Γραμμή 15, #3

γραμμή δεκέμβριος 2020 / / / τεύχος 3ο

15

* φλερτάροντας με την αντιεξουσία στις γειτονιές

του Θησείου, των Πετραλώνων και του Κουκακίου

ΖΩΗ ΣΤΟΝ ΠΛΑΝΗΤΗ COVID διασχίζοντας τη γραμμή μεταξύ ανάγκης και επιθυμίας

γραμμή

15

φλερτάροντας με την αντιεξουσία στις γειτονιές του Θησείου, των Πετραλώνων και του Κουκακίου

ΤΕΥΧΟΣ 3ο ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2020 (κλείσιμο ύλης τέλη Νοέμβρη) Υπεύθυνη για τα άρθρα είναι η συντακτική ομάδα του περιοδικού. Δεν έχουμε και δεν επιθυμούμε να έχουμε καμία σχέση με κρατικούς/δημοτικούς θεσμούς, πολιτικά κόμματα, μήντια, μη κυβερνητικές οργανώσεις και οποιονδήποτε σκέφτεται ή πράττει ρατσιστικά ή σεξιστικά. Το site του περιοδικού: grammi15.wixsite.com/grammi15 Για επικοινωνία: grammi15@hotmail.com Θα μας βρείτε από κοντά στη γειτονιά σε εκείνους τους χώρους και τους χρόνους όπου η αυτοοργάνωση δοκιμάζεται και δοκιμάζει.

Σημεία διανομής Θησείο Βιβλιοπωλείο Λεμόνι (Ηρακλειδών 22), βιβλιοπωλείο Ακροκέραμος (Ηρακλειδών 34 και Ακταίου19), βιβλιοπωλείο Τετράδιο (Ηρακλειδών 48), Συνάλλοις (Νηλέως 35), ψιλικατζίδικο Ηρακλειδών 43, ψιλικατζίδικο Αμφικτύονος 17, μανάβικο Νηλέως και Ακταίου. Άνω Πετράλωνα Περίπτερο της πλατείας Μερκούρη, βιβλιοπωλείο Αμόνι (πλατεία Μερκούρη), βιβλιοπωλείο Το ναυτάκι (Τριών Ιεραρχών 152), κατάληψη πρώην ΠΙΚΠΑ (Τιμοδήμου και Αντωνιάδου, τις ημέρες και τις ώρες που είναι ανοιχτός ο χώρος), ψιλικατζίδικο Τρώων 62. Κάτω Πετράλωνα Ψιλικατζίδικο Κειριαδών 3 (απέναντι από τον ΕΦΚΑ Πετραλώνων), ψιλικατζίδικο Κειριαδών 101, ψιλικατζίδικο Πανδώρου 21 και Αθηναδώρου, βιβλιοπωλείο Βιβλιόαση (Πανδώρου 9), Βιβλιοπωλείο Η πηγή του βιβλίου (Ηούς 77), πολιτιστικό-κοινωνικό στέκι Ταξίδι χωρίς χάρτη (Αριστοβούλου 16).

Το πρώτο τεύχος του περιοδικού είναι εξαντλημένο και μπορείτε να το βρείτε σε μορφή pdf στο site μας. Εάν επιθυμείτε να σας στείλουμε το δεύτερο τεύχος, όπου προσεγγίζουμε το στεγαστικό πρόβλημα των γειτονιών μας, επικοινωνήστε μαζί μας στο email.

Κουκάκι Περίπτερο Δράκου και Βεΐκου, βιβλιοπωλείο Πυρσός (Βεΐκου 51), βιβλιοπωλείο Γραφίδα και κείμενο (Βεΐκου 84, πλατεία Κουκακίου), ψιλικατζίδικο Δημητρακοπούλου 89, βιβλιοπωλείο Little Tree (Καβαλλότι 2, Μακρυγιάννη).

editorial covid-19 edition

«Συμπολίτες μου, πριν από λίγο, έδωσα εντολή στους συναρμόδιους υπουργούς να προχωρήσουν στις απαραίτητες ενέργειες, ώστε από τις 6 το πρωί της Δευτέρας 23ης Μαρτίου, από αύριο δηλαδή, να ισχύσει απαγόρευση κάθε άσκοπης κυκλοφορίας και μετακίνησης πολιτών σε ολόκληρη την επικράτεια. Είναι, ίσως, το τελευταίο βήμα μιας οργανωμένης Δημοκρατικής Πολιτείας...» διάγγελμα αναγγελίας του πρώτου lockdown από τον πρωθυπουργό, Μάρτης 2020 Με αυτά τα λόγια ξεκίνησε ο πρωθυπουργός το διάγγελμά του την 22η του Μάρτη 2020, αναγγέλλοντας την έναρξη του (πρώτου) lockdοwn της άνοιξης. Για 42 μέρες τότε, η ζωή (σχεδόν) όλων άλλαξε. Ο περιορισμός στις μετακινήσεις και στις συναθροίσεις, οι αλλαγές των εργασιακών συνθηκών, τα κλειστά μαγαζιά και σχολεία, ο φόβος για την εξάπλωση ενός νέου ιού και ο βομβαρδισμός με άγνωστους μέχρι τότε επιδημιολογικούς και ιατρικούς όρους ήταν μερικές από τις αλλαγές που δημιούργησαν το νέο έκτακτο πλαίσιο εντός του οποίου έπρεπε να μάθουμε να ζούμε ή να επιβιώνουμε. «...Και όταν η ευθύνη του ενός αποδεικνύεται ελλειμματική, τότε θα πρέπει να διασφαλιστεί το δημόσιο συμφέρον. Στο όνομα του συλλογικού καλού, λοιπόν, προχωρώ στη σημερινή απόφαση: Για να προστατέψω την Υγεία μας και όλα όσα πετύχαμε μέχρι τώρα σε αυτό τον τομέα...» ο.π. Οι τόσο αγαπημένες – νεοφιλελεύθερες – λέξεις και έννοιες όπως: το άτομο και η ατομικότητα, ενσαρκώνονται στο αφήγημα της ατομικής ευθύνης. Αυτή είναι η φράση που βρίσκεται στα χείλη κάθε επίσημου φορέα από την αρχή της εξάπλωσης της λοίμωξης και η οποία λειτουργεί μέχρι σήμερα ως ακρογωνιαίος λίθος για τον επιστημονικό σχεδιασμό της προληπτικής ιατρικής που θα ακολουθήσει το κράτος. Σε δεύτερο επίπεδο η ατομική ευθύνη (θα) λειτουργεί, ως βαλβίδα αποσυμπίεσης γι’ αυτό, σε περίπτωση αποτυχίας. Η επανεκκίνηση της οικονομίας το καλοκαίρι και το

ταυτόχρονο άνοιγμα του τουρισμού ήταν αναπόφευκτο να μην μετατοπίσουν τη συζήτηση, από την ύπαρξη διαχείριση και ενίσχυση του δημόσιου συστήματος υγείας στην επικοινωνιακή και πολιτική διαχείριση της θανατοπολιτικής. Γύρω από την ατομική ευθύνη στήνονται και τα επιχειρήματα για την ανακοίνωση του δεύτερου lockdown στις 5 του Νοέμβρη. Η ατομική ευθύνη μεταμορφώνεται σε μια καρικατούρα ατομικής θυσίας κινήσεων, επιθυμιών και πρωτοβουλιών στο όνομα του κοινού καλού, την προάσπιση της δημόσιας υγείας. Η Κυβέρνηση παραγκωνίζει την κρατική αδυναμία να αντιμετωπίσει μια κατάσταση που θα έθετε σε κίνδυνο τη ζωή των πολιτών, άρα και σε ένα βαθμό την εμπιστοσύνη τους προς το κράτος. Κάθε ατομική κίνηση εμπίπτει σε προκαθορισμένες νόρμες ή περιορίζεται στους τέσσερις τοίχους του σπιτιού. «...Ερημώνοντας δρόμους και πλατείες, εξορίζουμε τον κίνδυνο. Και μένοντας στις εστίες μας, τις μετατρέπουμε σε οχυρά ζωής.» ο.π. Οι τέσσερις τοίχοι του σπιτιού μας (για όσες και όσους έχουμε στέγη) αποτέλεσαν για όλες τις εβδομάδες των lockdown το «οχυρό ζωής», το προπύργιο της μάχης μας απέναντι στον αόρατο εχθρό. Η πόρτα του σπιτιού μας αποτέλεσε το σημείο, όπου οι επιθυμίες και οι ανάγκες μας έβρισκαν τα όρια τους. Ο περιορισμός των μετακινήσεων εξαιρούσε κάποιες βασικές ζωτικές ή προσωπικές ανάγκες, αυστηρά προσδιορισμένες και ιεραρχημένες από τα κρατικά επιτελεία. Ενώ όλα γύρω μας απαγορεύονται, το μόνο που επιτρέπεται είναι η εργασία. Οι επιθυμίες δεν θα μπορούσαν να συμπεριληφθούν σ’ αυτό το έκτακτο μοντέλο ενός κράτους που στον πυρήνα του ούτως ή άλλως βρίσκονται οι προστακτικές και ο έλεγχος. Το κρατικό μονοπώλιο όμως, επεκτάθηκε πέραν του τομέα της βίας και κάλυψε όλες σχεδόν τις επιλογές και πτυχές της καθημερινότητας μας. Τα σπίτια μας δεν είναι όλα ίδια. Διαφέρουν ανάλογα με την οικονομική επιφάνεια των κατοίκων τους, διαφέρουν αναλόγως αν τα βλέπεις με τη γυναικεία ή την αρσενική ματιά. Η γνωριμία με τα άγνωστα (έως τότε) σημεία του σπιτιού μας, έμελλε να συμπέσει με την ασχολία και την γνωριμία με τις άγνωστες (έως τότε)

πτυχές των εαυτών μας, των συγκατοίκων μας, των ζωών μας. Η εσωτερίκευση μιας κατάστασης σοκ και φόβου, ο εγκλεισμός ανθρώπων σε ενδοοικιακές καταστάσεις άγχους, δυσθυμίας και έμφυλης βίας, το άγχος όσον αφορά τα οικονομικά ζητήματα επιβίωσης ενός μεγάλου κομματιού ανθρώπων, είναι μερικά από τα σημεία που ταλαιπώρησαν το χρόνο, το σώμα και τον νου μας. «...να αφήσουμε τους επιστήμονες έξω από κάθε αντιπαράθεση... Γιατί αν αμφισβητήσουμε την επάρκειά τους ή, ακόμα χειρότερα, αρχίσουμε να τους κατηγορούμε ότι παίζουν πολιτικά παιχνίδια, τότε πριονίζουμε το κλαδί πάνω στο οποίο καθόμαστε όλοι.» διάγγελμα αναγγελίας του δεύτερου lockdown από τον πρωθυπουργό, Νοέμβρης 2020 Σε αυτή την κατάσταση έκτακτης ανάγκης ο επιστημονικός ναρκισσισμός εκτοξεύεται, ο έλεγχος της ιατρικής στα μυαλά και στο σώμα μας μετατρέπεται σε πρόκληση διαρκείας για τον καθένα και την καθεμία από εμάς. Οι επιστήμονες της ιατρικής νοηματοδοτούνται στο σήμερα ως ένα ενιαίο σώμα, το οποίο κατοχυρώνεται μέσα από ανέξοδα χειροκροτήματα στα μπαλκόνια. Το σύστημα υγείας παρουσιάζεται σας ένας χυλός που εξωραΐζει τον χρόνιο ταξικό ανταγωνισμό ανάμεσα στους ανθρώπους που εργάζονται εκεί. Η νεοφιλελεύθερη αφήγηση θέλει όταν ακούμε για σύστημα υγείας το μυαλό μας να πηγαίνει στην «επιτροπή εμπειρογνωμόνων» και στις περσόνες που τριγυρνούν στα τηλεοπτικά παράθυρα και δίνουν ακέραιες απαντήσεις. Ωστόσο εμείς, τόσο πολιτικά όσο και πολιτισμικά, στεκόμαστε στην αντίπερα όχθη, αφού μας αρέσουν οι ερωτήσεις. Κι όταν μιλάμε για το σώμα και την υγεία μας, το μυαλό μας πηγαίνει σε ανθρώπους που έχουν κάποιες γνώσεις και κάποιες αμφιβολίες, αλλά είναι συνειδητοποιημένοι και πρόθυμοι να τις μοιραστούν μαζί μας. Μέσα από αυτό το πρίσμα στεκόμαστε δίπλα στους γιατρούς και τις νοσηλεύτριες, εντός και εκτός του ΕΣΥ, που αγωνίζονται και διεκδικούν. Και πριν και τώρα και αύριο. «...Όλα αυτά, κρατώντας -παράλληλα- απόρθητα τα σύνορά μας και τα σύνορα της Ευρώπης. Το κράτος, συνεπώς, απέδειξε ότι ήταν και είναι παρόν παντού. Τώρα, όμως, είναι η ώρα που το ατομικό ταυτίζεται όσο ποτέ με το συλλογικό: Τώρα είναι η ώρα του πολίτη! ...» διάγγελμα αναγγελίας του πρώτου lockdown από τον πρωθυπουργό, Μάρτης 2020 Είναι σε αυτήν τη συγκυρία που αναδύεται ξανά το κράτος ως εγγυητής της ζωής σε παγκόσμιο επίπεδο. Απέναντι στην παγκόσμια διακίνηση εμπορευμάτων, ιδεών και τη μετακίνηση ανθρώπων επανορθώνονται

σύνορα. Από τα διεθνικά συστήματα διακυβέρνησης και τους παγκόσμιους οργανισμούς περνάμε στα κρατικά διατάγματα. Δεν μας προξενεί εντύπωση που το κράτος στις κρίσιμες στιγμές, επέλεξε να επενδύσει σε μια εθνικιστική και ολοκληρωτική λογική. Ένα κράτος που κρατάει απόρθητα τα σύνορα της Ευρώπης, αποκρούοντας τη «μολυσματική επίθεση εξ ανατολάς». Το κράτος που στη διάρκεια όλης αυτής της κατάστασης και μέσα από ένα ιδιότυπο εθνικισμό, ανταγωνίζεται στις στατιστικές του θανάτου τα άλλα κράτη, υποβιβάζοντας την αξία της ζωής. Το κράτος που επιδιώκει να έχει την εμπιστοσύνη των πολιτών - υπηκόων του, αλλά με όρους υποταγής. Το κράτος πατέρας που δεν προστατεύει αλλά επιτηρεί και τιμωρεί. Το κράτος που πάντα πετάει το μπαλάκι σε εμάς. «...Τώρα είναι η στιγμή να ορθώσουμε όλοι το δικό μας μέτωπο, να ξαναγράψουμε ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο.» ο.π. Και από την άλλη εμείς, που μας ζητάνε να (ξανα) εμπιστευτούμε το κράτος, μας ζητάνε να εναποθέσουμε το τελευταίο κομμάτι ελευθερίας που μας έχει απομείνει στην διακριτική τους δικαιοδοσία για το καλό μας. Εμείς που δεν διανοούμαστε να φανταστούμε τις ζωές μας παθητικά, σαν ένα πεδίο γόνιμο για τη σπορά της κρατικής προπαγάνδας, αλλά έχουμε μάθει να εμπιστευόμαστε τις ανάγκες, τη λογική και τη συνείδησή μας. Γιατί είναι άλλο πράγμα η υπεύθυνη στάση για την αντιμετώπιση ενός κοινού προβλήματος, και άλλο η συναίνεση στην ανόθευτη ηλιθιότητα και στον κρατικό παραλογισμό. Με βάση αυτήν τη διαπίστωση πρέπει συνεχώς να υπενθυμίζουμε στους εαυτούς μας πως υπάρχει ακόμα ένα άγονο κομμάτι, ένα κομμάτι ελευθερίας και κριτικής σκέψης εντός μας, που το κράτος δεν μπορεί να χειραγωγήσει. Και το διατηρούμε άγονο όλοι και όλες εμείς, που αναγνωρίζοντας την κρισιμότητα της ιστορικής στιγμής, παραμένουμε ακροβάτες μεταξύ αμηχανίας και αντίδρασης. Μεταξύ της συλλογικής μας ευθύνης και της απειθαρχίας, άλλες φορές λειτουργώντας εντελώς νομότυπα και άλλες ψάχνοντας «νοσταλγικά» να βρούμε «παιδικούς» τρόπους να «κλέψουμε» και να μείνουμε έξω όσο περισσότερο μπορού(σα)με. Ακόμα και στις συναντήσεις μας γι’ αυτό εδώ το περιοδικό δεν ξέραμε πώς να συμπεριφερθούμε και με ποιους όρους να βρεθούμε, αλλά μας πίεζε η ανάγκη και η επιθυμία να μοιραστούμε και να εκφραστούμε. Διότι το δικό μας ένστικτο επιβίωσης μας καλεί να σταθούμε απέναντι στην κενή ζωή και στο παράλογο της ύπαρξης, της παραγωγής και αναπαραγωγής, χωρίς επιθυμίες. Γιατί επιλέγουμε να αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο και ό,τι μας περιβάλλει με όρους σχέσεων, και αυτές τις σχέσεις σκοπεύουμε να υπερασπιστούμε τώρα που καλούμαστε να ξαναδώσουμε νόημα και αξία σε αυτά που κάνουμε.

