μηχανοκίνητη διαδήλωση στο Κουκάκι, στα Πετράλωνα και στο Θησείο με αιχμή το ζήτημα της στέγασης και του Αirbnb. Τέλος, η κοινότητα καταλήψεων Κουκακίου μοίρασε πρόσφατα ένα κείμενο καλώντας σε δημόσια συνάντηση και συζήτηση στον πεζόδρομο της Γ. Ολυμπίου. Έχεις χάσει το σπίτι σου ή τους γείτονές σου; Απειλείσαι με έξωση; Δεν σου ανανεώνει το συμβόλαιο; Ο ιδιοκτήτης σε πιέζει για αύξηση ή ακόμα και για να φύγεις; Σου κόβουν νερό και ρεύμα; Δεν βρίσκεις σπίτι στο Κουκάκι; Ίσως είσαι θύμα του Airbnb και της τουριστικής ανάπτυξης. Αν εσύ ή άλλοι άνθρωποι που γνωρίζεις βρίσκονται σε αυτή την κατάσταση έλα σε επικοινωνία μαζί μας για να βγάλουμε άκρη με το τι γίνεται στη γειτονιά και το τι μπορούμε να κάνουμε γι’ αυτό. Η συνέλευση που συγκροτήθηκε συνέχισε όλο το καλοκαίρι να βρίσκεται σε εβδομαδιαία βάση. Στα τέλη του Ιούνη συμμετείχε σε διαδήλωση ενάντια στην αύξηση των ενοικίων που έγινε στην Κυψέλη, ενώ στις 11 του Ιούλη κάλεσε διαδήλωση ενάντια στη βραχυχρόνια μίσθωση και την τουριστική ανάπτυξη στη γειτονιά του Κουκακίου. Η πορεία ξεκίνησε από τον, κατειλημμένο απο τραπεζοκαθίσματα, πεζόδρομο της Γεωργίου Ολυμπίου, κινήθηκε στους δρόμους του Κουκακίου και του Μακρυγιάννη, πέρασε από το μουσείο της Ακρόπολης και το μετρό της περιοχής. Στην επιστροφή της προς τη γειτονιά, στην Βεΐκου, δέχτηκε την επίθεση της αστυνομίας ενώ περνούσε μπροστά από το αστυνομικό τμήμα. Τρεις διαδηλωτές τραυματίστηκαν και ένας συνελήφθη με κατασκευασμένες κατηγορίες.

;

ΟΥΤΕ ΕΠΙΔΟΜΑ ΟΥΤΕ ΣΥΓΚΑΤΟΙΚΗΣΗ Τον χειμώνα που μας πέρασε το ελληνικό κράτος, εν μέσω μιας δημόσια συζήτησης σε μέσα ενημέρωσης και social media για τις βραχυχρόνιες μισθώσεις, ανακοίνωσε την καταβολή ενός δωδεκάμηνου επιδόματος ενοικίου με μαξιλαράκι εκκίνησης τα 70 ευρώ και προσαύξηση 35 ευρώ για κάθε επιπλέον μέλος του νοικοκυριού. Ήταν κατά έναν τρόπο μία (προεκλογική) κίνηση αποσυμπίεσης απέναντι στο πρόβλημα κατοικίας στο κέντρο της Αθήνας. Αυτό το επίδομα, ενώ φαίνεται πως αφορά τους ενοικιαστές, στην πραγματικότητα είναι ένα επίδομα για τους ιδιοκτήτες. Καλύπτει εν μέρει και για κάποιους μήνες την αδυναμία του ενοικιαστή να πληρώσει τα υπέρογκα ποσά που ζητούν οι ιδιοκτήτες αλλά στην πραγματικότητα δεν εξασφαλίζει καμία μακροπρόθεσμη προοπτική ισορροπίας, ανάμεσα στις τιμές των ενοικίων και στον βασικό μας μισθό. Όσοι και όσες από εμάς μπορούσαμε να το πάρουμε (και αν οι λογιστικές αλχημείες έβγαιναν με το μέρος μας), φυσικά και κάναμε τη σχετική αίτηση ανακουφίζοντας για κάποιο χρονικό διάστημα το πορτοφόλι μας. Στην πραγματικότητα όμως τα νοίκια μας παρέμειναν στα ίδια ύψη και οι ιδιοκτήτες σε πολλές περιπτώσεις (με αυτή τη στοργικότητα που τους διακρίνει όταν είναι να λάβουν χρήματα και όχι δώσουν, για το σπίτι τους π.χ. που έχει προβλήματα) έσπευσαν να μας ρωτήσουν εάν το πήραμε για να νιώσουν την ανακούφιση της εξασφάλισης των χρημάτων τους, για το επόμενο διάστημα. Η επιδοματική πολιτική δεν είναι προνοιακή πολιτική. Δεν απαντάει σε κανένα πρόβλημα στέγασης αλλά αφήνει το καζάνι στη φωτιά να σιγοβράζει. Μέσα σε αυτό το καζάνι θα συναντήσουμε και τα συστατικά της συγκατοίκησης: το μοίρασμα, την από κοινού συνύπαρξη, την οικοδόμηση εκείνων των σχέσεων που αποτελούν και μια κοινωνική πρόταση. Ωστόσο, σήμερα η συγκατοίκηση δεν αποτελεί επιλογή αλλά έναν συμβιβασμό, καθώς δεν υπάρχει πιθανότητα με τους μισθούς που παίρνουμε, να μπορέσουμε να τα βγάλουμε πέρα και να καλύψουμε το νοίκι, τους λογαριασμούς, και το σούπερ μάρκετ. Τα λειτουργικά έξοδα δηλαδή ενός σπιτιού. Η απουσία της δυνατότητας επιλογής, για πως θα ζούμε στο παρόν και (πολύ περισσότερο) στο μέλλον αποτελεί έναν καθημερινό εκβιασμό που επηρεάζει τις ζωές μας.

ταν λέμε όμως κάτοικοι τι εννοούμε; Η κατοικία μετά τον πόλεμο υπήρξε για την ελληνική κοινωνία, όχι απλά ένα μέσο κοινωνικής αναπαραγωγής αλλά και ένα μέσο αποκατάστασης. Ένα “σκληρό” μέσο αποταμίευσης με ορίζοντα την επόμενη γενιά. Η μετακίνηση από την ύπαιθρο στην πόλη, το εσωτερικό αυτό κύμα μετανάστευσης που διήρκησε από το 1950 μέχρι και τη δεκαετία του 1970, έφερε μεταλλάξεις στην κοινωνική δομή και στην ταυτότητα των ανθρώπων.1 Η απουσία κοινωνικού κράτους που θα διασφάλιζε την ομαλότητα αυτής της μετάβασης μέσω της παροχής στέγης στον αστικοποιούμενο πληθυσμό, οδήγησε στην αυτοστέ-

απο κατοικοι, επιχειρηματιεσ 1. Λαμπροπουλου Δ., Οικοδόμοι – Οι άνθρωποι που έχτισαν την Αθήνα, 1950-1967, Αθήνα, Εκδόσεις Βιβλιόραμα, 2009. 2. Λεοντίδου Λ., Φτωχογειτονιές της ελπίδας, Athens Social Atlas, Απρίλιος 2017 3. Μαντουβάλου Μ., Ο Πολεοδομικός Σχεδιασμός της Αθήνας (18301940), επίμ. Χ. Σακελλαρόπουλος, στο “Από την Ακρόπολη της Αθήνας στο λιμάνι του Πειραιά. Σχέδια Ανάπλασης Αστικών Περιοχών”, Αθήνα, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο – Politechnico di Milano, 1988. 4. Μαλούτας Θ., Σπυρέλλης Σ., “Η πολυκατοικία της αντιπαροχής και ο κάθετος κοινωνικός διαχωρισμός”, Athens Social Atlas, Δεκέμβριος 2015. 5. Για την ιστορία της εγκατάστασης των προσφύγων στην Αθήνα και τους προσφυγικούς οικισμούς βλ. και Λεοντίδου Λ., “Φτωχογειτονιές της ελπίδας”, Athens Social Atlas, Απρίλιος 2017. 6. “Βασικά κριτήρια της χωροθέτησης των προσφυγικών οικισμών αποτελούν η προσφορά φτηνής εργατικής δύναμης στις βιομηχανίες-βιοτεχνίες της Αθήνας και του Πειραιά, παράλληλα με την κοινωνική τους απομόνωση (ανάγκη διατήρησης “ομοιογενούς κοινωνικού περιβάλλοντος”) και τις διαφοροποιημένες, ήδη, τιμές αστικής και περιαστικής γης”. Στο Κοτζαμάνης Β., “Αθήνα, 1848-1995. Η δημογραφική ανάδυση μιας μητρόπολης”, Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών,

γαση, στη μικροϊδιοκτησία και στην αυθαίρετη δόμηση.2,3 Παράλληλα η διαμόρφωση της τάξης των μικροαστικών και μεσαίων στρωμάτων πιέζει για ποιοτικότερη κατοικία, ανάγκη στην οποία θα “απαντήσει” η αντιπαροχή που θεσμοθετείται το 1929 (ν. 3741/29) και πριμοδοτείται με φορολογικές διευκολύνσεις μετά τον πόλεμο: Ο αυξανόμενος πληθυσμός της πόλης στεγάστηκε με δύο βασικούς τρόπους: τη λαϊκή αυτοστέγαση στην περιφέρεια της πόλης που εξυπηρέτησε κυρίως το μεγάλο ρεύμα εσωτερικής μετανάστευσης της δεκαετίας του 1950 και 1960 και μέρος της οποίας ήταν η αυθαίρετη δόμηση. Τη στέγαση σε νέα σύγχρονα διαμερίσματα που παρήγαγε με καταιγιστικούς ρυθμούς η διαδικασία της αντιπαροχής και κάλυψε κυρίως τις ανάγκες ενός ευρέως φάσματος μεσαίων αλλά και λαϊκών στρωμάτων.4

Τα δυο αυτά βασικά χαρακτηριστικά αφορούν την κοινωνική αναπαραγωγή ενός μεγάλου κομματιού του πληθυσμού που συνέρρεε στην πόλη προς αναζήτηση εργασίας κι όχι μόνο. Αυτή η μαζική μετακίνηση πληθυσμού επέδρασσε σημαντικά στην κοινωνική, οικονομική και ανθρώπινη γεωγραφία της πόλης. Το πρώτο χαρακτηριστικό είχε ήδη

αναπτυχθεί κατά την περίοδο του μεσοπολέμου και της εγκατάστασης 246.000 (33,2% επί του συνόλου του πληθυσμού) προσφύγων στην πρωτεύουσα, δίνοντας λύσεις στο στεγαστικό πρόβλημα που αρχικά “αδυνατούσε” να αναλάβει το κράτος5. Η μεγάλη αυτή συγκέντρωση του προσφυγικού πληθυσμού στην πρωτεύουσα δημιούργησε ανακατατάξεις στη δομή της. Από το μοντέλο που τα φτωχά κοινωνικά στρώματα νοικιάζουν κατοικίες σε εσωτερικούς θύλακες της πόλης, σε αυτό που δημιουργούν με τα ιδία μέσα ολόκληρες συνοικίες στα πέριξ των βιομηχανικών συγκεντρώσεων.6 Η εμφάνιση αυτών των προσφυγικών συνοικισμών αυτοστέγασης και ιδιοκατοίκησης έχει ήδη αλλάξει ριζικά τον χαρακτήρα της Αθήνας, όταν το κύμα της εσωτερικής μετανάστευσης αναζητεί κατοικία μετά το 1950. Η ιδιοκατοίκηση και η μικροϊδιοκτησία ενισχύεται, δημιουργώντας μια ιδιότυπη σχέση για τα ευρωπαϊκά δεδομένα ανάμεσα στον αστικοποιούμενο αγροτικό πληθυσμό (που αποτελεί το εργατικό δυναμικό), στο αναπτυσσόμενο κεφάλαιο και στο κράτος. Η συνθήκη στην Ελλάδα δεν αφορά ένα άκληρο προλεταριάτο που διαπραγματεύεται μέσω της εργασιακής του δύναμης και που για τη στέγασή του θα φροντίσει το κράτος, όπως συνέβη μεταπολεμικά στη δυτική Ευρώπη. Πρόκειται για εργάτες που έχουν ένα “κεραμίδι πάνω από το κεφάλι τους” και δημιουργούν τις λαϊκές συνοικίες (τον λεγόμενο δυτικό άξονα), οι οποίες χαρακτηρίζουν πολεοδομικά τη δομή της πρωτεύουσας μέχρι και το 1990. Η ταυτότητα αυτή που αποτέλεσε εν μέρει πολιτική επιλογή του μετεμφυλιακού κράτους7 αλλά λειτούργησε και ως αυτόνομη πρακτική των μετακινούμενων κομματιών του πληθυσμού χαρακτήρισε την εργατική τάξη της Ελλάδας για πολλές δεκαετίες. Το ζήτημα της κατοικίας τέθηκε ως σχέση μεταξύ του αυτού εργατικού δυναμικού και του κράτους με όρους διαμεσολάβησης, με στόχο την νομιμοποίηση και την τακτοποίηση διαφόρων αυθαιρεσιών, καταπατήσεων καθώς και των τεχνικών παροχών (ύδρευση, αποχέτευση, ηλεκτροδότηση).8 Παράλληλα με την αστικοποίηση και την αστική εξάπλωση της πρωτεύουσας δημιουργούνται οι συνθήκες επέκτασης της αστικής πολυκατοικίας που από κατοικία των ανώτερων και μεσαίων στρωμάτων (κατά την περίοδο του

τ. 92–93, 3-30 , Αθήνα, 1997. Διαθέσιμο στο: http://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/ekke/article/vi ewFile/7291/7011.pdf (Ανακτήθηκε 2.07.019). 7. “… η δημιουργία ενός μεγάλου πληθυσμού μικρο-ιδιοκτητών, αντί για ένα άκληρο προλεταριάτο, θεωρήθηκε ότι θα αποτρέψει τον κομμουνιστικό κίνδυνο” στο Λεοντίδου Λ., “Φτωχογειτονιές της ελπίδας”, Athens Social Atlas, Απρ. 2017. 8. Η σχέση αυτή θα επαναληφθεί σε μεγαλύτερο βαθμό στην μετασοσιαλιστική Αλβανία. 9. “Η αντιπαροχή συνίσταται στη συμφωνία μεταξύ ενός οικοπεδούχου και ενός κατασκευαστή για την ανέγερση κτηρίου και την κατανομή μεταξύ τους της κυριότητας των διαμερισμάτων ή / και γραφείων-καταστημάτων που προκύπτουν από τη διαδικασία, με βάση κάποιο αρχικό συμβόλαιο που αποτυπώνει τη συμμετοχή της κάθε πλευράς στη σχετική επένδυση.” στο Μαλούτας Θ., Σπυρέλλης Σ., “Η πολυκατοικία της αντιπαροχής και ο κάθετος κοινωνικός διαχωρισμός”, Athens Social Atlas, Δεκέμβριος 2015.

μεσοπολέμου) επεκτείνεται στα μικροαστικά στρώματα και μαζικοποιείται μέσω της χρήσης του μηχανισμού της αντιπαροχής.9 Η οικοδομή αποτέλεσε ουσιαστικό κομμάτι της παραγωγής και της οικονομίας εν γένει τις δεκαετίες του 60 και 70 απασχολώντας κομμάτι του εργατικού δυναμικού στις πόλεις. Επίσης, προκάλεσε έναν δυαδικό κοινωνικό διαχωρισμό τόσο σε επίπεδο γειτονιών, όσο και σε αυτό που ονομάστηκε κάθετος (ή καθ΄ ύψος) διαχωρισμός. Ταυτόχρονα, οργανώθηκε η ταυτότητα του μικροαστού, με το φαντασιακό ενός σπιτιού που μελλοντικά θα λειτουργήσει ως μέσω αποκατάστασης. Με όχημα την αντιπαροχής η κατοικία αρχίζει και μετατρέπεται από μέσο κοινωνικής αναπαραγωγής σε εργαλείο προσόδου. Διάφοροι μικροϊδιοκτήτες αποκτούν πολλαπλά διαμερίσματα και γίνονται εισοδηματίες. Πρόκειται για μια διαδικασία που θα μετασχηματίσει

την κατοικία, κάνοντάς την μοχλό κοινωνικής ανόδου και όνειρο για πολλούς. Η κατοικία και η σχέση μας με αυτήν –ιδιοκτησιακή, χρηστική, κοινωνική, οικονομική– βρίσκεται λοιπόν στο επίκεντρο της διαδικασίας αστικοποίησης και μετασχηματισμού όχι μόνο της ελληνικής πόλης αλλά και του πληθυσμού. Το γεγονός ότι τα 3/4 των κατοίκων της Αθήνας το 1961 είναι είτε πρόσφυγες του μεσοπολέμου είτε εσωτερικοί μετανάστες μετά τον πόλεμο, αποδεικνύει πόσο σημαντικές υπήρξαν αυτές οι διαδικασίες για την συγκρότηση των ταυτοτήτων της μεταπολεμικής περιόδου: της εργατικής, της μικροαστικής, της προσφυγικής, της λαϊκής ταυτότητας. Επίσης, αναδεικνύει το γεγονός ότι τα ζητήματα κοινωνικού ανταγωνισμού σε οικονομικό επίπεδο (μισθός, φορολογία κλπ.) επηρεάζονται διαχρονικά από τη σχέση μας με την κατοικία, την μικροϊδιοκτησία και την ιδιοκατοίκηση.

> Λαμπροπουλου Δ., Οικοδόμοι. Οι άνθρωποι που έχτισαν την Αθήνα, 1950-1967, Αθήνα, εκδόσεις Βιβλιόραμα, 2009. > Μαλούτας Θ., Σπυρέλλης Σ., “Η πολυκατοικία της αντιπαροχής και ο κάθετος κοινωνικός διαχωρισμός”, Athens Social Atlas. > Λεοντίδου Λ., Φτωχογειτονιές της ελπίδας, Athens Social Atlas.

ολα ειναι "δεδομενα"

Η ανάπτυξη με όχημα τον τουρισμό έχει δυο κύριες και πολύ συγκεκριμένες επιπτώσεις: οι ιδιοκτήτες στρέφονται προς τη βραχυχρόνια μίσθωση με αποτέλεσμα τη μείωση των διαθέσιμων σπιτιών προς ενοικίαση, γεγονός που επηρεάζει παράλληλα και τις τιμές τους. Η θέση αυτή αποτυπώνεται ανάγλυφα τόσο στον τύπο 1 όσο και στους ιστοτόπους αναζήτησης σπιτιών, όπως η Χρυσή Ευκαιρία κ.α.. 2 Επιβεβαιώνεται επίσης, από μια απλή προσπάθεια αναζήτησης στέγης σε περιοχές όπως το Κουκάκι, και μπορεί κανείς γρήγορα να αντιληφθεί πως η εύρεση σπιτιού στο κέντρο της Αθήνας δεν είναι μια εύκολη υπόθεση. Για να κατανοήσουμε καλύτερα αυτές τις επιπτώσεις προσπαθήσαμε εδώ να αναλύσουμε κάποια δεδομένα, σχετικά με την ανάπτυξη του Airbnb στην Αθήνα σε σχέση με άλλες ευρωπαϊκές πόλεις και της περιοχής του Κουκακίου σε σχέση με το υπόλοιπο κέντρο. Αναζητήσαμε πληροφορίες για τα ενοίκια τα οποία διαπιστώσαμε πως έχουν αυξηθεί μέσα σε διάστημα ενός χρόνου, αντλώντας στοιχεία, κυρίως, από τη Χρυσή Ευκαιρία.

ΧΑΡΤΗΣ 1 Πυκνότητα βραχυχρόνιων μισθώσεων στις γειτονιές της Αθήνας. Σύνολο Αθήνας (2019): 9.360 Μέσος όρος ανά συνοικία: 207 Κουκάκι: 746

Airbnb

1. Κ. Ζαφειρόπουλος, “Κύματα τουριστών «διώχνουν» τους μόνιμους κατοίκους της Αθήνας”, Η Εφημερίδα των Συντακτών, 4 Μαρτίου 2019. 2. Χωρίς συντάκτη, “Έως και 43% οι αυξήσεις στις τιμές των ενοικίων” ηλ. εφήμ. Ρέθεμνος, 9 Ιουνίου 2018. 3. Euromonitor counts a visitor only if a person spends at least 24 hours in the city. Top 100 City Destinations Ranking: WTM, London, 2017 Edition. 4. Η πλατφόρμα δίνει τη δυνατότητα ενοικίασης: ολόκληρου δωματίου, κοινού δωματίου ή ολόκληρου διαμερίσματος. Η ενοικίαση δωματίου είτε ολόκληρου είτε από κοινού αποτελεί συνήθως μια επιλογή για κάποιον που μένει στο ίδιο σπίτι και θέλει να εκμεταλλευτεί κάποιον κενό χώρο. 5. Σύμφωνα με την InsideAirbnb (Μάιος 2017) , το όριο των 60 ημερών τον χρόνο και άνω, ορίζεται ως υψηλή διαθεσιμότητα, σύμφωνα με τη λογική των περιοριστικών νομοθεσιών που έχουν καθιερωθεί σε χώρες του εξωτερικού. 6. Ο μέσος όρος ημερών που μπορούν να διατίθενται τα ακίνητα, πάντως, έχει πτωτική τάση από τις 311 μέρες τον χρόνο το 2015, στις 235 το 2018.

Η ανάπτυξη της πλατφόρμας του Airbnb στην Ευρώπη προσαρμόζεται στα οικονομικά, κοινωνικά, νομικά και πολεοδομικά χαρακτηριστικά της κάθε πόλης. Σε πόλεις που έχουν καθιερωθεί διαχρονικά ως πόλοι τουριστικής έλξης όπως το Λονδίνο, το Παρίσι, η Ρώμη, το Βερολίνο, η Μαδρίτη και η Βαρκελώνη η ανάπτυξη του Airbnb και των βραχυχρόνιων μισθώσεων είναι έντονη. Όπως φαίνεται και στον πίνακα παρακάτω: το Λονδίνο, το Παρίσι και η Ρώμη αποτελούν τους κύριους τουριστικούς προορισμούς και έχουν τις περισσότερες καταχωρίσεις στην πλατφόρμα. Η Αθήνα σε σχέση με τις άλλες ευρωπαϊκές πόλεις έχει τις λιγότερες καταχωρίσεις στην πλατφόρμα της Airbnb, τόσο σε απόλυτους αριθμούς, όσο και αναλογικά με την τουριστική κίνηση. Αυτό δείχνει ότι ο ξενοδοχειακός κλάδος καλύπτει την υπόλοιπη ζήτηση αλλά και

ότι το Airbnb παρουσιάζει ακόμα δυναμική ανάπτυξης σε σχέση με τις υπόλοιπες πόλεις. Το μεγάλο, συγκριτικά, ποσοστό ολόκληρων διαμερισμάτων4 που διατίθενται στην πλατφόρμα σε συνδυασμό με την υψηλή διαθεσιμότητα ενοικίασης5 φέρνει στο φως τις επαγγελματικές μισθώσεις τουριστικού τύπου. Αυτές αποκλείουν τη δυνατότητα να νοικιάσει κάποιος μερικώς το διαμέρισμα του. Στην Αθήνα αυτό το ποσοστό συνδυαστικά κινείται στο 77 % και είναι το μεγαλύτερο από όλες τις πόλεις που προαναφέρθηκαν.6 Αυτό οφείλεται εν μέρει και σε περιορισμούς που έχουν επιβληθεί στις διάφορες πόλεις όπως π.χ. στο Βερολίνο, όπου δεν επιτρέπεται να διαθέσεις πάνω από 50 % του διαμερίσματός σου σε πλατφόρμα βραχυχρόνιας μίσθωσης. Παρόμοια στο Παρίσι πρέπει να μένεις υποχρεωτικά τουλάχιστον 4 μήνες τον χρόνο στο διαμέρισμα, για να μπορέσεις να το κάνεις Airbnb. Αυτοί οι περιορισμοί εξαρτώνται επίσης και από το

ΠΙΝΑΚΑΣ 1

Ρώμη

Φλωρεντία

Βερολίνο

Μαδρίτη

Βαρκελώνη

Παρίσι

Λονδίνο

Αθήνα

Αφίξεις τουριστών σε εκατομμύρια (Euromonitor3 2018)

9.5

4.8

5.8

5.5

7.6

14.26

19.83

4.9

Καταχωρίσεις (InsideAirbnb, 2019)

29.436

11.262

22.552

17.301

18.302

59.881

77.096

9.122

Αφίξεις προς καταχωρίσεις

322

426

257

317

415

238

257

537

Ολόκληρα διαμερίσματα (InsideAirbnb, 2019)

64%

76.7%

47.5%

64.7%

48.7%

86,8%

55.5%

87.8%

Υψηλή διαθεσιμότητα (InsideAirbnb, 2019)

87.5% > 60 μέρες

82.1% > 60 μέρες

28.2% > 90 μέρες

59% > 90 μέρες

67.1% > 90 μέρες

28.2% > 120 μέρες

41.8% > 90 μέρες

87.4% > 60 μέρες

Πολλαπλές καταχωρίσεις (InsideAirbnb, 2019)

62%

63.9%

23.6%

55.3%

65.3%

19.9%

46.6%

50.8%

Μέση τιμή (InsideAirbnb, 2019)

€98

€100

€67

€92

€124

€111

€125

€67

οικιστικό απόθεμα και τη δυνατότητα ενοικίασης ξεχωριστών δωματίων πρακτική που φαίνεται να έχει εφαρμοσθεί σε υπερκορεσμένες τουριστικά περιοχές. Πάντως είναι ενδεικτικό το πόσο έχει απομακρυνθεί η λειτουργία του Airbnb από κάθε έννοια διαμοιρασμού και παλιότερες εκδοχές του, όπως το couch surfing. Μάλιστα στην Αθήνα η τάση αυτή εντείνεται, καθώς το ποσοστό ολόκληρων διαμερισμάτων που προσφέρονται στην πλατφόρμα αυξάνεται σταδιακά από 81% το 2015 σε 87,8% το 2019. Πολλοί “hosts” εκμεταλλεύονται ή διαχειρίζονται πάνω από ένα ακίνητο, διαθέτουν δηλαδή πολλαπλές καταχωρίσεις στην πλατφόρμα. Πρόκειται ουσιαστικά για επαγγελματίες, γεγονός που αναδεικνύει τη διείσδυση των επιχειρήσεων στον τομέα της βραχυχρόνιας μίσθωσης και την απομάκρυνση από τη λογική της συμπλήρωσης του εισοδήματος ενός ιδιοκτήτη. Στην Αθήνα το ποσοστό αυτό κυμαίνεται άνω του 50 %, με ορισμένους “hosts” να διαχειρίζονται έως και 85 διαμερίσματα. Το ποσοστό αυτό έχει μείνει σχετικά σταθερό μέσα στα χρόνια και βρίσκεται κοντά στο 50 % από το 2015 μέχρι και το 2018.

Η εξάπλωση του Airbnb στην Αθήνα Η εξάπλωση του Airbnb στο κέντρο της Αθήνας, μέσα σε 3 μόλις χρόνια, είναι εντυπωσιακή παρουσιάζοντας αύξηση 340 %. Τα 2.116 διαθέσιμα διαμερίσματα το 2015 έφτασαν τα 9.360 μέχρι το 2018. Εξετάζοντας τον τρόπο ανάπτυξης του Airbnb στην Αθήνα είναι εμφανές ότι το βασικό επιχείρημα της

εταιρίας, περί διάχυσης του τουρισμού σε όλες τις γειτονιές του κέντρου, ισχύει αλλά μόνο εν μέρει.7 Ναι μεν υπάρχουν καταχωρίσεις σχεδόν σε όλες τις περιοχές της πόλης αλλά η χωρική κατανομή εμφανίζει ισχυρές συγκεντρώσεις γύρω από τους καθιερωμένους τουριστικούς προορισμούς όπως η Ακρόπολη, το ιστορικό κέντρο, το Μοναστηράκι, κ.α. Η πλειονότητα των καταχωρίσεων συγκεντρώνεται στο Εμπορικό Τρίγωνο της Αθήνας, όπου βρίσκονται οι περισσότεροι τουριστικοί πόλοι και τα περισσότερα ξενοδοχεία. Δημοφιλείς πλατφόρμες με φωτογραφίες όπως το Instagram και το Panoramio, καταχωρούν τις φωτογραφίες μαζί με το γεωγραφικό τους στίγμα, δίνοντας την δυνατότητα για τη δημιουργία χαρτών πυκνότητας φωτογραφιών. Διαβάζοντας αυτούς τους χάρτες που διαμορφώνουν τα κλικ των τουριστών, φαίνονται οι προορισμοί που ξεχωρίζουν ως προς την επισκεψιμότητά τους όπως ο άξονας των μνημείων Πνύκας – Ακρόπολης – Στήλες Ολυμπίου Διός. Βέβαια το Εμπορικό Τρίγωνο έχει σχετικά χαμηλό ποσοστό μόνιμων κατοίκων.8 Οι περιοχές που ακολουθούν με πλήθος καταχωρίσεων είναι τα Εξάρχεια, το Κουκάκι και ο Νέος κόσμος μία περιοχή που δεν είναι τουριστικός προορισμός αλλά γειτνιάζει με το Κουκάκι και με τα σημαντικά μουσεία, μνημεία και πολιτιστικούς χώρους της περιοχής Μακρυγιάννη. Η πυκνότητα των καταχωρίσεων ανά περιοχή αναδεικνύει διαχρονικά το Κουκάκι ως τη γειτονιά, που αναλογικά με την έκτασή της, συγκεντρώνει τον μεγαλύτερο αριθμό. Άλλες περιοχές με υψηλή πυκνότητα είναι το Εμπορικό Τρίγωνο, το Θησείο και η περιοχή του Καλλιμάρμαρου. Η αύξηση των καταχωρίσεων

7. Οι ιδιοκτησίες Airbnb εκτείνονται σε 25 γειτονιές της Αθήνας, εκ των οποίων το 69 % εντοπίζεται εκτός των περιοχών που τυπικά βρίσκει κανείς ξενοδοχείο. 8. Σύμφωνα με τα στοιχεία του Απογραφικού Πανοράματος το Εμπορικό Τρίγωνο έχει τη μεγαλύτερη αναλογία κτιρίων που δεν αποτελούν κατοικία.

Αλλαγές στις τιμές των ενοικίων στην Αθήνα και την Αττική στο διάστημα 2016-2018 (ευρώ / τ.μ.) Πηγή: Balampanidis et al (2019), Στοιχεία : RE/MAX (2016, 2017, 2018)

ΠΙΝΑΚΑΣ 2

2016

2017

2018

Αύξηση 2016-2018

Κέντρο Αθήνας

5,50

5,63

7,14

29,8%

Βόρεια προάστια

6,00

6,20

6,40

6,6%

Νότια προάστια

5,00

5,50

6,00

20,0%

Δυτικά προάστια

4,20

5,30

26,0%

Αττική

5,25

6,00

14,3%

ΧΑΡΤΗΣ 2

9. Η περιοχή περιμετρικά των λόφων του Φιλοπάππου και της Ακρόπολης καταχωρείται στην πλατφόρμα του Airbnb ξεχωριστά ως Ακρόπολη, αφήνοντας από έξω από την περιοχή του Κουκακίου τα τετράγωνα γύρω από τον περιφερειακό του Φιλοπάππου. Η περιοχή Ακρόπολη περιλαμβάνει άλλα 300 διαμερίσματα στην πλατφόρμα, η πλειονότητα των οποίων βρίσκεται στην περιοχή του Κουκακίου. 10. Τράπεζα της Ελλάδος, Σύνοψη κυριότερων διαθέσιμων βραχυχρόνιων δεικτών για την αγορά ακινήτων, 2019.

ΧΑΡΤΗΣ 3

παρουσιάζει αντίστοιχα χωρικά πρότυπα με τις τέσσερις περιοχές που προαναφέρθηκαν και παρουσιάζουν τις υψηλότερες τάσεις συγκέντρωσης. Ακολουθεί το Παγκράτι. Σύμφωνα με τα παραπάνω στοιχεία η μέση τιμή για το 2015 είναι 50 ευρώ. Οι πιο ακριβές περιοχές είναι η Ρηγίλλης, το Εμπορικό Τρίγωνο (συμπεριλαμβάνεται η Πλάκα) και το Θησείο, όπου το 2018 η μέση τιμή ανέρχεται στα 53 ευρώ.

Η διείσδυση των επιχειρήσεων είτε ως επενδυτές είτε ως εταιρίες διαχείρισης είναι εμφανής, με το ποσοστό των multihosts να φτάνει το 57 %, εκ των οποίων το 70 % διαχειρίζεται πάνω από 3 διαμερίσματα. Εταιρίες διαχείρισης όπως η Toni’s, η Easybnb, η King, κ.α. φιγουράρουν ανάμεσα σε αυτές με τις περισσότερες καταχωρίσεις. Χαρακτηριστικά η εταιρία Tia&Mike διαχειρίζεται 24 καταχωρίσεις μόνο στο Κουκάκι.

Κουκάκι και Airbnb

Ενοίκια

Επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον μας στην περιοχή του Κουκακίου παρατηρούμε ότι η χωρική του εξάπλωση όπως απεικονίζεται στην πλατφόρμα παρουσιάζει ομοιόμορφη κατανομή σπιτιών σε όλη τη γειτονιά.9 Ο ένας πόλος διαμορφώνεται στην περιοχή Μακρυγιάννη, περιμετρικά του Μουσείο Ακρόπολης, και ένας άλλος μεταξύ των πεζόδρομων Ολυμπίου και Δράκου. Η αύξηση των καταχωρίσεων την περίοδο 2015-2018 έφτασε το 548 % (6η μεγαλύτερη συγκριτικά). Από τις 115 καταχωρίσεις το 2015 φτάνει στις 746 το 2018, εκ των οποίων οι 660 αφορούν ολόκληρα διαμερίσματα, ποσοστό ελαφρώς αυξημένο σχετικά με τον μέσο όρο της Αθήνας (90,2 %). Ταυτόχρονα πάνω από το 85 % παρουσιάζει υψηλή διαθεσιμότητα ενοικίασης καθώς μόλις 90 καταχωρίσεις αφορούν τη διάθεση ενός διαμερίσματος για διάστημα μικρότερο των 60 ημερών.

Με βάση τις γενικές τιμές των ενοικίων στα χρόνια της κρίσης παρατηρείται μείωση των τιμών πανελλαδικά και ιδιαίτερα στο κέντρο της Αθήνας. Οι δείκτες των ενοικίων ακολούθησαν διαφορετική πορεία από αυτή των τιμών των κατοικιών, παρουσιάζοντας πιο ομαλή πτώση κι αρνητικό πρόσημο το 2013, τέσσερα χρόνια μετά από την κρίση της κατοικίας που ξεκίνησε το 2009. Δεδομένης της κρίσης και της υποτίμησης της αξίας των ακινήτων, η τιμή των ενοικίων προσαρμόστηκε στη συρρίκνωση του εισοδήματος των ενοικιαστών και της αγοράς, με αποτέλεσμα πανελλαδικά να υπάρξει μείωση έως και 7 % ετησίως.10 Μέχρι και το 2019 τα ίδια στοιχεία δείχνουν υποχώρηση των τιμών αλλά η εικόνα διαφέρει από πόλη σε πόλη και από περιοχή σε περιοχή. Έτσι στη Θεσσαλονίκη και στην Αθήνα ήδη από το 2016 παραμένουν σχετικά σταθερές οι τιμές, ενώ

από το 2017 αρχίζουν να αυξάνονται.11 Στον πίνακα (2) της σελίδας 57: οι Μπαλαμπανίδης, Μαλούτας, Παπατζάνη και Πέτας αποδεικνύουν ότι στις περιοχές του κέντρου υπάρχει μεγαλύτερη αύξηση των τιμών των ακινήτων, αποδίδοντας αυτήν τη διαφορά στην τουριστική ανάπτυξη.12 Μάλιστα σε συγκεκριμένες περιοχές του κέντρου, όπως στο Κουκάκι, παρατηρούνται σημαντικές αυξήσεις στις τιμές. Ενδεικτικά αυξήθηκαν κατά 17 % το 2017 και κατά 35 % το 2018. Στο Κολωνάκι σημειώνεται αύξηση των τιμών κατά 7,4 % για το 2017 και 23 % για το 2018, ενώ στα Εξάρχεια αυξήθηκαν κατά 34 % οι τιμές των ενοικίων το έτος 2018.13, 14

Διαθεσιμότητα ενοικίων Συγκεντρώσαμε και αναλύσαμε στοιχεία για τις τιμές των ενοικίων από site εύρεσης ακινήτων. Το εύρος της αναζήτησής κυμάνθηκε από τα τέλη Νοέμβριου του 2017 έως τις αρχές Δεκέμβριου του 2018, για το κέντρο της Αθήνας. Συνολικά παρατηρήθηκε μείωση του αριθμού των ενοικιαστηρίων σε ποσοστό 10 % το 2017, από 4.335 σε 3.900 καταχωρίσεις. Αυτά τα νούμερα, βέβαια, είναι ενδεικτικά καθώς αποτυπώνουν 2 συγκεκριμένες χρονικές στιγμές και όχι τον μέσο όρο, ώστε να αποκτήσουμε μια πιο πλήρη εικόνα. Αυτή η μείωση δεν αφορά όλες τις περιοχές, καθώς στο Κολωνάκι και στους Αμπελόκηπους παρατηρείται αύξηση με 521 και 186 νέα ακίνητα αντίστοιχα, ενώ στην πλατεία Αμερικής μειώθηκαν οι καταχωρίσεις κατά 100 διαμερίσματα. Υπάρχει παρόλα αυτά μια σταθερή τάση μείωσης του αριθμού ενοικιαστηρίων στις περισσότερες περιοχές. Είναι πάντως εμφανές ότι σε όλη την Αθήνα ο αριθμός των διαθέσιμων προς ενοικίαση διαμερισμάτων είναι σαφέστατα μικρότερος από τις καταχωρίσεις στο Airbnb. Ο λόγος καταχωρίσεων Airbnb προς τον αριθμό ενοικιαστηρίων για όλη την Αθήνα είναι 1,28 για το 2017 ενώ το 2018 αυξάνεται σε 3,2. Μάλιστα στις περιοχές του Κουκακίου, Θησείου και Πετραλώνων παρατηρούνται εντός του 2018 οι μεγαλύτερες αναλογίες (για περιοχή κατοικίας). Εκεί βρίσκουμε από 8 έως και 9 φορές περισσότερα διαμερίσματα διαθέσιμα στο Airbnb από ότι για μακροχρόνια ενοικίαση. Η σχέση μεταξύ αύξησης του Airbnb και μείωσης του αριθμού των

ενοικιαστηρίων δεν είναι σαφής, ενδεχομένως γιατί σε κάποιες περιοχές το Airbnb είχε καθιερωθεί στο διάστημα 2015-2017 οπότε το 2017-2018 η κατάσταση πια είναι λίγο πολύ παγιωμένη. Και ενώ το Airbnb καθιερώνεται στο διάστημα 2017-2018 σε περιοχές όπως η Κυψέλη και ο Κολωνός όπου δεν είχε πριν παρουσία, οι περιοχές που ήδη είχε αναπτυχθεί το προηγούμενο διάστημα δέχονται περισσότερες πιέσεις, ενώ άλλες αποδεικνύονται πιο ανθεκτικές όπως: το Κολωνάκι και οι Αμπελόκηποι. Σε αυτές παρότι παρατηρείται σχετική αύξηση στις βραχυχρόνιες μισθώσεις, ο αριθμός ενοικιαστηρίων αυξάνεται. Πάντως η αύξηση του λόγου των διαμερισμάτων βραχυχρόνιας προς μακροχρόνια μίσθωση έχει επίπτωση στη διαθεσιμότητα των τελευταίων. Το επιχείρημα λοιπόν, των ιδιοκτητών και της Airbnb που λέει ότι τα διαμερίσματα που ρίχνονται στην πλατφόρμα είναι αυτά που ήταν κλειστά και ότι η αγορά ενοικίων δεν επηρεάζεται από τη διάθεσή τους προς βραχυχρόνια μίσθωση, δεν αποδεικνύεται από τα στοιχεία.

Τιμές ενοικίων Συνολικά για το δήμο της Αθήνας, οι τιμές των ενοικίων αυξήθηκαν 100 ευρώ κατά μέσο όρο (13 %), δηλαδή από τα από τα 720 ευρώ πήγαν στα 819 μεταξύ 2017-2018. Οι περιοχές όπου, αναλογικά, ανέβηκαν τα νοίκια περισσότερο είναι σε γενικές γραμμές οι φθηνές περιοχές όπως: η πλατεία Βάθη(ς) όπου τα νοίκια αυξήθηκαν κατά 69 %, η Άνω Κυψέλη με αύξηση 66 % στις τιμές, ο Άγιος Ελευθέριος και ο Νέος Κόσμος αντίστοιχα κατά 49 %. Μόνη εξαίρεση αποτελεί το Γκάζι όπου παρατηρήθηκε η μεγαλύτερη αύξηση σε απόλυτες τιμές, 489 ευρώ κατά μέσο όρο μεταξύ 2017 και 2018 (αύξηση 50 %). Η μεγαλύτερη μείωση παρατηρήθηκε στην περιοχή της Ρηγίλλης (25 %) και οι τιμές κινήθηκαν κατά μέσο όρο από 3.099 στα 2.348 ευρώ ανά τετραγωνικό. Όλες οι περιοχές που παρουσιάζουν μείωση αποτελούν σχετικά ακριβές περιοχές με εξαίρεση τους Αμπελόκηπους που κινούνται κοντά στον μέσο όρο του 2018. Το Κουκάκι παρουσιάζει ελαφριά μείωση της τάξεως του 1 %. Αναλύοντας την εξέλιξη των τιμών ανά τετραγωνικό μέτρο παρατηρείται μια αύξηση κατά 1,4 ευρώ το τετραγωνικό σε

11. Πανελλαδική έρευνα ενοικιάσεων κατοικιών της RE/MAX ΕΛΛΑΣ, 2016. 12. Dimitris Balampanidis, Thomas Maloutas, Evangelia Papatzani & Dimitris Pettas, Informal urban regeneration as a way out of the crisis? Airbnb in Athens and its effects on space and society, Urban Research & Practice, 2019 13. Πανελλαδική έρευνα ενοικιάσεων κατοικιών της RE/MAX ΕΛΛΑΣ 2017 14. Πανελλαδική έρευνα ενοικιάσεων κατοικιών της RE/MAX ΕΛΛΑΣ 2018

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 1

15. Μέσω στατιστικής επεξεργασίας προκύπτει ισχυρή σχέση μεταξύ των δυο μεταβλητών.

επίπεδο δήμου, καθώς συνολικά οι τιμές για όλες τις περιοχές σημειώνουν αυξήσεις με εξαίρεση την περιοχή του Καλλιμάρμαρου που παρουσιάζει 4% μείωση. Η αύξηση αυτή αντιστοιχεί σε 20 %. Η περιοχή με την μεγαλύτερη αύξηση βέβαια είναι το Γκάζι (50 %), που ακουμπά τα 14,85 ευρώ ανά τ.μ. και θεωρείται η πιο ακριβή περιοχή του κέντρου της Αθήνας για το 2018. Ακολουθεί το Κουκάκι στη δεύτερη θέση, παρότι η τιμή αυξήθηκε μόνο κατά 7 % και το Εμπορικό Τρίγωνο / Πλάκα με 14,20 ευρώ ανά τ.μ.. Η περιοχή της Ακρόπολης, η Ρηγίλλης, το Κολωνάκι, το Θησείο και το Καλλιμάρμαρο συμπληρώνουν τις περιοχές όπου οι τιμές κινούνται πάνω από τα 12 ευρώ το τ.μ., ενώ οι περιοχές της Κυψέλης και του Κεραμεικού που παλιότερα θεωρούνταν φτηνές παρουσιάζουν αύξηση 17 % και 27 % αντίστοιχα, ξεπερνώντας τα 10 ευρώ ανά τ.μ.. Η σχέση μεταξύ της αύξησης των τιμών και της ανάπτυξης του Airbnb δεν είναι άμεση αλλά εξαρτάται από τον λόγο των καταχωρίσεων Airbnb προς αυτόν των ενοικιαστηρίων. Αυτό σημαίνει ότι μπορεί σε απόλυτους αριθμούς και ποσοστιαία, οι μεγαλύτερες αυξήσεις ενοικίων να μην συμπίπτουν με τις περιοχές που έχουν τις μεγαλύτερες αυξήσεις καταχωρίσεων στο Airbnb αλλά να σχετίζονται με τα διαθέσιμα διαμερίσματα προς ενοικίαση, δηλαδή από τον λόγο Airbnb προς ενοικιαστήρια. Στις περιοχές όπου η αντιστοιχία αυτή έχει αυξηθεί, κάνοντας δυσεύρετα τα διαμερίσματα προς ενοικίαση, παρατηρούνται και αυξήσεις στις τιμές των ενοικίων. Με εξαίρεση κάποιες περιοχές όπως το Γκάζι, όπου η αύξηση των τιμών δεν φαίνεται να οφείλεται στην ανάπτυξη του Airbnb και που τα διαθέσιμα ενοικιαστήρια είναι πολύ λίγα, καθώς και την περιοχή της Κυψέλης όπου η

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 2

κατακόρυφη αύξηση της αναλογίας Airbnb προς ενοικιαστήρια δεν συνοδεύτηκε από την ανάλογη αύξηση των τιμών (27 %), στις υπόλοιπες περιοχές φαίνεται να υπάρχει άμεση συσχέτιση μεταξύ των δυο παραμέτρων.15 Αντίστοιχα φαίνεται ότι η αύξηση αυτού του λόγου επηρεάζει και τη διαφορά των τιμών ανά τ.μ.. Ένα άλλο στοιχείο που διαφαίνεται από την ανάλυσή μας είναι η ισχυρή σχέση μεταξύ της πυκνότητας του Airbnb και των τιμών ανά τ.μ.. Ιδιαίτερα το Κουκάκι, το οποίο δεν ανήκε στις ακριβές γειτονιές της Αθήνας όπως: η Πλάκα, το Κολωνάκι, η Ρηγίλλης και η Ακρόπολη έχει αναχθεί σε 2η πιο ακριβή περιοχή. Το γεγονός αυτό συνδέεται άμεσα με την ανάπτυξη του Airbnb είτε αυτό εκφράζεται ως σχέση μεταξύ Airbnb και διαθέσιμων ενοικιαστηρίων είτε ως πυκνότητα διαμερισμάτων Airbnb στην γειτονιά. Αναλύοντας την εξέλιξη των τιμών ανά τετραγωνικό μέτρο παρατηρείται μια αύξηση κατά 1,4 ευρώ το τετραγωνικό σε επίπεδο δήμου, καθώς συνολικά οι τιμές για όλες τις περιοχές σημειώνουν αυξήσεις με εξαίρεση την περιοχή του Καλλιμάρμαρου που παρουσιάζει 4% μείωση. Η αύξηση αυτή αντιστοιχεί σε 20 %. Η περιοχή με την μεγαλύτερη αύξηση βέβαια είναι το Γκάζι (50 %), που ακουμπά τα 14,85 ευρώ ανά τ.μ. και θεωρείται η πιο ακριβή περιοχή του κέντρου της Αθήνας για το 2018. Ακολουθεί το Κουκάκι στη δεύτερη θέση, παρότι η τιμή αυξήθηκε μόνο κατά 7 % και το Εμπορικό Τρίγωνο / Πλάκα με 14,20 ευρώ ανά τ.μ.. Η περιοχή της Ακρόπολης, η Ρηγίλλης, το Κολωνάκι, το Θησείο και το Καλλιμάρμαρο συμπληρώνουν τις περιοχές όπου οι τιμές κινούνται πάνω από τα 12 ευρώ το τ.μ., ενώ οι περιοχές της Κυψέλης και του Κεραμεικού που παλιότερα θεωρούνταν φτηνές παρουσιάζουν αύξηση 17 % και 27 % αντίστοιχα, ξεπερνώντας τα 10 ευρώ ανά τ.μ..

ΕΞΟΔΟΣ

ΑΠΟ ΤΟ CAMP

ΠΡΟΣ ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ Η εκπαίδευση των παιδιών μεταναστών από το 2015 και μετά

Οι πόλεμοι δια αντιπροσώπων, η οικονομική λεηλασία και οι διάφοροι τύποι κοινωνικών αποκλεισμών έχουν προκαλέσει ένα τεράστιο κύμα μετανάστευσης από χώρες της Ασίας και της Αφρικής προς την Ευρώπη. Από το 2015 και μετά εκατομμύρια άνθρωποι έχουν προσπαθήσει να περάσουν τα νότια σύνορα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, με αρκετούς από αυτούς να πνίγονται στα νερά του Αιγαίου ή της ανατολικής Μεσογείου κατά τη διάρκεια του ταξιδιού τους. Όσοι κατάφεραν να πατήσουν σε ευρωπαϊκό έδαφος είτε έφθασαν στις χώρες που επιθυμούσαν, κυρίως της βόρειας και κεντρικής Ευρώπης, είτε λόγω συγκεκριμένων ευρωπαϊκών (αντι)μεταναστευτικών πολιτικών παρέμειναν εντός της ελληνικής επικράτειας έγκλειστοι στα camps, στα σύγχρονα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Τα camps είναι μεγάλοι περιφραγμένοι χώροι μέσα στoυς οποίους οι μετανάστες και οι μετανάστριες ζουν υπό άθλιες συνθήκες σε σκηνές, παραπήγματα ή κοντέινερ. Εκεί τα παιδιά παραμένουν με τις οικογένειές τους, εκτός κι αν έχουν ταξιδέψει μόνα τους οπότε και μεταφέρονται σε έναν ξεχωριστό χώρο ασυνόδευτων ανηλίκων ο οποίος αποκαλείται safe place. Εάν πηγαίνουν σχολείο είναι τα μόνα που έχουν, κατά κάποιον τρόπο, μία καθημερινή δραστηριότητα, αφού οι ζωές των ενηλίκων εξαρτώνται από γραφειοκρατικές διαδικασίες, στερώντας τους έτσι τη δυνατότητα οποιασδήποτε ομαλής ρουτίνας: με αυτόν τον τρόπο δε μπορούν να δραστηριοποιηθούν σε κάτι

εκτός camp. Στους χώρους αυτούς, αν και είναι δίπλα ή μέσα στις πόλεις όπου ζούμε, ο χρόνος, ο χώρος και η αίσθηση της ζωής δεν έχουν καμία σχέση με τις αισθήσεις που έχουμε στην υπόλοιπη πόλη. Οι άνθρωποι αυτοί ζουν σε τόπο και χρόνο μηδέν, εγκλωβισμένοι και προσηλωμένοι συνάμα στην επιθυμία και ανάγκη τους να φτάσουν σε κάποια χώρα της βόρειας ευρωπής κυνηγώντας το όνειρο μίας αξιοπρεπούς ζωής. Περίπου το 40% των έγκλειστων στα camps είναι παιδιά με το ποσοστό αυτό να ξεπερνά ανά περιόδους και το 50%. Σήμερα, λοιπόν, που στην ελληνική επικράτεια ζουν περίπου 70.000 μετανάστες σε camps, μπορεί κανείς να υπολογίσει και τον ανάλογο αριθμό των παιδιών που ζουν μαντρωμένα σε αυτά τα δυστοπικά μέρη. Δεν είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς ότι οι συνθήκες (που κάθε τόσο δημοσιοποιούνται) στα camps δεν είναι και οι καλύτερες για μία ολοκληρωμένη και στοιχειώδη ποιοτική ανάπτυξη ενός ανθρώπου που γεννήθηκε δύο, πέντε, δέκα ή και δεκαπέντε χρόνια πριν από σήμερα. Δεν αναφερόμαστε φυσικά μόνο στη σωματική, αλλά εξίσου στη διανοητική και ψυχική ανάπτυξη του κάθε παιδιού. Μη ξεχνάμε ότι τα περισσότερα από αυτά έχουν βιώσει πολεμικές καταστάσεις –αν όχι κανονικούς πολέμους– με ανεξίτηλα τραύματα μέσα τους. Υπό αυτές τις συνθήκες και κουβαλώντας βιώματα εντελώς διαφορετικά από τα δικά μας το σχολείο αποτελεί μία διέξοδο από την καθημερινότητα των camps. Και όταν

κάποτε αυτά τα παιδιά βγήκαν από εκεί για να παρακολουθήσουν ένα σχολείο δεν ήταν και λίγα αυτά που αντιμετώπισαν. Τα σκοτεινότερα των ενστίκτων των γονιών οι οποίοι αντέδρασαν – αλλού ως πλειοψηφίες και αλλού ως μειοψηφίες– στην παρουσία τους σε κοινές σχολικές αίθουσες με τα υπόλοιπα "δικά τους" παιδιά επικαλούμενοι λόγους... εκπαίδευσης και υγιεινής. Οι τότε αντιδράσεις ήταν μία από τις αφορμές που μας έκανε να σταθούμε στο θέμα της εκπαίδευσης των παιδιών των μεταναστών. Παιδιών που ζουν στον ίδιο τόπο με εμάς και τα γέννησε μία μάνα όχι κατώτερη από τη δική μας. Τελικά εκείνες οι προ δύο χρόνων αντιδράσεις δεν αποτελούσαν μία κακιά παρένθεση, καθώς όσο προετοιμάζαμε αυτό το άρθρο, στην Σάμο, μία δράκα ρατσιστών γονέων έκλεισε το δημοτικό σχολείο στο Άνω Βαθύ για να μην λειτουργήσει η ΔΥΕΠ. Οι συνεντεύξεις παρακάτω λοιπόν είναι κάτι περισσότερο από επίκαιρες. Μιλήσαμε με δύο ανθρώπους οι οποίοι έζησαν, ο καθένας από τη δικιά του μεριά, όλη αυτή τη διαδικασία που λέγεται ένταξη ανήλικων προσφύγων στο εκπαιδευτικό σύστημα. Τον Νίκο και τον Αποστόλη. Ο Νίκος Γρ. εργάζεται σε camp της Αττικής και στο πόστο του έρχεται σε καθημερινή επαφή με τα μεταναστάκια που ζουν εκεί. Ο Αποστόλης Σ., την επίμαχη περίοδο που εφαρμόστηκε πρώτη φορά το πρόγραμμα ένταξης ήταν πρόεδρος του Συλλόγου γονέων και κηδεμόνων στο 72ο δημοτικό σχολείο στο Θησείο, το οποίο και είχε συμπεριληφθεί στο πρόγραμμα.