της γειτονιάς

αδικημένες ειδήσεις

που τους αναλογεί κάτι παραπάνω από ένα μονόστηλο

ΠΡΩΤΟΒΆΘΜΙΑ ΦΡΟΝΤΊΔΑ ΥΓΕΊΑΣ

Ο αδύναμος κρίκος μεταξύ ΕΣΥ και κοινότητας εν μέσω πανδημίας

Α

Οκτώβριος 2020, συγκέντρωση έξω από την ΤΟ.Μ.Υ. και το κέντρο υγείας Κεραμεικού, στα Κάτω Πετράλωνα.

πό τα πρώτα πράγματα που καταλάβαμε σε αυτήν την πανδημία, είναι ο φόρτος που έπεσε στα νοσοκομεία και η δυσκολία στη λειτουργία τους τόσο για τα περιστατικά Covid19 όσο και για τα υπόλοιπα. Το κράτος από την αρχή ζήτησε από τον κόσμο να απευθύνεται πρώτα στον γιατρό του κι έπειτα, εάν κριθεί αναγκαίο, να επισκεφτεί νοσοκομείο. Παράλληλα η πανδημία ανέδειξε τη σημασία της ενασχόλησης με την υγεία μας σε επίπεδο πρόληψης, παρακολούθησης και φροντίδας, καθώς και το να υπάρχει ένα δημόσιο σύστημα υγείας που να εξυπηρετεί όλους τους ανθρώπους που ζουν σε αυτήν τη χώρα, όποτε το χρειάζονται. Αυτό σημαίνει την εξυπηρέτηση των αναγκών για την υγεία μας και στις συνθήκες της

πανδημίας. Από την παρακολούθηση χρόνιων νοσημάτων, τις εξετάσεις, τη συμβουλευτική, τη συνταγογράφηση μέχρι και τη φροντίδα. Ουσιαστικό ρόλο σε αυτήν τη σχέση έχει η Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας (ΠΦΥ), αποτελώντας ένα σύνδεσμο μεταξύ της κοινότητας και του ΕΣΥ.1 Από ότι φαίνεται το κράτος στην πανδημία δεν έβγαλε ανάλογα συμπεράσματα. Σύμφωνα με τον σχεδιασμό που εφαρμόστηκε τα ΚΥ και οι ΤΟΜΥ χωρίστηκαν σε αυτές που είναι αποκλειστικά για διαχείριση περιστατικών covid19 και στις υπόλοιπες που θα αναλάμβαναν μεταξύ άλλων και τον ρόλο να επικοινωνούν με τους πολίτες του πληθυσμού ευθύνης τους που βρίσκονται σε απομόνωση στο σπίτι, για να ενημερώνονται για την πορεία της

1. Η εξέλιξη της ΠΦΥ έχει ακολουθήσει διαχρονικά πολλές παλινωδίες. Τα τελευταία χρόνια περιλαμβάνει τα Κέντρα Υγείας (ΚΥ) στις εξωαστικές περιοχές, τις Τοπικές Μονάδες Υγείας (ΤΟΜΥ) στις αστικές και τον θεσμό του οικογενειακού γιατρού που καρκινοβατεί.

2. Η έρευνα έγινε από το Εργαστήριο Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας, Γενικής Ιατρικής και Έρευνας Υπηρεσιών Υγείας, του τμήματος Ιατρικής, του ΑΠΘ με 83 συνεντεύξεις υγειονομικών σε 50 Κέντρα Υγείας της ΠΦΥ τον Μάιο του 2020 . Μπορείτε να την βρείτε εδώ: phclab.med. auth.gr/el/research/187-o-rolos-tis-pfy-stin-pandimia-miapoiotiki-erevna-me-epaggelmaties-ygeias

Οκτώβριος 2020, Κ. Πετράλωνα, διαδήλωση της Συνέλευσης χρηστών των υπηρεσιών υγείας της ΤΟΜΥ Κεραμεικού. Το υλικό της συνέλευσης και τις δράσεις της μπορείτε να τις βρείτε μαζεμένες στη σελίδα της στο facebook.

υγείας τους. Για τον λόγο αυτό μάλιστα διαφημίστηκαν πρόσφατα και κάποια ΚΥ ή ΤΟΜΥ ανά περιοχή, τα οποία θα μπορούσαν να ελαφρύνουν τα βαριά φορτία των νοσοκομείων, είτε μέσω επισκέψεων που αφορούν τον ιό είτε για άλλα περιστατικά υγείας. Ωστόσο, τα συμπεράσματα μίας μελέτης που έγινε για τη λειτουργία της ΠΦΥ εν μέσω πανδημίας αναδεικνύουν αφενός την αποδυνάμωσή της μέσω μετακινήσεων προς τα νοσοκομεία, αφετέρου τη δυσκολία της λειτουργίας της ΠΦΥ σε συνθήκες που κρίνεται πιο αναγκαία από ποτέ. Ιδιαίτερα η δυσκολία ανταπόκρισης στο ρόλο της παρακολούθησης χρόνιων νοσημάτων άφησε κενά που αναμένεται να φανούν στο άμεσο μέλλον στους ασθενείς. Από την άλλη δεν μπόρεσε να ανταποκριθεί στη διαχείριση του φόρτου των επειγόντων περιστατικών αλλά και στην παρακολούθηση των ασθενών στο σπίτι2. Στις γειτονιές μας τις παραπάνω ανάγκες τις κάλυπτε, σύμφωνα με τις δυνατότητές της, η ΤΟΜΥ (Τοπική Μονάδα Υγείας ) Κεραμεικού. που καλύπτει τις περιοχές των Πετραλώνων, του Ταύρου, του Βοτανικού, του Θησείου και του Κεραμεικού. Παρέχει δωρεάν υπηρεσίες υγείας όπως διαχείριση χρόνιων νοσημάτων, προληπτικούς εργαστηριακούς ελέγχους, ψυχοκοινωνική υποστήριξη κ.α. μέσω διαφόρων ειδικοτήτων γιατρών, νοσηλευτών και κοινωνικών λειτουργών. Δυστυχώς εδώ και αρκετούς μήνες η δομή άρχισε να αποδυναμώνεται, με τους περισσότερους γιατρούς και νοσηλευτές να απομακρύνονται χωρίς να αντικατασταθούν. Έφτασε μάλιστα μέσα στο lockdown της άνοιξης να λειτουργεί με έναν μόνο γιατρό, τη στιγμή που οι εγγεγραμμένοι χρήστες της ΤΟΜΥ είναι

περί τους 7.000! Για τον απίστευτο αυτό μαρασμό, ιδίως κατά τη διάρκεια μίας πανδημίας, κάτοικοι των γειτονιών μας εξέφρασαν την έντονη ανησυχία τους, με μία σειρά κινητοποιήσεων. Στις 30 του περασμένου Ιούνη έγινε συγκέντρωση έξω από το κτίριο της ΤΟΜΥ, η οποία εξελίχθηκε σε πορεία στη γειτονιά των Κάτω Πετραλώνων. Στις 15 του Σεπτέμβρη έγινε παράσταση διαμαρτυρίας στην Α’ Υγειονομική Περιφέρεια Αττικής. Εκεί κατατέθηκαν 1.300 υπογραφές με τα αιτήματα των χρηστών της ΤΟΜΥ, ενώ στη συνάντηση που έγινε με την υποδιοικήτρια Γιαννούλα Νταβώνη, αυτή επικαλέστηκε ως αιτία της κατάστασης τις διατάξεις που δυσκολεύουν την πρόσληψη γιατρών. Οι κάτοικοι απαιτούν τη στελέχωση των κενών θέσεων της ΤΟΜΥ: τριών γιατρών, μίας νοσηλεύτριας, μίας επισκέπτριας υγείας και μίας κοινωνικής λειτουργού. Ζητούν επίσης οι άνθρωποι που θα στελεχώσουν τη δομή συνειδητά να προσφέρουν τις γνώσεις και την εργασία τους σε όλους τους ανθρώπους ανεξάρτητα από το αν είναι ασφαλισμένοι ή όχι, ντόπιοι ή μετανάστες. Δηλώνουν τέλος ότι σκοπεύουν να υπερασπιστούν το δημόσιο χαρακτήρα της πρωτοβάθμιας δομής υγείας της κοινότητάς μας με την ισότιμη πρόσβαση όλων των ανθρώπων σε αυτήν. Και είμαστε μαζί τους. Ο δρόμος για την ένταξη της πρωτοβάθμιας περίθαλψης και φροντίδας στις κοινότητες μας είναι μακρύς και η αναγνώριση του ρόλου μίας τέτοιας δομής αλλά και των αναγκών μας σε συλλογικό επίπεδο, αποτελεί ένα βήμα ώστε η υγεία μας να αποτελέσει ένα συλλογικό αγαθό που θα πάρουμε στα χέρια μας.

ΚΑΤΑΣΧΕΣΕΙΣ, ΕΞΩΣΕΙΣ ΚΑΙ Ο ΝΕΟΣ «ΠΤΩΧΕΥΤΙΚΟΣ ΚΩΔΙΚΑΣ»

Τα κοράκια της στέγης

Σ

ε ένα τυχαίο λεξικό της βιβλιοθήκης μας στο λήμμα κοράκι (ή κόραξ) διαβάζουμε την επεξήγηση ότι πρόκειται για ένα μαύρο σαρκοφάγο πουλί. Οι μεταφορικές εκδοχές της λέξης περιλαμβάνουν τον ιδιοκτήτη ή υπάλληλο του γραφείου κηδειών και τον ανήθικο άνθρωπο που εμεταλλεύεται ιδιοτελώς τις δυσκολίες των συνανθρώπων του. Κάπου εδώ το λεξικό καταγράφει και την έκφραση «πέσανε σαν τα κοράκια», την προσπάθεια δηλαδή να επωφεληθεί κάποιος από την δυστυχία κάποιου άλλου. Εάν η επιστήμη της λεξικογραφίας στήριζε τα λήμματά της μέσα από ιστορίες της καθημερινότητας θα μπορούσε να εμπλουτίσει το λήμμα «κοράκι» και με καμπόσα ονόματα γειτόνων-τηςδιπλανής-πόρτας. Έναν τέτοιος κύριος, για παράδειγμα, που μας έρχεται στο μυαλό είναι αυτός ο οποίος «χτύπησε» σε πλειστηριασμό των σπίτι ενός ζευγαριού γειτόνων μας στα Άνω Πετράλωνα οι οποίοι αδυνατούσαν να ξεπληρώσουν το στεγαστικό δάνειο από την Εθνική Τράπεζα που είχαν πάρει. Τους προηγούμενους μήνες επιχειρήθηκε δύο φορές η έξωσή τους από το σπίτι τους: την πρώτη φορά (τον Φεβρουάριο του 2020) η άμεση κινητοποίηση ανθρώπων της γειτονιάς απέτρεψε την έξωση, ενώ την δεύτερη φορά, τον Ιούλιο, αστυνομία, δικαστικός

κλητήρας και κλειδαράς αιφνιδίασαν ένα πρωινό, μπαίνοντας στην πολυκατοικία, σπάζοντας την πόρτα και εισβάλλοντας στο σπίτι, πετώντας έξω τους ιδιοκτήτες. Την ίδια στιγμή, η αστυνομία επιτέθηκε σε γείτονες που διαμαρτύρονταν από κάτω, συλλαμβάνοντας έναν από αυτούς και καταδικάζοντάς τον -προς παραδειγματισμό- σε φυλάκιση 8 μηνών με τριετή αναστολή, βάσει κατασκευασμένων κατηγοριών. Τα Πετράλωνα ωστόσο έχουν να προσφέρουν και άλλο ένα όνομα στο λήμμα «κοράκι» του λεξικού. Όπως διαβάσαμε σε κείμενα που μοιράστηκαν στη γειτονιά ο κύριος Βασίλης Παναγιωταράς, κάτοικος στο νούμερο 6 της οδού Δωριέων στα Α. Πετράλωνα, μαζί με τον δικηγόρο Χαράλαμπο Μιχάλη ανακάλυψαν, μέσα από εξαιρετικά αμφίβολης αξιοπιστίας έγγραφα, την υποτιθέμενη κληρονομιά ενός σπιτιού στην οδό Φιλολάου 99, στον Βύρωνα. Το θέμα είναι ότι σε αυτήν τη διεύθυνση και σε αυτό το σπίτι το οποίο επί 24 χρόνια ήταν εγκαταλελειμμένο και μέσα στην βρώμα, από τον Σεπτέμβριο του 2016 στεγαζόταν και λειτουργούσε μία πολιτική κατάληψη. Οι άνθρωποί της, κομμάτι και συνέχεια των αυτοοργανωμένων αγώνων των ανατολικών γειτονιών επί πολλά χρόνια, χρησιμοποιούσαν αυτόν τον χώρο για εκδηλώσεις, για συνελεύσεις, για τη

Ιούλιος 2020, Α. Πετράλωνα Αριστερά, η αστυνομία συλλαμβάνει ανθρώπους που προσπάθησαν να εμποδίσουν την έξωση. Δεξιά, η δικαστικός κλητήρας κρύβεται αποχωρόντας από το σπίτι, αφού έχει επιτελέσει το έργο της.