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ: Νίκος Γρ. | εργαζόμενος σε camp στην Αττική

“ Τα περισσότερα παιδιά θέλουν να πηγαίνουν σχολείο και να μαθαίνουν τη γλώσσα εδώ, στο μέρος που βρίσκονται και ζουν Πώς είναι το κλίμα σε ένα camp μεταναστών; Το camp που δουλεύω λειτουργεί από το 2015. Γενικά είναι δύσκολη η κατάσταση. Οι άνθρωποι παλεύουν με το φαντασιακό που έχουν για ζωή στη Β. Ευρώπη. Στις τάξεις τους υπάρχει μεγάλη κινητικότητητα, η οποία και να

μην μεταφράζεται σε σωματική μετακίνηση, υφίσταται σίγουρα στη σφαίρα του επιθυμητού μέσα τους. Οι πρόσφυγες και οι μετανάστες δεν είναι ενταγμένοι στην κοινωνία και ούτε σε διαδικασία ένταξης βρίσκονται.Οι περισσότεροι από αυτούς μπορεί και να αλλάζουν γνώμη για το τι θα κάνουν κάθε μέρα τα τελευταία 2,5 χρόνια. Τα

”

παιδιά είναι αποδέκτες αυτής της περίεργης ψυχολογίας που προστίθεται στα τραύματα που ήδη έχουν. Τα ίδια όμως, κυρίως τα μικρά, δεν την έχουν τόσο έντονα και συνειδητά, αυτήν την επιθυμία για ζωή σε άλλο τόπο από εδώ, οπότε προσαρμόζονται πολύ καλύτερα και θέλουν να πηγαίνουν σχολείο και να μαθαίνουν τη γλώσσα.

Με τι ρυθμό φεύγει κόσμος από το camp, άρα και τα παιδιά; Ανά χρονιά περίπου 50% μένει και 50% φεύγει. Τώρα όμως σταμάτησε η μετεγκατάσταση και οι όροι επανένωσης οικογενειών έγιναν πολύ πιο αυστηροί, οπότε φεύγει λίγος κόσμος πια. Τα παιδιά που είναι να επανενωθούν με την οικογένειά τους μένουν περίπου 2 χρόνια. Άλλα παιδιά είναι στο camp από την αρχή. Το 10% περίπου των παιδιών είναι ασυνόδευτα και μένουν σε έναν χώρο στο camp που λέγεται ασφαλής χώρος. Ζουν περίπου 250 παιδιά, από τα οποία τα μίσά πηγαίνουν δημοτικό, το 1/4 γυμνάσιο και λύκειο και το 1/4 νηπιαγωγείο.

παιδιών. Από την επόμενη χρονιά (2017-18) μέχρι και σήμερα μπήκανε στις κανονικές τάξεις και παρακολουθούν τμήματα ένταξης (υποδοχής), δηλαδή σε κάποιες ώρες βασικών μαθημάτων κάνουν Γλώσσα και Μαθηματικά με άλλο δάσκαλο/α σε μικρά τμήματα. Αυτό μπορεί να συμβαίνει είτε εντός κανονικής τάξης είτε σε άλλο χώρο. Το κανονίζουν ο διευθυντής και ο παιδαγωγικός σύλλογος (η συνέλευση των εκπαιδευτικών σε κάθε σχολείο). Διερμηνείς μπήκαν από το 2017-18 και μετά. Το 2016-17 υπήρχε μεγάλο πρόβλημα.1 Αυτό συμβαίνει κυρίως στην Αθήνα. Στις άλλες πόλεις και απομακρυσμένες περιοχές συνεχίζουν να λειτουργούν ΔΥΕΠ. Το κριτήριο δηλαδή για τη λειτουργία ή

Πως είναι οργανωμένη η φοίτηση των παιδιών στα σχολεία; Στόχος για την εκπαίδευση των παιδιών των μεταναστών είναι πρώτον να φοιτήσουν, δεύτερον να φοιτήσουν καλά, με ποιότητα και τρίτον να περάσουν στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, κάτι που αποτελεί ουτοπία για τους ίδιους αφού συνεχώς βρίσκονται σε μία εναλλασσόμενη κατάσταση με το φαντασιακό τους να βρίσκεται συνέχεια στο ότι θέλουν να φύγουν. Την πρώτη χρονιά (2016-17) πηγαίναν σε σχολεία όπου φοιτούσαν, σε ΔΥΕΠ που ήταν σχολικά τμήματα μόνο με μεταναστάκια και που λαμβάναν χώρα το μεσημέρι μετά τη λήξη του ωραρίου των υπόλοιπων

1. Δασκάλα που εργάζεται χρόνια στην Κυψέλη με μεταναστάκια και οι τάξεις της υποδέχτηκαν παιδιά στο πλαίσιο του προγράμματος μας μετέφερε ότι αρχικά τα έφεραν χωρίς καμία υποστήριξη, με αποτέλεσμα η παρουσία τους εκεί να μην έχει νόημα παιδαγωγικά. Ούτε επιμόρφωση, ούτε διερμηνεία. ούτε έστω κάποια οδηγία. Στην πορεία και από τη δεύτερη χρονιά άρχισαν να λειτουργούν τμήματα ένταξης, (μικρά τμήματα όπου παρακολουθούν ταχύρυθμα μαθήματα γλώσσας ώστε να ενταχθούν στην τάξη) στελεχωμένα από αναπληρωτές τους οποίους μέχρι πέρσι προσλάμβανε το υπουργείο λίγο πριν τα Χριστούγεννα. Δηλαδή τη μισή χρονιά. Επίσης διερμηνείς που εργάζονται σε ΜΚΟ, έρχονται μία φορά κάθε δεκαπέντε ημέρες και φυσικά υπάρχει το πρόβλημα ότι με τόση μικρή παρουσία δεν προλαβαίνουν να καλύψουν τις ανάγκες των εκπαιδευτικών (την επικοινωνία αυτών με τα παιδιά ή με τους γονείς τους, την μετάφραση κάποιου γραπτού κ.τ.λ.).

όχι των ΔΥΕΠ, είναι αν υπάρχουν σχολεία και τάξεις για να μοιραστούν. Στα γυμνάσια και τα λύκεια λειτουργούν κάποιες λίγες τάξεις υποδοχής, στα περισσότερα σχολεία της δευτεροβάθμιας (γυμνάσιο, λύκειο) απλά παρακολουθούν τα μαθήματα με τους υπόλοιπους μαθητές. Εκεί (δευτεροβάθμια) είναι πιο δύσκολα τα πράγματα και έχουν πολλά να γίνουν ακόμα και σήμερα. Ο/η δάσκαλος/α στο δημοτικό έχει τη δυνατότητα να χτίσει προσωπική σχέση με τον μαθητή/τρια, ενώ ο καθηγητής/τρια στο γυμνάσιο/λύκειο όχι (και μάλιστα χωρίς υποστηρικτικές δομές). Να προσθέσω ακόμα ότι το Πρόγραμμα Εκπαίδευσης Προσφύγων (με τις ΔΥΕΠ, τάξεις υποδοχής κ.τ.λ.) πραγματοποιείται στις ηλικίες της υποχρεωτικής εκπαίδευσης, δηλαδή από 6 έως 15 ετών (έως Γ' Γυμνασίου). Στο Λύκειο μπαίνουν σταδιακά κάποιες τάξεις υποδοχής. Εκεί τα ποσοστά ένταξης και φοίτησης είναι χαμηλά (και παγκοσμίως) και γενικά τα πράγματα στην φοίτηση των παιδιών είναι πολύ πιο δύσκολα.2

2. Μην ξεχνάμε ότι οι καθηγητές/τριες στη δευτεροβάθμια μπαίνοντας σε πολλά τμήματα με λιγότερες συνολικά ώρες απ΄αυτές που έχει ένας/μία δάσκαλος/α στην πρωτοβάθμια, είναι δύσκολο να χτίσουν σχέσεις εμπιστοσύνης με αυτά τα παιδιά που τη χρειάζονται περισσότερο από τα υπόλοιπα, συνυπολογίζοντας τα τραύματα που κουβαλάνε και το άγνωστο και νέο περιβάλλον στο οποίο βρίσκονται.

Επίσης όπου υπήρχαν διαπολιτισμικά σχολεία βοήθησαν πολύ.3 Τέλος οι ΣΕΠ (Συντονιστές Εκπαίδευσης Προσφύγων, δουλεύουν στα camps) ήταν και είναι σημαντικά άτομα/σημεία στην εκπαιδευτική πορεία των παιδιών αυτών. Λειτουργούν σαν γέφυρα ανάμεσα στον κόσμο των παιδιών και των οικογενειών τους με το σχολείο που είναι να φοιτήσουν ή ήδη πηγαίνουν. Λειτουργούν κάπως διαγώνια στις διάφορες δομές και η εργασία τους έχει χαρακτηριστικά αυτής του κοινωνικού λειτουργού. Όλα αυτά σε άτυπο επίπεδο αλλά ουσιαστικό. Ήταν θετική/δημιουργική δομή το ΔΥΕΠ (οι απογευματινές ζώνες μέχρι το 2017) στην εκπαίδευση των παιδιών; Τα περισσότερα παιδιά μεταναστών που ζουν σε διαμερίσμαρτα στην πόλη μπαίνουν κανονικά στην τάξη. Οι ΔΥΕΠ δημιουργήθηκαν για τα παιδιά από τα camps και αποτελούν προενταξιακό στάδιο και όχι μόνιμο. Το ιδανικό θα ήταν να υπάρχουν ενταξιακά μέτρα από την αρχή. Όμως τα camps είναι συνήθως απομονωμένα με μεγάλες αποστάσεις από σχολεία, οπότε δεν υπάρχουν σχολεία [γύρω] για να μοιραστούν. Στο μεταξύ υπήρχε μεγάλη βιασύνη για να μπουν τα παιδιά σε σχολείο. Το μοντέλο του διαχωρισμού δεν είναι το καλύτερο, αλλά τα ευρωπαικά κράτη εκεί έχουν καταφύγει. Μόνο στα αστικά κέντρα θα μπορούσαν να μοιραστούν σε πολλά σχολεία/τάξεις. Οι αντιδράσεις των γονιών λοιπόν πιστεύω ότι θα υπήρχαν σε πιο έντονο βαθμό εάν έμπαιναν κατευθείαν σε τάξεις. Σίγουρα θα μπορούσαν να λειτουργήσουν καλύτερα με επιμορφώσεις ή μετακινήσεις εκπαιδευτικών. Το προενταξιακό στάδιο είναι απαραίτητο. Τα ίδια τα παιδιά το χρειάζονται ως χρόνο προσαρμογής προς το χτίσιμο γέφυρας με το νέο σχολείο τους. Στοίχημα είναι πώς ένα προενταξιακό στάδιο δεν θα λειτουργήσει διαχωριστικά. Και ακόμα αν είναι διαχωρισμένα τα παιδιά και τα μαθήματα πώς θα γίνει η ίδια διαδικασία να οδηγεί στην ένταξη.

Υπάρχουν σχολεία όπου τα παιδιά είναι εντός τάξεων, όμως ο τρόπος που αντιμετωπίζονται είναι εντελώς διαχωριστικός (από τη διεύθυνση, τους εκπαιδευτικούς κ.τ.λ.) Χρειάστηκε χρόνος μέχρι οι ΔΥΕΠ να γίνουν μέρος του σχολείου. Επίσης αν τα παιδιά μοιραζόντουσαν σε τάξεις που είχαν ήδη μεταναστάκια (που μένουν σε διαμερίσματα στην πόλη) θα τις επιβάρυναν ακόμα περισσότερο και οι αντιδράσεις των γονιών θα ήταν ακόμα μεγαλύτερες. Χρειάζεται προενταξιακό έτος-διάστημα και όχι ΔΥΕΠ γενικά κι αόριστα. Είχαν όλα τα παιδιά τη δυνατότητα να φοιτήσουν στο σχολείο και όσα δεν το έκαναν γιατί δεν πήγαιναν; Ναι είχαν όλα τη δυνατότητα. Όσα δεν πήγαν οφείλοταν στην οικογένειά τους που μπορεί να ήταν επιφυλακτική λόγω αρχών (συντηρητικές οικογένειες δεν στέλναν τα κορίτσια), ή από τραύματα που είχαν από το παρελθόν τους γενικά αλλά και συγκεκριμένα από τραύματα από το ίδιο το σχολείο (πολλών το σχολείο είχε βομβαρδιστεί). Ένα παιδί χρειάζεται περίπου ένα χρόνο για να νιώσει στοιχειωδώς ενταγμένο, ασφαλές το περιβάλλον γύρω του και να ξεφύγει κάπως από το εμπόλεμο παρελθόν του. Οι γονείς δεν ήταν όλοι διατεθιμένοι να τα στείλουν και λειτούργησε πολύ ο μιμιτισμός (κάνω ότι κάνει και ο γείτονας). Άλλοι δεν τα έστελναν γιατί φοβόντουσαν ή δεν εμπιστευόντουσαν τους ανθρώπους και το σύστημα και άλλοι τα έστελναν για να ηρεμήσουν. Επίσης την πρώτη χρονιά υπήρχε πολλύ κινητικότητα. Προσπαθούσαν συνεχώς να μπαίνουν σε αεροπλάνο για να φύγουν ή να στείλουν το παιδί τους με όποιο τρόπο κάπου στη Β. Ευρώπη για να λειτουργήσει ως άγκυρα που θα τραβήξει την υπόλοιπη οικογένεια. Με αυτόν τον τρόπο θεωρώ πως το προενταξιακό στάδιο ήταν απαραίτητο. Τώρα είναι περισσότερο δικό τους το σχολείο από προηγούμενες χρονιές. Οι γονείς είναι αυτοί που έχουν ανησυχία και τάσεις φυγής. Τα παιδιά-μαθητές θέλουν να χτίσουν ζωή εκεί που ζουν. Τα σχολεία στα οποία έστειλε το υπουργείο τα παιδιά πώς τα επέλεξε;

3. Στην Αθήνα υπάρχουν τρία: στο Γκάζι, στην Ν. Ιωνία και στην Αμφιθέα.

Τα κριτήρια ήταν η απόσταση από το camp και οι κτιριακές δομές.

Τί αντιδράσεις υπήρξαν και υπάρχουν από τους γονείς των άλλων παιδιών στο σχολείο και τους εκπαιδευτικούς από της αρχή της εισόδου τους στα σχολεία το 2016 μέχρι σήμερα; Ενώ στην αρχή υπήρχαν αντιδράσεις σήμερα έχουν εκλείψει. Οι αντιδράσεις που υπήρχαν προερχόντουσαν από πολιτικά αίτια. Για παράδειγμα κάποιοι γονείς στάθηκαν ενάντια στην απόφαση να δίνονται κονδύλια για την εκπαίδευση προσφύγων και να μη δίνονται αυτά τα λεφτά για τα σχολεία και τους μέχρι τώρα μαθητές. Εκφράστηκε θυμός από γονείς υποτιμημένων περιοχών, οι οποίοι ήδη ζητούσαν περισσότερα από το σχολείο των παιδιών τους. Επίσης υπήρχε και ο φόβος ότι θα έρθουν πολλοί, καθώς και ότι θα μεταδώσουν ασθένειες στα παιδιά τους. Γενικά οι ντόπιοι γονείς ούτε ήταν έτοιμοι ούτε ετοιμάστηκαν για την άφιξη των παιδιών μεταναστών στα σχολεία των παιδιών τους. Στην πορεία έγιναν συναντήσεις με τους γονείς, αλλά τότε στην αρχή δεν ήταν έτοιμοι να τους δεχτούν. Οι εκπαιδευτικοί και αυτοί ήταν και είναι απροετοίμαστοι. Δεν τους γίνονται σεμινάρια και στην αρχή δεν είχαν και διερμηνείς.4 Έχουν βιώσει δύσκολη κατάσταση γενικά. Επίσης είναι άνθρωποι ξένοι στα σχολεία που διδάσκουν αφού ως αναπληρωτές κάθε χρόνο αλλάζουν σχολείο. Το χειρότερο συνέβη όταν τους άλλαξαν στη μέση της χρονιάς και ενώ είχαν αρχίσει να γνωρίζονται με τα μεταναστάκια το υπουργείο έστειλε πολλούς από αυτούς αλλού για διοικητικούς λόγους (αλλαγή πίνακα αναπληρωτών κ.τ.λ..).5

4.”Για τις ηλικίες 12 με 17 το σύστημα υστέρησε και αφέθηκαν αυτά τα παιδιά. [...] Αφού στα γυμνάσια και τα λύκεια δεν υπήρχαν τάξεις υποδοχής, άρα ήταν πεταμένα μέσα σε μια κανονική τάξη, χωρίς καμιά ενίσχυση στην ελληνική γλώσσα, δεν είχε νόημα η φοίτησή τους εκεί, αφού δεν τους αφορούσε εφόσον οι εκπαιδευτικοί στις περισσότερες περιπτώσεις αδυνατούσαν να δημιουργήσουν γέφυρες κατά τη διάρκεια της διδασκαλίας”, Χρήστος, συντονιστής εκπαίδευσης προσφύγων στο camp του Ελαιώνα, ομιλία του στο πλαίσιο της εκδήλωσης “Από το σχολείο του φόβου και της προκατάληψης στο σχολείο της ένταξης". 5. Εδώ θα θέλαμε να παρατηρήσουμε τις -χρόνια τώρα- τραγικές στρατηγικές του υπουργείου παιδείας, το οποίο για να τοποθετήσει ή να μετακινήσει εκπαιδευτικούς έχει ως γνώμονα γραφειοκρατικά και οικονομικά κρητίρια και διόλου κοινωνικά και εκπαιδευτικά.

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ: Αποστόλης Σιαπ. | πρώην πρόεδρος συλλόγου γονέων του 72ου σχολείου στο Θησείο και νυν της Ένωσης Γονέων του 3ου διαμερίσματος Αθήνας (Πετράλωνα, Θησείο, Βοτανικό, Γκάζι, Κεραμεικός)

“

Το δικό μας σχολείο δεν έπαιξε στις τηλεοράσεις. Όσες φορές ερχότανε και παίρνανε συνεντεύξεις από γονείς δεν βγήκε ποτέ κανένας να πει όχι, είμαστε εναντίον. Και τους έκανε εντύπωση

Ας ξεκινήσουμε με το σχολείο στο Θησείο. Πώς εντάχθηκε το σχολείο στο πρόγραμμα με τα παιδιά μεταναστών; Το πώς έγινε η επιλογή του σχολείου δεν το ξέρουμε. Είναι πιθανόν μία τυχαία επιλογή. Μας είπανε ότι έγινε η επιλογή βάσει αποστάσεων. Εμάς μας ειδοποίησαν μέρα Πέμπτη, πήρε τηλέφωνο η διευθύντρια του σχολείου εμένα που ήμουν πρόεδρος του συλλόγου, και μου λέει έχουμε ένα θέμα σοβαρό. Λοιπόν. Να συζητήσουμε. Πηγαίνω να κουβεντιάσουμε και μου λέει, την Δευτέρα ξεκινάει στο σχολείο μας να έρχονται οι πρώτες ΔΥΕΠ. Ακριβώς έτσι. Τότε ψάχναμε τα λεξικά να δούμε τί σημαίνει ΔΥΕΠ. Δεν ξέραμε. Ήταν οι απογευματινές ζώνες για τα προσφυγόπουλα. Θα έρθουν 50 παιδιά, ίσως και 60 και να δούμε τί θα κάνουμε. Όταν λέμε να δούμε τί θα κάνουμε, η γυναίκα δεν ήταν εχθρική προς την εκπαίδευση των προσφύγων, ίσα-ίσα το αντίθετο μπορώ να πω, αλλά έχουμε ένα σοβαρό θέμα, πώς θα αντιμετωπιστούν

οι γονείς. Και το Θησείο δεν είναι μία περιοχή που έχει... αρκετό δεξιό, ας πούμε, κόσμο. Και φασίστες υπάρχουν αρκετοί. Αυτή ήταν η πρώτη ενημέρωση. Αυτό έγινε μέρα Πέμπτη, την Παρασκευή, την επόμενη μέρα, λέει θα το ξέρουμε σήμερα, δηλαδή ήταν σαν να λέμε κεραυνός εν αιθρία. Και το πρόγραμμα ξεκινούσε την Δευτέρα, μετά από 3 μέρες. Εμείς μαζευτήκαμε σαν διοικητικό συμβούλιο να δούμε τί στάση θα κρατήσουμε απέναντι σε αυτό το θέμα. Σαφώς δεν μπορούσαμε να εναντιωθούμε στο να πάνε τα παιδιά σχολείο, σε αυτό εννοείται πως δεν θα αρνούταν κανείς. Όχι ότι δεν είχαμε και κάποιες αντιρρήσεις εντός διοικητικού συμβουλίου, αλλά ξεκινήσαμε από μία αφετηρία ότι δεν μπορείς να στερήσεις από παιδιά το δικαίωμα της γνώσης, της μόρφωσης και της ένταξης στο εκπαιδευτικό σύστημα. Εγώ προσωπικά και κάποιοι που μάλλον ήμασταν οριακά η πλειοψηφία στο 9μελές τότε, οριακά ήταν το ποσοστό, είχαμε να αντιμετωπίσουμε και το εξής.

”

Πρώτη μέρα των μαθητών προσφύγων στο 72ο δημοτικό σχολείο. Φωτογραφία από το blog του Συλλόγου Γονέων και Κηδεμόνων “Ανδρέας Κάλβος”.

Τη δημιουργία μίας ζώνης σε αυτό που λέμε δημόσιο σχολείο, μίας ζώνης εκτός του προγράμματος του σχολείου. Δεν μπορώ εγώ να υποστηρίζω ότι αυτά τα παιδιά πρέπει να πηγαίνουνε σε όλα τα σχολεία με τις απαραίτητες υποδομές, δηλαδή τάξεις υποδοχής, που σημαίνει ολιγομελές τμήμα για να μάθουνε γλώσσα, ένταξη όπου χρειάζεται γιατί υπάρχουν παιδιά που έχουν και δύο και τρία χρόνια να πάνε στο σχολείο, πρέπει να μπούνε στη διαδικασία μάθησης σιγά-σιγά. Υποστηρίζω ότι αυτά τα παιδιά πρέπει να μπούνε στο κανονικό σχολειο με όλη την υποδομή που απαιτείται. Και απ΄την άλλη μεριά να υποστηρίζω τη λειτουργία της απογευματινής ζώνης. Εγώ είμαι εναντίον της απογευματινής ζώνης, το ξεκαθαριζω αυτό... Να μπούνε κανονικά. Να έχουν συμμαθητή τον γιο μου, την κόρη μου, τον Κωστάκη, τον Γιωργάκη κ.τ.λ.. Είσαι σε θέση να ξέρεις αν έγινε εσκεμμένα, ή ήταν προβληματική η οργάνωσή τους; Όχι, εγώ πιστεύω ότι έγινε εσκεμμένα να το ανακοινώσουνε την τελευταία στιγμή έτσι ώστε να μην προλάβουν να οργανωθούν αντιδράσεις. Μπορεί σε κάποια σχολεία να λειτούργησε, το αποτέλεσμα όμως ήταν ανάποδο. Δηλαδή, γυρίζω πίσω σε αυτό που είπα πριν. Αν τον Σεπτέμβρη κάναμε τον καθιερωμένο αγιασμό, που ανοίγουν τα σχολεία, έρχεται ο παππάς και ευλογάει τα παιδιά και έμπαινε ο γιος μου στην τάξη και έβλεπε τρία καινούργια παιδάκια τί θα συνέβαινε; Τίποτα. Δεν θα έλεγε κανένας γιατί έχεις τρεις καινούργιους μαθητές. Όλο αυτό, έτσι όπως ήταν στημμένο, είχε το αντίθετο αποτέλεσμα από το επιδιωκόμενο. Όταν ξεχωρίζεις, κατηγοριοποιείς παιδιά, έχεις το αντίθετο αποτέλεσμα. Και αρχίζουν μετά. Έδινες επιχείρημα στην άλλη πλευρά, στον φασίστα, γιατί οι φασίστες μείνανε να φωνάζουν μέχρι το τέλος, γιατί υπήρχανε φίλα προσκείμεννοι σε εμάς που ήταν προβληματισμένοι και σου λέγανε, τί γίνεται τώρα εδώ πέρα; Έχουμε μία καθαρίστρια, δεν φτάνει. Και όντως είχε μια καθαρίστρια το σχολείο. Να έρθουνε άλλα 50 παιδιά, σαφώς χρειάζεται και δεύτερη. Είχε έναν φύλακα το σχολείο. Δηλαδή υπήρχανε και κάποια θέματα

που έπρεπε να αντιμετωπιστούν και αυτά δεν ήταν λυμένα. Οπότε ήταν λογικό να υπάρξουν κάποιες αντιδράσεις από κόσμο που δεν είχε θέμα με τα παιδιά. Αλλά αν υπήρχαν απ΄την αρχή όλοι οι δάσκαλοι στη θέση τους, και 2-3 παιδάκια στις τάξεις υποδοχής να μαθαίνουν την γλώσσα, δεν θα κουνιόνταν φύλλο. Και δώσανε το επιχείρημα στην άλλη πλευρά να λέει για το εμβόλιο. Θα είναι όλα μαζί και θα τσακώνονται με τα παιδιά μας. Δηλαδή προκύπτανε και εύλογα ερωτήματα που δεν ήταν και εύκολο να απαντηθούνε και έδωσε κάποια επιχειρήματα στην άλλη πλευρά. Στις συνεδριάσεις του ΔΣ που μου είπες ότι υπήρξανε επιφυλαξεις,, σε ποια βάση; Επιφυλάξεις αν το σχολείο είναι έτοιμο να υποδεχτεί τα παιδιά αυτά και αν θα είναι εμβολιασμένα. Είχαμε διαβεβαιώσεις ότι ήταν εμβολιασμένα τα παιδιά, αλλά δεν κάθομαι εγώ σε κάθε παιδί που έρχεται σχολείο να δω το βιβλιάριο εμβολιασμού του. Τα παιδιά ήταν εμβολιασμένα οπότε δεν μπαίνει θέμα. Οπότε καταλήξαμε σε μία ομόφωνη απόφαση που έλεγε ότι είναι υποχρέωση του κράτους για την παροχή εκπαίδευσης για τα παιδιά που ζούνε στην ελλάδα, εστιάζαμε στις ελλείψεις που έχει το σχολείο, δεύτερη καθαρίστρια, δεύτερο φύλακα, και σε υλικοτεχνική υποδομή, λείπανε πράγματα, και κάναμε μία σαφέστατη αναφορά ότι τα παιδιά πρέπει να ενταχθούν στην κανονική ζώνη. Εκφράζαμε την αντίθεσή μας στην ΔΥΕΠ και στην απογευματινή ζώνη, λέγαμε ότι θα έχει το αντίθετο αποτέλεσμα. Και λέγαμε στην ανακοίνωσή μας ότι τα παιδιά αυτά πρέπει να φοιτούν την πρωινή ζώνη και με όλες τις υποδομές. Δηλαδή να υπάρχει τραπεζοκόμος. Εκεί εστιάσαμε. Και καταλήγαμε με μία τελευταία παράγραφο όπου καλούσαμε τους γονείς να σταθούν αλληλέγγυοι σε αυτά τα παιδιά. Όντως σε μία χώρα που έχει ζήσει ξεριζωμό, μετανάστευση, προσφυγιά, δεν μπορεί η ελλάδα να μην υποδέχεται και να μην εκφράσει την αλληλεγγύη της. Η βάση σας πώς το πήρε; Υπήρχανε φωνές, πολλές φωνές. Μας βρίζανε, φωνάζανε. Εμείς εστιάσαμε

σε αυτό που λέγαμε. Τους λέγαμε ότι διαφωνούμε να υπάρχει απογευματινή ζώνη, βγαίναμε επιθετικά και αυτοί μαζεύονταν. Γιατί, αυτοί τί προτείνανε; Να μην έρθουν τα παιδιά. Καθόλου. Ο χρυσαυγίτης τί θα έλεγε; Δεν τα θέλουμε. Με επιχειρήματα αν είναι εμβολιασμένα, αν βγάλουν μαχαίρι, αν, αν... Τα οποία σε μία συνέλευση που κάναμε όλοι οι γονείς άρχισαν να ανατρέπονται ένα-ένα. Είχαμε κανονίσει ούτως ή άλλως εκλογοαπολογιστική συνέλευση, την Τετάρτη, δύο ημέρες μετά την υποδοχή των παιδιών. Οπότε ήταν κανονισμένη συνέλευση. Και είπαμε ότι γι΄αυτό το θέμα θα υπάρξει ενημέρωση. Την οποία ενημέρωση εγώ προσωπικά και πολλοί γονείς την θεωρούσαμε περιττή. Να συζητήσουμε τί; Αν θα έρθουν παιδιά σχολείο; Αλλά λέμε εντάξει, αφού θέλετε ενημέρωση. Θα σας φέρουμε γιατρό, θα σας φέρουμε ψυχολόγο. Ο ψυχολόγος τους βοήθησε και αυτούς, πολλοί πήρανε το τηλέφωνό του. Και ποιοί ήρθανε στην ενημέρωση; Στην πρώτη ενημέρωση είχανε έρθει από το υπουργείο και τον δήμο να απαντήσουν σε κάποια ερωτήματα. Τότε εμείς τους "εκβιάσαμε" τους παραπάνω και είπαμε: κοιτάξτε να δείτε, διαφωνούμε κάθετα με τον τρόπο που το κάνετε, αλλά αφού το κάνετε κοιτάξτε τουλάχιστον να καλύψετε κάποια πράγματα, κάποια κενά. Εμείς μέχρι την Δευτέρα που θα άρχιζε η δομή θέλουμε φύλακα, καθαριστρια, υλικά. Μας ζητήσανε μία παράταση μέχρι την Τετάρτη, την μέρα της συνέλευσης δηλαδή, τους λέμε ωραία, μέχρι Τεταρτη μεσημέρι, ειδάλλως Τετάρτη βράδυ εμείς παραιτούμαστε και ελάτε εσείς να τα βγάλετε πέρα εδώ. Είχε 150 γονείς περίπου. Αυτά ειπωθήκανε σε τηλεφωνικές επικοινωνίες. Την Τετάρτη έγινε η πρώτη συνέλευση. Συνήθως αυτές οι συνελεύσεις μαζεύουνε 20-30 άτομα. Είχαμε τώρα 150-160. Ήρθαν πολλοί. Και πολλοί ήρθανε με διάθεση να φωνάξουν και ακόμα περισσότεροι ήρθανε με διάθεση να υποστηρίξουνε. Ήταν περισσότεροι. Είχε προηγηθεί βέβαια και πολύ δουλειά από εμάς σαν ΔΣ. Μας κόψανε πολλοί την

καλημέρα, μας βρίζανε, σταματήσανε να καλούν τα παιδιά μας σε πάρτυ, σε γενέθλια. Έγιναν διάφορες φασαρίες. Στη συνέλευση ήρθανε πολοί άνθρωποι φίλα προσκείμενοι, ήρθαν άλλοι με διάθεση να διώξουν τα παιδιά. Πήραμε κάποιες απαντήσεις από τους πολιτικούς προϊστάμενους, ήρθε ο περιφερειακός διευθυντής εκπαίδευσης, ο διευθυντής πρωτοβάθμιας, η αντιδήμαρχος για το παιδί. Είχανε έρθει αρκετοί άνθρωποι να μας μιλήσουνε και να μας πούνε πώς θα καλυφθούν οι δομές. Για εμάς το κυρίαρχο ήταν πώς να μην υπάρξει μία επιβάρυνση στο σχολείο για όλα τα παιδιά. Και για τα προσφυγάκια και για τα δικά μας. Και αν είναι δυνατόν να βγει ωφελημένο το σχολείο απ΄όλη αυτή τη διαδικασία.

ότι όλα αυτά είναι... Στην δεύτερη συνάντηση ήρθανε πολύ λιγότεροι. Και αυτοί που φωνάζανε στην πρώτη δεν ήρθανε, για να απαντηθεί το θέμα του εμβολιασμού και των ψυχολόγων. Ήδη τα παιδιά είχαν μπει στο πρόγραμμα και τις τάξεις. Άρα αποδυκνείεται οτι οι ερωτήσεις αυτές ήταν απλά για να πούμε ότι δεν τα θέλουμε. Αλλά αφού το πρόγραμμα λειτουργεί δεν τους ένοιαζε καθόλου να έρθουν να ακούσουν αυτά που οι ίδιοι βάλανε σαν ερωτήματα. Ήρθανε κάποιοι γονείς που όντως είχαν κάποιους προβληματισμούς, απαντηθήκανε και τελείωσε. Σε αυτή τη συνάντηση είχε 40 άτομα.

σημαίνει ότι για 2-2,5 ώρες συνυπήρχανε τα παιδιά. Στην αρχή κάνανε ξεχωριστά διαλείμματα, μετά αρχίσανε τα κοινά διαλείμματα. Και εκεί αρχίσανε οι παρέες. Εμένα η κόρη μου έκανε δύο πολύ καλές φίλες.

Ποια ήταν η ημερομηνία που ήρθανε τα παιδιά;

Τί μαθήματα είχανε;

Σε όλη αυτή τη φάση υπήρξανε συγκροτήσεις υπέρ ή κατά πάνω σε βάσεις πολιτικές; Υπήρχαν γονείς π.χ. που να ήταν πιο προς τα δεξιά; Ή το αντίστοιχο από κόσμο που είναι ενεργοποιημένοι στην αριστερά;

Οκτώβριος.

Σαφέστατα και υπήρξανε τέτοιες συσπειρώσεις. Βέβαια από την πλευρά της δεξιάς, ΝΔ, χρυσή αυγή, εντάξει, κανένας δεν έλεγε ότι είναι χρυσή αυγή αλλά ήτανε ξεκάθαρα ή τουλάχιστον έχουν ψηφίσει μία φορά αρκετοί απ΄αυτούς, υπήρχανε συσπειρώσεις, αλλά η πλευρά εκείνη, είναι η πρώτη φορά πραγματικά, αυτό τώρα είναι λίγο γενικό, αλλά πρώτη φορά ασχολήθηκαν με το γονεϊκό κίνημα. Δεν ασχολιόταν. Δεν έχουν έρθει ποτέ να διεκδικήσουν να φτιαχτεί ένα προαύλιο, να αλλαχθεί μια μπασκέτα, γιατί δεν υπάρχει δάσκαλος. Είναι η πρώτη φορά που ασχολήθηκαν και αυτό για να διώξουν παιδιά. Και σαφώς υπήρχε μία συσπείρωση και από την άλλη πλευρά, από την αριστερά και από προοδευτικό κόσμο, ώστε να βοηθήσουν να εξελιχθεί ομαλά το πρόγραμμα. Μετά τη συνέλευση της Τετάρτης έγινε κάποια άλλη; Έγινε άλλη μία γιατί μείνανε αναπάντητα τα ερωτήματα τα ιατρικά -ας τα πω έτσι- και φωνάξαμε έναν επιδημιολόγο και έναν ψυχολόγο για να μιλήσουν και να απαντήσουν σε αυτά τα ερωτήματα. Αλλά εδώ αποδυκνείεται

Οι δασκάλοι που βρισκόντουσαν μέσα σε όλο αυτό; Είχανε έρθει στις συνελεύσεις; Είχαν έρθει κάποιοι, εντάξει δεν ήταν υποχρεωτικό να έρθουν. Ο δάσκαλος από την θέση του δεν μπορεί να αρνηθεί. Αλλά γενικά ήταν θετικοί. Αν υπήρχαν 1-2 (αρνητικοί) δεν φάνηκε κάτι τέτοιο. Και τα παιδιά; Βλέπανε από τις τηλεοράσεις τί γινότανε σε άλλα σχολεία; Τα δικά μου παιδιά κάνανε ερωτήσεις γιατί τους φάνηκε παράξενο που ήταν ξεχωριστά. Δεν έχω εντοπίσει κάποιο παιδί που να είχε πρόβλημα, δεν νομίζω. Αρκετά παιδιά όμως τους έκανε αυτό εντύπωση. Μετά από κάποιες μέρες αρχίσανε να κάνουνε και κοινές παρέες. Τί ώρα ξεκινούσε το απογευματινό; 2μ.μ.. Τα παιδιά του κλασσικού προγράμματος έχουν ήδη σχολάσει και μένουνε τα παιδιά του ολοήμερου. Συνυπήρχανε. Το πρόγραμμα ήταν 2-6. Το ολοήμερο πρόγραμμα του κλασικού σχολείου6 τελείωνε στις 4μ.μ. που

6. Στο ολοήμερο μένουν κάποια από τα παιδιά του σχολείου και τρώνε, κάνουν την απογευματινή τους μελέτη και απασχολούνται με "χαλαρές" δραστηριότητες από εκπαιδευτικό.

Τα παιδιά που είχανε έρθει από ποιό camp ήταν; Τον Ελαιώνα. Εθνικότητας; Πλειοψηφία ήταν Συρία, Αφγανιστάν. Πιο πολλά Συρία, να έχει κανα δυο από Πακιστάν.

Αυτά κάνανε γλώσσα, μαθηματικά, εικαστικά, γυμναστική. Εντάξει, υπολειτουργούσε το πρόγραμμα. Φαντάσου ότι δεν υπήρχανε διερμηνείς. Μιλούσε για διερμηνείς το πρόγραμμα και δεν υπήρχανε. Οι δάσκαλοι ήταν αναπληρωτές που τους πήρανε την τελευταία στιγμή, ελάτε να κάνετε μάθημα. Δεν είχανε κάνει τουλάχιστον ένα σεμινάριο. Ο δάσκαλος ξέρει να κάνει την δουλειά του αλλά δεν ξέρανε να αντιμετωπίσουν ένα θέμα που σαφώς θα προέκυπτε με παιδιά που δεν ξέρανε την γλώσσα. Γιατί δεν υπήρχε τάξη υποδοχής, δηλαδή ολιγομελή τμήματα μέχρι 7-8 παιδιά που μαθαίνουν την γλώσσα. Τους δίνανε βιβλία μαθηματικών στα ελληνικά. Τα πιο πολλά παιδιά ηλικίας 7-8 χρονών, που ήταν για 2 χρόνια στην διαδρομή από την Συρία ή το Αφγανιστάν μέχρι να φτάσουν ελλάδα, δεν ξέρανε τί σημαίνει θρανίο, τί σημαίνει σχολείο. Το μεγαλύτερο στοίχημα για τους δασκάλους ήταν να βάλουν αυτά τα παιδιά στην διαδικασία ότι κάθομαι σε ένα θρανίο και ακούω έναν δάσκαλο. Κάποια παιδιά είχανε χρόνια να πάνε σχολείο. Ή για άλλα παιδιά το σχολείο είναι κακή εμπειρία γιατί έσκασε η βόμβα μέσα στο νηπιαγωγείο. Και άκουσε σχολείο και... ήταν φοβισμένο. Δεν ήταν καλή εμπειρία. Όταν ήσουν 5 χρονών, έχει σκάσει βόμβα και σου λένε στα 7 πήγαινε ξανά. Και πώς έρχονταν αυτά τα παιδιά; Πούλμαν από τον Ελαιώνα.

Αυτό το πρόγραμμα συνεχίστηκε; Τα φέρνουν φέτος; Όχι. Πλέον έρχονται κανονικά. Δεν λειτούργησε αυτό το πρόγραμμα, δεν είχε κάποιο στόχο. Από την επόμενη χρονιά τα παιδιά μπήκαν κανονικά στις τάξεις. Όχι όλα όμως. Υπάρχουν πολλά παιδιά που δεν πηγαίνουν σχολείο. Σταματήσανε. Δηλαδή από τον Ελαιώνα έχουν την επιλογή να μην έρθουν; Την έχουν την επιλογή. Αλλά για μένα δεν θα έπρεπε να την έχουν την επιλογή να μην έρθουνε. Όπως εγώ είμαι υποχρεωμένος να πάω το παιδί μου σχολείο, πρέπει και αυτοί να είναι υποχρεωμένοι να πάνε το παιδί τους σχολείο. Οπότε φέτος συνεχίζεται με λιγότερα παιδιά που έχουν ενταχθεί κανονικά; Λιγότερα παιδιά που πηγαίνουνε σε πολλά σχολεία. Τα παιδιά μαθαίνουν πολύ γρήγορα την γλώσσα. Δεν έχει ενταχθεί κάποιο μάθημα που να έχει να κάνει με την παρουσία τους εκεί πέρα; Λειτουργούν οι τάξεις υποδοχής. Αυτό που λέγαμε. Κάνουν μάθημα κανονικά αλλά την γλώσσα την κάνουνε ξεχωριστά για να προλάβουνε να φτάσουνε. Και απ΄ότι λένε οι δάσκαλοι οι πιο μικρές ηλικίες θέλουν κάποιους μήνες, οι πιο μεγάλοι ίσως και μία δεύτερη χρονιά. Εντάξει, τα παιδιά μαθαίνουν εύκολα, σφουγγάρια. Πέρα από το δημοτικό στο Θησείο ποιά άλλα σχολεία της γειτονιάς είχαν ενταχθεί στο πρόγραμμα; Το 81ο δημοτικό στα Κάτω Πετράλωνα, το 85ο δημοτικό στον Βοτανικό. Εκεί έχεις κάποια εικόνα... Πηγαίναμε σε όλες τις συνελεύσεις. Στα Κ. Πετράλωνα έγινε και φασαρία, πήγε να πέσει και ξύλο. Εκεί κάπου ξέφυγε η συνέλευση. Και για μένα για να συμβεί αυτό είναι και μια ευθύνη του τρόπου λειτουργίας του συλλόγου αλλά και του τρόπου που οι

εκπαιδευτικοί αντιμετωπίζουν κάποια πράγματα. Στο δικό μας δημοτικό η διευθύντρια είπε εγώ έχω εντολή να κάνω μάθημα σε αυτά τα παιδιά, εντολή σε δημόσιο υπάλληλο, και δεν σηκώνω κουβέντα. Τόσο απλό. Και όταν ο σύλλογος έχει βγάλει μια ανακοίνωση που λέει τα παιδιά να έρθουν κόβεις τα περιθώρια σε πολλούς. Όταν λες πάμε να συζητήσουμε... εκεί ο σύλλογος δεν έβγαλε μία τέτοια θέση και είπανε πάμε να συζητήσουμε. Να συζητήσουμε τί; Εμείς έτυχε να έχουμε τη συνέλευση εκείνες τις μέρες και άντε να συζητήσουμε. Αλλιώς να συζητήσουμε τί; Γιατί είχανε σπάσει τα τηλέφωνα και από τα κανάλια και τις εφημερίδες. Ερχότανε συνέχεια. Εγώ έβγαινα σαν εκπρόσωπος του συλλόγου και έλεγα το απλό: γιατί βγαίνετε και κάνετε είδηση ότι κάποια παιδιά πηγαίνουνε σχολείο; Αυτό συζητάμε; Οπότε κοβόταν και οι συζητήσεις των δημοσιογράφων. Οι πολλές ερωτήσεις κόβοταν. Και επειδή ακριβώς στο δικό μας σχολείο όσες φορές ερχότανε και παίρνανε συνεντεύξεις από γονείς δεν βγήκε ποτέ κανένας να πει όχι, είμαστε εναντίον. Και τους έκανε εντύπωση. Και νομίζω ότι μεγάλο ρόλο σε αυτό έπαιξε ο δικός μας χειρισμός. Υπήρξε κανάλι που πηρε εμένα τηλέφωνο και μου είπε να βρούμε και άλλους γονείς που αντιδρούν. Τους λέω, δεν έχουμε, να σας πω εγώ τι θέλετε... Ο Άlpha. Στηθήκανε απ΄έξω, μου λένε δεν θέλω να μου μιλήσετε εσείς και ρωτάγανε μπαμπάδες, μαμάδες. Και φύγανε. Το δικό μας σχολείο δεν έπαιξε στις τηλεοράσεις. Δεν θα δεις 72ο δημοτικό να παίζει στις τηλεοράσεις. Μόνο θα δεις τα πλάνα των παιδιών που μπαίνανε, αλλά δηλώσεις γονιών δεν θα δεις. Παίζανε οι δηλώσεις των άλλων που βάλανε την αλυσίδα, παίζανε οι δηλώσεις στον Κολωνό που έπεσε το ξύλο, στο Χαιδάρι. Εγώ είχα πάει σε μία συνέλευση στο Χαιδάρι. Ήταν εκεί όλοι οι άνθρωποι ωραία, να έρθουν, ηρεμία, ενημέρωση. Δεν ακούστηκε ότι στο Χαιδάρι λειτούργησε το πρόγραμμα. Μου έκανε εντύπωση εκεί. Δεν υπήρξε ούτε μία φωνή, ήταν πολύ καλύτερο το κλίμα και από το δικό μας, δεν υπήρξε ένας να πει τί κάνεις. Δεν ακούστηκε το Χαιδάρι. Για το Θησείο δεν θα ακούσεις. Θα ακούσεις για το Πέραμα φυσικά. Και ήταν λιγότερα τα

σχολεία που υπήρξανε αντιδράσεις. Έστω με κάποιες αντιδράσεις στο τέλος αλλά λειτούργησε το πρόγραμμα. Εγώ δεν έχω να ρωτήσω κάτι παραπάνω. Εσύ αν θέλεις να πεις κάτι... Εγώ ένα συμπέρασμα έχω και από τις άλλες συνελεύσεις που πήγαινα, μέσα από την είσοδο και άλλων παιδιών μέσα στο εκπαιδευτικό σύστημα ήταν η ευκαιρία να κάνουν καινούργιους φίλους, να μάθουν καινούργια πρόσωπα, βρισιές σε άλλες γλώσσες. Για τα παιδιά ήταν πρόκληση να μάθουν να βρίζουν σε άλλη γλώσσα. Να ανοίξει και λίγο το μυαλό. Και φάνηκε εκ του αποτελέσματος, και πέρυσι και φέτος που τα παιδιά μπήκανε κανονικά στις τάξεις, φάνηκε πόσο λάθος ήταν η λειτουργία αυτού του προγράμματος. Ούτε πέρυσι, ούτε φέτος δεν άνοιξε ρουθούνι. Το κλασσικό πρόβλημα που έχουμε να αντιμετωπίσουμε είναι οι κλασσικές ελλείψεις που αντιμετωπίζουν όλα τα ελληνικά σχολεία. Που η τάξη υποδοχής πέρυσι ενώ τα παιδιά ξεκινήσανε Σεπτέμβρη μήνα ο δάσκαλος της τάξης υποδοχής ήρθε τέλος Νοεμβρίου. Και δυστυχώς πάρα πολλά παιδιά μένουν εκτός εκπαίδευσης. το θεωρώ μεγάλο πρόβλημα. Και για τα παιδιά και για την κοινωνία. Η αμορφωσιά είναι πρόβλημα. Στο σχολείο στο Θησείο υπήρχαν άλλων εθνικοτήτων; Η κόρη μου έχει δύο αλβανάκια. Βούλγαρους. Σύριους μαθητές είχαμε και πριν, παλιά είχαμε 2-3 οικογένειες. Πρόσφυγες που ήρθανε, μείνανε στην περιοχή και ήρθανε.

Οι σκέψεις μας για το (παρόν) κλείσιμο Τα δυτικά (ευρωπαικά) κράτη που έχουν χτίσει το μεταπολεμικό προφίλ τους γύρω από τα ανθρώπινα δικαιώματα ξεχνούν να μας πουν ότι το συμφέρον τους (σε δύναμη και λεφτά) είναι ανώτερο στην αξιακή τους ιεραρχία, ακόμα και από τις ζωές (και τους θανάτους) των προσφύγων που προσπάθησαν να εξαντλήσουν μία πιθανότητα στοιχειώδους ζωής εντός των συνόρων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι μετανάστες, στη συντριπτική τους πλειοψηφία, έχουν ξεριζωθεί από τους τόπους όπου γεννήθηκαν εξαιτίας διακρατικών γεωπολιτικών αποφάσεων από τρεις-τέσσερις μεγάλους παίχτες, εκ των οποίων βασικός είναι η Ευρωπαϊκή Ένωση. Η τελευταία λοιπόν φρόντισε να οργανώσει την κοινή ευρωπαική της πολιτική για τους μετανάστες με το κλείσιμο των εξωτερικών της συνόρων, με την μετατροπή της ελληνικής επικράτειας σε ένα απέραντο στρατόπεδο καθώς και την αλήστου μνήμης συμφωνία με την Τουρκία για ανταλλαγές που αφορούν ανθρώπινες ζωές σαν να είναι κούτες σε κοντέινερ. Η διαχείριση του μεταναστευτικού έγινε από τους ευρωπαϊκούς θεσμούς με όρους αποτροπής, απαγόρευσης και ακραίας εκμετάλλευσης της υποτιμημένης εργατικής δύναμης ανθρώπων ξεριζωμένων. Οι όποιες πιθανότητες ένταξης πνίγηκαν στις ατέρμονες γραφειοκρατικές διαδικασίες της υπηρεσίας ασύλου. Και έτσι όχι μόνο το ταξίδι προς την ευρώπη αλλά και μέσα σε αυτή αποτελεί για τα παιδιά ένα ακόμα τραυματικό γεγονός. Η εκπαιδευτική πολιτική για τους μετανάστες συνδέεται άμεσα με τη συνολική πολιτική διαχείριση του μεταναστευτικού από την Ε.Ε.. Εδώ όμως έχουμε τη γνώμη ότι η ευθύνη δεν είναι μία και ευρωπαϊκοκεντρική αλλά το κάθε κράτος έχει μία μικρή αυτονομία στον χειρισμό του θέματος. Από τα στοιχεία που διαβάσαμε και τα λόγια που ακούσαμε το ελληνικό κράτος ως διαχειριστής των ευρωπαικών κονδυλίων και ως άμεσος οργανωτής της εκπαίδευσης αυτών των παιδιών ακολουθεί την ίδια πολιτική αορατότητας με τους ενήλικους πρόσφυγες. Δηλαδή τα αφήνει και αυτά κλεισμένα και περιθωριοποιημένα μέσα στα

camps. Και όταν τα δέχτηκε στα σχολεία, που είναι η μόνη ευκαιρία κοινωνικοποίησής τους με την υπόλοιπη κοινωνία, το έκανε σε ώρες διαφορετικές από τα υπόλοιπα παιδιά. Ελάχιστοι πόροι διατέθηκαν και καμία σοβαρή οργάνωση δε λειτούργησε. Αποτέλεσμα τα παιδιά να αφεθούν στην τύχη τους τον πρώτο καιρό χάνοντας έτσι πολύτιμο σχολικό χρόνο στα πιο σημαντικά χρόνια της ζωής τους με σίγουρες αρνητικές συνέπειες στη διαμόρφωση και ανάπτυξη του εσωτερικού και εξωτερικού τους κόσμου. Έχουμε την αίσθηση πως ό,τι θετικό συνέβη έγινε από πρωτοβουλίες ατόμων και ομάδων που αυτενεργώντας προσπάθησαν να σώσουν και να διορθώσουν ό,τι μπορούσαν. Σε έναν θεσμό όπως το σχολείο, η υποστελέχωση και η ανοργανωσιά δεν οφείλονται σε ατυχείς συγκυρίες ή κωλυσιεργίες συγκεκριμένων ατόμων, αλλά είναι κεντρική πολιτική επιλογή του φορέα που οργανώνει την εκπαίδευση. Και αυτός δεν είναι άλλος από το υπουργείο Παιδείας και κατ΄ επέκταση την κυβέρνηση. Το ελληνικό κράτος και τα μέσα ενημέρωσης διαχειρίστηκαν το μεταναστευτικό ζήτημα συνολικά, αλλά και το θέμα των ΔΥΕΠ ειδικά, ως μία ακόμα κατάσταση έκτακτης ανάγκης και ως τέτοιο θα λυνόταν κιόλας. Ας αναλογιστούμε τι σημαίνει αυτή η αντιμετώπιση για τη ζωή και τις μέρες των ίδιων των υποκειμένων μετανάστες. Πάλι καλά που δεν ανέλαβε η FRONTEX ή ο στρατός να διδάσκει τα παιδιά. Από αυτού του είδους τη διαχείριση του μεταναστευτικού από την κυβέρνηση, απορρέει και η δομική επιλογή άρνησης δικαιωμάτων των μεταναστών ως πολίτες, άρα και υποχρεώσεων από μεριάς του κράτους. Επισφάλεια, ένα δομικό κομμάτι της σύγχρονης εκπαιδευτικής διαδικασίας Ποιά είναι όμως η πραγματικότητα του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος την οποία ήρθαν να συναντήσουν οι ανάγκες εκπαίδευσης των ανήλικων μεταναστών; Χιλιάδες αναπληρωτές/τριες δάσκαλοι και καθηγητές, όμηροι και κακοπληρωμένοι εργασιακά. Πρακτικά αυτό σημαίνει ότι η εκπαίδευση εξαρτάται από πολιτικά παιχνίδια και υποσχέσεις της