στέγαση ενός αντιεξουσιαστικού αρχείου, μίας βιβλιοθήκης και μίας φωτοτυπικής δομής. Ο Β. Παναγιωταράς έδωσε το νομικό πάτημα και η αστυνομία στις 25 του Σεπτέμβρη εκκένωσε την κατάληψη. Τις επόμενες ημέρες μία πορεία που έγινε στη γειτονιά μας, γνωστοποίησε τους λόγους που και αυτός ο κύριος μπορεί να φιγουράρει δίπλα στο λήμμα «κοράκι». Προσπερνώντας συγκεκριμένα πρόσωπα και συγκεκριμένες καταστάσεις, η στέγη αποτελεί ένα ανοιχτό πολεμικό πεδίο. Στις γειτονιές μας και όχι μόνο. Και εάν μέχρι σήμερα αρνούμαστε να το φέρουμε στο προσκήνιο με όρους συλλογικούς και αναγνωρίσιμους, αυτό δε σημαίνει ότι δεν υπάρχει. Η διαχείρισή του στο πλαίσιο της ελπίδας μίας ατομικής διευθέτησης με τη βοήθεια της οικογενείας ή ενός δανείου ή δεν ξέρουμε τί άλλου, έχει σαφή οικονομικά και ψυχολογικά όρια. Και όταν αυτά ξεπεραστούν, όταν πια η διευθέτηση δεν θα είναι δυνατή, θα αναλογιζόμαστε τους νόμους που βλέπαμε να παιρνούν και νομίζαμε ότι αυτοί θα μας σώσουν. Με τέτοιον «αέρα σωτηρίας» κατατέθηκε και ψηφίστηκε στα τέλη του Οκτώβρη ο νέος πτωχευτικός νόμος, ο οποίος παρουσιάστηκε από την κοινοβουλευτική πλειοψηφία ως βελτίωση του προηγούμενου «νόμου Κατσέλη». Πλέον και αφού έχει επισταμένως προηγηθεί ο χαρακτηρισμός του κάθε ιδιώτη που χρωστά ως «στρατηγικός κακοπληρωτής» (έκφραση που δεν έχει ακουστεί για το χρέος κάποιου τραπεζικού ιδρύματος ή κάποιου μεγαλοεπιχειρηματία), το ιδιωτικό χρέος ορίζεται ως τροχοπέδη στην ανάπτυξη της οικονομίας και η προστασία της πρώτης κατοικίας ως ένα οριζόντιο μέτρο το οποίο έλαχε κατάχρησης. Με την «δεύτερη ευκαιρία» του νόμου που εισηγήθηκε το υπουργείο Οικονομικών αφορά την πτωχευτική δυνατότητά και

ενός φυσικού προσώπου (πέρα από τις επιχειρήσεις), η ρευστοποίηση όλης της περιουσίας του σε μία τέτοια περίπτωση και η δέσμευση του μέρους του εισοδήματός του που ξεπερνά τις «εύλογες δαπάνες διαβίωσής του» (την τελευταία στιγμή το ακατάσχετο από τα 540 ευρώ που προέβλεπε το νομοσχέδιο, ορίστηκε στα 1250 ευρώ). Τα νοικοκυριά που πτωχεύουν μετατρέπονται από ιδιοκτήτες σε ενοικιαστές της κατοικίας τους καθώς αυτή μεταφέρεται σε ιδιωτικό φορέα στον οποίο θα πρέπει να καταβάλλονται για 12 έτη μηνιαία ενοίκια. Στο τέλος αυτής της διαδικασίας ο οφειλέτης θα μπορεί να αποκτήσει ξανά την κυριότητα της κατοικίας του καταβάλλοντας επιπλέον και την εμπορική αξία του ακινήτου του τη στιγμή που θα ολοκληρωθεί η καταβολή των ενοικίων. Ένα σύστημα τοκογλυφίας με την χορηγία του ελληνικού κράτους, των τραπεζών και των διαφόρων funds που εν ευθέτω χρόνο θα εμπλακούν σε όλη αυτή τη διαδικασία. Ένα από τα μέτρα που ανακοίνωσε ο πρωθυπουργός εν μέσω δεύτερου lockdown είναι η εκ νέου αναστολή των πλειστηριασμών μέχρι το τέλος του 2020. Είχαν αρχίσει και πάλι (ύστερα από μία πρώτη διακοπή την περασμένη άνοιξη) από τον Σεπτέμβρη που μας πέρασε. Αυτό το σταμάτα-ξεκίνημα των ηλεκτρονικών πλειστηριασμών και η παρουσίασή του ως κοινωνική πολιτική δημιουργεί εκείνο το περιβάλλον κανονικοποίησης που είναι απαραίτητο για την κοινωνική νομιμοποίηση των εξώσεων ανθρώπων από τα σπίτιας τους, της κρατικής τοκογλυφίας σε βάρος τους. Η διεκδίκηση της πρόσβασης σε τροφή, στέγη και υγεία για όλες και όλους παραμένει καθημερινή και αναγκαία, ακόμα και εάν δεν αποτελεί είδηση στα δελτία ειδήσεων, ακόμα και εάν οι αλγόριθμοι της google δεν μας τη δείχνουν ως τάσης της εποχής.

αμ το σώμ

Όταν ήμασταν μικροί διαβάζαμε τα διάφορα βιβλία που μας εξηγούσαν το σώμα και τη λειτουργία του. Η πιο συνήθης μεταφορά ήταν αυτή της βιολογικής μηχανής όπου κάθε μέρος της επιτελούσε μια συγκεκριμένη λειτουργία. Για τη λειτουργία αυτής της μηχανής εργαζόταν διάφορα εκατοντάδες υπο-τμήματα και μικρο-μηχανισμοί που απεικονίζονταν ως άλλα ανθρωπόμορφα όντα. Αυτά ήταν υπεύθυνα για τη λειτουργία και την επισκευή της μηχανής όταν χαλούσε ή για την άμυνα μας απέναντι σε εχθρούς. Οι εχθροί ήταν μικρά βλαβερά σωματίδια που προσπαθούσαν να εγκατασταθούν και να αναπαραχθούν εντός μας. Με αυτές τις αναπαραστάσεις μεγαλώσαμε. Το σώμα μηχανή όσο μεγαλώναμε άρχισε να επιδέχεται περισσότερες βελτιώσεις. Γινόταν ένα εργοστάσιο όπου ο έλεγχος, η συνεχής επαναδιαμόρφωση και η «βελτίωση» του ήταν ζητούμενα. Αρχίσαμε να απομακρυνόμαστε από αυτό. Αυτή η μηχανή και εμείς γίναμε κάτι διαφορετικό. Κι η επιμήκυνση του χρόνου ζωής της μηχανής σε αόριστο χρόνο έμοιαζε εφικτή. Η άρνηση της φθαρτότητας του δοχείου που ήταν φορέας της ύπαρξης μας, ήταν θέμα επιλογής. Αν προσπαθούσες αρκετά – αν δηλαδή είχες τα οικονομικά μέσα – μπορούσες να επιδιορθώσεις πτυχές του δοχείου που χαλούσαν, να αρνηθείς την φθορά, την θνητότητα. Η επιστήμη υπάρχει εκεί για να αψηφά αυτή τη θνητότητα. Αυτή η εικόνα του σώματος ως δοχείο ζωής που η επιστήμη μπορεί να διατηρεί σε λειτουργία, θρυμματίστηκε με την εμφάνιση του κορωνοϊού. Γίναμε ξανά θνητοί. Επιστρέψαμε στο σώμα μας και το σώμα αυτό έγινε η ταυτότητα μας. Το σώμα στη συνθήκη που ζούμε αποκτά κατεξοχήν σημασία. Αποκτά διάσταση όταν κινείται στο χώρο. Διάσταση που καταγράφεται και ελέγχεται. Είναι εν δυνάμει φορέας του κακού, αλλά και εκτεθειμένο σε αυτό. Ένα δίπολο μιαρού και ευάλωτου. Κι η βιοπολιτική ο φορέας που φέρνει το σώμα, στο δημόσιο χώρο. Κανόνες συμπεριφοράς, χαρτιά μετακίνησης, θερμόμετρα, GPS εντοπισμού της θέσης μας, αναπροσδιορίζουν το σώμα μας

η

ή ν χα

Εικόνα από την σειρά κινουμένων σχεδίων Il était une fois... la vie

κάθε στιγμή. Μετράμε την ανάσα μας, τη θερμοκρασία μας, τον σφυγμό μας. Το σώμα μας αποκτά μία ταυτότητα που φέρει ένα σήμα θετικό ή αρνητικό στον ιό, η οποία έρχεται να επικαθίσει ως στρώση πάνω στις υπόλοιπες ταυτότητες. Οι προσταγές του κράτους γίνονται πια επί των σωμάτων μας. Το κράτος επιχειρεί να εισβάλει μέσα μας και να ορίσει τις βιολογικές μας ανάγκες – εκτός από τις κοινωνικές. Να ορίσει τις λειτουργίες του σώματος μας, το τι χρειάζεται για να διατηρηθεί, το τι είναι υγεία για τον καθένα μας. Το σώμα μας δεν είναι πια δικό μας αλλά κρατική ιδιοκτησία. Τα ανθρωπόμορφα όντα που κατοικούσαν το σώμα των παιδικών μας αναπαραστάσεων ψηφιοποιήθηκαν, μετρήθηκαν και κρατάνε tazer. Η διατήρηση και συντήρηση του δοχείου που φέρει την ύπαρξη μας, αναλαμβάνεται από το κράτος. Αυτό θα φροντίζει για την ασφάλεια του, την αναπαραγωγή του, την αναπνοή του. Αντί για μια επαναπροσέγγιση του σώματος μας, δημιουργείται μία αποξένωση από αυτό. Η μυστικοποίηση της επιστήμης της ιατρικής, η παντελής έλλειψη πληροφοριών, η εντεταμένη σύγχυση, η κινδυνολογία εντείνουν αυτή την αποξένωση. Οι πολιτικές υγιεινής φέρνουν στο προσκήνιο μία νέα χαρτογράφηση του σώματος. Το σώμα μας τεμαχίζεται και επιμέρους σημεία του μεγεθύνονται και

μπαίνουν στο μικροσκόπιο. Χέρια και πρόσωπο εκτός από αισθητήρια μέσα αποτελούν επιφάνειες που πρέπει να καθαριστούν σχολαστικά. Οι μισές μας αισθήσεις λειτουργούν σε ένα ναρκοπέδιο. Εμείς οι ίδιοι όταν κινούμαστε στο ανοιχτό χώρο κοντά σε άλλους, προσπαθούμε να τις αναισθητοποιήσουμε στην προσπάθεια αποτροπής του ιού. Απεικονίσεις του ιού ως μικροσωματίδια να κρύβεται στα ρούχα μας, στο παγκάκι δίπλα μας, σε αυτούς που αγγίζουμε, στα χέρια μας. Κοιτάμε το σώμα μας από μακριά, το παρατηρούμε ως ένα πεδίο εξάπλωσης του «εχθρού», ως ξενιστή, ως ξένο. Αυτός ο διαχωρισμός μας βασανίζει κάθε φορά που βγαίνουμε από την «ασφάλεια» του σπιτιού. Φοβόμαστε να αγγίξουμε τα δέντρα, κινούμαστε ανάμεσα στα αντικείμενα, σαν να κολυμπούμε μέσα σε κάποιο ζελέ. Ταυτόχρονα οι επιταγές του συστήματος για την επιβίωση του σώματος μας, μας δίνουν γυμναστικά παραγγέλματα. Καλούμαστε να μην αφεθούμε, να παραμείνουμε «υγιείς» (που είναι οι διαφημίσεις για ουίσκι, μπύρες και champions league;), καθιστώντας ολοφάνερη την θεώρηση μας ως σώματαεμπορεύματα που καλούμαστε να συντηρήσουμε προς όφελος της παραγωγής. Αμφιβάλλουμε αν είμαστε ικανοί να συντηρήσουμε το ίδιο μας το σώμα. Μήπως δεν ξέρουν καλύτερα οι ειδικοί;

11

12

ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΥΓΕΙΑΣ Η ΜΑΚΡΑ

ΚΑΙ ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΤΗΣ ΑΠΟΛΗΞΕΙΣ

1. Paul B. Preciado, Μαθαίνοντας τον ιό, Μάρτιος 2020, άρθρο στην ισπανική εφημερίδα El Pais, μεταφρασμένο στο sfiggandotherchimeras.wordpress.com

Θεωρώντας πως για να ασχοληθούμε με το θέμα της εξάπλωσης της λοίμωξης covid19 πρέπει να αναφερθούμε πρώτα σε βασικές έννοιες και ορισμούς που έχουν να κάνουν με την υγεία, θα προσπαθήσουμε να δούμε κάποια σημεία εννοιολογικών και ιστορικών αλλαγών που έχουν να κάνουν με αυτό που ονομάζουμε επιστήμες της υγείας. Έτσι θα προσπαθήσουμε να ψηλαφίσουμε την ιστορική διάσταση των ορισμών της υγείας, αλλά και της δημόσιας υγείας, ως κομβικά σημεία ώστε να μπορέσουμε να κατανοήσουμε λίγο καλύτερα την κατάσταση που ζούμε τους τελευταίους μήνες. Ακολουθώντας την πορεία της κοινωνικής σχέσης της υγείας και της δημόσιας υγείας ιστορικά συμπεραίνουμε ότι τόσο η δημόσια υγεία (από την κατασκευή της ως μορφή) όσο και η υγεία (εξ’ ορισμού αλλά και ως προϊόν) δε μπορούν να αποκοπούν από το γενικότερο πολιτικό πλαίσιο. Μπορούμε να πούμε ότι οι έννοιες αυτές αποτελούν κοινωνικές σχέσεις που αναπροσαρμόζονται κυριαρχικά ανάλογα με τις συνθήκες. «Εάν επανεξετάσουμε την ιστορία ορισμένων από τις παγκόσμιες επιδημίες των τελευταίων πέντε αιώνων κάτω από το πρίσμα που μας προσφέρουν οι Michel Foucault, Roberto Espοsito και Emily Martin, είναι δυνατόν να επεξεργαστούμε μια υπόθεση που θα μπορούσε να πάρει τη μορφή μιας εξίσωσης: πείτε μου πώς οικοδομεί η κοινότητά σας την πολιτική της

κυριαρχία και θα σας πω τί μορφές θα λάβουν οι επιδημίες σας και πώς θα τις αντιμετωπίσετε»1. Έχοντας ως βασικό στόχο τη διατήρηση της αντικειμενικότητας και της τιμής της αλήθειας, οι επιστήμες προσπαθούν να εκκινούν από «ασφαλή» στοιχεία, κυρίως ποσοτικοποιημένα ώστε να έχουν μία συνέχεια επαναληψιμότητας. Πάνω σε αυτήν τη λογική, ακόμα και επιστήμες που έχουν να κάνουν με παράγοντες που δεν μπορούν να μετρηθούν, να ποσοτικοποιηθούν και να αντιμενικοποιηθούν, προσπαθούν να διαμορφώσουν και να παρουσιάσουν τα αποτελέσματα τους σε in vitro περιβάλλοντα. Μέσα σε αυτήν τη λογική, εντάσσονται και οι επιστήμες της υγείας, οι οποίες στο μεγαλύτερο κομμάτι τους έχουν την τάση να αφαιρούν από το γενικότερο πλαίσιο όλους αυτούς τους (πολιτικούς) παράγοντες που δεν εκκινούν από το ίδιο το σώμα, όπως και την (πολιτική) μετάλλαξή και τις (πολιτικές) απολήξεις τους.

Η υγεία στην ιστορική της διάσταση Η υγεία ορίζεται κοινωνικά και ο ορισμός της ιστορικά διαφέρει αποτυπώνοντας αξίες, θεσμούς, γνώσεις και σχέσεις της εκάστοτε κοινωνικής πραγματικότητας. Από την αρχαιότητα έως και τους μεσαιωνικούς χρόνους, η υγεία ήταν η εσωτερική ισορροπία σώματος και νου και η 13

2. Σχεδόν σε όλες τις θεωρίες των κοινωνικών συμβολαίων, υπάρχει η εκχώρηση κάποιων εκ των φυσικών ή μή δικαιωμάτων του ανθρώπου στον κυρίαρχο ή στην πλειοψηφία ώστε να διαφυλαχτεί η συνοχή και η ασφάλεια της κοινότητας. Μέσα από αυτήν την άτυπη σύμβαση μεταξύ των συμβαλλόμενων πηγάζει και η υπόσταση του κυρίαρχου, ο οποίος είτε μέσω του φόβου είτε μέσω της δικαιοδοσίας που του εκχωρείται μπορεί και έχει την υποχρέωση να επιβάλλει νόμους και κανόνες για το καλό του συνόλου της κοινότητας.

3. Στην παρούσα συνθήκη με τον κορονοϊό Sars-Cov2, η φιγούρα του ασυμπτωματικού παρουσιάζεται ως ένα από τα πιο επικίνδυνα κομμάτια της λοίμωξης καθώς θεωρείται πως το ποσοστό των ασυμπτωματικών φορέων είναι αρκετά μεγάλο και ακριβώς επειδή δεν ανιχνεύεται μέσω των απαραίτητων συμπτωμάτων, αυξάνεται η μεταδοτικότητά του ιού.

4. Ο όρος αυτός χρησιμοποιείται για να προσδιορίσει το σύστημα της μαζικής παραγωγής που συνδέεται με την καλλιέργεια των μαζικών αγορών τυποποιημένων προϊόντων που δημιούργησε ο H. Ford και βασιζόταν στους ημιειδικευμένους χειρώνακτες εργάτες και την ιεραρχική κάθετη οργάνωση.