Τον περασμένο Νοέμβρη η Ελληνική ένωση για τα δικαιώματα του ανθρώπου διοργάνωσε μία ημερίδα για την εκπαίδευση των παιδιών των μεταναστών την οποία και παρακολουθήσουμε. Αυτό στο οποίο θα θέλαμε να σταθούμε δεν είναι τόσο τα λόγια των διαφόρων θεσμικών φορέων που βρίσκοταν στο πάνελ των ομιλητών, όσο οι τοποθετήσεις εκπαιδευτικών που βρέθηκαν στο κοινό και κουβαλούσαν την καθημερινή εμπειρία όχι κάποιων αφηρημένων σχεδιασμών αλλά της δύσκολης αλληλεπίδρασης με τα παιδιά. Ήταν συγκλονιστική η περιγραφή εκείνης της δασκάλας σε δημοτικό της Βικτώριας όταν σε μία στιγμή τσακωμού ανάμεσα σε μεταναστάκια στην αυλή του σχολείου βγήκαν οι εκπαιδευτικοί να τα χωρίσουν και τους ζήτησαν να καθίσουν κάτω στην αυλή, αυτά έκατσαν και έβαλαν τα χέρια σταυρωτά πίσω από το κεφάλι, σαν αιχμάλωτοι. Αντίστοιχες περιγραφές υπάρχουν και στη συνέντευξη του Αποστόλη Σιαπ.. Ο Παπαγιαννάκης, αντιδήμαρχος μεταναστών και προσφύγων του δήμου Αθηναίων, παρουσίασε μία αριθμητική εικόνα του θέματος. Συνολικά στην Ελλάδα δεκαπέντε δήμοι έχουν δεχτεί παιδιά σε σχολεία, ενώ στην Αθήνα 25 σχολεία έχουν ενταχθεί στις ΔΥΕΠ. Περιγράφοντας τον δήμο της Αθήνας ως μέρος του σχεδιασμού της φοίτησης των παιδιών στα σχολεία μας πληροφόρησε ότι αυτό έγινε πρόχειρα γιατί βιάζονταν να μπουν, οπότε δεν είχαν και τον χρόνο να το οργανώσουν όπως θα ήθελαν. Παρόλο αυτά δεν παρέλειψε να σχολιάσει τα έργα και να επαινέσει τους συνομιλητές του και τους άλλους κρατικούς φορείς καταλήγοντας με ένα... λογικό (αλλά βαθύτατο πολιτικό) άλμα (;): πως οι καταλήψεις είναι άκυρες ως δομές εκπαίδευσης γιατί λειτουργούν όπως να 'ναι, έχοντας την αυτοεκπληρούμενη προφητεία της επανάστασης. Η Katharina Strutynski, καλέσμενη στο πάνελ εκπαιδευτικός που δουλεύει με παιδιά μεταναστών στο σχολείο Fritz-Karsen-Schule του Βερολίνου, δεν περιέγραψε μία πραγματικότητα πολύ διαφορετική από την ελληνική. Τα μαθήματα και τα διαλείμματα απ΄ αυτά γίνονται ξεχωριστά για τους μετανάστες από τα υπόλοιπα παιδιά, ενώ σε ένα από τα πιο σημαντικά μαθήματα, αυτό της γλώσσας, η καθηγήτρια αλλάζει κάθε δύο χρόνια και αυτό δημιουργεί πρόβλημα. Το σχολείο της δέχτηκε δώδεκα παιδιά τα οποία μοιράστηκαν στις τάξεις με έναν μέντορα/νονό να παρακολούθεί το καθένα. Ωστόσο δεν αποτελεί μία συνολική εικόνα. Στο

εκάστοτε (και της τωρινής) κυβέρνησης, αφήνοντας ένα τόσο σημαντικό κοινωνικό ζήτημα στα χέρια των καιροσκόπων της εξουσίας. Οι τελευταίοι για να εξοικονομήσουν πόρους, φροντίζουν κάθε χρόνο να προσλαμβάνονται οι αναπληρωτές όσο πιο αργά γίνεται στη διάρκεια της χρονιάς. Με αυτόν τον τρόπο οι αναπληρωτές ωθούνται ουσιαστικά σε ημιαπασχόληση, αφού πολλοί απ' αυτούς προσλαμβάνονται Νοέμβρη/Δεκέμβρη και μετά και απολύονται κάθε Ιούνη. Έχοντας αυτά τα γενικά δεδομένα δεν μας εκπλήσσει ότι στους σχεδιασμούς του υπουργείου προσπερνιούνται εύκολα οι ανάγκες των παιδιών των μεταναστών. Ο χρόνος που αυτά χρειάζονται για να ζήσουν, να γνωρίσουν και να λειτουργήσουν δημιουργικά με έναν άνθρωπο-δάσκαλο ως σημείο αναφοράς. Προφανώς υπάρχει πλήρης αδιαφορία για την ανάγκη ολιστικής στήριξης αυτών των παιδιών (ψυχολογική, κοινωνική, εκπαιδευτική) που βίωσαν βία στον τόπο τους, στο ταξίδι τους και τώρα στα σύγχρονα στρατόπεδα συγκέντρωσης της Μόρια, του Σκαραμαγκά κ.τ.λ.. Τη δουλειά την ολοκληρώνει η πλέμπα της κοινωνίας. Οι ρατσιστές. Πέρα από την οργανωμένη κρατική (αντι)μεταναστευτική πολιτική το "καλωσόρισμα" πολλών από αυτά τα παιδιά περιλαμβάνει και τις αντιδράσεις κάποιων από τους γονείς των μαθητών και των μαθητριών που ήδη φοιτούν στα σχολεία. Διαβάσαμε και μάθαμε για τις ρατσιστικές αντιδράσεις γονέων, σε μέρη που είναι προσφυγικοί οικισμοί: Ωραιόκαστρο, Ακαδημία Πλάτωνος, Χίος, Πέραμα, Βόλβη, Λαγκαδίκια έξω από τη Θεσσαλονίκη, Φιλιππιάδα, έξω από την

Άρτα και αλλού. Τα επιχειρήματα δε που χρησιμοποιούν περί δημόσιας υγείας και πτώσης της ποιότητας της εκπαίδευσης των παιδιών τους έχουν καταρεύσει από την ίδια την πράξη, από τη συνύπαρξη των μεταναστών στα σχολεία. Μπορούμε να μπούμε για μία στιγμή στη θέση των παιδιών αυτών που πηγαίνουν σε ένα σχολείο, το οποίο κλείνει λόγω της δικής τους παρουσίας εκεί; Είμαστε σε θέση να φανταστούμε να πηγαίνουμε ως παιδιά στο νέο μας σχολείο, στη νέα ήπειρο όπου πλέον βρισκόμαστε και να μας περιμένουν στην πόρτα ανθρωποειδή που εξωτερικεύουν τη μπόχα που υπάρχει στην καρδιά και στο μυαλό τους, βρίζοντάς μας; Νομίζουμε δύσκολα. Η διαφορετικότητα είναι πλούτος! Είμαστε πάντως βέβαιοι πως μπαίνοντας ένα παιδί από άλλη ήπειρο μέσα σε μία τάξη, φέρει το ίδιο ζωντανά τη γνώση που παλεύουν οι δάσκαλοι/ες να περάσουν στα παιδιά από στεγνά βιβλία. Ξέρουμε ότι ένα παιδί μεταναστών κουβαλάει μαζί του την κουλτούρα ενός διαφορετικού, από τον ντόπιο, πολιτισμού η οποία μπορεί να εμπλουτίσει μαθήματα, διαδικασίες και δεξιότητες των εδώ παιδιών. Είμαστε σίγουρες ότι τα παιδιά τρελαίνονται να μαθαίνουν και να παίζουν νέα παιχνίδια με νέο τρόπο. Και ότι τέλος όταν τα παιδιά έρχονται σε επαφή με το διαφορετικό και το καινούριο στα νοητικά τους σχήματα, βρίσκονται σε εκείνο ακριβώς το σημείο και τη στιγμή, που η σκέψη διεγείρεται, το μάθημα και η ζωή γίνονται ελκυστικά και το βίωμα μετατρέπεται σε ανεκτίμητη γνώση και συναισθηματικό και κοινωνικό πλούτο.

ΔΗΜΟΤΙΚΟ

ΓΥΜΝΑΣΙΟ

2016-17 (απογευματινες ΔΥΕΠ)

59,00%

54,00%

2017-18

68,00%

50,00%

2018-19 ως τωρα

73,00%

66,00%

Ημερήσια φοίτηση παιδιών Ελαιώνα (ποσοστό διαρροής τους δύο πρώτους μήνες κάθε χρονιάς): Στοιχεία του ΣΕΠ Ελαιώνα.

Βερολίνο φοιτούν περίπου 102.000 μαθητές στην μέση εκπαίδευση με 6.100 μεταναστάκια σε τάξεις υποδοχής. Αυτό σημαίνει ότι εάν μοιράζαν τα παιδιά στις τάξεις (εννοώντας να τα εντάξουν στις ήδη υπάρχουσες τάξεις) θα αντιστοιχούσε 1,5 παιδί ανά τάξη, κάτι που δεν θα δημιουργούσε κανένα πρόβλημα. Τα γυμνάσια δεν είναι υποχρεωμένα να δεχτούν προσφυγόπουλα αλλά είναι στην ευχαίρεια του κάθε σχολείου αν θα το κάνει. Την ίδια στιγμή που οι μετανάστες δάσκαλοι δεν μπορούν να δουλέψουν, οι εκπαιδευτικοί βιώνουν ποικίλες δυσκολίες σε όλες αυτές τις διαδικασίες. Σε κάθε περίπτωση, όταν τα παιδιά γίνονται 18 ετών σταματούν το σχολείο, τους το κόβουν, οπότε παύει το κράτος να τους παρέχει και σπίτι. Η Strutynski περιέγραψε το βιώμά της με έναν πρώην μαθητή της ο οποίος την πήρε τηλέφωνο μερικούς μήνες αφού έκλεισε τα 18 από ένα γκέτο αστέγων όπου πλέον έμενε γιατί τον έδιωξε το σχολείο. Η κατακλείδα της ήταν απλά ένας αντικατοπτρισμός της εδώ πραγματικότητας, περιγράφοντας στην ουσία την κοινή ευρωπαϊκή (αντι)μεταναστευτική πολιτική: στη Γερμανία έχουν ασυνόδευτα παιδιά με ψυχικά τραύματα από τον πόλεμο, μαντρωμένα σε δομές. Παιδιά τα οποία χρειάζονται ψυχοκοινωνική στήριξη, κανονικότητα και όχι απομόνωση. ''Ένας κοινωνικός λειτουργός αντιστοιχεί σε 50 παιδιά(!) και εννοείται ότι δε μπορεί να λειτουργήσει αποδοτικά'' ανέφερε χαρακτηριστικά. Ο Χρήστος Στεφάνου, συντονίστης εκπαίδευσης προσφύγων στον Ελαιώνα, είναι ο μεσολαβητής ανάμεσα στους μαθητές, τις οικογένειές τους και το σχολείο. Στην τοποθέτησή του μίλησε για τα πολλαπλά προβλήματα που παρουσιάζονταν την πρώτη χρονιά (το 2016-17), τα οποία σταδιακά από την επόμενη χρονιά άρχισαν λίγο-λίγο να εξομαλύνονται. Στάθηκε στις δομές κοινωνικής και ψυχικής φροντίδας που λειτούργησαν στο πλαίσιο του προγράμματος. Επίσης μας πληροφόρησε ότι μέσα στον Ελαιώνα λειτουργεί νηπιαγωγείο με 68 παιδιά ως παράρτημα δημόσιου νηπιαγωγείου. Δεδομένου ότι οι ενήλικοι πρόσφυγες σφυρυλατούνται γύρω από το φαντασιακό μιας κεντρικής/βόρειας Ευρώπης ως τελικού προορισμού εν τέλει τα παιδιά εντάσσονται πολύ πιο εύκολα στο εδώ και στο τώρα απ΄ότι οι γονείς τους. Εμπειρική ιστορία: μαθητής 15 ετών που ζει πλέον στη Γερμανία τον πήρε τηλέφωνο και του ζήτησε να γυρίσει στον Ελαιώνα. ”Δεν μ' αρέσει το σχολείο εδώ, με κοιτάνε παράξενα” του είπε.

σκίτσο του Geoff Mcfetridge

ΥΠΑΡΧΕΙ ΚΑΠΟΙΟΣ

ΠΟΥ ΔΕΝ ΕΧΕΙ ΔΩΣΕΙ Ή ΛΑΒΕΙ

ΦΡΟΝΤΙΔΑ

;

α θέματα που φτάνουν να πάρουν τη μορφή ύλης ενός περιοδικού –και μάλιστα με πολιτικο-κοινωνική κατεύθυνση– τα διαλέγουμε μέσω της εμπειρίας μας στις γειτονιές και στους χώρους όπου κινούμαστε και πολιτικοποιούμαστε. Υπάρχει μια πληθώρα ζητημάτων που απασχολούν την καθεμία από εμάς. Απ΄όλα αυτά, πιο εύκολα αντιληπτά γίνονται όσα συμβαίνουν στο δημόσιο χώρο και που γύρω τους συνήθως αναπτύσσεται ένας δημόσιος λόγος. Προσπαθούμε όμως να έχουμε τα μάτια μας ανοιχτά και γι' αυτά που συμβαίνουν αλλά παραμένουν αθέατα, τα κοινά ζητήματα που δημιουργούν τις καθημερινές μας σχέσεις και που καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό τις ζωές μας. Κι αυτό το κάνουμε και για πολιτικούς λόγους, κατανοώντας ότι αυτός ο καταμερισμός δημόσιου-ιδιωτικού έρχεται πολλές φορές ακριβώς να αποκρύψει και να κανονικοποιήσει συμπεριφορές που δημιουργούν σχέσεις ανισότητας. Η απουσία λόγου πάνω σε αυτά τα ζητήματα “νορμαλοποιεί” αυτές τις σχέσεις και τις συμπεριφορές ως φυσικές, αναπαράγοντας κατά κύριο λόγο έμφυλους διαχωρισμούς. Πέραν τούτου ο διαχωρισμός δημόσιουιδιωτικού στην εποχή της εξατομίκευσης αφήνει αθέατα διάφορα ζητήματα που αποτελούσαν παλιότερα κομμάτι μιας ευρύτερης κοινότητας κι εντάσσοταν σε αυτήν μέσα από το υφιστάμενο πλέγμα σχέσεων. Και τα ζητήματα αυτά γίνονται προσωπικά, τα βιώνει καθεμία στο σπίτι και συνήθως τα βιώνει μόνη ή στο στενό οικογενειακό περιβάλλον.

Η λεγόμενη οικιακή εργασία, οι δουλειές δηλαδή που αφορούν στη φυσική μας αναπαραγωγή, αποτελούν ένα μεγάλο κομμάτι αυτού του αθέατου κόσμου που δεν έχει θέση στο δημόσιο λόγο. Σε πολλές περιπτώσεις μάλιστα διαπλέκεται με ένα σύνολο “πρακτικών” και εννοιών όπως η ψυχολογική και συναισθηματική στήριξη, το νοιάξιμο, η βοήθεια και η προσφορά προς τον άλλο. Μια τέτοια έννοια και πρακτική είναι και η φροντίδα. Και είναι μεγάλη η χαρά μας που το ζήτημα αυτό αποτέλεσε και την θεματική της εκδήλωσης που διοργανώθηκε από τον Κοινωνικό Χώρο για την Υγεία1, ανοίγοντας έναν διάλογο για ένα αθέατο κόσμο στις γειτονιές μας. Κάποιοι / ες από εμάς παραβρεθήκαμε και στην εκδήλωση η οποία είχε συμμετοχική δομή δίνοντας τη δυνατότητα σε κόσμο που παραβρέθηκε να μοιραστεί τις εμπειρίες του. Με αφορμή αυτή την εκδήλωση και τα όσα κατατέθηκαν εκεί, θα μοιραστούμε κάποιες σκέψεις συμβάλλοντας στο άνοιγμα του ζητήματος στο δημόσιο λόγο της γειτονιάς.

«Yπάρχει κάποιος που δεν έχει δώσει ή λάβει φροντίδα;» Με αυτή την πολύ απλή διατύπωση που ξεκινάει και ο διάλογος στην εκδήλωση διαφαίνεται η έκταση του ζητήματος της φροντίδας. Και αν όλοι/ες έχουμε λάβει ή δώσει πολλές στιγμές της ζωής μας φροντίδα, είναι διαφορετικός ο ρόλος που θα επωμιστείς όταν μια ασθένεια, συνήθως κάποιο χρόνιο νόσημα, στερεί την αυτονομία ενός ανθρώπου και τον καθιστά εξαρτημένο από την φροντίδα των άλλων. Πρόκειται για μια σχέση που έχει αποτυπωθεί κοινωνικά στην ιστορία μέσα σε διαφορετικό πλαίσιο, ανάλογα με τη διαφορετική σημασία που δίνεται στην κοινωνική μας αναπαραγωγή, στα γηρατειά, την ασθένεια και τη φθορά. Από τα πτωχοκομεία του 19ου αιώνα σε Αμερική και Ευρώπη μέχρι τις δομές υποβοηθούμενης διαβίωσης. Και απ΄ τους

1. Η εκδήλωση έλαβε χώρο στην κατάληψη του πρώην ΠΙΚΠΑ, στα Άνω Πετράλωνα, στις 4 Νοεμβρίου 2017. kxy.espivblogs.net/?p=4021

οικισμούς συνταξιούχων μέχρι την διευρυμένη οικογένεια ή την ατομική συνταξιοδότηση, οι διαδρομές της φροντίδας είναι πολλές. Και αυτό αποτυπώνεται και στις διαφορετικές μορφές φροντίδας που συνυπάρχουν στις μέρες μας, από κρατικά προγράμματα, ιδρύματα και γηροκομεία μέχρι την οικογενειακή φροντίδα ή την “γυναίκα στο σπίτι”. Όλες αυτές οι μορφές αντανακλούν και διαφορετικές σχέσεις τόσο μεταξύ φροντιστή και φροντιζόμενου, όσο και σε κοινωνικό επίπεδο, σε επίπεδο εργασιακών δικαιωμάτων, στο πεδίο των έμφυλων διαχωρισμών κ.τ.λ..

Μια οικογενειακή ή μια γυναικεία υπόθεση; Λίγες δουλειές είναι τόσο απαιτητικές όσο η φροντίδα των ενηλίκων και δεν αποτελεί έκπληξη που μεγάλο ποσοστό των ατόμων που παρέχουν φροντίδα σε άλλο μέλος της οικογενείας παρουσιάζουν συμπτώματα κλινικής κατάθλιψης. Όλο αυτό φυσικά επιβαρύνεται πολλές φορές και από τις επιμέρους υφιστάμενες σχέσεις εντός της οικογένειας, περιπλέκοντάς τις ακόμα περισσότερο. Όπως περιγράφουν και συμμετέχοντες στην εκδήλωση, παραδοσιακοί ρόλοι εντός της οικογενείας μπορεί να αντιστρέφονται (όπως αυτός των γονιών με τα παιδιά), διατηρώντας όμως παράλληλα και στοιχεία τους από το παρελθόν. Αυτό αφήνει πολλές φορές τη δυνατότητα ανάπτυξης εξουσιαστικών και κακοποιητικών συμπεριφορών εκατέρωθεν, είτε από τη πλευρά του φροντιστή είτε του φροντιζόμενου. Όταν η οικογένεια αναλαμβάνει την φροντίδα του ατόμου που χρειάζεται βοήθεια το καθήκον αυτό βαραίνει συνήθως τους ώμους των γυναικών, οι οποίες για μήνες ή χρόνια ζουν στα όρια νευρικής ή φυσικής εξάντλησης. Όπως σημειώνει και η Folbre, το ζήτημα της φροντίδας ηλικιωμένων είναι ουσιαστικά ένα έμφυλο ζήτημα (Folbre 2006). Παρότι η εμπορευματοποίησή της αυξάνεται, η περισσότερη δουλειά της φροντίδας γίνεται ακόμα από γυναίκες, με τη μορφή της απλήρωτης εργασίας, δηλαδή χωρίς αμοιβή και πιθανότητα σύνταξης. “Έτσι, παραδόξως, όσο πιο πολύ οι γυναίκες φροντίζουν για τους άλλους

τόσο λιγότερη φροντίδα λαμβάνουν σε ανταπόδοση, επειδή αφιερώνουν λιγότερο χρόνο στην έμμισθη εργασία απ' ότι οι άντρες και πολλά από τα προγράμματα συνταξιοδότησης υπολογίζονται βάσει των κατοχυρωμένων χρόνων έμμισθης εργασίας (Federricci 2012).” Η φυσικοποίηση του έμφυλου ρόλου –συνήθως της κόρης– για την φροντίδα των γονιών όταν γεράσουν, δημιουργεί μια κατάσταση που διαπλέκεται και με άλλους ρόλους και δεσμεύσεις που αφορούν είτε την οικιακή εργασία είτε τη μισθωτή εργασία. Η φροντίδα ενός ηλικιωμένου όταν κάποιος δουλεύει ταυτόχρονα είναι πολλαπλά επιβαρυντικό για το άτομο. Παρόλ' αυτά πολύ συχνά οι γυναίκες καλούνται να επιτελέσουν αυτόν τον ρόλο στην οικογένεια τους ακόμα και αν εργάζονται. Οι συνηθισμένες δικαιολογίες που φυσικοποιούν αυτόν τον ρόλο αναφέρονται στη γυναίκα ως κάποια που μπορεί να αντέξει ψυχολογικά και συναισθηματικά ένα τέτοιο φορτίο. Η διαχείριση της φροντίδας των ηλικιωμένων ή των αρρώστων και των δουλειών του σπιτιού ταυτόχρονα με την εργασία, εξαντλεί φυσικά αλλά και ψυχολογικά τις γυναίκες που έχουν αναλάβει όλους αυτούς τους ρόλους μαζί.

Μια εργασιακή συνθήκη Στις οικογένειες που υπάρχει η οικονομική δυνατότητα προσλαμβάνεται ένα άτομο, σχεδόν πάντα γυναίκα για να βοηθήσει ή να αναλάβει πλήρως την φροντίδα του ασθενή ή του ηλικιωμένου. Αυτό παρότι μπορεί να απεγκλωβίζει μερικώς τη γυναίκα της οικογενείας που μέσα σε αυτή τη συνθήκη αποκτά τη δυνατότητα να εργαστεί και εκτός σπιτιού, δεν αλλάζει ωστόσο τον έμφυλο καταμερισμό της εργασίας της φροντίδας, καθότι το άτομο που θα εργαστεί ως φροντιστής συνήθως είναι γυναίκα, αυτό που ευφυώς έχει ονομαστεί “γυναίκα στο σπίτι”. Η “γυναίκα στο σπίτι” είναι συνήθως μετανάστρια, ανειδίκευτη σε νοσηλεία και αυτό που έχει να προσφέρει είναι η διαθεσιμότητα του χρόνου της και της σωματικής της εργασίας. Αλλά περισσότερο από αυτά προσφέρει τη ψυχολογική και τη συναισθηματική της διαθεσιμότητα να

αντιμετωπίσει μια διαδικασία που μπορεί να καταστεί εξαιρετικά ψυχοφθόρα. Για να το κάνουν αυτό θα πρέπει να αφήσουν πίσω τις δικές τους οικογένειες, συμπεριλαμβανομένων των παιδιών και των γηρασκόντων γονέων, και να επιστρατεύσουν συγγενείς ή να προσλάβουν άλλες γυναίκες χαμηλότερης κοινωνικής θέσης, για να αντικαταστήσουν την εργασία που δεν μπορούν πια να παρέχουν οι ίδιες. (Pyle 2006; Hochschild 2002). Ταυτόχρονα η ομηρία τους γύρω από το ζήτημα των χαρτιών παραμονής τις καθιστά ευάλωτες όσον αφορά στην εργασιακή τους συνθήκη. Ανασφάλιστη εργασία, πολλές ώρες δουλειάς, ψυχολογική πίεση, διακοπές χωρίς αποδοχές, είναι συνήθη μοτίβα εργασίας για τις μετανάστριες “γυναίκες στο σπίτι” που βγαίνουν σπάνια από το σπίτι με το φόβο ότι μπορεί να συλληφθούν και να απελαθούν. Η Federici επισημαίνει ότι “Ο νέος διεθνής διαχωρισμός της αναπαραγωγικής εργασίας που προώθησε η παγκοσμιοποίηση έχει μετατοπίσει ένα μεγάλο μέρος της εργασίας φροντίδας στους ώμους των μεταναστριών. (Federici 1999, Pyle 2006)”. Μια εξέλιξη που λύνει εν μέρει και τα χέρια των διαφόρων κυβερνήσεων που μετακυλούν το κόστος της φροντίδας από το κράτος προς την οικογένεια, καθώς οι χαμηλά αμειβόμενες μετανάστριες αποσυμπιέζουν την εκρηκτική συνθήκη ενός ολοένα αυξανόμενα γηράσκοντα πληθυσμού, την φροντίδα του οποίου αναλαμβάνουν. Η συρρίκνωση της όποιας προνοιακής πολιτικής για την φροντίδα των ηλικιωμένων και των χρόνια πασχόντων μεταφράζεται στη νεοφιλελεύθερη πολιτική σε εξατομίκευσή της, μέσω της παροχής βοηθημάτων αντί της δημιουργίας δομών. Στην Ελλάδα το πρόγραμμα “Βοήθεια στο σπίτι” παρότι έχει αναγνωριστεί πολλαπλώς η συνεισφορά του, απασχολεί συμβασιούχους και είναι μονίμως υπό διαρκή αίρεση, με μόνιμη αναζήτηση χρηματοδότησης. Τα βοηθήματα αυτά που παραμένουν επισφαλή, χρησιμοποιούνται για την απασχόληση φροντιστών στο σπίτι, κάνοντας την φροντίδα μια ατομική υπόθεση και συμπιέζοντας το κόστος προς τα κάτω. Τις περισσότερες φορές αυτά τα βοηθήματα απουσιάζουν καθώς πρέπει να αποδειχθεί ότι ο άνθρωπος που

χρειάζεται φροντίδα δεν είναι λειτουργικός, ενώ στην περίπτωση της Ελλάδας αυτό θα πρέπει να γίνει μέσω κάποιας επιτροπής αναπηρίας αφήνοντας απ' έξω εκατοντάδες ανθρώπους που χρειάζονται πρόσκαιρη φροντίδα. Οπότε η επιλογή για βοήθεια από κάποιον φροντιστή αποτελεί ένα σοβαρό οικονομικό κόστος για την οικογένεια. Όπως αναφέρει και μια εργαζόμενη γυναίκα στην εκδήλωση “Δούλευα, οπότε αναγκαστικά το πρωί έπρεπε να έχω ένα άλλον άνθρωπο…. μέχρι να σχολάσω να πάω σπίτι να δω γρήγορα τι γίνεται…δεν μου έμενε χρόνος να κάνω τίποτα άλλο”. Τελικά αυτή η πολιτική πλήττει τόσο την οικογένεια που επιλέγει να αναλάβει αυτό το οικονομικό κόστος χωρίς βοήθεια όσο και τις μετανάστριες που όντας επισφαλείς είναι εκτεθειμένες σε χειρότερες εργασιακές συνθήκες.

Φροντίδα και ιατρικοποίηση Η θέση και η σημασία της κοινωνικής αναπαραγωγής στην σημερινή κοινωνία αποτυπώνεται με τον πιο χαρακτηριστικό τρόπο στην φροντίδα. Η αντιμετώπιση του υγειούς σώματος ως του λειτουργικού και παραγωγικού, αυτού δηλαδή που είναι ικανό να εργαστεί, έχει δημιουργήσει συγκεκριμένες αντιλήψεις γύρω από τα γηρατεία, τις χρόνιες ασθένειες και την αναπηρία. Οι αντιλήψεις αυτές μεταφράζονται σε μια σειρά από ιατρικές και παρα-ιατρικές πράξεις, αποκομμένες από το κοινωνικό πλαίσιο που εξελίσσονται, με στόχο τη “θεραπεία” του ατόμου δηλαδή την επαναφορά του στην συνθήκη του ικανού προς εργασία σώματος. Ιδιαίτερα οι ηλικιωμένοι κατηγοριοποιούνται ως μη κοινωνικά χρήσιμοι που πρέπει να επανέλθουν σε μια κατάσταση νεότητας μέσω της επιστήμης της ιατρικής. Αυτή η ιατρικοποίηση (και) της φροντίδας έχει ως αποτέλεσμα να εστιάζουμε περισσότερο σε ιατρικά θέματα και λιγότερο σε κοινωνικά, διαπροσωπικά, ψυχολογικά. Είναι η στιγμή που ζητήματα που αφορούν την καθημερινότητα μας αποτελούν περισσότερο προεκτάσεις ιατρικών πράξεων παρά άλλων επιλογών. Ταυτόχρονα, η μεταφορά της φροντίδας στην οικογένεια και εν γένει

στο σπίτι χωρίς την παρέμβαση εξειδικευμένου προσωπικού, οδηγεί στη μετακύλιση ενός μέρους των ιατρικών και νοσοκομειακών υπηρεσιών στο σπίτι. Είτε αυτές παρέχονται από τα μέλη της οικογένειας είτε από ανειδίκευτες μετανάστριες, μια σειρά ιατρικού και νοσηλευτικού τύπου πράξεων όχι μόνο αυξάνει την ποσότητα εργασίας αλλά και την επικινδυνότητα. Ως συνέπεια αυτής της μεταφοράς, όπως περιγράφει η Nona Glazer, το σπίτι έχει μετατραπεί σε ένα ιατρικό εργαστήρι, όπου εκτελούνται αιμοκαθάρσεις και οι νοικοκυρές και οι βοηθοί πρέπει να μάθουν να βάζουν σύριγγές, να φροντίζουν τραύματα και κατακλίσεις ενώ μια ολόκληρη νέα γκάμα ιατρικού εξοπλισμού έχει κατασκευαστεί για οικιακή χρήση (Glazer, Nona.1993). Τελικά αυτή η παράλληλη διαδικασία ιατρικοποίησης της φροντίδας και μεταφοράς αυτών των υπηρεσιών στο σπίτι, δημιουργεί μια διαρκή πίεση νοσοκομειακού φόρτου σε αυτούς που έχουν αναλάβει να φροντίζουν, που έρχεται να συνδυαστεί με άλλες συνθήκες επισφάλειας (οικονομικές, κοινωνικές κ.α.).

Η αυτονομία του ατόμου, η αδυναμία και η αλλαγή Η σημασία που δίνουμε σήμερα στην αυτονομία του ατόμου, συνδέεται περισσότερο με τον ατομισμό και την επιδίωξη ατομικών λύσεων για συλλογικά προβλήματα παρά με δυνατότητα του ατόμου να παίρνει αυτόνομα αποφάσεις για τη ζωή του. Και όταν συζητάμε την έννοια της απώλειας της αυτονομίας του ατόμου, θα πρέπει να διευκρινίσουμε το πλαίσιο που αυτή γίνεται. Το πολιτισμικό πλαίσιο που συνοδεύει την έννοια της γήρανσης και της αναπηρίας, τις προβληματικοποιεί ως ζητήματα που πρέπει να αντιμετωπιστούν και να εξαλειφθούν. Όπως αναδεικνύουν οι Joyce and Mamo στο “Graying the Cyborgs” (2007), τα γηρατειά γίνονται σχεδόν μια αμαρτία, μια δυσχέρεια στην οποία βάζουμε τους εαυτούς μας, αδυνατώντας να εκμεταλλευτούμε τα τελευταία ανανεωτικά προϊόντα και την κατάλληλη ιατρική τεχνολογία. ‘Η όπως αναφέρεται και στην εισήγηση της εκδήλωσης “η σημερινή σχέση

μεταξύ μισθωτής εργασίας, αξίας και κοινωνικής χρησιμότητας, έχει φέρει τους ηλικιωμένους σε μια θέση αχρηστίας από την οποία πρέπει να «γιατρευτούν» σαν να μπορούν να αποφύγουν την φθορά.” Οι ηλικιωμένοι, στη καπιταλιστική κοινωνία θεωρούνται ως μη παραγωγικοί σε αντίθεση με άλλα ιστορικο-κοινωνικά πλαίσια που θεωρούνται πολύτιμοι, όπως έχουν υπάρξει σε διάφορες προκαπιταλιστικές κοινωνίες ως φορείς της συλλογικής μνήμης και εμπειρίας. Η εμπορευματοποίηση πολλών πτυχών της καθημερινότητας μας έχει θέσει ένα αξιακό σύστημα όπου αδυνατούμε να βρούμε ρόλους εκτός αυτού. Προσπαθούμε λοιπόν να παραμένουμε υγιείς, αρτιμελείς, νέοι γιατί αυτός είναι ο ατομικός στόχος του καθενός στη σημερινή κοινωνία και στις σχέσεις που την διέπουν, και όλα τα υπόλοιπα είναι μια συμφορά, μια αδυναμία που αυτομάτως μας πετάει από το ατομικό κυνήγι της επιτυχίας στην ανάγκη των άλλων. Αυτή η αδυναμία, η απώλεια της “πληρότητας” όπως βιώνεται συνήθως το ότι χάνουμε κάποιο κομμάτι ελέγχου της καθημερινότητας μας, συνήθως οδηγεί στην περιθωριοποίηση ενώ συχνά καταλήγει και σε οικονομική δυσχέρεια. Η αλλαγή που βιώνουμε στον τρόπο που ζούμε και κινούμαστε, ταυτίζεται με την καταστροφή γιατί το κομμάτι που νιώθουμε ότι χάνουμε θα πρέπει να το συμπληρώσουμε

2. Στις ΗΠΑ, μια νεότερη γενιά πολιτικών ακτιβιστών έχει συζητήσει τη δημιουργία “κοινοτήτων φροντίδα” στοχεύοντας στην κοινωνικοποίηση της εμπειρίας της ασθένειας, του πόνου, του πένθους και την φροντίδα που εμπεριέχεται σε αυτή τη διαδικασία, διεκδικώντας και επαναπροσδιορίζοντας τι σημαίνει να είσαι άρρωστος, να γερνάς και να πεθαίνεις. Η οργάνωση των “κοινοτήτων φροντίδας” είναι ένα project κάποιων αναρχικών ακτιβιστών, και στις δυο ακτές των ΗΠΑ, που εμπνεύστηκαν από την δουλειά αλληλεγγύης που έκανε η Act Up, ως απάντηση στην εξάπλωση του AIDS στην gay κοινότητα τη δεκαετία του 80, η οποία, ενάντια σε κάθε πρόβλεψη, υπήρξε ένα σημαντικό σημείο στροφής στην ανάπτυξη αυτού του κινήματος. Πληροφορίες για τις «κοινότητες φροντίδας» μπορούν να βρεθούν σε μια ποικιλία περιοδικών που παρήχθησαν για αυτό το θέμα.

μέσω κάποιου άλλου ανθρώπου. Αυτό είναι που βιώνουμε ως αδυναμία, την εξάρτηση μας από τον άλλο. Έχουμε τόσο ενσταλάξει μέσα μας την αξία του ατομικού σε κοινωνικό επίπεδο που είναι δύσκολο να φανταστούμε τους εαυτούς μας, φροντιστές ή φροντιζόμενους, σε ένα διαφορετικό πλαίσιο συνύπαρξης. Όσο δεν το κάνουμε τόσο αυτή η σχέση γίνεται δυσβάσταχτη και για τους δυο. Όσο το κοινωνικό πλαίσιο γύρω μας δεν στηρίζει αυτή την αλλαγή, τόσο πιο δύσκολη θα είναι για μας η μετάβαση. Η διπλή υποτίμηση της φροντίδας, κοινωνική και πολιτισμική κατά τη Φεντερίτσι, αναδεικνύει το πως δημιουργείται αυτός ο φαύλος κύκλος περιθωριοποίησης. Όπως αναφέρει κάποιος στην εκδήλωση “πολλές φορές λείπει ένα πράγμα που μπορούμε να το πούμε ανακούφιση, όχι μετάθεση της ευθύνης αλλά το πως ένας άνθρωπος μπορεί να βοηθηθεί, να ανοίξει αυτή η σχέση να γίνει πιο κοινοτική”. Απέναντι σε αυτή την διπλή υποτίμηση η Φεντερίτσι αναφέρει παραδείγματα στην Ιταλίας και στις ΗΠΑ, στην κατεύθυνση αφενός της αποφυγής της ιδρυματοποίησης αφετέρου της κοινωνικοποίησης της εμπειρίας της ασθένειας, του πόνου, του πένθους και την φροντίδα που εμπεριέχεται σε αυτές τις διαδικασίες2. Η δυνατότητα μας να φανταστούμε και να υλοποιήσουμε μια φροντίδα που θα εμπεριέχει την κοινότητα και θα απαντάει

στον εγκλωβισμό και την απομόνωση που βιώνουν φροντιστές και φροντιζόμενοι, καθίσταται ζωτική για τη σχέση μας με αυτή την κοινότητα. Είτε αυτό είναι μια κοινότητα αγωνιστών είτε μια κοινότητα γειτονιάς. Στο κλείσιμο της εκδήλωσης για τη φροντίδα στο ΠΙΚΠΑ αναφέρθηκε ότι σε παλαιότερες κοινωνίες αντιμετώπιζαν αυτό το θέμα με το μοντέλο της διευρυμένης οικογένειας και της ανοιχτής γειτονιάς. Μία γειτονιά που ήταν ένας ζωντανός οργανισμός με τα θετικά και τα αρνητικά του. Προκύπτει λοιπόν ο προβληματισμός για το πώς θα μπορούσε στην εποχή της ιδιώτευσης να αντιμετωπιστεί αυτό το ζήτημα. Η απάντηση που δόθηκε από πολλά στόματα ήταν ότι όπως συμβαίνει σε άλλες ζόρικες καταστάσεις –οικονομικής δυσχέρειας, ανάγκης εύρεσης χρημάτων για κάποια επέμβαση ή διαχείρισης πένθους– έτσι και στην ανάγκη φροντίδας η κοινοτική συνείδηση και η αλληλεγγύη είναι αυτά που θα μπορούσαν να ελαφρύνουν το δυσβάσταχτο φορτίο. Ένα φορτίο που καλείται να υπομείνουν κάποιοι άνθρωποι μέσα στους τέσσερις τοίχους της οικίας τους. Όσο οι κρατικές πολιτικές μιλάνε με όρους αξίας και απαξίωσης των ηλικιωμένων, τόσο οι ανθρώπινες κοινότητες χρειάζεται να παίρνουν συνολικά τις ζωές τους στα χέρια όλων των μελών τους, αντιμετωπίζοντας ανάγκες και δημιουργώντας (πολιτικό) πολιτισμό.

> Gawande Atul, Εμείς οι θνητοί, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2016. > “The Importance of Support: Building Foundations, Sustaining Community”, Rolling Thunder. An Anarchist Journal of Dangerous Living, Issue 6, 2008. > Silvia Federici, Care work and the commons, The Commoner, N. 15, winter 2012.

αυτη η πολη δεν περπατιεται. (Α Λ Λ Α Ε ΛΕ ΓΧΕ ΤΑΙ. ..) ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

Στο πρώτο τεύχος του περιοδικού στο άρθρο με τίτλο “Αυτή η πόλη δεν περπατιέται”, παρουσιάσαμε τους λόγους για του οποίους πιστεύουμε ότι η ελεύθερη μετακίνηση στις πόλεις και συγκεκριμένα στην Αθήνα, αποτελεί μια από τις βασικές ανάγκες των κατοίκων. Γράφαμε τότε πως τόσο η χωροταξική επέκταση της πόλης μας όσο και η κατάτμησή της σε ζώνες (διασκέδασης, βιομηχανικές, υπηρεσιών τριτογενούς τομέα κ.τ.λ.) καθιστά αναγκαία τη χρήση του συγκοινωνιακού δικτύου για τη μετακίνησή μας από και προς την εργασία, τους χώρους ψυχαγωγίας και κοινωνικοποίησης μας. Ο χρόνος από και προς τη δουλειά είναι εργάσιμος χρόνος, ο οποίος πρέπει να πληρώνεται από τα αφεντικά μας, ενώ η ψυχαγωγία και η κοινωνικοποίησή μας είναι ανάγκες και όχι επιλογές, οπότε και πρέπει να εξασφαλίζεται η δυνατότητα πραγματοποίησής τους, ανεξάρτητα από την οικονομική ευχέρεια του καθενός και της καθεμιάς. Αν και αυτή η πόλη δεν περπατιέται, σίγουρα ελέγχεται (ή πρέπει να ελεγχθεί). Πιάνοντας το νήμα από εκεί θα επιχειρήσουμε να παρουσιάσουμε τις σχετικά πρόσφατες αλλαγές στο συγκοινωνιακό δίκτυο, ένα διευρυμένο –ποσοτικά και χωροταξικά– δίκτυο μεταφοράς που περιλαμβάνει ανθρώπους και εμπορεύματα. Αρχικά, θα επιχειρήσουμε μια πολιτική ερμηνεία για όλες αυτές τις καινούργιες λέξεις και πράξεις, οι οποίες οριοθετούν εδώ και κάποιους μήνες το πλαίσιο των μετακινήσεών μας. Σε δεύτερο χρόνο –δίχως σε καμία περίπτωση να εξετάζουμε την κοινωνική ανάγκη της μετακίνησης μέσα από φίλτρα οικονομικών ισολογισμών– θα επιχειρηματολογήσουμε ως προς το γιατί πιστεύουμε πως η “εισιτηριοδιαφυγή”, η οποία χρησιμοποιείται σαν δούρειος ίππος των όποιων αναδιαρθρώσεων, αποτελεί ένα φτωχό πολιτικό επιχείρημα της ρητορικής, περί ελλειμματικού χαρακτήρα των συγκοινωνιακών οργανισμών της Αθήνας.

Ήταν φθινόπωρο του 2015 όταν κατατέθηκε προς ψήφιση στη βουλή ένα πολυνομοσχέδιο, το οποίο μεταξύ άλλων συμπεριελάμβανε έναν πρώτο σχεδιασμό για την αναδιάρθρωση των αστικών συγκοινωνιών της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης. Τριάμισι σχεδόν χρόνια μετά, μέσα από προσωρινές (;) αναδιπλώσεις και διστακτικούς βηματισμούς, βλέπουμε εκείνο το σχέδιο λίγο-λίγο να γίνεται μια καθημερινότητα (σχεδόν μηχανική) για όσες και όσους χρησιμοποιούμε τα μέσα μεταφοράς. Το ηλεκτρονικό εισιτήριο, οι μπάρες εισόδου στους σταθμούς του μετρό και του ηλεκτρικού, η τηλεματική, η αναδιάρθρωση των δρομολογίων σε μια κατεύθυνση σύνδεσής τους με συγκεκριμένους γίγα-σταθμούς του μετρό, συγκροτούν το περιβάλλον αυτής της νέας καθημερινότητας.

Εισιτήριο και big data Το ηλεκτρονικό εισιτήριο, αναπόφευκτα θα λέγαμε, βρέθηκε στο επίκεντρο των σχεδιαζόμενων αλλαγών. Εδώ και κάποια χρόνια, σχεδόν όλες οι δημόσιες συζητήσεις για τις συγκοινωνίες εκκινούν από αυστηρά δημοσιονομικά κριτήρια, με την εισιτηριοδιαφυγή να καταδεικνύεται από μια σειρά παραγόντων (υπουργοί, δημοσιογράφοι, διοικήσεις συγκοινωνιακών φορέων), σαν τη μια και μοναδική αιτία των όποιων οικονομικών ελλειμμάτων εμφανίζονται στο δικτύων των συγκοινωνιών. Από τον Οκτώβριο του 2017, όλοι οι παραπάνω άρχισαν να μετρούν αντίστροφα για την εφαρμογή των νέων μεθόδων επιτήρησης και αποκλεισμού από τα μέσα μεταφοράς. Το ηλεκτρονικό εισιτήριο πάει πακέτο με μια σειρά προσωπικών στοιχείων που πρέπει να δίνονται για την έκδοση της σχετικής κάρτας φόρτισης (Ath.ena card), καθώς και με την τοποθέτηση αυτόματων μηχανημάτων ελέγχου των επιβατών στις εισόδους των σταθμών. Και ενώ το πρώτο χρονικό διάστημα η συζήτηση περιστρέφεται γύρω από τις τεράστιες ουρές στα γκισέ έκδοσης των νέων ηλεκτρονικών καρτών και την “ανοργανωσιά του υπουργείου για την νέα μετάβαση”, σε διάφορους περιφερειακούς

σταθμούς του μετρό οι μπάρες κλείνουν, ενώ τα πρώτα άρθρα που μιλούν για αισθητή πάταξη της εισιτηριοδιαφυγής κάνουν την εμφάνισή τους1. Κατά την είσοδο και την έξοδό τους από τους σταθμούς, οι επιβάτες πρέπει να περνάνε την ηλεκτρονική κάρτα που έχουν προμηθευτεί από το σχετικό μηχάνημα τόσο για να ανοίξουν οι μπάρες και να τους επιτραπεί η διέλευση όσο και για να καταγραφεί η ώρα εισόδου και εξόδου από αυτούς. Η Ath.ena card είναι μια αυστηρά προσωποποιημένη κάρτα, όπου αναγράφονται ευαίσθητα προσωπικά δεδομένα όπως το ονοματεπώνυμο του κατόχου, το ΑΜΚΑ του, η διεύθυνση κατοικίας, το τηλέφωνο και φωτογραφία του. Η χρήση της συνεπάγεται επίσης, την ηλεκτρονική καταγραφή της διαδρομής του καθενός και της καθεμιάς που τη χρησιμοποιεί. Η εν λόγω κάρτα δεν δυσκολεύει απλά τη δυνατότητα της ελεύθερης μετακίνησης μέσα στην πόλη, αλλά επιπλέον αυτή γίνεται και απόλυτα επιτηρούμενη. Πότε μπαίνεις, πότε βγαίνεις, τι ώρα, ποια ημερομηνία, πόσο συχνά επαναλαμβάνεις την ίδια διαδρομή, ενώ αναδύεται και η δυνατότητα δημιουργίας περιμέτρων για το που πιθανόν βρίσκεται η κατοικία σου, η εργασία σου, οι περιοχές όπου διασκεδάζεις τις Παρασκευές ή τα Σάββατα... Είναι τα ίχνη της κοινωνικότητάς μας που μπορούν να γίνουν (big) data εκμεταλλεύσιμα από τα αφεντικά κατά το δοκούν. Γιατί πλάι στις διαβεβαιώσεις του ΟΑΣΑ για την πλήρη προστασία των προσωπικών δεδομένων –στις ίδιες ακριβώς ανακοινώσεις– τονίζονται οι εξαιρέσεις των περιπτώσεων γνωστοποίησης των στοιχείων κάποιου επιβάτη λόγω εισαγγελικού αιτήματος και παραδέχονται πως εξάγονται στατιστικές αναφορές για τις διαδρομές των επιβατών. Τα δεδομένα, λοιπόν, συγκεντρώνονται και η επεξεργασία τους είναι ποσοτική και ποιοτική• γενική, αλλά όποτε χρειαστεί, και αυστηρά προσωποποιημένη.2 Χρειάστηκε ένας ολόκληρος μήνας χρήσης των ηλεκτρονικών καρτών και ένας έντονος δημόσιος θεσμικός διάλογος, για να κυκλοφορήσει πλάι στις προσωποποιημένες κάρτες το ηλεκτρονικό εισιτήριο ημερήσιας διαδρομής, για τους περιστασιακούς

1. Βλ. ενδεικτικά Αλεξάνδρα Κασσίμη, “Οι πύλες εισόδου-εξόδου έκλεισαν, τα έσοδα αυξήθηκαν”, εφημ. Καθημερινή, 22.8.2018. 2. Γι’ αυτόν το λόγο άλλωστε, υπάρχουν και στην Ελλάδα δεκάδες ιδιωτικές εταιρείες συλλογής και διαχείρισης big data. Ενδεικτικά: Data Center & Virtualization, Next Generation Computing Solutions & Server Specialist, EMC, Global Technology Services, Oracle, Intracom, Intrasoft. Οι δύο τελευταίες συγκροτήσανε την εταιρεία ειδικού σκοπού Advanced Transport Telematics και έχουν αναλάβει το πρόγραμμα τηλεματικής του ΟΑΣΑ.

Η καθημερινότητά μας ως απόθεμα πληροφοριών Το συγκοινωνιακό σύστημα του Λονδίνου (TfL) εξυπηρετεί κάποια εκατομμύρια επιβάτες κάθε ημέρα. Και γι΄αυτόν ακριβώς το λόγο ο τρόπος τεχνολογικής διάρθρωσής του αποτελεί ένα εφαρμοσμένο πείραμα –για όχι και λίγα– άλλα συγκοινωνιακά συστήματα ανά τον κόσμο. Η ηλεκτρονική κάρτα πληρωμών Oyster card (η οποία λανσαρίστηκε στα εκεί μέρη πριν από 16 σχεδόν χρόνια) αποτέλεσε πρότυπο για αντίστοιχα συστήματα ηλεκτρονικού εισιτηρίου σε πολλούς μητροπολιτικούς συγκοινωνιακούς χάρτες, μεταξύ αυτών και της Αθήνας. Οπότε θα μας επιτρέψετε να πιστεύουμε ότι αυτοί που διδάσκουν το how είναι και οι πλέον κατάλληλοι να μας μιλήσουν για τις δυνατότητες αυτών των συστημάτων. Η TfL, λοιπόν, έχει έναν ολόκληρο ξεχωριστό τομέα ο οποίος ασχολείται με τη συλλογή των big data των ηλεκτρονικών καρτών ο επικεφαλής του οποίου λέγεται Lauren Sager-Weinstein. Αυτός ο κύριος, λοιπόν, μιλώντας στο Forbes1, σε ένα από τα μεγαλύτερα οικονομικά site, για τις προοπτικές και τους στόχους του όλου συστήματος, μέσα από νοηματικές παλινδρομήσεις θα μας δώσει μία σαφή εικόνα: "Αυτά τα δεδομένα είναι ανώνυμα και χρησιμοποιούνται για την παραγωγή χαρτών που δείχνουν πότε και πού ταξιδεύουν οι άνθρωποι, δίνοντάς μας αφενός μία πιο συγκεκριμένη συνολική εικόνα και αφετέρου επιτρέποντας μία πιο

→

3. “Για τις δε ανώνυμες Ath.ena Card η ύπαρξή τους έμεινε σχεδόν μυστική, χωρίς να υπάρξει κάποια ιδιαίτερη προώθηση. Αν και η έκδοσή τους χωρίς κόμιστρο (ή ακόμα και το να μοιραστούν στους επιβάτες) ήταν δυνατή, αυτό έγινε μόλις αυτόν το μήνα. Στην προσπάθεια του ο ΟΑΣΑ να προωθήσει με το ζόρι τις προσωποποιημένες κάρτες, η έκδοση των οποίων συνοδεύτηκε με ταλαιπωρία για πολλούς επιβάτες, οι ανώνυμες Ath.ena Card αγνοήθηκαν εντελώς”, Αλέξανδρος Λιάρος, “Ηλεκτρονικό εισιτήριο: γιατί χάθηκε το στοίχημα της επαναφόρτισης”, 30.3.2018, διαθέσιμο στον δικτυακό τόπο: www.athenstransport.com/2018/03/ile ktroniko-eisitirio-epanafortisi 4. Αλεξάνδρα Κασσίμη, “Αυξάνονται τα έσοδα του ΟΑΣΑ”, εφημ. Καθημερινή, 28.9.2018. 5. Τα χρήματα για τις κοινωνική πολιτική λογαριάζονται ξανά και ξανά. Για τα σώματα ασφαλείας τα πράγματα είναι πιο απλά. Δωρεάν μετακίνηση με όλα τα μέσα μεταφοράς. Και μάλιστα αναδρομικά, προτού υπογραφεί τον περασμένο Δεκέμβρη η συμφωνία μεταξύ υπουργείου και ΣΤΑ.ΣΥ. Η ιδεολογία της τάξης και της ασφάλειας επιδέχεται “διευθετήσεις” στον τόπο τούτο.