5. Για ένα λεξικό βασικών εννοιών που έχουν να κάνουν με την υγεία (πέρα και από τον ορισμό της ίδιας), μπορείτε να δείτε και εδώ: www. who.int/hac/about/definitions/en/

14

ισορροπία του ανθρώπου με το περιβάλλον του, ως αρμονικά και αλληλεπιδρώντα στοιχεία του κόσμου. Η «φθαρτή σάρκα», ο «έκπτωτος άνθρωπος», η ασθένεια ως θεϊκή τιμωρία, η θεϊκή υπόσταση της υγείας, η Φύση και ο Άνθρωπος ως αδιαίρετα κομμάτια της ενιαίας υπόστασης του Κόσμου και ο θάνατος ως βασικό στοιχείο αναφοράς είναι μερικά μόνο από τα παραδείγματα που εννοιολογικά προσδιόριζαν την υγεία για αιώνες. Τον 17ο αιώνα ξεκινά η ρήξη της επιστήμης με την παραδοσιακή ή και θρησκευτική ολιστική προσέγγιση με τον καρτεσιανό διαχωρισμό του ανθρώπου σε πνεύμα και σώμα. Την ίδια περίοδο βλέπουμε μία αλλαγή στο βλέμμα της εξουσίας πάνω στην υγεία. Η εξουσία μέσα από τη μορφή του κράτους έρχεται («δικαιωματικά» μέσα από την σύσταση των Κοινωνικών Συμβολαίων2) να διαχειριστεί την ίδια τη ζωή προσπαθώντας να την κατασκευάσει, να την πολλαπλασιάσει, να τη μεγαλώσει, να τη ρυθμίσει και να την ελέγξει. Έτσι, η επιστημονική επανάσταση μέσα στο νέο κοινωνικό-πολιτικό πλαίσιο – όπως αυτό διαμορφώνεται στη δύση ιδιαίτερα μετά το 18ο αιώνα και με την αλματώδη βιομηχανική και τεχνολογική ανάπτυξη και την επικράτηση του καπιταλισμού – επιβάλλει σταδιακά μία μηχανιστική και τεχνοκρατική θεώρηση του κόσμου και του ανθρώπου. Στην ουσία, η αλλαγή αυτή στην οπτική της εξουσίας πάνω στη ζωή του ανθρώπου βασίζεται στην κεντρικότητα που έχει η ζωντανή εργασία και το σώμα στο νέο μοντέλο παραγωγής. Σχετίζεται επίσης με την απόσχιση του ατόμου από την κοινότητα και την ένταξή του στο καπιταλιστικό σύστημα παραγωγής. Η ευθύνη πλέον της υγείας αλλά και της αναπαραγωγής των παραγωγικών σχέσεων αναφέρεται και υπόκειται στο κράτος. Στον δυτικό κόσμο, η ανάδυση της αστικής τάξης και η εγγυητική υπόσταση του κράτους όσον αφορά την διατήρηση της πρώτης ως άρχουσα δύναμη, άλλαξε και τους όρους με τους οποίους οριζόταν η υγεία. Η αναλωσιμότητα των δούλων στο φεουδαρχικό σύστημα αντικαταστάθηκε από την κρισιμότητα της υγείας του εργάτη στο εργοστάσιο καθώς ταυτόχρονα υπήρξε και μία ανάδειξη της υγείας, του σώματος και της ζωής ως βασικά σημεία της καπιταλιστικής (ανα)παραγωγής. Η σημασία του σώματος ως αναγκαίου εργαλείου για την παραγωγική διαδικασία το καθιστά βασικό αντικείμενο μελέτης, επέμβασης και πειραματισμού για την επιστήμη. Ο άνθρωπος-μηχανή αποτελεί το νέο πρόσφορο σύνολο στοιχείων προς διερεύνηση με άμεσο αποτέλεσμα τον ανατομικό κατακερματισμό του και την ανασύσταση του ως ένα σύνολο λειτουργικών και επιτελικών υποσυστημάτων. Η υγεία αρχίζει να προσεγγίζεται ως η σωστή λειτουργιά των επιμέρους συστημάτων του ανθρώπινου σώματος και έλλειψη κάποιας νόσου ή ανωμαλίας. Ταυτόχρονα, η επιστήμη της υγείας αποκτά καθοριστικό ρόλο επεμβαίνοντας στο σώμα για να απομακρύνει ή να διορθώσει τα μη κανονικά-ζημιογόνα στοιχεία, τις ανωμαλίες. Η

πιο διαδεδομένη προσέγγιση από την πλευρά της ιατρικής για την έννοια της υγείας επιμένει στον αρνητικό ορισμό της, ως την έλλειψη αναπηρίας ή νόσου του ατόμου. Δηλαδή, ένας άνθρωπος χωρίς συμπτώματα φιγουράρει ως υγιές άτομο3. Μέσα στον 20ο αιώνα, η επιστήμη της υγείας ακολούθησε πιο τεχνοκρατικές προσεγγίσεις πάντα σύμφωνα με τις ανάγκες των εκάστοτε κοινωνικών σχέσεων παραγωγής. Με την εισαγωγή του φορντισμού4 και του εργάτηκαταναλωτή, η ίδια η πραγματικότητα δημιούργησε μία νέα βιομηχανία: αυτήν της υγείας. Η υγεία αποτελεί πλέον πέρα από προϋπόθεση της εργασίας και της αναπαραγωγής του είδους και προϋπόθεση της συντήρησης των κοινωνικών σχέσεων. Αποκαλύπτεται η ίδια πλέον ως εμπόρευμα και αποτελεί αναγκαίο όρο της καπιταλιστικής ανάπτυξης. Ταυτόχρονα, είναι σε θέση να οπλίζει μόνιμα και ανάλογα με τις συνθήκες το λεξιλόγιο των κρατικών πολιτικών στον τομέα της υγείας, αλλά και της εργασίας, του περιβάλλοντος, ακόμα και των εσωτερικών ή εξωτερικών σχέσεων. Η προσέγγιση της υγείας αποκτά στη συνέχεια και μία ακόμη διάσταση: ο υγιής άνθρωπος είναι ο έχων πλήρη – σωματική, ψυχική και κοινωνική – ευεξία (Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, καταστατικό ίδρυσης, 1946), αυτός που συμμετέχει σωματικά και διανοητικά στις κοινωνικές σχέσεις και έχει την ικανότητα να τροποποιεί ή να συμβιβάζεται με το περιβάλλον (Καταστατικός Χάρτης Διεθνούς Συνεδρίου για την Προαγωγή της Υγείας, Οτάβα, 1986)5. Ο υγιής άνθρωπος πρέπει να είναι σε θέση να (ανα) παράγει, να καταναλώνει και να εντάσσεται (στο βαθμό που αυτό είναι θεμιτό για το σύνολο) στο (κοινωνικό) περιβάλλον του. Ο Π.Ο.Υ., από τη συγγραφή του καταστατικού του και την επίσημη ίδρυση του το 1948, αποτελεί

τη διοικητική και συντονιστική αρχή για την υγεία εντός του συστήματος των Ηνωμένων Εθνών. Παρά την αυτονομία του όσον αφορά την ύπαρξη του, η χρηματοδότησή του προέρχεται τόσο από τα κράτη όσο και από ιδιωτικούς φορείς. Η ίδια η ίδρυση του Π.Ο.Υ. μέσα σε μία ιστορική συγκυρία πολιτικής προοπτικής κοινωνικού κράτους, αλλά και η ιδιάζουσα σύστασή του που βασίζεται στην ύπαρξη των εθνικών συστημάτων υγείας, αιτιολογούν τη συνεχή υποστήριξή του στα δημόσια συστήματα υγείας. Από την άλλη η ίδια η εξέλιξη των (περισσότερων) κρατικών πολιτικών προς μία πιο (νεο)φιλελεύθερη προοπτική ιστορικά, έχει επηρεάσει και το έργο του Π.Ο.Υ. τόσο στις προτάσεις του στην αντιμετώπιση φαινομένων επιδημιών όσο και στη διατύπωση βασικών εννοιών της θεματικής της υγείας. Από την πλευρά μας, η υγεία δε μπορεί να ορισθεί απόλυτα. Αποτελεί μία αφαίρεση, μία έννοια που παραπαίει μεταξύ ζωής και θανάτου, μεταξύ ατόμου και περιβάλλοντος, μεταξύ σώματος και διάθεσης. Μία ολιστική αντίληψη της υγείας (όπως αυτή που επικρατούσε στο μεγαλύτερο μέρος της ανθρώπινης ιστορίας) προϋποθέτει την εναρμόνιση του ανθρώπου με το περιβάλλον του, με την ίδια την ιδέα του θανάτου (προσδίδοντας ίσως και μεταφυσικά στοιχεία σε αυτή τη σχέση). Η εμφάνιση της επιστήμης ως μίας νέας θρησκείας, ως μίας νέας αλήθειας, ανήγαγε τα χαρακτηριστικά της υγείας μέσα στον ίδιο τον ανθρώπινο οργανισμό και στις αιτιακές σχέσεις των πιο μικρών κατοίκων του, τόσο μεταξύ τους όσο και σε σχέση με τα πιο μικρά σωματίδια και την ενέργειά τους στο περιβάλλον. Σε αυτήν την κατεύθυνση συνέβαλαν και οι εξελίξεις στην ιατρική με την ανακάλυψη των μικροβίων και την παρασκευή των αντιβιοτικών, των εμβολίων κ.α.. Ο άνθρωπος ως σύνολο θωρακίστηκε μέσα στη μονάδα του και η υγεία ταριχεύθηκε μέσα

σε σχέσεις σχεδόν μαθηματικού τύπου όπου τα συμπτώματα και η πρόληψη θεωρούνται πλέον το παν.

6. G.Agamben, Η επιδημία και η πολιτική, Παρέγκλισις, 2020, σελ.18.

Η ιατρική ως απόλυτος ρυθμιστής της υγείας Στο πέρασμα από μία ολιστική σε μία πιο τεχνοκρατική αντίληψη της υγείας, η θέση της μεταφυσικής στήριξης αναπληρώνεται από τη Ιατρική (με την βοήθεια των θεμελιωδών εννοιών της βιολογίας) ως μία νέα θρησκεία, ως μία Αλήθεια. «Αυτή, ωστόσο, σε αντίθεση με τη βιολογία, αρθρώνει αυτές τις έννοιες με έναν γνωστικό-μανιχαϊστικό τρόπο, δηλαδή με μία ακραία δυαδική αντίθεση.»6 Μία επιστήμη που στο πρακτικό της αποτύπωμα (την ιατρική πράξη), προϋποθέτει τη συνεργασία με τον ασθενή ή έστω τη συναίνεση του δεύτερου. Τις περισσότερες φορές, η θεραπεία οποιασδήποτε μορφής βασίζεται στην εναπόθεση της ίδιας της ζωής από την πλευρά του ασθενή στα χέρια των επιστημόνων. Η θυσία, το τελετουργικό του εξαγνισμού, τα πρακτικά ανταλλάγματα στους ιατρούς στην αρχαιότητα, αντικαθίστανται από την λατρευτική παράδοση της ίδιας της ζωής στα χέρια της Αλήθειας. Ταυτόχρονα, η ιατρική πράξη περιορίζεται στη συμπτωματολογική αντιμετώπιση της οποιασδήποτε ασθένειας μέσω της επεμβατικής ή της φαρμακευτικής θεραπείας, αδιαφορώντας για τους κοινωνικούς, περιβαλλοντικούς, οικονομικούς κ.α. παράγοντες που έχουν συνεισφέρει τόσο στην ίδια την ασθένεια όσο και στην επιλογή και τα όρια της ίδιας της ιατρικής πράξης από την πλευρά των υποκειμένων. Η υγεία ή η ασθένεια ορίζονται άνωθεν, ετεροπροσδιορίζονται με κριτήρια «αντικειμενικά»,

15

7. G. Canguilhem, Το κανονικό και το παθολογικό, Νήσος, 2007, σελ. 65.

8. Βλέπε και κείμενο Ασθενείς πόλεις, σελ. 20.

9. Για μία διαδρομή αυτής της σχέσης στο σήμερα δες και το κείμενο του Rob Wallace Σημειώσεις πάνω σε έναν καινοφανή Κορονoϊό σε μετάφραση που μπορείτε να βρείτε εδώ: sfiggandotherchimeras. wordpress.com. Αλλά και το βιβλίο Big Farms Make Big Flu: Dispatches on Influenza, Agribusiness and the Nature of Science του ίδιου συγγραφέα, έκδοση του 2016.

Αμβούργο, 1892. Ασθενείς με χολέρα μεταφέρονται στο νοσοκομείο.

16

μαζικά, «αληθινά» απαξιώνοντας πολλές φορές την αντίληψη του ατόμου για τη σχέση με το σώμα του και το μυαλό του. Ως επιστημονικός, ο εκάστοτε ορισμός της υγείας «είναι» και αληθινός, δεν επιδέχεται αμφισβήτηση. Επομένως, όσα χαρακτηριστικά των ανθρώπων βαφτιστούν από τον αρμόδιο ιατρικό ή ψυχιατρικό κλάδο ως ασθένεια μπορούν (ή θα μπορέσουν στο μέλλον) και πρέπει να «θεραπεύονται» ή και να προλαμβάνονται. Η κυρίαρχη αντίληψη για την ασθένεια, έχοντας ενσωματώσει το αρχαϊκό δίπολο «ΚαλόΚακό», της αποδίδει ένα οντολογικό-δυαδικό περιεχόμενο, κατά το οποίο η ασθένεια είναι το «ξένο σώμα» που εισχωρεί στον «υγιή» οργανισμό. Η κανονιστική λειτουργία της υγείας είναι ευανάγνωστη: κανονικό είναι το Καλό, αμόλυντο σώμα και η ασθένεια είναι το μη κανονικό που πρέπει να εξαφανιστεί. Στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου , αυτή η ποιοτική αντίληψη για την ασθένεια θα ανταγωνίζεται μία αντίστοιχη ποσοτική (καταρχήν στους κόλπους της επιστημονικής κοινότητας). Διαμορφώνεται, λοιπόν, μία θεωρία «για τις σχέσεις ανάμεσα στο κανονικό και το παθολογικό, σύμφωνα με την οποία τα παθολογικά φαινόμενα των ζωντανών οργανισμών δεν είναι τίποτα περισσότερο από ποσοτικές παραλλαγές, αυξομειώσεις των αντίστοιχων φυσιολογικών φαινομένων»7. Έτσι, η έννοια του υγιούς ή του ασθενούς όταν δεν εσωτερικεύεται, επιβάλλεται, αφήνοντας όλο και λιγότερο χώρο στο υποκείμενο για αυτοπροσδιορισμό, αυτοδιάθεση του σώματος και του νου του και αναζήτηση μίας ισορροπίας βάσει του άμεσου βιώματος μέσα στο κοινωνικό του περιβάλλον. Κάθε άνθρωπος κατηγοριοποιείται ως υγιής ή ασθενής για περιορισμένη ή όχι χρονική περίοδο, και μάλιστα στη δεύτερη περίπτωση

υπό-κατηγοριοποιείται ανάλογα με το βαθμό μη ικανότητας του ή ακόμα και επικινδυνότητας του σε σχέση με τους άλλους ή τον εαυτό του. Η ασθένεια όμως ακολουθεί διαδρομές παράλληλες με τις κοινωνικές και πολιτισμικές συνθήκες. Ανάλογα τις περιβαλλοντικές συνθήκες, τη διατροφή, την πρόσβαση στο νερό, των συνθηκών εργασίας και κατοικίας αλλά και τις πολιτισμικές συνθήκες όπως ήθη, έθιμα και θεσμοί, οι ασθένειες εμφανίζονται και εξαφανίζονται8. Η λέπρα τον 14ο αιώνα, η πανώλη τον 15ο, η σύφιλη τον 16ο, η ιλαρά τον 17ο και 18ο, η φυματίωση τον 19ο, η γρίπη αλλά και το AIDS τον 20ο αιώνα. Η διεπαφή δε πολιτισμών, ειδών και οικοσυστημάτων που δεν είχαν επαφές συνοδεύεται πάντα από ασθένειες με χαρακτήρα επιδημίας9. Κάθε εποχή έχει τις δικές της ασθένειες και κάθε ασθένεια αναπαρίσταται και βιώνεται διαφορετικά σε κάθε εποχή, καθοριζόμενη από τις μορφές του κοινωνικού ανταγωνισμού αλλά και από το περιβάλλον ως πολιτισμικό πλαίσιο.