χρήστες των μέσων μεταφοράς. Προφανώς η ανωνυμία που συνεπάγεται αυτό το μεμονωμένο εισιτήριο δεν το έκανε και προτεραιότητα του υπουργείου, καθώς οι νέοι σχεδιασμοί στοχεύουν κάπου συγκεκριμένα. Το επισημαίνει –την άνοιξη του 2018– με τον δικό του τρόπο, ένα από τα κορυφαία ενημερωτικά site για τα μέσα μαζικής μεταφοράς στην Αθήνα, το athens.transport.3 Αρκετούς μήνες αργότερα, συγκεκριμένα τον Οκτώβρη, ανακοινώθηκε η απόφαση που κινείται προς την ίδια κατεύθυνση: ότι οι φοιτητές και οι πολύτεκνοι που είναι δικαιούχοι μειωμένου κομίστρου υποχρεούνται να εκδώσουν την προσωποποιημένη κάρτα, εάν θέλουν να συνεχίσουν να κάνουν χρήση αυτού του δικαιώματος, καθώς καταργείται η διάθεση του μειωμένου χάρτινου –και ανώνυμου– ηλεκτρονικού εισιτηρίου.4 Οι “ομάδες άσκησης κοινωνικής πολιτικής” όπως σχηματικά αποκαλούνται οι φοιτητές, οι άνεργοι, οι

ΑμΕΑ και οι πολύτεκνοι μπαίνουν στο στόχαστρο. Από τη μία η υποτιθέμενη βραδύτητα του υπουργείου που ακόμα ψάχνει τους τρόπους με τους οποίους θα περνούν τις μπάρες αυτές οι κοινωνικές ομάδες, και από την άλλη μια σειρά από άρθρα που έμμεσα ορίζουν σαν πρόβλημα το υψηλό ποσοστό (54%) –στο σύνολο των χρηστών των μέσων μεταφοράς–, αυτών των κοινωνικών ομάδων και των μειωμένων εσόδων που έρχονται από εκεί. 5

Μπάρες αποκλεισμού και ελέγχου Οι αποβάθρες των σταθμών γίνονται ο τόπος όπου μπορούν να μπουν μόνο όσοι είναι “νόμιμοι”, μόνο όσοι πρόκειται να μετακινηθούν. Όποτε ποιοι πρέπει να αποκλειστούν από αυτές; Καταρχήν αυτοί που δεν χτυπάνε εισιτήριο, αυτοί που ανταλλάσσουν το εισιτήριο κατά την

λεπτομερή ανάλυση των μεμονομένων ταξιδιών απ΄ότι ήταν δυνατόν πριν". Το ερώτημα το θέτει ο ίδιος και η απάντηση δεν επιδέχεται παρερμηνείες: "Ερωτηθήκαμε: μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τα big data για να καταλάβουμε πού βγήκε κάποιος; Γνωρίζουμε πού είναι το λεωφορείο από τα δεδομένα θέσης του και έχουμε και τα δεδομένα εισόδου από την Oyster". Αλήθεια, όμως, αυτά τα περίφημα... ανώνυμα δεδομένα όταν εξατομικεύονται για επιχειρηματικές δραστηριότητες πόσο ανώνυμα (δεν) είναι; "Η συλλογή δεδομένων πρέπει να συνδέεται με επιχειρηματικές δραστηριότητες. Αυτό ήταν μία πρόκληση για εμάς όσον αφορά την παρακολούθηση των ταξιδιών πελατών". "Αν γνωρίζουμε ότι ένας πελάτης χρησιμοποιεί συχνά ένα συγκεκριμένο σταθμό μπορούμε να συμπεριλάβουμε στις ενημερώσεις του πληροφορίες σχετικά με τις αλλαγές υπηρεσίας σε αυτόν τον σταθμό. Κατανοούμε ότι οι άνθρωποι πλήττονται από πολλά δεδομένα αυτές τις μέρες, οπότε δίνουμε έμφαση τα δεδομένα που αποστέλουμε να είναι σχετικά". Η συγκέντρωση big data (και) μέσα από τις καθημερινές μας μετακινήσεις είναι ένα μικρό μόνο κομμάτι αυτού που σήμερα ονομάζεται "έξυπνες πόλεις". Ένας καθηγητής του MIT, πανεπιστημίου που βρίσκεται ψηλά στην λίστα των συνεργαζόμενων με το TfL που αναφέραμε στην αρχή, λέει με ενθουσιασμό ότι "χάρη στα διάσπαρτα δίκτυα αισθητήρων θα έχουμε για τον εαυτό μας την προοπτική ενός παντογνώστη θεού. Για πρώτη φορά μπορούμε να

→

έξοδό τους με άλλον επιβάτη ή το αφήνουν σε εμφανή σημείο για να επαναχρησιμοποιηθεί. Σε δεύτερο χρόνο οι επαίτες και οι μουσικοί του δρόμου που μπαινοβγαίνουν στους συρμούς, του ηλεκτρικού κατά βάση.6 Οι μπάρες είναι το μέσο για να πραγματωθεί αυτός ο αποκλεισμός. Επιπλέον τα ζητήματα ασφαλείας που καταγγέλλονται, σχετικά με το νέο ηλεκτρονικό σύστημα ελέγχου παρακάμπτονται διακριτικά μπροστά στο δαίμονα της... εισιτηριοδιαφυγής. Άλλωστε το κουμπί κινδύνου που υπάρχει πλάι στις ηλεκτρονικές μπάρες για το χειροκίνητο άνοιγμά τους σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης, την ίδια στιγμή μπορεί να χρησιμοποιηθεί και για το άνοιγμά τους με σκοπό την ελεύθερη διέλευση.7 Η περίπτωση των αστέγων αυτής της πόλης είναι μία περίπτωση, η οποία σηκώνει ξεχωριστή αναφορά. Ορατοί

και αόρατοι την ίδια στιγμή, αποδέκτες δακρύβρεχτων προνοια-κών υποσχέσεων, αλλά αποκλεισμένοι από τα μίνιμουμ της κοινωνικής πολιτικής, δε μπορούν να συμπεριληφθούν σε καμία από τις προαναφερόμενες “ομάδες άσκησης κοινωνικής πολιτικής”, γιατί ο ΟΑΕΔ αρνείται να τους καταγράψει έστω και ως άνεργους καθώς απαιτείται αποδεικτικό (λογαριασμού, μισθωτηρίου) μόνιμης κατοικίας. Αποκλεισμένοι λοιπόν, από οποιαδήποτε “άσκηση κοινωνικής πολιτικής” στερούνται τη δυνατότητα μετακίνησης με τις γραμμές του μετρό και του ηλεκτρικού ή ακόμα και της ευκαιρίας να βρουν ένα καταφύγιο, όταν οι καιρικές συνθήκες είναι ακραίες. Πρόκειται για μία ακόμα επικύρωση της αορατότητάς τους μέσα στην πόλη, για μια κοινωνική ομάδα η οποία δεν μπορεί να συνεχίσει να χωράει στο

6. Τον Οκτώβριο του 2018 καταργήθηκε η διάταξη που προέβλεπε την άσκηση διώξεων και την κράτηση με την κατηγορία της επαιτείας. Η τροπολογία που τέθηκε προς ψηφοφορία έλεγε σε ένα σημείο της ότι “το αδίκημα της επαιτείας ανήκει στην κατηγορία των ψευδοαδικημάτων, καθώς κανένα έργο αγαθό δεν προσβάλλεται από την πράξη αυτή”. Ο εισηγητής της τροπολογίας, Παρασκευόπουλος, σε συνέντευξή του τότε, σε ραδιοφωνικό σταθμό, έλεγε ότι “το φιλελεύθερο ποινικό δίκαιο λέει: δεν μπορούμε να τιμωρούμε ό,τι δεν μας αρέσει, ό,τι μας ενοχλεί, να βάζομε ανθρώπους στη φυλακή κατά βούληση στην ουσία, επειδή δεν μας αρέσει η στάση τους”. Ας μην γελιόμαστε. Το περιβάλλον των μέσω σταθερής τροχιάς πρέπει να γίνει αυστηρά ελεγχόμενο και αυτό δεν θα γίνει με νομικούς αλλά (και) με αισθητικοποιημένους όρους. 7. Αλεξάνδρα Κασσίμη, “Συνδικαλιστές της ΣΤΑΣΥ σήκωσαν τις μπάρες στον Άγιο Αντώνιο”, Καθημερινή, 20.11.2017.

χαρτογραφήσουμε με ακρίβεια τη συμπεριφορά μίας μάζας ανθρώπων στην καθημερινή τους ζωή". Ένας λοιπόν από αυτούς τους αισθητήρες είναι και η ηλεκτρονική καταγραφή, αποθήκευση και επεξεργασία των δεδομένων μετακίνησής μας μέσα στην πόλη. Οι "έξυπνες πόλεις" γίνονται έξυπνες χάρη στα δεδομένα που παράγουν οι κάτοικοί τους για τη διευκόλυνση πρώτα απ΄όλα των ιδίων. Ο καθένας και η καθεμιά μας παράγουμε και τροφοδοτούμε αλγόριθμους. Οι πολείς αυτές αποτελούν μια (συν)παραγωγή των κατοίκων τους. Όπως γράφει και μία κολλεκτίβα ανώνυμων γάλλων συγγραφέων στο βιβλίο τους με τίτλο "Fuck off Google" "ο πιο ευέλικτος αισθητήρας βρίκεσται ήδη σε λειτουργία –ο ανθρώπινος εαυτός. «Εγώ» μοιράζομαι τον γεωεντοπισμό μου, τη διάθεσή μου, τις απόψεις μου, την εξιστόρηση οτιδήποτε απίστευτου ή απίστευτα κοινότοπου είδα σήμερα. Έτρεξα κι αμέσως μοιράστηκα τη διαδρομή μου, τον χρόνο μου, τις επιδόσεις και την αυτοαξιολόγησή μου. Ποστάρω διαρκώς φωτογραφίες από τις διακοπές μου, τις βραδιές μου, τις εξεγέρσεις μου, τους συναδέλφους μου κι ό,τι πρόκειται να φάω ή να πηδήξω. Φαίνεται πως δεν κάνω τίποτα και όμως παράγω διαρκώς δεδομένα. Είτε δουλεύω είτε όχι, η καθημερινή μου ζωή παραμένει πλήρως αξιοποιήσιμη ως απόθεμα πληροφοριών. Βελτιώνω συνεχώς τον αλγόριθμο". Παράλληλα στην Κίνα όπου η τεχνολογία παρακολούθησης έχει εξελιχθεί σε μια σημαντική οικονομία, λανσάρεται το πρόγραμμα "κοινωνικής αξιολόγησης" ή “social credit” που θα "βαθμολογεί" τους πολίτες ανάλογα με την

→

8. Παραδείγματα διαχείρισης της αστεγίας που μας έρχονται από το εξωτερικό, μας προβληματίζουν ακόμα περισσότερο. Στο Βερολίνο η κρατική σιδηροδρομική εταιρεία Deutsche Bahn εφαρμόζει πιλοτικά σε έναν σταθμό ένα σύστημα όπου ακούγεται από τα μεγάφωνα ατονική μουσική σε διάφορες εντάσεις. Αυτή η μουσική προκαλεί αύξηση της αρτηριακής πίεσης και αισθήματα άγχους και ανησυχίας με αποτέλεσμα να μην μπορεί να γίνει ανεκτή απ' όσους παραμένουν για πολύ ώρα στον σταθμό, διαθέσιμο στο: www.dezeen.com/2018/08/21/hermannstrasse-station-berlin-music-reduce-crime 9. Ένα πολύ περιγραφικό κείμενο για τη γραμμή 714 και τη σημασία της μπορείτε να διαβάσετε στο site της “Πρωτοβουλίας αγώνα για τη γη και την ελευθερία”, διαθέσιμο στον δικτυακό τόπο: http://squathost.com/strefis/?p=1437. Επίσης ενδιαφέρουσα είναι και η ιστορία της κατάργησης της τουριστικής γραμμής 400 του ΟΑΣΑ τον Μάη του 2010, λόγω χαμηλής επιβατικής κίνησης, την ίδια στιγμή που είχε αρχίσει να δραστηριοποιείται στην αγορά η πρώτη ιδιωτική εταιρεία με τα γνωστά διώροφα –ανοιχτού τύπου λεωφορεία– περιήγησης, τα οποία συναντάμε μέχρι σήμερα. Διαβάστε σχετικά και το: “Η ιστορία της λεωφορειακής γραμμής 400 από την ίδρυσή της και τα διώροφα που σαπίζουν...”, διαθέσιμο στον δικτυακό τόπο: citybus-drivers.blogspot.com/2018/01/400.html 10. Πρόκειται για την εταιρεία My Services Security and Facility S.A, η οποία σε κάποιες συμβάσεις εμφανίζεται με αυτή την επωνυμία και σε κάποιες άλλες ως JCB Security and Facility S.A.. 11. Συνοπτικοί διαγωνισμοί με απευθείας και επαναλαμβανόμες αναθέσεις σε συγκεκριμένες εταιρείες security έχουν καταγραφεί πέρα από τη φύλαξη των σταθμών και στη φύλαξη των γραφείων της διοίκησης της ΣΤΑ.ΣΥ και του κέντρου διαλογής. Όλγα Κλώντζα, «Σπατάλες στην ΣΤΑΣΥ αποκαλύπτει επίσημη έκθεση», Το Βήμα, 22.5.2018.

αποστειρωμένο και αυστηρά αισθητικοποιημένο περιβάλλον, των σταθμών και των μέσων σταθερής τροχιάς.8

Η μετακίνηση από ανάγκη

θα κρίνεται αυστηρά με όρους εσόδων και εξόδων.9

Ας μιλήσουμε για ελλείμματα, λοιπόν!

γίνεται εμπόρευμα “Εξαγωγή στατιστικών αναφορών για τις διαδρομές και τη χρήση τους από τους επιβάτες”. Αλήθεια έχουμε αναρωτηθεί τί ακριβώς σημαίνει αυτή η φράση που συναντάμε στις επίσημες ανακοινώσεις του ΟΑΣΑ; Μέσα από την επεξεργασία των δεδομένων που προκύπτουν, από τη χρήση του ηλεκτρονικού εισιτηρίου, ο οργανισμός μπορεί να δημιουργήσει μια συγκεκριμένη στατιστική εικόνα για την επιβατική κίνηση σε διάφορες γραμμές, τον όγκο και τον καταμερισμό της, για να χαράξει στη συνέχεια τις όποιες κατευθύνσεις αναδιάρθρωσης των συγκοινωνιακών του γραμμών. Αυτό καταρχήν, θα μπορούσε να είναι και καλό για εμάς τους επιβάτες, εάν στο ενδιάμεσο δεν έμπαινε η λέξηκλειδί, το κέρδος. Η οικονομική ανταποδοτικότητα όμως, αντικαθιστά την ανάγκη της μετακίνησης στο σύνολο της πόλης με συνακόλουθο την κατάργηση γραμμών, την αραίωση δρομολογίων ή τη σπειρωτή τους σύνδεση με συγκεκριμένους σταθμούς του μετρό. Η (μακρινή;) περίπτωση της λεωφορειακής γραμμής 714 που συνέδεε την Αθήνα με την Πάρνηθα, την πόλη με το βουνό, και η κατάργησή της το 2011 καθώς οικονομικά ήταν “άγονη”, έχει τη δική της σημειολογία στις υποψίες μας για την μετατροπή της μετακίνησης σε εμπόρευμα, που

Εν τέλει η εισιτηριοδιαφυγή είναι ένας δαίμονας που επιβιβάζεται μαζί μας στα τρένα και στα λεωφορεία; Ή πρόκειται για ένα κατασκεύασμα που επιχειρεί να εκθέσει ηθικά (και νομικά) αυτούς και αυτές που δεν έχουν χρήματα να χτυπήσουν εισιτήριο ή που επιλέγουν να μην χτυπήσουν, καθώς η μετακίνηση μέσα σε μία τεράστια πόλη είναι μια ανάγκη και όχι ένας τρόπος να “σκοτώσουμε” τον ελεύθερο χρόνο μας; Εάν θέλουμε να μιλήσουμε για δαίμονες και τέρατα στις συγκοινωνίες θα πρέπει να κοιτάξουμε λίγο στις πίσω γραμμές των δημοσιογραφικών αναφορών, στα μονόστηλα των εφημερίδων, όπου μπορούμε να βρούμε τέσσερα πολύ συγκεκριμένα παραδείγματα που κλείνουν το μάτι στους ελλειμματικούς οικονομικούς ισολογισμούς των συγκοινωνιακών φορέων. Εκείνο το μάτι που δεν αλληθωρίζει. Πρώτο παράδειγμα: Το κύκλωμα των εταιρειών σεκιούριτι. Την άνοιξη του 2017 έγινε γνωστό ότι οι διοικήσεις των συγκοινωνιακών φορέων υπέγραφαν ολιγοήμερες συμβάσεις, τις οποίες ανανέωναν ξανά και ξανά με μια συγκεκριμένη εταιρεία σεκιούριτι (η οποία εμφανιζόταν με άλλο όνομα σε κάθε σύμβαση),10 για τη φύλαξη των σταθμών του ηλεκτρικού.11 Μέσα στο πρώτο τρίμηνο του 2017, ο ΟΑΣΑ θα δαπανήσει 1,5

συμπεριφορά τους. Μέσω συγκέντρωσης δεδομένων κυρίως από κάμερες καταγράφεται η δραστηριότητα του πολίτη και βαθμολογείται μέσα από ένα σύνθετο σύστημα "πόντων". "Με βάση την βαθμολογία, οι πολίτες επιβραβεύονται (π.χ. με εκπτώσεις σε λογαριασμούς, ή διευκόλυνση της διαδικασίας λήψης δανείου, κ.τ.λ.) ή τιμωρούνται, ακόμη και με στέρηση του δικαιώματος να ταξιδέψουν, είτε χάνοντας την πρόσβαση στην αγορά αεροπορικών ή σιδηροδρομικών εισιτηρίων, είτε ακόμη και με την κατάσχεση του διαβατηρίου τους" . Σύμφωνα με δημοσίευμα των New York Times2 "το σλόγκαν του προγράμματος είναι να επιτρέπει στους αξιόπιστους να κινούνται ελεύθερα παντού και την ίδια ώρα να κάνει δύσκολο ακόμα και το πιο απλό βήμα για όσους έχουν «αποκλίνουσα» συμπεριφορά, κατά την κυβέρνηση". Σε αυτό που κάποιοι ερευνητές ονομάζουν αλγοριθμική διακυβέρνηση οι συνήθειες μας, η ρουτίνα μας, η κάθε μας δραστηριότητα αξιολογείται και βάσει αλγορίθμων καθορίζεται η μελλοντική συμπεριφορά μας. Διαβάζοντας (και πρώτα εμείς οι ίδιοι που γράφουμε αυτές τις γραμμές) τους τρόπους ή τις δυνατότητες καταγραφής και χρήσης των (μετα)κινήσεών μας στην πόλη θέσαμε στους εαυτούς μας το ερώτημα: ποιά είναι η διαφορά ανάμεσα στη δυστοπία από τη μία του ηλεκτρονικού εισιτηρίου και από την άλλη των smartphones στις τσέπες μας με ενεργοποιημένο το GPS τους. Σκεφτήκαμε ότι ναι, υπάρχει μία λεπτή γραμμή που τα διαφοροποιεί μεταξύ τους:

→

εκατομμύριο ευρώ για υπηρεσίες φύλαξης, τη στιγμή που οι αντίστοιχες ετήσιες συμβάσεις δε ξεπερνούν τα 750 χιλιάδες ευρώ.12 Εξαήμερες συμβάσεις για τη φύλαξη των αποβαθρών που φτάνουν σχεδόν τα 15 χιλιάρικα αλλά και ολιγοήμερες συμβάσεις που υπογράφονταν, ενώ είχε κατοχυρωθεί ήδη με διαγωνισμό το συνολικό έργο της φύλαξης σε εταιρεία σεκιούριτι.13 Το φαντασιακό της ασφάλειας, με το οποίο έχει επενδυθεί το μετρό από την πρώτη ημέρα της λειτουργίας του, απογυμνώνεται και επενδύεται ξανά με τους ρεαλιστικούς όρους μιας κερδοφόρας μπίζνας. Και δεν είναι μόνο οι στημένες (και διπλάσιες σε έξοδα) συμβάσεις έργου. Το

φθινόπωρο που μας πέρασε, μπάτσοι και σεκιουριτάδες συνελήφθησαν ως μέλη ενός διευρυμένου κυκλώματος (50 περίπου ατόμων), το οποίο είχε πραγματοποιήσει 764 κλοπές πορτοφολιών σε μέσα μαζικής μεταφοράς αποκομίζοντας κέρδη εκατοντάδων χιλιάδων ευρώ. Οι μπάτσοι χρηματίζονταν για να μην σχηματίσουν δικογραφίες εναντίον των μελών του κυκλώματος, οι σεκιουριτάδες για να μην τους συλλαμβάνουν σε χώρους της δικαιοδοσίας τους, ενώ ζήταγαν και χρήματα από τους επικεφαλής της συμμορίας για να τους παρέχουν διάφορες πληροφορίες.14 Δεύτερο παράδειγμα: το κύκλωμα των πλαστών εισιτηρίων.

12. “Σκάνδαλο εκατομμυρίων ευρώ στις αστικές συγκοινωνίες με εταιρείες security εν μέσω βανδαλισμών”, διαθέσιμο στον δικτυακό τόπο: pronews.gr, 31.5.2017. 13. Κώστας Ντελέζος, “ΟΑΣΑ. Βιομηχανία απευθείας αναθέσεων σε εταιρείες σεκιούριτι”, Τα Νέα, 28.3.2017. 14. Βασίλης Λαμπρόπουλος, “ΕΛ.ΑΣ.: άφηναν ελεύθερους τους πορτοφολάδες γιατί ήθελαν να αποφύγουν τη γραφειοκρατία” Το Βήμα, 20.9.2017.

Συγκριτικός πίνακας τιμών εισιτηρίων και βασικού μισθού

▼ έτος

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

τιμή εισιτηρίου

0,50/0,80€

0,80€

1,00€

1,40€

βασικός μισθός

629,53€

625,97€

657,89€

701,01€

739,57€

739,56€

750,65€

* από το 2007-2010 έχουμε κρατήσει την μέγιστη τιμή του βασικού, γιατί μέσα σε κάθε χρονιά υπογράφονταν δύο συμβάσεις, η δεύτερη, συνήθως φθινόπωρο λίγο πιο ανεβασμένη σε χρήματα. ** από το 2012 και μετά στον βασικό μισθό το δεύτερο νούμερο είναι ο βασικός για κάτω των 25. * το 2015 έχουμε την δωρεάν μετακίνηση των ανέργων.

τα smartphones αποκτούν κοινωνικό περιεχόμενο μέσα από τη χρήση τους στο πλαίσιο μίας εντατικοποιημένης καθημερινότητας όπου θα πρέπει να είμαστε ορατοί και διαθέσιμοι ανά πάσα στιγμή είτε στα φιλικά είτε στα εργασιακά περιβάλλοντά μας. Η δυνατότητα της μετακίνησης μέσα στην πόλη έχει εκ τη γεννέσει της κοινωνικό περιεχόμενο καθώς καλύπτει μία κοινωνική ανάγκη πέρα και έξω από τις οικονομικές ή κοινωνικές δυνατότητες της επιλογής ενός smartphone. Και επειδή η μετακίνηση δεν είναι επιλογή αλλά ανάγκη, οποιαδήποτε ηλεκτρονική καταγραφή της και δυνατότητα αντιστοίχησης των αλγόριθμων με φυσικά πρόσωπα, είναι επιβολή ελέγχου. Αυτό ακριβώς που γράφουν παραπάνω και οι γάλλοι συγγραφείς. Μας φαίνεται πως όταν μπαίνουμε στον συρμό ή στο λεωφορείο ότι δεν κάνουμε τίποτα, πως απλά μετακινούμαστε. Και όμως, παράγουμε δεδομένα. Όχι μόνο με τα smartphones που κρατάμε στα χέρια μας και τα οποία έχουν αντικαταστήσει το βλέμμα έξω από το παράθυρο, αλλά και με το ίδιο μας το σώμα σαν παρουσία εκείνη τη στιγμή σε εκείνο το χώρο. Έχουμε ξεχάσει να παρατηρούμε την πόλη και είμαστε πρόθυμοι να χτίσουμε μία άλλη, αόρατη, και "έξυπνη". Από εμάς. Για εμάς όμως; Σημειώσεις 1. How Big Data And The Internet Of Things Improve Public Transport In London, www.forbes.com 2. Inside China’s Dystopian Dreams: A.I., Shame and Lots of Cameras, New York Times, Paul Mozur, 9/07/2018.