Η επιδημία και η υγεία ως σύστημα – Η Δημόσια Υγεία Μέσα στους αιώνες, από την αρχαιότητα μέχρι και το 19ο περίπου αιώνα, οι επιδημικές λοιμώξεις αποτελούν την κυρίαρχη μορφή ασθένειας (πανώλη, λέπρα, ελονοσία, φυματίωση κ.ά.). Οι επιδημίες όπως και οι πανδημίες καθιστούν την ασθένεια ένα συλλογικό φαινόμενο που αφορά όλον τον πληθυσμό μίας κοινότητας. Ταυτίζονται με το Κακό και τη θεία τιμωρία, προκαλούν το φόβο και η αντιμετώπιση τους δεν είναι απαραίτητα θεραπευτική αλλά πολλές φορές (και) κατασταλτική. Η επιδημία νοείται ως η έξαρση μίας ασθένειας μαζικά σε ένα συγκεκριμένο πληθυσμό σε μία

συγκεκριμένη χρονική στιγμή. Η γρήγορη και πιο ευρεία σε πληθυσμό έξαρση της ασθένειας σε μία ευρύτερη περιοχή ή και όλο τον πλανήτη αποτελεί την πανδημία. Ξεπερνώντας αυτόν τον ορισμό, οι δυο αυτές έννοιες δεν μπορούν να ειδωθούν μόνο υπό το πρίσμα μίας ιατρικήςβιοστατιστικής δυναμικής. Αποτελούν πολιτικές έννοιες και προϋποθέτουν συγκεκριμένες πολιτικές και πολιτισμικές διαδικασίες και βάσεις για την εμφάνιση και την ανάπτυξή τους. Υπό αυτό το πρίσμα δεν μπορούμε να παραβλέψουμε την πολιτική διάσταση της οργάνωσης και διαχείρισης της δημόσιας υγείας μέσα στα χρόνια από την πλευρά των κρατών. Παράλληλα, ανάλογα με κάθε εποχή, αλλά και ασθένεια διαμορφώνεται και επιλέγεται και η αντίστοιχη αντιμετώπιση. Έτσι, ενώ η λέπρα αντιμετωπίστηκε μέχρι και τον 19ο αιώνα κυρίως μέσω του αποκλεισμού και της εξορίας από το χώρο (δημόσιο και ιδιωτικό), άλλες περιπτώσεις ασθενειών αντιμετωπίστηκαν μέσω του περιορισμού (εγκλεισμού) και ελέγχου του ασθενή (π.χ. στην περίπτωση της πανούκλας). Σε αυτές τις περιπτώσεις παρατηρούμε την πραγματικά διαφορετική αντιμετώπιση που μπορεί να υπάρξει απέναντι σε δυο επιδημίες, κάτι που οφείλεται τόσο στον «χαρακτήρα» της ίδιας της ασθένειας, όσο και στην πολιτική και επιστημονική επιλογή που συντελείται πάντα μέσα στην αναδιαμόρφωση των κοινωνικών σχέσεων και δυναμικών. Συνοπτικά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι επιλογές αντιμετώπισης των επιδημιών που ακολουθούνται τις τελευταίες δεκαετίες έχουν πάψει να λειτουργούν στην δυναμική ενός οριστικού στιγματισμού και της απόστασηςδιωγμού του ασθενή από τον κοινωνικό χώρο, αλλά βασίζονται όλο και περισσότερο στην ταυτόχρονη υγειονομική εγγύτητα και κοινωνική αποστασιοποίηση εντός του αστικού ή μη χώρου.

Δηλαδή από τη μια έχουμε το υγειονομικό βλέμμα που πρέπει να βρίσκεται παντού και να ελέγχει διάφορες πτυχές της καθημερινότητας του (εν δυνάμει) ασθενή και από την άλλη πρέπει να υπάρχουν αυτές οι συνθήκες αποστασιοποίησης και καραντίνας του, ώστε να λειτουργήσει το σχήμα αυτό. Έτσι ενώ στην περίπτωση της λέπρας βλέπαμε την εξορία του ατόμου για την κάθαρση του πληθυσμού, πλέον περνάμε στην μέριμνα για τον πληθυσμό μέσω του ελέγχου του ατόμου.10 Η δημόσια υγεία αποτελεί ένα σύνολο επιστημών (από τη βιολογία και την ιατρική μέχρι τη στατιστική και την πληροφορική) που ασχολείται με την προστασία και τη βελτίωση της υγείας των ανθρώπων και των κοινοτήτων τους, κάτι που πετυχαίνει με την προώθηση συγκεκριμένων τρόπων ζωής, την έρευνα πρόληψης ασθενειών και τραυματισμών και την ανακάλυψη, πρόληψη και αντιμετώπιση λοιμωδών ασθενειών. Ερχόμενοι στο ελληνικό παράδειγμα, δεν μπορούμε παρά να επισημάνουμε την πολιτική διάσταση που (όπως και σε άλλα κράτη) ενέχει η δημόσια υγεία, κάτι που μπορούμε να συμπεράνουμε και από τον ορισμό που δίνεται από την πλευρά της πολιτείας: «Η δημόσια υγεία είναι επένδυση για τη διατήρηση και βελτίωση του ανθρώπινου κεφαλαίου της χώρας. Ως δημόσια υγεία ορίζεται το σύνολο των οργανωμένων δραστηριοτήτων της πολιτείας και της κοινωνίας, που είναι επιστημονικά τεκμηριωμένες και αποβλέπουν στην πρόληψη νοσημάτων, στην προστασία και την προαγωγή της υγείας του πληθυσμού, στην αύξηση του προσδόκιμου επιβίωσης και στη βελτίωση της ποιότητας ζωής [...] Η δημόσια υγεία είναι, πρωτίστως, άσκηση δημόσιας πολιτικής και γίνεται με την ευθύνη του κράτους.»11 Προσπαθώντας να βρούμε τις απαρχές των συστημάτων υγείας και των εννοιών των κοινωνικών σχέσεων της υγείας και της ασθένειας

10. Βλέπε και το κείμενο του Θανάση Λάγιου, Νόμος και Κανόνας: Επιστήμη και Βιοπολιτική, στο www.lesandmore.gr 11. Νόμος 3370/2005, ΦΕΚ 176/Α /11.7.2005, Oργάνωση και λειτουργία των υπηρεσιών δημόσιας υγείας και λοιπές διατάξεις.

Ουάσινγκτον, 1918. Ασθενείς με ισπανική γρίπη νοσηλέυονται στο νοσοκομέιο 17

ιστορικά, συναντάμε τις επιδημίες και τις ασθένειες μέσα σε ένα σχετικά πυκνοκατοικημένο αστικό τοπίο. Η επιδημία, η πόλη, το στρατόπεδο, το εργοστάσιο είναι λέξεις και σημεία συνυφασμένα στην ιστορική τους δυναμική. Οι κοινωνικοί μετασχηματισμοί, οι σχέσεις παραγωγής, οι χρόνιες πολεμικές καταστάσεις και οι μετακινήσεις πληθυσμών έχουν αποτελέσει αιτίες ή και συνεπακόλουθα ασθενειών ή και επιδημιών.

Από τον φόβο στον έλεγχο – η κρατική διαχείριση Σε συνέχεια του φόβου που προκαλούν οι επιδημίες (όσον αφορά την ίδια την υγεία ή την ζωή των υποκειμένων), ένα ακόμα βασικό σημείο που αναπτύσσεται από τα κράτη σε συνεργασία με τις νουθεσίες των επιστημών της υγείας, είναι η δημιουργία της ενοχής του υποκειμένου. Μία ενοχή που συντρέχει με τη ρητορική της ατομικής ευθύνης (που σε δύσκολες στιγμές κάθε κράτος επικαλείται) και βασίζεται πρώτα απ’ όλα στη συρρίκνωση της κοινωνικής διάστασης της υγείας. Οι κρατικές επιλογές της προσταγής και της απαγόρευσης έχουν ένα διττό ρόλο. Πέρα από την αποτελεσματικότητα που μπορεί να έχουν τα ίδια τα κατασταλτικά μέτρα (καραντίνα, απαγόρευση συναθροίσεων, κ.α.) συμπεριλαμβανομένου της όποιας τιμωρητικής τους μορφής, βασική είναι και

Διαβάστε επίσης Τ. Χομπς, Λεβιάθαν ή Ύλη, μορφή και εξουσία μιας εκκλησιαστικής και λαϊκής πολιτικής κοινότητας, εκδ. Γνώση.

Jean-Jacques Rousseau, Το κοινωνικό συμβόλαιο, αρχές του πολιτικού δικαίου, εκδ. Δαμιανός.

G. Agamben, Kατασταση εξαιρεσης όταν η «έκτακτη ανάγκη» μετατρέπει την εξαίρεση σε κανόνα, εκδ. Πατάκη G. Agamben, Μόλυνση, επιδημία, κατάσταση εξαίρεσης, εκδ. Παρέγκλισις.

G. Agamben, Η επιδημία και η πολιτική, εκδ. Παρέγκλισις.

G. Rose, Η στρατηγική της προληπτικής ιατρικής, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ.. Θ. Μπαρλαγιάννης, Η υγειονομική συγκρότηση του ελληνικού κράτους (1833- 1845), εκδ. Βιβλιοπωλείο της Εστίας. Μ. Foucault, H γέννηση της βιοπολιτικής, παραδόσεις στο κολλέγιο της Γαλλίας (1978-1979), εκδ. Πλέθρον. Μ. Foucault, Ιστορία της σεξουαλικότητας (τρίτος τόμος), η επιμέλεια εαυτού, εκδ. Πλέθρον. Μ. Foucault, Η γεννηση της κλινικής, εκδ. Νήσος. Διάφορα κείμενα και άρθρα στο sfiggandotherchimeras.wordpress.com

18

η έμφαση στην αποτελεσματικότητα της προσταγής και η υποτίμηση της ίδιας της ανάγκης του ατόμου να μείνει σπίτι, να προφυλαχθεί, να προφυλάξει άλλους, να μη νοσήσει. Το δικαίωμα και η επιλογή κάθε ατόμου υποβιβάζεται έναντι των προσταγών του κράτους, και η ασθένεια αποτυπώνεται ως η μη συμμόρφωση του ατόμου στην κρατική ή επιστημονική προσταγή. Η ενοχή του κάθε ατόμου-ασθενή συνυφαίνεται με την ατομική ευθύνη (που κατά κόρον αναφέρει η σύγχρονη ιατρική) και στην πραγματικότητα οι (εν δυνάμει) ασθενείς-δικαιούχοι φροντίδας και προστασίας (που κατά τ’ άλλα θα ήταν θύματα μίας τυχαίας περίστασης) γίνονται υπόχρεοι συμμόρφωσης προς τις προσταγές ή εν δυνάμει δολοφόνοι. Οι επιστήμες της υγείας εδώ και δεκαετίες αναφέρονται στην ατομική ευθύνη και σε συνθήκες επιδημίας η κρατική διαχείριση δε θα μπορούσε να μην την υιοθετήσει. Απέναντι στην κατάρρευση της πρακτικότητας μίας ολόκληρης βιομηχανίας (υγεία) και την επιτελεστικότητα ενός κράτους - φροντιστή, η κυρίαρχη διαχείριση δεν μπορεί παρά να μετακυλίσει το βάρος και την ευθύνη στον έτερο του κοινωνικού συμβολαίου, τον πολίτη, το άτομο. Παράλληλα με την ατομική ευθύνη και τη δημιουργία ενοχών στα υποκείμενα, μία σταθερή τεχνική που εντοπίζεται τόσο στην κρατική διαχείριση των επιδημιών όσο και στη βάση των επιδημιολογικών εκθέσεων είναι η χρήση και η προβολή της υπόθεσης της χειρότερης δυνατής

κατάστασης (worst case scenario). Και μπορεί η χρήση της όσον αφορά τα μαθηματικά μοντέλα των επιδημιολόγων να δικαιολογείται μιας και αποτελεί μία από τις βασικές τεχνικές όσον αφορά στην εξαγωγή συμπερασμάτων, από την άλλη η θεαματική χρήση της από την πλευρά της κρατικής διαχείρισης δεν αποσκοπεί σε τίποτα παραπάνω από την εντύπωση του φόβου στο κοινωνικό πεδίο. Ένας διάχυτος φόβος για το χειρότερο σενάριο, ο οποίος πέρα από την εγγραφή μίας μόνιμης εν δυνάμει αιτιακής σχέσης κάθε ατομικής κίνησης με το σενάριο αυτό (με την συνεπακόλουθη ένταση της ενοχής και την υιοθέτηση της ατομικής ευθύνης), αποτελεί και εκείνο το σημείο όπου αναγνωρίζεται η επικινδυνότητα της επιδημίας σε έναν τέτοιο υπερθετικό βαθμό που το άτομο αδυνατώντας να λειτουργήσει αντανακλαστικά σε ένα ευρύτερο συλλογικό επίπεδο, εναποθέτει την κατάσταση στα χέρια των ειδικών. Η κρατική αναδίπλωση στην πολιτική του φόβου ως το μόνο εναπομείναν πεδίο απόσπασης συναίνεσης, αλλά και ο τρόπος που τελικά όλες οι εκδοχές απειλών μπορούν να αναχθούν σε μετωνυμίες του αόρατου (εσωτερικού) εχθρού μέσα σε κοινωνίες που χαρακτηρίζονται από όλο και μεγαλύτερη πόλωση, αποτελούν τη σύγχρονη πραγματικότητα. Μέσα από αυτό το πλαίσιο κρατικών πολιτικών και την αντίστοιχη επιστημονική επιχειρηματολογία, το κοινωνικό σύνολο και στη συνέχεια το άτομο εκπαιδεύεται στο φόβο, την πειθάρχηση, την μοναχική η οικογενειακή ασφάλεια του και ατομικά πλέον θυσιάζει δυναμικά κομμάτια των δικαιωμάτων, των επιλογών του και των αξιών του για το «κοινό καλό». Εντός αυτού του πλαισίου, οι απαγορεύσεις, ο περιορισμός των μετακινήσεων και η κανονικοποίηση της (υγειο)νομικής συνθήκης έρχονται να επιβληθούν πάνω στις επιλογές των υποκειμένων. Το δικαίωμα στην ατομική φροντίδα, την επιμέλεια και την αυτοδιάθεση του σώματος και της υγείας αφαιρείται και μετονομάζεται σε υποχρέωση απέναντι στο γειτονικό υποκείμενο. Πλέον δεν έχει σημασία αν κάποιο (συλλογικό) υποκείμενο έχει επιλέξει π.χ. τον αυτοπεριορισμό του (για οποιοδήποτε λόγο), γιατί ήδη έχει προλάβει – χρονικά και δομικά – να το επιβάλει το κράτος μέσω του Νόμου για το καλό του ίδιου και του συνόλου. Ταυτόχρονα, αυτή η υποχρέωση δεν εκλείπει στο περιεχόμενο του νόμου, αλλά (επαν) εγγράφεται ως κανονιστική αρχή στις κοινωνικές σχέσεις, τις νόρμες, την καθημερινότητα. Από την ρύθμιση των επιτρεπόμενων αποστάσεων και την επέκταση των υγειονομικών κανόνων μέχρι τον προσδιορισμό, την κατηγοριοποίηση και την ιεράρχηση των ζωτικών, προσωπικών και επαγγελματικών αναγκών, η κρατική διαχείριση της πανδημίας εισβάλλει στα εναπομένοντα ιδιωτικά και αυτόνομα σημεία της ύπαρξής μας. Ταυτόχρονα, η ίδια αυτή διαδικασία μας μεταμορφώνει ex lege (από το νόμο) σε υπάρξεις με υγειονομικές υποχρεώσεις και δικαιώματα σε συγκεκριμένο τόπο και χρόνο.

19

ασθενεισ

Πολεισ

Ο χάρτης του John Snow που αποτυπώνει τους θανάτους από χολέρα και τις αντλίες νερού στο Soho του Λονδίνου.

1. Παράδειγμα τέτοιων εξεγέρσεων είναι η κινητοποίηση κατοίκων της εργατικής τάξης του Manchester το 1819 γνωστή και ως «Σφαγή του Πίτερλου» αφού 18 άνθρωποι δολοφονήθηκαν από την αστυνομία και το ιππικό.

2. Αnatole Kopp, Πόλη και Επανάσταση: η σοβιετική αρχιτεκτονική και πολεοδομία στα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια, Μετάφραση– Επιμέλεια: Π. Γ. Λαζαρίδη, Εκδόσεις Νέα Σύνορα, 1976.

20

Η πανδημία του νέου κορωνοϊού έχει επηρεάσει σε μεγάλο βαθμό την καθημερινότητα και τις ζωές των ανθρώπων ανά τον κόσμο και συνεπώς έχει διαταράξει την λειτουργία των πόλεων όπως την ξέραμε μέχρι σήμερα. Δεν είναι όμως η πρώτη φορά στην ιστορία που οι πανδημίες επηρεάζουν δομικά τον τρόπο με τον οποίο σχεδιάζονται και οργανώνονται οι πόλεις. Η ιστορία του πολεοδομικού σχεδιασμού έχει τις απαρχές της στις ασθένειες του 19ου αιώνα, καθώς οι πόλεις όπως τις γνωρίζουμε σήμερα διαμορφώθηκαν σε πολύ μεγάλο βαθμό από της αλλαγές που έγιναν για την αντιμετώπιση των ασθενειών. Κατά τον 19ο αι., ο επανασχεδιασμός των αστικών κέντρων υπήρξε αναγκαίος αφού με την τεταμένη αστικοποίηση, την εξάπλωση των πόλεων και την γενικότερη αλλαγή στον τρόπο ζωής και εργασίας, οι πόλεις υπήρξαν το επίκεντρο ασθενειών και μολύνσεων. Οι εργατικοί πληθυσμοί αυξήθηκαν στα αστικά κέντρα, ζώντας σε πυκνοκατοικημένες γειτονιές και σε άσχημες συνθήκες. Η σκέψη με βάση την οποία διαμορφώθηκαν από εκεί και έπειτα αρκετές πόλεις απομακρυνόταν από το μεσαιωνικό μοντέλο του συμπαγούς αστικού ιστού και των διάσπαρτων χρήσεων επιδιώκοντας την επέκταση των πόλεων, την εγκατάσταση υδρευτικών και αποχετευτικών δικτύων και τον διαχωρισμό των χρήσεων. Οι άθλιες συνθήκες διαβίωσης οδήγησαν στη ριζική αλλαγή των πόλεων και οι λόγοι ήταν σαφείς: από την μία η απειλή της εξάπλωσης των επιδημιών

πέρα από τις εργατικές γειτονιές και από την άλλη η πίεση από τις βίαιες εξεγέρσεις των κατώτερων στρωμάτων1. Η αντιμετώπιση της επιδημίας της χολέρας και άλλων ασθενειών έθεσε παράλληλα ως στόχο την βελτίωση της ζωής και την αύξηση του προσδόκιμου ζωής στις πόλεις, κάτι το οποίο μέχρι τότε δεν αφορούσε το σύνολο των κατοίκων τους. «Μέχρι τότε τα προβλήματα υγιεινής σε κλίμακα ολόκληρης πόλης, τους απασχολούσαν πολύ λίγο. Αλλά από τη στιγμή που έγινε αντιληπτό πως τα μικρόβια δεν δίστασαν καθόλου να διασχίσουν τα όρια που χώριζαν τις περιοχές όπου κατοικούσαν οι πλούσιοι, τα μεγάλα υδρευτικά και αποχετευτικά έργα έγιναν αντικείμενο ειδικού ενδιαφέροντος ενώ μέχρι τότε παραμελούνταν συστηματικά.»2 Το πολεοδομικό σχέδιο του Παρισιού όπως διαμορφώθηκε από τον βαρόνο Haussmann (18531870) αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα. Οι παρεμβάσεις πραγματοποιήθηκαν σε μία περίοδο που ο πληθυσμός είχε αυξηθεί σημαντικά με μεγάλο μέρος του να εγκαθίσταται στην πρωτεύουσα προσπαθώντας να επιβιώσει. Χρησιμοποιώντας νόμο που επέτρεπε την απαλλοτρίωση κατοικιών όταν συντρέχει ζήτημα έλλειψης υγιεινής, κατεδάφισε ολόκληρες περιοχές κατοικίας κυρίως χαμηλότερων στρωμάτων ανοίγοντας νέες λεωφόρους, πλατείες ακτινικής διάταξης και

πραγματοποιώντας έργα υποδομής (ύδρευσης και αποχέτευσης). Ο Haussman πέτυχε την ασφαλή υδροδότηση της πόλης καταργώντας την παροχή νερού από τον μολυσμένο Σηκουάνα, πέτυχε όμως και κάτι ακόμα: την εύκολη πρόσβαση των στρατευμάτων στο κέντρο της πόλης για την καταστολή των εξεγέρσεων. Σύντομα η πόλη του Παρισιού αποτέλεσε το παράδειγμα της πόλης που μετασχηματίστηκε και κατάφερε να ξεπεράσει τα προβλήματα των αστικών κέντρων εκείνης της περιόδου. Το σχέδιο του James Hobrecht για την επέκταση και σχεδιασμό της πόλης του Βερολίνου την ίδια περίοδο, πραγματοποιήθηκε την περίοδο της χολέρας όπου θεωρήθηκε αναγκαίος ο επανασχεδιασμός της πόλης για την βελτίωση της υγείας των κατοίκων της αλλά και την παροχή κατοικίας στους πληθυσμούς που μετακόμιζαν στην πρωτεύουσα.Ο Hobrecht ακολούθησε μία αρχή σχεδιασμού όπου προέβλεπε οι φτωχότερες τάξεις να κατοικούν στα ίδια συγκροτήματα με τις εύπορες ενώ οι χώροι κατοικίας και εργασίας βρισκόντουσαν στο ίδιο οικοδομικό τετράγωνο για αποφυγή μετακινήσεων.

συνέβαλαν στην αντιμετώπιση της επιδημίας της χολέρας στην Ευρώπη αλλά και στις Η.Π.Α., ενώ προώθησε τον ρόλο της θεματικής χαρτογραφίας. Τον 20ο αιώνα, παρότι σε αρκετές πόλεις είχαν πραγματοποιηθεί έργα για την βελτίωση της υγιεινής των κατοίκων, το πρόβλημα δεν λύθηκε, ιδιαίτερα σε εργατικούς πληθυσμούς που, όπως στο Παρίσι, ουσιαστικά εκδιώχθηκαν από τα αστικά κέντρα. Το μοντέρνο κίνημα που ακολούθησε, πρότεινε τον επανασχεδιασμό των πόλεων με την κατανομή των χρήσεων σε ζώνες, ενσωματώνοντας υπαίθριους χώρους και χώρους πρασίνου επιδιώκοντας τον καλό αερισμό και ηλιασμό τόσο για την αποφυγή μετάδοσης των ασθενειών, όσο και για την γενικότερη βελτίωση της ζωής στην πόλη. Η πρόταση του Burnham για την πόλη του Σικάγο, το 1909, συγκροτήθηκε για να δώσει λύση

«Υπάρχει ένα κοινωνικό όραμα πίσω από αυτήν την έννοια, βασισμένο στην φιλελεύθερη αστική αντίληψη της εποχής, σύμφωνα με την οποία οι κατώτερες τάξεις μαθαίνουν από τις ανώτερες μέσω της μίμησης, ενώ οι πιο εύπορες θα λειτουργούν φιλανθρωπικά προς τους φτωχότερους μέσω της επαφής.» 3 Στο Λονδίνο, κατά την διάρκεια της επιδημίας της χολέρας (1854), ξεκίνησε η εγκατάσταση συστήματος απορροής λυμάτων και νέου συστήματος ύδρευσης μετά από μία χαρτογράφηση της επιδημίας που πραγματοποιήθηκε από τον γιατρό John Snow. O Snow ξεκίνησε από την φτωχή τότε γειτονιά του Soho, όπου υπήρξε έξαρση της επιδημίας σε κατοίκους που ζούσαν σε ανθυγιεινές συνθήκες. Η χαρτογράφηση που πραγματοποίησε συνέδεσε τα κρούσματα της επιδημίας με τις αντλίες μέσω των οποίων οι κάτοικοι είχαν πρόσβαση σε νερό, το οποίο αποδείχθηκε μολυσμένο. Η έρευνα του Snow και τα συμπεράσματα στα οποία κατέληξε,

3. Μετάφραση από το άρθρο του Άρη Καλαντίδη The epidemics behind urban planning: The foundations. Μάρτιος 2020, https://blog.placemanagement.org/2020/03/25/the-epidemics-behind-urban-planning1/

Οι φυματικοί ασθενείς τοποθετούνταν άλλοτε σε ταράτσες και άλλοτε σε παράθυρα καλυμμένα με τέντες για τον καλό αερισμό. 1η φωτογραφία: Σανατόριο στο Lakewood. 2η φωτογραφία: Διαμέρισμα στις Η.Π.Α., 1904.

στα προβλήματα της εποχής που αποτελούσαν οι κακές συνθήκες διαβίωσης και υγιεινής σε συνδυασμό με την άναρχη και πυκνή δόμηση. Η οργάνωση της πόλης γίνεται σε ζώνες χρήσεων οι οποίες εκτείνονται γύρω από το κέντρο με εμφανείς κοινωνικούς διαχωρισμούς, αφού ορίζονται οι περιοχές κατοικίας των εργατών, των μεταναστών και των εύπορων - αστών που απομακρύνονται σιγά σιγά από το κέντρο προς τα προάστια. Οι προτάσεις του μοντέρνου κινήματος για την λειτουργική πόλη και την κατανομή της σε ζώνες: κατοικία-εργασία-ελεύθερος χρόνος-κυκλοφορία, συνοψίστηκαν στις προτάσεις του Le Corbusier που μεγέθυνε την κλίμακα προτείνοντας πόλεις για εκατομμύρια κατοίκους, διαχωρίζοντας τις χρήσεις, οραματιζόμενος μία ευάερη και ευήλια πόλη η οποία φυσικά θα απευθύνεται σε μία «ιδεατή» υγιή και ενεργητική για εκείνον κοινωνία επικεντρωμένη γύρω από την εργασία, τον αθλητισμό και την κατοικία. Αυτός ο μετασχηματισμός στον τρόπο αντίληψης του 21

4. Στην επιδημία της ελονοσίας το 1835 αυτή η περιοχή είχε τα περισσότερα κρούσματα. (Κ. Μπίρης, Αι Αθήναι, Μέλισσα, Αθήνα 2005) 5. Ενδιαφέρουσα επίσης αποτελεί η παράδοση που λέει ότι για την επιλογή της θέσης των ανακτόρων τοποθέτησαν στα υποψήφια σημεία κομμάτια κρέατος και σε όποιο μέρος το κρέας αλλοιωνόταν βραδύτερα σήμαινε ότι το σημείο ήταν καλύτερα αεριζόμενο και δροσερό. Γ.Μ.Σαρηγιάννης, Αθήνα 1830-2000 Εξέλιξη-Πολεοδομία-Μεταφορές, Συμμετρία, Αθήνα 2000 6. Το 23% των θανάτων από φυματίωση το 1920 στην Αθήνα αφορούσαν εργάτες. Β.Γκιζελή, Κοινωνικοί Μετασχηματισμοί, Επικαιρότητα, Αθήνα 1984 7. Δ. Καρύδης , Τα Επτά Βιβλία της Πολεοδομίας, Παπασωτηρίου, Αθήνα 2008

αστικού μοντέλου, βασίστηκε στην ανάγκη να δοθούν λύσεις για πιο «ανθρώπινες» συνθήκες διαβίωσης στις μεγαλουπόλεις, διευρύνοντας ταυτόχρονα την παραγωγή μαζικής κατοικίας ως κρατική παροχή. Στις ευρωπαϊκές πόλεις υπήρξε εκτεταμένη ανοικοδόμηση μεγάλων block κατοικίας διαμορφώνοντας γειτονιές και ενσωματώνοντας υπαίθριους κοινόχρηστους χώρους και χώρους πρασίνου. Το ελληνικό μοντέλο εξέλιξης της πόλης και το παράδειγμα της Αθήνας είναι διαφορετικό από

Αφίσα του 1941 για την πρόληψη της φυματίωσης προτείνοντας καλύτερη διατροφή, ύπνο και έκθεση στον ήλιο.

αυτό των δυτικών πόλεων στον τρόπο που τελικά αναπτύχθηκε, όμως ο αρχικός της σχεδιασμός ως πρωτεύουσα δανειζόταν πολλά χαρακτηριστικά από τις ευρωπαϊκές πόλεις. Το 1835 αποφασίστηκε η ανοικοδόμηση των ανακτόρων απορρίπτοντας την θέση της Ομόνοιας (πρόταση Κλεάνθη – Schaubert) διότι αφενός η περιοχή μαστιζόταν από ελώδεις πυρετούς λόγω των στάσιμων νερών4 και αφετέρου η περιοχή γειτνίαζε με φτωχογειτονιές της Αθήνας. Επιλέχθηκε τελικά η περιοχή του Συντάγματος, ως ιδανική κοινωνικά και τοπογραφικά, αφού γειτνίαζε με την περιοχή της Πλάκας, που κατοικούσε η αστική τάξη και από εκεί πέρναγαν τα ρέματα του Υμηττού που καθάριζαν την περιοχή.5 Στα τέλη του 19ου αι. η πόλη είχε εξελιχθεί, με τις ανθυγιεινές λειτουργίες, βιοτεχνίες, εργαστήρια και βιομηχανίες να βρίσκονται έξω από το κέντρο της. Στις αρχές του 20ου αι. η εργατική κατοικία κάνει την εμφάνισή της στις νότιες και δυτικές περιοχές, στεγάζοντας τους εσωτερικούς μετανάστες εργάτες που μετακόμιζαν στην πρωτεύουσα. Οι κακές συνθήκες διαβίωσης με έλλειψη νερού, δικτύων αποχέτευσης και το πρόβλημα των αποβλήτων είχαν σαν συνέπεια την μετάδοση ασθενειών και την μεγάλη θνησιμότητα που έπληξε την εργατική τάξη των Αθηνών το 1920.6

22

Μέχρι το 1925 η Αθήνα είχε εξαπλωθεί, με μέρος αυτής της εξάπλωσης να αποτελούν και οι προσφυγικοί οικισμοί που στέγασαν τους πρόσφυγες από την Μ. Ασία, στις περιοχές της Καισαριανής, του Βύρωνα, της Νέας Ιωνίας και της Κοκκινιάς. Η χωροθέτηση αυτών των οικισμών αποτελούσε χωρικό και κοινωνικό διαχωρισμό από την υπόλοιπη πόλη και μάλιστα στοιχειοθετήθηκε με επιχειρήματα περί ομοιογενούς κοινωνικού περιβάλλοντος και διασφάλισης των όρων υγιεινής για τον έλεγχο μετάδοσης ασθενειών.7 Συνοψίζοντας, αντιλαμβανόμαστε ότι ο αστικός σχεδιασμός είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με την υγιεινή και την ποιότητα ζωής των κατοίκων. Παρ’ όλα αυτά ο τρόπος που αποτυπώνεται στο χώρο δεν μπορεί να αποκοπεί από τους κοινωνικούς συσχετισμούς και διαχωρισμούς. Σε όλες τις επιδημίες οι ταξικές και φυλετικές ανισότητες στις πόλεις γίνονται πιο εμφανείς από ποτέ. Η μειωμένη πρόσβαση στις δομές υγείας, οι ανθυγιεινές συνθήκες διαβίωσης και εργασίας, η απομόνωση περιοχών και κοινοτήτων για να μην «μολύνουν» τους υπόλοιπους αλλά και η φυγή των αστικών ελίτ στην εξοχή για να αποφύγουν την ασθένεια, χαρακτηρίζουν την ιστορία των πόλεων μέχρι και σήμερα. Στις σύγχρονες μητροπόλεις, μπορεί τα προβλήματα στον γενικό πληθυσμό να μην είναι η έλλειψη δικτύων ύδρευσης και αποχέτευσης, για την μετάδοση του κορωνοϊού, όμως οι συμπαγείς πόλεις με την έλλειψη δημόσιων χώρων και χώρων πρασίνου, ο κακός αερισμός και ηλιασμός των κατοικιών και των χώρων κοινής χρήσης, συντελεί καθώς φαίνεται στην εξάπλωση του ιού. Φαίνεται λοιπόν ότι οι πόλεις μας σήμερα όχι μόνο δεν μπορούν να αντιμετωπίσουν την εξάπλωση μιας νόσου, αλλά ίσα ίσα επιδεινώνουν την διαβίωσή μας και ιδιαίτερα σε συνθήκες επιδημίας, περιορισμών και lockdown. Όλο και πιο συχνά εν μέσω της εξάπλωσης της λοίμωξης covid19, η συζήτηση επικεντρώνεται στο ποιο θα είναι τελικά το μέλλον των πόλεων και πώς θα κινηθεί ο αστικός σχεδιασμός ώστε να αποφευχθούν μελλοντικές ανάλογες καταστάσεις. Η βιωσιμότητα όμως των σύγχρονων μητροπόλεων κρίνεται εδώ και χρόνια και δεν αφορά μόνο τη συμβολή τους στην ενδημική εξάπλωση. Αφορά τις επιπτώσεις στην σωματική και ψυχική μας υγεία, στο φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον στο οποίο ζούμε, και δεν πρόκειται να αλλάξει αν δεν αλλάξουμε τις κοινωνικές σχέσεις και τις δυναμικές εντός τους. Και αναρωτιόμαστε μήπως ήρθε η ώρα εμείς να σκεφτούμε πώς θέλουμε να είναι οι πόλεις στις οποίες κατοικούμε? Άλλωστε όσες και όσοι από εμάς έχουν στέγη, αυτή η στέγη δεν είναι πάντοτε στα προάστια ή σε περιοχές με λόφους όπως οι γειτονιές μας. Απ΄ το να θεωρούμε τους εαυτούς μας τυχερούς ή άτυχους αναλόγως με την γειτονιά όπου έχουμε βρει ένα σπίτι και την πρόσβαση που μπορεί να έχουμε σε έναν κοντινό λόφο ή πάρκο, μήπως να διεκδικήσουμε τους λόφους και τα πάρκα να έρθουν κοντά μας, δίπλα μας;

Οι «άθλιοι» των πόλεων χθές και σήμερα. «Όσοι αρρώστησαν πρέπει είτε να θεραπευθούν είτε να πεθάνουν και επειδή είναι οι άθλιοι της πόλης μας όσο ταχύτερα μας εγκαταλείψουν τόσο γρηγορότερα θα σταματήσει η ασθένεια.» Το παραπάνω απόσπασμα είναι από γράμμα του John Pintard ιδρυτή του συλλόγου Ιστορίας της Νέας Υόρκης. Η επιδημία της χολέρας στη Νέα Υόρκη(1832), έπληξε κυρίως γειτονιές μεταναστών εργατών και αφροαμερικάνων, ενώ οι πλούσιοι της πόλης έφευγαν στην εξοχή για να γλιτώσουν αποδίδοντας μάλιστα ευθύνη στους νοσούντες για τον τρόπο διαβίωσής τους.