Τον Μάιο του 2017, ο έλεγχος των ορκωτών ελεγκτών της εταιρείας KPMG, που έγινε για λογαριασμό του ΟΑΣΑ, κατέληξε στο εξής πόρισμα: την περίοδο 2011-2015 ο οργανισμός είχε χασούρα 3,4 εκατομμύρια ευρώ, εξαιτίας κυκλώματος διακίνησης πλαστών εισιτηρίων που είχε στηθεί από υπαλλήλους των μέσων σταθερής τροχιάς. Τα ρολά με τα οποία τροφοδοτούνταν τα μηχανήματα αυτόματης έκδοσης εισιτηρίων, όταν χαλούσαν ή όταν έπρεπε να αντικατασταθούν δεν καταστρέφονταν, αλλά το κύκλωμα χρησιμοποιούσε το χαρτί τους για να ξανατυπωθούν, πλαστά αυτή τη φορά, εισιτήρια.15 Είναι το ίδιο κύκλωμα, το οποίο απέσυρε από την αγορά μεγάλο αριθμό εισιτηρίων χρησιμοποιώντας

15. Για την μπίζνα του κυκλώματος, μέσα από τη δυναμική των απόλυτων αριθμών, διαβάστε: Χαρά Τζαναβάρα, “ΣΤΑΣΥ: καταγραφή πωλήσεων εισιτηρίων σε... τεφτέρια”, Εφημερίδα των Συντακτών, 31.5.2017. 16. Αλεξάνδρα Κασσίμη, Γιάννης Σουλιώτης, “Αποκαλυπτικό πόρισμα για απάτη με εισιτήρια”, Καθημερινή, 17.4.2016. 17. Βέρα Σιατερλή, “Ο δίκαιος αγώνας των καθαριστριών εργολαβίας της ΟΣΥ”, διαθέσιμο στον δικτυακό τόπο: tomov.gr. 18. “Πόσο δημόσιες είναι τελικά οι αστικές συγκοινωνίες;”, διαθέσιμο στον δικτυακό τόπο: www.athenstransport.com/2018/01/sy gkoinonies-dimosio

διάφορες δικαιολογίες και στη συνέχεια τα επαναδιέθετε στα γκισέ των σταθμών του μετρό, εισπράττοντας ολόκληρο το αντίτιμο.16 Τρίτο παράδειγμα: το παράνομο τυπογραφείο. Τον Νοέμβριο του 2016 σε τυπογραφείο στο Μενίδι, το οποίο τύπωνε εισιτήρια για λογαριασμό του ΟΑΣΑ, ανακαλύπτονται 60 χιλιάδες πλαστά εισιτήρια. Οι εκτιμήσεις κάνουν λόγο για οικονομική ζημιά 10 εκατομμυρίων ευρώ και ο οργανισμός καταγγέλλει τη σύμβασή του με τη συγκεκριμένη εταιρεία. Παρόλα αυτά, κάποιους μήνες αργότερα, η ίδια εταιρεία πλειοδοτεί διαγωνισμό του υπουργείου Υποδομών με στόχο να αναλάβει αυτή την εκτύπωση διαφόρων εντύπων που αφορούν

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

2019

1,40€

1,20€

1,40€

586,08/ 510,95€

650€

την εξυπηρέτηση των αναγκών του. Η διοίκηση της ΣΤΑ.ΣΥ. αρνείται οποιαδήποτε σχέση ανάμεσα στα δύο κυκλώματα, η κοινή λογική διατηρεί τις επιφυλάξεις και τις υποψίες της. Τέταρτο παράδειγμα: οι εργολαβίες καθαρισμού. Τον Ιανουάριο του 2016, οι καθαρίστριες των λεωφορείων ξεκίνησαν έναν αγώνα διεκδίκησης των δεδουλευμένων τους από την εργολαβική εταιρεία Λινκ Απ, η οποία όχι μόνο τις είχε απλήρωτες για αρκετούς μήνες, αλλά τις εξανάγκαζε να υπογράφουν ότι πληρώνονταν 680 ευρώ (ο μισθός που αντιστοιχούσε στη σύμβασή τους), ενώ στην πραγματικότητα έπαιρναν 450 ευρώ, χωρίς επιδόματα, δώρα ή τις νόμιμες προσαυξήσεις. Την ίδια στιγμή ο εργολάβος πληρωνόταν 140 χιλιάδες ευρώ, κάθε μήνα από τον ΟΑΣΑ, για την καθαριότητα των λεωφορείων. Και εάν οι πολύμορφες κινητοποιήσεις είχαν ως αποτέλεσμα να πάρουν οι εργάτριες το μεγαλύτερο μέρος των δεδουλευμένων τους και η διοίκηση του ΟΑΣΑ να κηρύξει έκπτωτη τη ΛΙΝΚ ΑΠ, η αμέσως επόμενη μειοδότρια εταιρεία που ανέλαβε την καθαριότητα ήταν η ΕΥΚ, η οποία είχε αναλάβει τον καθαρισμό των λεωφορείων σε δύο αμαξοστάσια της ΟΣΥ την περίοδο 2010-2014 και χρωστάει ακόμα δεδουλευμένα στις καθαρίστριες, που δουλεύανε τότε για λογαριασμό της.17

Οικονομικοί ισολογισμοί ή κοινωνική ανάγκη; Όλη αυτή η τεράστια συζήτηση, που κρατάει χρόνια τώρα, γύρω από το κατά πόσο χτυπάνε ή όχι εισιτήρια οι επιβάτες των αστικών συγκοινωνιών αποτελεί μια επιμέρους κουβέντα και όχι αυτήν που πρέπει να γίνει, δηλαδή το πώς αντιλαμβανόμαστε εμείς την μετακίνηση: ωσάν εμπόρευμα ή

ωσάν ανάγκη; Είναι άραγε η μετακίνηση μια υπηρεσία που πρέπει να βασίζεται στην αρχή της οικονομικής ανταποδοτικότητας ή είναι μία ανάγκη αυτονόητη μέσα σε μια τεράστια πόλη, η οποία συνεχώς επεκτείνεται; Ο συγκοινωνιακός χάρτης της Αθήνας συναρθρώνεται με τους όρους μιας επιχείρησης, η οποία μπορεί και θέλει να παρουσιάζεται με όρους οικονομικών ισολογισμών, ελλειμμάτων και πλεονασμάτων. Παράλληλα τα ελλειμματικά ταμεία των συγκοινωνιακών φορέων παρουσιάζονται σαν να επιβαρύνουν στο σύνολό τους το κράτος και κατ’ επέκταση όλους εμάς (εφόσον το κράτος έχει ταυτιστεί με την έννοια του φορολογούμενου πολίτη και των υποχρεώσεων ή δικαιωμάτων που απορρέουν απ’ αυτήν τη φορολογία), ενώ στην πραγματικότητα οι περισσότερες επιμέρους λειτουργίες τους έχουν ανατεθεί σε ιδιώτες. Πιο συγκεκριμένα, η εταιρία LG-ΤΕΡΝΑ έχει αναλάβει το ηλεκτρονικό εισιτήριο. Επιπλέον η εκπαίδευση του επιβατικού κοινού για τη χρήση του ηλεκτρονικού εισιτηρίου, η καθαριότητα, το σύστημα τηλεματικής, η διαχείριση των social media, το τηλεφωνικό κέντρο του ΟΑΣΑ και οι μεταφράσεις έχουν ανατεθεί σε ιδιώτες, ενώ η προμήθεια ανταλλακτικών και οι τεχνικές εργασίες σε εργολάβους.18 Και από την άλλη υπάρχει μια ανάγκη ξεκάθαρη, αυτή της μετακίνησης προς την εργασία, ή για την αναζήτηση εργασίας, για τη διασκέδαση, για να δεις τους φίλους και τις φίλες, τους συγγενείς, τους γονείς. Μία ανάγκη ανθρώπων που δεν έχουν άλλους τρόπους να διασχίσουν την πόλη και δε μπορούν να αποκλείονται από σημεία της, βάσει των εισοδημάτων τους. Είναι οι μετανάστριες που συναντάς Κυριακή πρωί στις γραμμές της Κηφισίας και της Μεσογείων, οι εσωτερικές εργάτριες των

> Νίκος Βλαντής, Παύλος Μπαλτάς, Επόμενη στάση: χαμένες λεωφόροι. Μία περιδιάβαση στην κοσμογονία της αμερικανικής και της ευρωπαϊκής μητρόπολης, Futura, 2004. > Συλλογικό έργο, Από τα παμφορεία στο μετρό. 170 χρόνια

μεσοαστικών σπιτιών του Ψυχικού, του Χαλανδρίου, της Κηφισιάς. Είναι οι πιτσιρικάδες και οι πιτσιρίκες, νωρίς τα ξημερώματα της Παρασκευής και του Σαββάτου στις στάσεις του 040, που περιμένουν να γυρίσουν σπίτια τους από την έξοδό τους. Είναι οι Αλβανοί και οι Πακιστανοί εργάτες στην Πέτρου Ράλλη και την Θηβών που πηγαίνουν για το μεροκάματο. Είναι οι φοιτητές και οι φοιτήτριες που πρέπει να ανέβουν σε αυτές τις δύο μικρές πανεπιστημιουπόλεις που έχουν φτιαχτεί κάτω από τον Υμηττό, γιατί δεν έχουν την τύχη να μένουν όλοι τους στου Ζωγράφου ή στην Καισαριανή. Είναι οι αόρατες πληροφοριακές εργάτριες που πρέπει να αλλάξουν δύο συγκοινωνιακά μέσα για να στηθούν 8 ώρες πίσω από την οθόνη του υπολογιστή, μιας εισπρακτικής εταιρείας ή ενός τηλεφωνικού κέντρου εισερχόμενων διεθνών κλήσεων της Αpple. Είναι και αυτοί που πρέπει να βρεθούν στην ώρα τους σε εκείνη την περιοχή που θα τους υποδείξει ο επόπτης, για να μοιράσουν φυλλάδια. Είναι η δασκάλα που πρέπει να είναι στην ώρα της στο σχολείο στη Σαλαμίνα που διορίσθηκε, παρόλο που μένει στα Πετράλωνα. Και ο μάγειρας που από το Μαρούσι πρέπει να κατεβαίνει κάθε πρωί στο Κουκάκι, γιατί η βιομηχανία της διασκέδασης εκεί έχει στήσει μία από τις πιάτσες της, εκεί είναι το μεροκάματο. Είναι ο συνταξιούχος που θέλει να κατέβει στην Αθηνάς, στην αγορά. Είναι όλες αυτές οι ατομικές περιπτώσεις, αυτές οι καθημερινότητες, οι δικές μας και των ανθρώπων γύρων μας, που κάνουν τη μετακίνηση ανάγκη. Χρόνο χαμένο, χρόνο απλήρωτο, χρόνο υπομονής. Ας δούμε πέρα από χρήματα, πέρα από εισιτήρια. Να πάψουμε να λογίζουμε τις εαυτές μας και τους εαυτούς μας σαν πελάτες και ας θέσουμε ξανά τους όρους της κοινωνικής μας αναπαραγωγής.

δημόσιες συγκοινωνίες Αθηνών-Πειραιώς-περιχώρων, Μίλητος, 2007. > Από την άρνηση πληρωμής των κοινωνικών αναγκών στην άρνηση πληρωμής της καπιταλιστικής κρίσης, Ανοιχτή συνέλευση κατοίκων

Πετραλώνων, Κουκακίου, Θησείου για τα μέσα μαζικής μεταφοράς, Αθήνα, 2011. > Fuck off Google, Αόρατη Επιτροπή, εκδόσεις Kozmonaut, Αθήνα, 2017.

ΕΝΑFLORA ΒΙΒΛΙΟ FILOPAPPOU ΜΙΑ ΔΙΑΜΑΡΤΥΡΙΑ ΚΑΙ ΜΙΑ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗ

ΣΤΟΝ ΟΜΟΡΦΟΤΕΡΟ ΚΗΠΟ ΤΩΝ ΓΕΙΤΟΝΙΩΝ ΜΑΣ.

Πνύκα και στο βάθος το μνημείο του Φιλοπάππου, φωτογραφημένα από τον λόφο των Νυμφών. 1850-1870, πηγή: American Library of Congress

Μέσα στον Φεβρουάριο έκαναν την εμφάνισή τους στις γειτονιές μας αφίσες με κεντρικό μήνυμα: “Το πράσινο στο Φιλοπάππου κινδυνεύει”, καλώντας την Κυριακή 17 Φλεβάρη 2019 σε συγκέντρωση έξω από την Υπηρεσία της Αρχαιολογίας, στην Ακρόπολη. Η συντονιστική επιτροπή της λαϊκής συνέλευσης για τον λόφο του Φιλοπάππου, με αυτό το κάλεσμα, πήρε την πρωτοβουλία να ενεργοποιήσει το ζήτημα προστασίας της φυσικής ζωής του λόφου. Την ίδια στιγμή η Αρχαιολογική Υπηρεσία αρνείται να επιτρέψει την ελεγχόμενη δενδροφύτευση ακόμα κι από τον δήμο, γνωρίζοντας πως κάθε χρόνο χάνονται χιλιάδες δέντρα, με συνέπεια τον αργό θάνατο του οικοσυστήματος του λόφου. Με το πρόσχημα της αλλοίωσης του αρχαιολογικού χώρου αλλά και της ασφάλειας είναι διατεθειμένη να περιφράξει την περιοχή του Φιλοπάππου, αφαιρώντας τη συμβιωτική της λειτουργία. Όσοι έχουν ζήσει ή επισκέπτονται συχνά τον λόφο θα έχουν σίγουρα παρατηρήσει μέσα στα χρόνια, τις ατομικές ενέργειες και την εμπλοκή του κόσμου με τη φροντίδα και την προστασία των φυτών και των δέντρων του οι οποίες, μάλιστα, οδήγησαν στην τοποθέτηση αυτόματου ποτίσματος από την πολιτεία. Αυτές είναι ίσως και οι μόνες προσπάθειες των τελευταίων ετών που είχαν ως στόχο τη διατήρηση της χλωρίδα του λόφου, δίνοντας σε όλους εμάς τη δυνατότητα να βρίσκουμε λίγη γαλήνη και ηρεμία σε φυσικό περιβάλλον, ξεφεύγοντας από το γκρίζο αστικό τοπίο.

ο συγκρότημα των λόφων του Φιλοπάππου δημιουργεί μια ασυνέχεια στον πολεοδομικό ιστό. Επιβλητικοί και καταπράσινοι λόφοι περικυκλωμένοι από τις γειτονιές του κέντρου της πόλης ξεφυτρώνουν, δημιουργώντας μια όαση ελεύθερα προσβάσιμη στους κατοίκους της. Ήταν όμως το φυσικό τοπίο του λόφου πάντα το ίδιο, πράσινο και ανθοφόρο με έντονο το στοιχείο της ζωτικότητας; Ένα μικρό βιβλιαράκι από τις εκδόσεις του ΜΙΕΤ μας έδωσε την ιδιαίτερη αφορμή να περιπλανηθούμε νοερά στους λόφους του Φιλοπάππου και να ακούσουμε μια διαφορετική αφήγηση σχετικά με την ιστορία τους. Με αφετηρία το ερώτημα για την εικόνα του λόφου ανά τους αιώνες, ο καλλιτέχνης Νίκος Παπαδόπουλος “φυτεύει τον σπόρο” της εικαστικής του σύλληψης που φέρνει στο επίκεντρο τη σχέση της φύσης με τον άνθρωπο, τα όρια ή την έλλειψή τους καθώς και τη διάκριση μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού. Με οδηγό το προσωπικό του βίωμα ο καλλιτέχνης προσπαθεί να συγκροτήσει μια νέα γενεαλογία των Λόφων, εμπλουτίζοντας την ιστορική αφήγηση με την ιστορία του φυσικού τοπίου. Οι καθημερινοί περίπατοι του Ν. Παπαδόπουλου στον λόφο με τον σκύλο του, και η δημιουργία ενός αρχείου χλωρίδας, την οποία συνέλεξε ο ίδιος μέσα σε δύο χρόνια, έδωσαν το έναυσμα για να ξεκινήσει ένα διεπιστημονικό εγχείρημα που συμπεριέλαβε βοτανολόγους, αρχαιολόγος και θεωρητικούς της τέχνης. Ο καλλιτέχνης εστιάζοντας το ενδιαφέρον του γύρω από τους λόφους του Φιλοπάππου ανακαλύπτει πως οι αρχαιολόγοι του 19ου αι., αναφερόμενοι στην Αρχαιότητα, συνηθίζουν να αποκαλούν τους λόφους “Πόλη των Βράχων”. Αυτό αποδεικνύει πως η περιοχή των λόφων υπήρξε,

για χιλιάδες χρόνια, ένας τεράστιος βραχότοπος, ο οποίος από τον 9ο έως τον 12ο αι. αρχίζει και αποκτά έναν υποτυπώδη αγροτικό χαρακτήρα για να επιστρέψει, για αρκετά χρόνια ακόμα, στην πρότερη κατάστασή του. Η φύση, λοιπόν, που σε περιβάλει μόλις μπεις στα καλντερίμια του Φιλοπάππου γίνεται αντιληπτή σαν ένας μικρός παράδεισος στην καρδιά της μητρόπολης, ο οποίος αποδεικνύεται τεχνητός. Ο Ν. Παπαδόπουλος ακολουθεί τα ίχνη της αλλαγής που φαίνεται να αντανακλούν την ανθρώπινη εξέλιξη και ιστορία του τόπου. Η ιστορική αναδρομή που πραγματοποιεί στέκεται στην ανακάλυψη του Νέου Κόσμου, από τον Χριστόφορο Κολόμβο, και αυτό επειδή παρατηρεί πως στον λόφο ευδοκιμούν πληθώρα φυτών (αγαύη, γιούκα, φραγκοσυκιά, ευκάλυπτος κ.α.) που έλκουν την καταγωγή τους από μακρινές ηπείρους. Ο “πολιτισμένος κόσμος” ανακαλύπτει τον “νέο κόσμο”, σηματοδοτώντας μια χρυσή εποχή ποικίλων εμπορικών συναλλαγών αφαίμαξης αυτής της “νέας γης” και των ανθρώπων της. Μεταξύ άλλων επινοούνται τρόποι και για τη μεταφορά χιλιάδων φυτών στην γηραιά Ευρώπη μεταβάλλοντας αντίστοιχα τη χλωρίδα της. Ο Παπαδόπουλος, όπως και άλλοι ερευνητές, παρατηρεί την ελπίδα που αρχίζει και ανθίζει στη Δύση να μετατρέπεται σε αντίληψη για την ανασυγκρότηση και τον επαναπροσδιορισμό του κήπου της Εδέμ. Αυτή η θέση φαίνεται να αποτελεί, εκείνη την εποχή, και τη βάση της δημιουργίας των πρώτων βοτανικών κήπων, η οποία ενισχύεται από την ιδέα πως “οι επισκέπτες χωρίς να χρειαστεί να ταξιδέψουν έχουν τη

δυνατότητα να μεταφερθούν σε μέρη μακρινά, αποκτώντας την εξωτική εμπειρία μιας ανοίκειας φύσης”. Έτσι συμπεραίνει πως η ιστορία ανακάλυψης της νέας γης, η οποία συνδέεται και με τη μεταφορά των φυτών, βρέθηκε να κρύβει από πίσω της μια ισχυρή ανθρώπινη φαντασίωση, αυτήν της ύπαρξης της βιβλικής Εδέμ, αλλά και μια πρώιμη διάσταση της έννοια της παγκοσμιοποίησης που πραγματώνεται με όχημα το φυτικό βασίλειο. Μέσα σε αυτήν τη παγκόσμια τάση φτάνουν και στη χώρα μας γύρω στα πεντακόσια, κυρίως τροπικά φυτά, τα οποία εισάγονται από τη βασίλισσα Αμαλία και εμπλουτίζουν τον Εθνικό Βασιλικό Κήπο του Ζάππειου. Στην καρδιά της πόλης το τοπίο αρχίζει να αλλάξει και να πρασινίζει, ενώ οι Αθηναίοι, σταδιακά, εξοικειώνονται μαζί του. Παρόλα αυτά σε περιγραφές αυτής της περιόδου, ο Λόφος των Μουσών περιγράφεται ως ένα τοπίο γυμνό και βραχώδες, όπου σύμφωνα με τον Ιρλανδό περιηγητή Έντουαρντ Ντόντουελ: “μόνο αραιά χαμόκλαδα και ρίζες σκυλοκρόμμυδου φαινόταν να ανθίζουν”. Αξίζει να σημειωθεί πως με τη διάνοιξη των δύο νταμαριών, το ένα δίπλα στο άλλο, αλλάζει έντονα η τοπιογραφία του, ενώ ο λόφος αρχίζει να τροφοδοτεί με οικοδομικό υλικό το χτίσιμο των νεοκλασικών της Αθήνας. Αυτό συνεχίζεται μέχρι το 1842, όταν ο Όθωνας

απαγορεύει τη λατόμηση και κηρύσσει τα υψώματα των λόφων του Φιλοπάππου εθνική ιδιοκτησία. Το 1900 η βασίλισσα Σοφία οργανώνει την πρώτη “εορτή πρασίνου”, μια εκστρατεία φύτευσης του λόφου. Η συμμετοχή των Αθηναίων είναι εντυπωσιακή. Το ένα τρίτο των κατοίκων της πόλης ανταποκρίνονται στο κάλεσμα και μέσα σε μια μέρα φυτεύονται στον λόφο τουλάχιστον πεντακόσια δέντρα, αλλάζοντας ριζικά την εικόνα του. Η ιστορία της χλωρίδας του λόφου αποτελεί το εύφορο έδαφος για την έρευνα του Παπαδόπουλου που φέρνει στο φως το γεγονός ότι η σημερινή εικόνα των Λόφων του Φιλοπάππου πρόκειται για ανθρώπινο δημιούργημα, ενώ μέσα στα χρόνια δημόσιες και ιδιωτικές πρωτοβουλίες εμπλούτισαν κι άλλο το φυσικό περιβάλλον. Μια από τις σημαντικότερες παρεμβάσεις ήταν, αδιαμφησβήτητα, η κατασκευή που περιβόητου περιπάτου του Φιλοπάππου που ξεκίνησε το 1957 και υλοποιήθηκε υπό την επίβλεψη του Δημήτρη Πικιώνη. Σύμφωνα με τα επίσημα έγγραφα, τότε πραγματοποιήθηκε η τελευταία μεγάλη δενδροφύτευση στην ευρύτερη περιοχή Ακροπόλεως και Φιλοπάππου, όπου μέσα σε διάστημα τεσσάρων μηνών φυτεύτηκαν 20.456 φυτά. Τη δεκαετία του 1980, επί δημαρχίας του Δημήτρη Μπέη, γίνονται οι

τελευταίες επίσημες επεμβάσεις στον λόφο με παρεμβάσεις κυρίως αισθητικού χαρακτήρα. Από τότε μέχρι σήμερα ο λόφος συνεχίζει να ανθίζει όπως ένας κήπος, υποβοηθούμενος από τους κατοίκους της περιοχής. Ο Ν. Παπαδόπουλος εισάγει ένα ακόμα ενδιαφέρον επίπεδο στη δική του γενεαλογία. Επιχειρώντας την παρομοίωση του λόφου με κήπο, και παρουσιάζοντας την έννοια ως το ενδιάμεσο περιβάλλον ανάμεσα στη φύση και τον πολιτισμό αφενός τονίζει τον κοινόχρηστο χαρακτήρα του, αφετέρου παρουσιάζει τον λόφο ως μια κατασκευή που πετυχαίνει να συνυπάρχει αρμονικά με το φυσικό περιβάλλον. Νέα είδη φυτών προστίθενται στο νταμάρι και σε άλλα σημεία που με πολύ προσοχή και σεβασμό φροντίζουν οι άνθρωποι που μένουν στις γύρω περιοχές και επισκέπτονται τον λόφο. Δημιουργώντας μια εντός “ορίων” ουτοπία, ο λόφος εμπλέκει τους επισκέπτες του σε μια διαδικασία φροντίδας και ενασχόλησης και μετατρέπεται σε κοινό τόπο για τους κατοίκους της πόλης. Η μετάβαση του Λόφου των Μουσών από Πόλη των Βράχων σε κήπο λειτουργεί προωθητικά για τη διερεύνηση του παρελθόντος και της ιστορίας, ενώ μας βοηθά να κατανοήσουμε πως “το αυτονόητο του περιβάλλοντος που αντικρίζουμε σήμερα, δεν είναι και τόσο αυτονόητο”. Με βάση το αρχείο χλωρίδας που συγκεντρώνει ο Παπαδόπουλος και με τη βοήθεια βοτανολόγων, διαπιστώνεται ότι μόνο το 30 % περίπου των φυτών είναι άποικοι, όχι απλώς του λόφου αλλά και της ευρύτερης Μεσογείου. Έτσι ο λόφος του Φιλοπάππου μετατρέπεται για τον καλλιτέχνη σε κοινό κτήμα που επιπλέον του επιτρέπει να καλλιεργήσει τις θέσεις του για την εντοπιότητα, τη μετανάστευση και την αποικιοκρατία. Η μελέτη και καταγραφή της χλωρίδας του λόφου μας φέρνει αντιμέτωπους με το δίπολο της ξενόφερτης βλάστησης, στον αντίποδα της γνήσιας εντοπιότητας, μιας εντοπιότητας που διεκδικεί το “φυσικό”, το γηγενές και αργότερα το εθνικό ως το “αυθεντικό”, όπως γλαφυρά περιγράφει η Φαίη Ζήκα στο τρίτο κείμενο της έκδοσης.

> Νίκος Παπαδόπουλος, Flora Filopappou: ένα ταξίδι από την Πόλη Των Βράχων στον κήπο, κείμενα Κώστας Χριστόπουλος, Νίκος Παπαδόπουλος & Φαίη Ζήκα, Αθήνα, ΜΙΕΤ, 2018

Η ίδια σημειώνει πως η αποδοχή της μεταναστευτικής ιστορίας των φυτών που συνυπάρχει με τους προβληματισμούς περί αποικιοκρατίας παλεύει να δημιουργήσει ασφαλή τόπο, ανάμεσα στις τοπικιστικές και ξενοφοβικές θέσεις. Η επικέντρωση στον δημόσιο χαρακτήρα και στις μεταμορφώσεις του συγκεκριμένου τοπίου –το οποίο θα συνεχίσει πάντα να αλλάζει– αποκαλύπτει την παγκοσμιοποιημένη διάσταση του κόσμου μας. Ο Λόφος των Μουσών, όπως τον φαντάζεται και μας τον παρουσιάζει ο Ν. Παπαδόπουλος τόσο στην παρούσα έκδοση, όσο και μέσα από τη δουλειά του συνδυάζει αντιθετικές έννοιες, ποικίλες χρήσεις και ανεξάντλητες δυνατότητες, δημιουργώντας έναν μικρόκοσμο που εντέλει βρίσκει την αντιστοιχία του με το όλον, ολόκληρο τον κόσμο. Ενώ η ιστορία της ζωής του λόφου του Φιλοπάππου φαίνεται πως ήταν πάντα συλλογική υπόθεση, η Αρχαιολογική Υπηρεσία προωθεί την περίφραξή του και την επιβολή εισιτηρίου με στόχο τη μετατροπή του αποκλειστικά σε τουριστικό αξιοθέατο, σε έναν λόφο-μουσείο. Αυτή η συνθήκη είναι εντελώς ξένη ως προς την ύπαρξη και τη χρήση του Φιλοπάππου από τους κατοίκους της Αθήνας, οι οποίοι φαίνεται να είναι οι μόνοι που ενδιαφέρονται πραγματικά, για την τύχη ενός από τους λιγοστούς πνεύμονες πρασίνου στην καρδιά αυτής, της τσιμεντένιας πόλης. Όπως παρουσιάζεται στην έρευνα του Ν. Παπαδόπουλου αλλά και με βάση τις αφηγήσεις της λαϊκής συνέλευσης, η φροντίδα του λόφου ήταν και είναι αντικείμενο της ενασχόλησης και του αγώνα των κατοίκων, των γύρω περιοχών. Η συλλογική επιθυμία και ανάγκη να συνεχίσει ο λόφος να αποτελεί έναν ζωντανό και ανοιχτό δημόσιο χώρο είναι κάτι που πρέπει να αφουγκραστούν οι αρμόδιοι. Και αυτό γιατί, εξαιτίας της φύσης του, μπορεί και προσφέρει στους κατοίκους της πόλης μια ποιότητα που της λείπει δραματικά.