Σήμερα, εν μέσω της πανδημίας του κορωνοϊού, οι προσπάθειες αποκλεισμού περιοχών κατοικημένων από χαμηλότερα στρώματα και η απόδοση της ευθύνης της μετάδοσης στους κατοίκους συνοψίζονται στην απόφαση της περιφέρειας της Μαδρίτης να επιβάλει τοπικό lockdown σε ορισμένες από τις φτωχότερες συνοικίες της, μην επιτρέποντας την είσοδο και την έξοδο από αυτές σε μεγάλο ποσοστό των κατοίκων χωρίς ειδική άδεια.8 Μάλιστα, η περιφερειάρχης της Μαδρίτης δεν δίστασε να δηλώσει πως για την μεγάλη αύξηση των κρουσμάτων κορωνοϊού στις περιοχές αυτές ευθύνεται ο τρόπος ζωής των κατοίκων και η πυκνή κατοίκηση.

8. Lockdown measures and rising anger in Madrid as Covid-19 takes hold again, στο theguardian.com, 19/9/2020.

Στη Βαρκελώνη, συγκρίνοντας δύο χάρτες που ο πρώτος αποτυπώνει τη διασπορά των κρουσμάτων ανά περιοχή και ο δεύτερος την αξία των ενοικίων, κατανοούμε πως ο κορωνοϊός αποφεύγει τα ακριβά διαμερίσματα και εξαπλώνεται ταχύτερα σε φτωχότερες συνοικίες. Συνοικίες στις οποίες κατοικούν ανειδίκευτοι εργάτες, άνθρωποι που δουλεύουν ανασφάλιστοι, μετανάστες. Κάτοικοι οι οποίοι ή έχουν μειωμένη ή καθόλου πρόσβαση στο σύστημα υγείας ή δεν έχουν την επιλογή να μην εργαστούν ή να εργαστούν από το σπίτι ή να μετακινηθούν με ιδιωτικό μέσο ή διαμένουν περισσότεροι σε λιγότερα τετραγωνικά, με αποτέλεσμα να είναι περισσότερο εκτεθειμένοι και εκτεθειμένες στην νόσο.

Ο πρώτος χάρτης αποτυπώνει τα κρούσματα άνα 100.000 κατοίκους, όσο πιο σκούρο το χρώμα τόσα περισσότερα τα κρούσματα. Ο δεύτερος χάρτης αποτυπώνει τα ενοίκια (Γενάρης 2020), όσο πιο σκούρο το χρώμα τόσο ακριβότερο το ενοίκιο. πηγή: El Periodico 23

“η περίθαλψη σε ISOBOX” Πώς το ΕΣΥ αντιμετώπισε αυτήν την πανδημία, πώς προσαρμόστηκε η οργάνωση του, πώς λειτούργησε, πώς άλλαξαν οι σχέσεις εντός του;

συζητώντας με 5 υγειονομικούς

Η

1. Για μία ενδελεχής κριτική στη συγκρότηση του ΕΣΥ διαβάστε την μπροσούρα της «Συνέλευσης για την Υγεία» που λειτουργούσε στον Κοινωνικό Χώρο για την Υγεία, στο κατειλημμένο πρώην ΠΙΚΠΑ των Α. Πετραλώνων, Κοιτάζοντας την κρυστάλλινη σφαίρα: υγεία, αποκλεισμός και κατάσταση εξαίρεσης στους καιρούς της κρίσης, Ιανουάριος 2011 (θα την βρείτε στο site μας).

2. Στις 9 Ιανουαρίου 2020 οι υγειονομικές αρχές της Κίνας ανακοίνωσαν ότι πρόκειται για νέο στέλεχος κορωνοϊού (2019-nCoV). Οι κορωνοϊοί είναι μία ομάδα ιών που συνήθως προκαλούν αναπνευστικές λοιμώξεις με ποικίλη σοβαρότητα στον άνθρωπο και στα ζώα. Εκτιμάται ότι περίπου το 1/3 των λοιμώξεων ανώτερου αναπνευστικού στον άνθρωπο μπορεί να προκαλείται από κορωνοϊούς. Πηγή: ΕΟΔΥ.

3. Λεώνη Λ., συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, 24/07/2020.

αντίληψη του κόσμου για την υγεία είναι αντιστρόφως ανάλογη από αυτή για την παιδεία. Αν δηλαδή για την παιδεία έχουν όλοι άποψη για την υγεία κανείς δεν ξέρει τίποτα. Ή μάλλον κανείς δεν θέλει να ξέρει τίποτα. Η άγνοια μας για το πώς οργανώνεται και λειτουργεί το σύστημα δημόσιας υγείας αντανακλά τη σχέση που επιλέγουμε να έχουμε με ένα αγαθό που είναι πρωταρχικό, ένα αγαθό προσωπικό αλλά και συλλογικό. Πολύς κόσμος όταν αναφέρεται στη δημόσια υγεία κάνει άμεση αναφορά στο Εθνικό Σύστημα Υγείας (ΕΣΥ) ταυτίζοντας αυτή την έννοια με αυτόν τον θεσμό. Ο νοσοκομειακό - κεντρικός αυτός θεσμός αποτέλεσε μετά το 1983 το βασικό, αν όχι μοναδικό, σύστημα δημόσιας περίθαλψης. Παρά τις αρχικές ελλείψεις στο σχεδιασμό του, την μερική υλοποίηση του σχεδιασμού αυτού και το σταδιακό ξήλωμα του μέσα στο χρόνο1, εξακολουθεί να αποτελεί τη μοναδική διέξοδο πολλών πολιτών για τα ζητήματα υγείας τους. Σε αυτό προσφεύγουν για τα επείγοντα περιστατικά αλλά και για απλές εξετάσεις, σε αυτό βασίζονται για τη θεραπεία τους όταν νοσούν. Οπότε σε μια κρίση υγειονομική τα μάτια των περισσοτέρων στρέφονται στο ΕΣΥ. Παρόλα αυτά τον κύριο λόγο σε επιδημιολογικά ζητήματα έχει ο Εθνικός Οργανισμός Δημόσιας Υγείας (ΕΟΔΥ), το πρώην ΚΕΕΛΠΝΟ δηλαδή, και είναι ο βασικός βραχίονας της κρατικής πολιτικής σε αυτόν τον τομέα. Το ΕΣΥ περιορίζεται στο ρόλο της περίθαλψης των ασθενών μιας επιδημίας. Γιατί λοιπόν βρέθηκε το ΕΣΥ στο επίκεντρο μιας υγειονομικής κρίσης που εξελίχθηκε κατά κύριο λόγο εκτός του; Πώς το ΕΣΥ αντιμετώπισε αυτήν την πανδημία,

πώς προσαρμόστηκε η οργάνωση του, πώς λειτούργησε, πώς άλλαξαν οι σχέσεις εντός του; Μιλήσαμε με 5 υγειονομικούς που εργάζονται εντός του ΕΣΥ σε δημόσια νοσοκομεία τόσο της Αττικής όσο και της περιφέρειας, είτε ως γιατροί είτε ως νοσηλευτές, αλλά και στον ΕΟΔΥ, ώστε να αποκτήσουμε μία πιο σφαιρική άποψη (οι συνεντεύξεις έγιναν μεταξύ πρώτου και δεύτερου lockdown).

Μία νέα ασθένεια Απ’ όταν εμφανίστηκε η έννοια του κορωνοϊού SARS-Cov-2 στη δημόσια σφαίρα μέχρι και σήμερα, ένα βασικό ερώτημα που απασχόλησε καταρχήν του υγειονομικούς ήταν ο ορισμός του κρούσματος και τα χαρακτηριστικά του. Καθώς ανήκει σε μία ευρύτερη κατηγορία ιών – τους κορωνοϊούς2 – με συμπτώματα που παραπέμπουν σε αυτά της κοινής γρίπης, αρχικά υπήρξε δυσκολία να διαχωριστεί και να οριστεί. Αυτό εξαρχής δημιούργησε σύγχυση που είτε μετατράπηκε σε αμφιβολία είτε σε φόβο. «Σκέψου αυτή η ιστορία έκανε ένα πρώτο μπαμ στην Κίνα τον Δεκέμβρη. Εκεί άρχισαν να ανιχνεύουν τον ιό, τα τεστ ανίχνευσης αλλάξαν έκτοτε, οπότε όταν έχεις κάτι που είναι υπαρκτό αλλά δεν μπορείς να το ανιχνεύσεις και να το ορίσεις, είναι πάρα πολύ περίεργο»3 «Στην αρχή, το πρώτο δεκαήμερο μετά το πρώτο κρούσμα, ύποπτο θεωρούνταν το κρούσμα που ήταν συνδεόμενο με ταξίδι. Συμβαίνει ένα σκηνικό όπου πάει ένας κυριούλης σε καλή κατάσταση

25

μπαίνει στο Αλεξάνδρας, λέει ότι έχει λοίμωξη αναπνευστικού, περνάει από τα επείγοντα, κανείς δεν τον βλέπει με μάσκα, δεν είχε ταξιδέψει, ήταν και άνθρωπος κάπως μεγάλος 70+, λένε εντάξει πνευμονία ή γρίπη. Βγαίνει αρνητική η γρίπη, δεν έχουν ακριβώς εικόνα πνευμονίας. Νοσηλεύεται και πάει μια φίλη να τον δει και λέει να στείλουμε ένα δείγμα covid και βγαίνει θετικός. Αυτός ήταν ένα από τα πρώτα ορφανά κρούσματα. Ταυτόχρονα συμβαίνει το ίδιο και σε άλλα σημεία της Ελλάδας. Οπότε αλλάζει ο ορισμός και όποιος είχε πυρετό, είτε 37,2 (που δεν είναι πυρετός), είτε 37,5, είτε 39, ελέγχεται για covid.»4

4. Λεώνη Λ., υγειονομικός στο νοσοκομείο Αττικόν, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, 24/07/2020.

5. Διάφορα άρθρα καταγράφουν τις παρενέργειες της covid19, π.χ. βλέπε «Μυστηριώδεις παρενέργειες της covid19 στον εγκέφαλο», εφημερίδα Καθημερινή, 21/09/2020, «Ο αγώνας της επανόδου μετά την μάχη με τον ιό», Γιάννης Παπαδόπουλος, εφημερίδα Καθημερινή, 09/08/2020, «Επιβίωσαν από τον covid19 αλλά δεν έγιναν ποτέ καλά», Σάρα Μέρβος, tvxs.gr, 26/10/2020. Κοινή συνισταμένη τους ο δραματικός τόνος, η υπερπροβολή συγκεκριμένων περιπτώσεων παρενεργειών και η «παράλειψη» ότι πλάι σε όλες αυτές τις ιστορίες υπάρχουν και άλλες τόσες ενθαρρυντικές ιστορίες ανθρώπων που ανάρρωσαν πλήρως.

6. Γιώτα Χ., υγειονομικός στο νοσοκομείο Σωτηρία, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, 27/07/2020.

7. Ο.π.

8. Ο.π.

Μια βασική σχέση που έχουμε αποκτήσει με την ιατρική και τους γιατρούς είναι η εμπιστοσύνη στην κρίση τους. Αναζητούμε την βεβαιότητα στις απαντήσεις τους γύρω από τα ζητήματα υγείας που μας απασχολούν. Οπότε όλη αυτή η σύγχυση και η αβεβαιότητα που επικρατεί στην ιατρική επιστημονική κοινότητα έχει επίπτωση στην αντίληψη του κόσμου για τον ιό: «Οι ασθενείς εννοείται ότι βρίσκονται σε πανικό. Είχα πάρα πολλά τηλέφωνα από το πρωί ως το βράδυ. Διάβαζαν τα συμπτώματα από το ίντερνετ και νόμιζαν ότι είχαν όλοι κορωνοϊό. Κοίταζαν που θα νοσηλευτούν, που θα τους δεχτούν, που θα κάνουν τεστ. Και πάρα πολλές κρίσεις πανικού.»7

Και αν τελικά το στέλεχος του ιού απομονώθηκε και εμφανίστηκαν τα διάφορα τεστ, η συμπεριφορά του και τα χαρακτηριστικά του ακόμα δεν έχουν αναλυθεί πλήρως. Η ταχύτητα που μπορεί να επιδράσει αιφνιδιάζει τους υγειονομικούς αλλά και οι επιπλοκές που παρουσιάζονται δεν αφορούν τελικά μόνο το αναπνευστικό σύστημα. Ταυτόχρονα, πολλοί ασθενείς ανταποκρίνονται διαφορετικά5 εντείνοντας την αβεβαιότητα γιατρών και ασθενών.

Το άλλο στοιχείο που δημιουργεί ανασφάλεια είναι η άγνοια γύρω από τη μετάδοση του ιού με αλλεπάλληλα δημοσιεύματα που αντί να ενημερώσουν, ουσιαστικά έσπειραν φόβο. Δεδομένης της υψηλής μεταδοτικότητας και των εικόνων με τα φέρετρα από την Ιταλία δημιουργήθηκε μια μάλλον εκρηκτική συνθήκη.

«Είναι τρελός αυτός ο ιός… Χωρίς κάποιο πρόβλημα υγείας, ο άλλος ήταν ετοιμοθάνατος. Πολύ εντυπωσιακό, δεν το καταλάβαινες. Στην Ιταλία λέει πήγαινε ο άλλος με ένα βήχα και τον έβλεπε ο γιατρός, θετικός στο τεστ, και το απόγευμα τον διασωλήνωναν. Για να συμβεί αυτό ακόμα και στη γρίπη υπάρχει ένα διάστημα, 2-3 μέρες δεν πάει καλά, επιδεινώνεται σιγάσιγά. Αυτοί που έχουν κορωνοϊό δεν καταλαβαίνουν ότι δεν είναι καλά. Τώρα το λένε «σύνδρομο covid» γιατί δεν επηρεάζει μόνο τους πνεύμονες, αλλά και το νευρικό σύστημα, την καρδιά, τα αγγεία. Δεν υπάρχει ένα σαφές μοντέλο, ότι οι καπνιστές παθαίνουν, ότι οι αθλητές δεν θα πάθουν τίποτα, Το ότι δεν υπάρχει κάποιο συγκεκριμένο pattern, δεν ξέρεις ποιές είναι ευπαθείς ομάδες είναι τρομακτικό.» 6

«Ο κορωνοϊός είναι μεταδοτικός με τον αέρα. Δεν υπάρχει κάποιος σαφής τρόπος να προφυλαχτείς. Στην περίπτωση του AIDS μπορεί να αγγίξεις κάποιον, να τον φιλήσεις. Ακόμα και στην περίπτωση της χολέρας, μπορείς να κάνεις κάτι για τις συνθήκες υγιεινής. Εδώ δεν είναι σαφές πως θα είσαι ασφαλής. Αυτό στην αρχή έλεγαν ότι μεταδίδεται με τα πάντα, αλλά τελικά μεταδίδεται αερογενώς. Αυτές οι επιδημίες είναι οι πιο επικίνδυνες, δεν μπορείς να προφυλαχτείς από κάτι. Οπότε κάθονταν οι άλλοι και έπλεναν τα πάντα. Δημιουργείται ένας πανικός στον κόσμο από το ασαφές. Δεν υπήρχε και στα μέσα μια σαφής εικόνα. Και τελικά είναι ένα μαγικό πράγμα που μου έρχεται από οπουδήποτε, μπορεί να κολλήσω από παντού, και δεν ξέρω αν θα πάθω εγώ κάτι.»8

Αναζητούμε ως πολίτες την ασφάλεια και την βεβαιότητα μέσω των ειδικών της ιατρικής. Τι γίνεται όμως όταν η ίδια η ιατρική βασίζεται σε μια επιστήμη των πιθανοτήτων, την στατιστική; Η παρακολούθηση της κατάστασης της πανδημίας, η πολιτική και τα μέτρα που ακολουθήθηκαν από τον ΕΟΔΥ για τον περιορισμό της, βασίστηκαν σε στατιστικά δεδομένα όπως εν γένει βασίζεται η ιατρική. Διάφοροι δείκτες πέραν από τον αριθμό των κρουσμάτων εμφανίστηκαν στο δημόσιο διάλογο και επηρέασαν άμεσα τη ζωή μας, όπως ο δείκτης μετάδοσης R, ο δείκτης θνησιμότητας κ.α.. Τα δεδομένα αυτά αμφισβητήθηκαν από διάφορες πλευρές στο δημόσιο διάλογο, κυρίως όσον αφορά στη διαχείριση της εικόνας της πανδημίας που επιχειρήθηκε μέσω της μερικής απεικόνισής της. Γενικώς η στατιστική θέτει διάφορα ζητήματα ορισμών, ακόμα κι αν τα τεστ έδιναν μια μερική αλλά συγκεκριμένη εικόνα ως προς τα κρούσματα, ο ορισμός του θανάτου από covid19 παρέμεινε τουλάχιστον θολός και οι απαντήσεις που πήραμε δεν ξεκαθάρισαν την εικόνα.

από την κατάρρευση του συστήματος και πόσοι από τον κορωνοϊό;»9 «Στη Μ.Ε.Θ. είναι λίγο δύσκολο να ξεχωρίσεις εάν τελικά ο ασθενής πέθανε από το αναπνευστικό του – άρα από τον ιό – ή από κάποια επιπλοκή που έχει κάνει μες τη μονάδα. Ουσιαστικά όσοι ασθενείς διασωληνώθηκαν λόγω λοίμωξης covid αν πέθαναν καταγράφονταν ως θάνατοι εξαιτίας της»10

9. Ο.π.

10. Μ.Π., υγειονομικός σε νοσοκομείο της Αττικής, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, 22/08/2020.

11. Λεώνη Λ., υγειονομικός στο νοσοκομείο Αττικόν, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, 24/07/2020.

«Θα σου πω για την Ολλανδία όπου ζει ο αδερφός μου. Υπήρξαν θάνατοι στα γηροκομεία που ήταν από covid19 και δεν τα χαρακτήρισαν ως τέτοια. Τα χαρακτήρισαν λοίμωξη του αναπνευστικού γενικά. Και σε αυτές τις χώρες ένα ποσοστό των θανάτων ήταν σε γηροκομεία. Και συνέφερε πολύ. Στην Αγγλία υπάρχει μία άλλη προσέγγιση για το τί συμβαίνει μετά από κάποια ηλικία. Όταν είναι 80 χρονών ο άλλος και το σύστημα δέχεται μια πίεση, δεν θα τον διασωληνώσουν. Λέγεται “κλιμάκωση θεραπείας”.»11

«Πάντα η ιατρική στηριζόταν σε στατιστικά μοντέλα. Ειδικά σε επιδημίες. Η ιατρική, γενικά, είναι στατιστική κυρίως. Δεν είναι επιστήμη, γίνεται αυτό και θα πάθεις αυτό. Πάντα δίνει πιθανότητες, ποσοστά. Και καρκίνο να έχεις. Οπότε τώρα στην πανδημία, οι επιδημιολόγοι έχουν το πρώτο ρόλο. Αλλά δεν ήταν σωστά τα δεδομένα. Γιατί αν δεν κάνεις τεστ σε όλους δεν γίνεται να έχεις δείγμα αντιπροσωπευτικό. Στην Ιταλία πώς ξέρεις πόσοι πεθάναν

Νοσοκομείο Σωτηρία, ΜΕΘ, ασθενής αφυπνίζεται από την καταστολή και σφίγγει το χέρι του γιατρού, Απρίλιος 2020, φωτογραφία Γ. Μουτάφης

27

Οργάνωση της περίθαλψης

12. «Κοροναϊός: αυτό είναι το επιχειρησιακό σχέδιο της Ελλάδας για την αντιμετώπισή του», Γιάννα Σουλάκη, iatropedia.gr, 01/02/2020.

13. «Τα ληγμένα του Αβραμόπουλου», Δήμητρα Ευθυμιάδου, εφημερίδα Ελευθεροτυπία, 29/06/2014.

14. Λεώνη Λ., υγειονομικός στο νοσοκομείο Αττικόν, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, 24/07/2020.

ότι ήταν δικαιολογημένο γιατί ούτε καν στην Κίνα δεν είχαν καταλάβει ακριβώς την έκταση του φαινομένου. Εμείς είχαμε την εμπειρία του H1N1, όλοι οι γιατροί της δικής μου γενιάς, την εμπειρία του SARS, που το θυμόμασταν και σαν αστείο, ότι βγαίναμε με στολή αστροναύτη. Και το θυμόμασταν σαν αστείο γιατί τουλάχιστον ο SARS δεν είχε τέτοια επίπτωση στην Ελλάδα. Αρχίσαμε να συζητάμε πώς θα αντιμετωπίσουμε ένα ύποπτο κρούσμα. Κάποια στιγμή μέσα στον Φλεβάρη ήρθε ο πρόεδρος του ΕΟΔΥ σε μία γελοία παράσταση που είχαμε ενημερωθεί γι’ αυτή. Αυτοί έκαναν ένα τεστ ετοιμότητας, όπως κάνουν για τις φωτιές, τους σεισμούς. Ήρθε σαν ύποπτο κρούσμα και το αντιμετωπίσαμε πολύ εντυπωσιακά και έτσι βαφτιστήκαμε νοσοκομείο αναφοράς. Μετά ήρθε το πρώτο κρούσμα στην Ελλάδα, τέλη Φλεβάρη. Και εκεί άρχισε το πράγμα να γίνεται πιο σοβαρό. Και πιο συγκεκριμένο.»14

Το πιο βασικό στοιχείο άσκησης πολιτικής από το κράτος για τη δημόσια υγεία είναι η ενημέρωση. Μέσω της ενημέρωσης των ειδικών, του υγειονομικού προσωπικού, του κρατικού μηχανισμού, των πολιτών και των φορέων το κράτος μπορεί να εφαρμόσει μέτρα πρόληψης της εξάπλωσης μίας επιδημίας. Το υπουργείο Υγείας βλέποντας την εξάπλωση του ιού ξεκινάει το Γενάρη να διαμορφώνει την πολιτική του και αρχές Φλεβάρη ανακοινώνει το επιχειρησιακό σχέδιο δράσης12 το οποίο περιλαμβάνει τέσσερις άξονες: ενημέρωση, προετοιμασία του ΕΣΥ, παρακολούθηση της πανδημίας και παροχή οδηγιών που τότε εστιάζουν στις πύλες εισόδου και στους «χώρους παροχής υπηρεσιών υγείας» που συμπεριλαμβάνουν νοσοκομεία, κέντρα υγείας και ΤΟΜΥ (τοπικές μονάδες υγείας). Για το ΕΣΥ ορίζονται 13 νοσοκομεία αναφοράς όπου καθορίζονται ειδικοί θάλαμοι απομόνωσης, ενώ σε κάθε Υγειονομική Περιφέρεια υπάρχει τουλάχιστον ένα νοσοκομείο αναφοράς που διαθέτει θάλαμο αρνητικής πίεσης. Η αρχική πληροφόρηση όμως για την ύπαρξη και εξάπλωση του ιού υπήρξε αποσπασματική. Η ταχύτητα εξάπλωσης σε παγκόσμιο επίπεδο και η κήρυξη της πανδημίας από τον Π.Ο.Υ. βρήκαν τον ΕΟΔΥ και το ΕΣΥ απροετοίμαστους. Η εμπειρία των προηγούμενων επιδημιών αλλά ενδεχομένως και το φιάσκο της διαχείρισης του H1N1 το 2009 και των εμβολίων από την τότε κυβέρνηση13 έθεσαν ένα μάλλον κακό προηγούμενο αντί να προετοιμάσουν το έδαφος.

Η εντύπωση ότι το σύστημα του ΕΣΥ έχει οργανωθεί μέσω πρωτοκόλλων και οδηγιών όπως έχει αναγγελθεί, φθείρεται από την εικόνα που δίνουν οι υγειονομικοί για το πως οργανώθηκαν τα νοσοκομεία, είτε αναφοράς είτε όχι. Η αρχικά ελλιπής πληροφόρηση συνοδεύεται από έλλειψη οδηγιών και έλλειψη υλικών. Τελικά κάθε νοσοκομείο λειτουργεί ως ένας αυτόνομος οργανισμός όπου οι γενικές οδηγίες θα πρέπει να υλοποιηθούν σε ένα ρευστό σκηνικό και ένα πολύπλοκο σύστημα. Η διοίκηση των νοσοκομείων αποτελεί διαχρονικά ένα αγκάθι καθώς ακολουθεί περισσότερο λογικές management παρά οργανισμού υγείας.

«Τότε (Γενάρη) υπήρχε η αίσθηση ότι αυτό μπορεί και να μην έρθει. Πραγματικά από την πρώτη κουβέντα που κάναμε στο αμφιθέατρο και μας το παρουσίασε ο Τσιόδρας, ήταν ένα πράγμα σχετικά πολύ μακρινό. Η εκτίμηση ήταν ότι και στην Ελλάδα μπορεί να έρθουν 2-3 περιστατικά. Όποια κριτική και να ασκήσεις θεωρώ

«Κατ’ εμέ, για να κάνω την κριτική μου, ήταν πολύ d.i.y. η κατάσταση... [Ο Τσιόδρας] με βάσει το feedback που είχε από συναδέλφους στο εξωτερικό και τον Π.Ο.Υ. έδινε κατευθύνσεις μέσω ΕΟΔΥ. Και υπήρχαν οι γιατροί στα νοσοκομεία που προσπαθούσαν να τα οργανώσουν. Ήταν από-τα-κάτω. Η οργάνωση απότα-πάνω ήταν να πάρει ένας διευθυντής

την πρωτοβουλία να καλέσει κάποιους ανθρώπους και να δει τί θα κάνουμε. Το βασικό που υπήρχε από-τα-πάνω ήταν ποιο είναι το ύποπτο κρούσμα και πού σε ελέγχουν. Δεν υπήρχε σχεδιασμός. Σχεδιαζόταν μέρα με τη μέρα. Υπήρχε μια γκρίνια, συναντιόμασταν στους διαδρόμους και λέγαμε τί γίνεται. Υπήρχαν μηνύματα που πήγαιναν συγκεκριμένα σε 2-3 ανθρώπους που ασχολούνταν με τις λοιμώξεις και ήταν λίγο αφανείς. Έχει 1-2 εξαιρετικούς συναδέλφους οι οποίοι έφαγαν πολύ σκατό. Στην ουσία η άποψη και ο λόγος τους, ενώ δεν φάνηκαν πουθενά, καθοδήγησε κάπως τα πράγματα.»15 Φαίνεται ότι το επιχειρησιακό σχέδιο μέχρι να εφαρμοστεί στα νοσοκομεία χρειάστηκε ένα μήνα, οπότε στις αρχές Μαρτίου υπάρχει πλέον οργάνωση για την υποδοχή και τον διαχωρισμό των κρουσμάτων, την κατασκευή ξεχωριστών τμημάτων νοσηλείας για τους ασθενείς με covid19 και τη διαδικασία που έπρεπε να ακολουθείται. Η διαδικασία διαχωρισμού και υποδοχής ασθενών covid αποδεικνύεται στην πράξη πολύ πιο πολύπλοκη από τα πρωτόκολλα καθώς το νοσοκομείο είναι ένας σύνθετος οργανισμός και τα απαιτούμενα πρωτόκολλα αντιμετώπισης του κρούσματος απαιτητικά. Εκεί αρχίζουν να γίνονται πιο αισθητές οι ελλείψεις προσωπικού, υλικών και κλινών. Αυτό δημιουργεί επισφαλείς καταστάσεις σε ένα ευαίσθητο περιβάλλον. «Σύμφωνα με τις διεθνείς οδηγίες χωρίστηκαν τα επείγοντα, στο κομμάτι που θα υποδέχεται τα covid και στο υπόλοιπο. Θέσπισαν είτε έναν κοινωνικό λειτουργό είτε έναν επισκέπτη υγείας και τους βάλανε στην είσοδο να ρωτούν τον κόσμο που ερχόταν άμα έχει πυρετό ή όχι. Έτσι χωρίζονταν, τα εμπύρετα πήγαιναν στο κομμάτι covid και οι μη εμπύρετοι στο κανονικό τμήμα.»16 «Είχε στηθεί από την αρχή, πριν

εμφανιστεί το πρώτο κρούσμα στα Γιάννενα, μία τέντα έξω από τα επείγοντα, όπου γινόταν το τεστ και περίμενε ο ασθενής το αποτέλεσμα για να μπει στο νοσοκομείο γενικά. Όταν έρχονταν επιβεβαιωμένα κρούσματα, τραυματιοφορείς απομόνωναν διαδρόμους μέχρι να μεταφερθεί ο ασθενής, είτε σε μονάδα αυξημένης φροντίδας είτε στην εντατική είτε σε μονάδα λοιμώξεων. Όποιος είχε τα τυπικά συμπτώματα του ιού (πχ. δύσπνοια) αντιμετωπιζόταν ως ύποπτο κρούσμα και περίμενε (στην τέντα) να βγει το τεστ. Όταν υπήρχε υψηλός πυρετός ή ο ασθενής ήταν ασταθής, είχαμε εισαγωγή στο νοσοκομείο και ο ασθενής αντιμετωπιζόταν ως θετικός μέχρι να έβγαινε το τεστ που θα το αναιρούσε ή θα το επιβεβαίωνε» 17 «Στο Σωτηρία που έγινε νοσοκομείο αναφοράς, όλες οι κλινικές άδειασαν και έγιναν κλινικές covid, εκτός από τρεις με φυματίωση που δεν ήξεραν τι να τους κάνουν. Όλο το άλλο νοσοκομείο είχε αδειάσει για να υποδεχτεί περιστατικά covid. Έκαναν δύο κλινικές covid, με διάφορες δωρεές, πολύ προσεγμένες. Είχαν τις δύο εντατικές, μονάδες και θαλάμους για covid όπου φέρνανε και κάποια περιστατικά τύπου 5-6 σε κάθε κλινική. Έχουν χωρίσει τα επείγοντα. Ο ένας χώρος είναι ιατρείο covid με ξεχωριστό και ανεξάρτητο προσωπικό. Και ο άλλος είναι τα κανονικά επείγοντα. Κι έχει ένα box στην υποδοχή, όπου εκεί είναι μια νοσηλεύτρια, μπορεί και κανένας γιατρός, όπου γίνεται η διαλογή. Οπότε αν φτάνει κάποιος χωρίς ασθενοφόρο, του παίρνει ένα πάρα πολύ σύντομο ιστορικό, κι αν κρίνει ότι είναι ύποπτος, τον στέλνει στο ιατρείο covid κατευθείαν να του πάρουν δείγμα. Τώρα αν αυτός χρειάζεται νοσηλεία, μπαίνει αυτή τη στιγμή στη κλινική που εφημερεύει, ως ύποπτο περιστατικό. Που σημαίνει σε «απομόνωση», ότι μπαίνει σε ένα θάλαμο μόνος του. Παρ’ όλα αυτά μπαίνει από το διάδρομο, έχει τον ίδιο

15. Λεώνη Λ., υγειονομικός στο νοσοκομείο Αττικόν, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, 24/07/2020.

16. Μ.Π., υγειονομικός σε νοσοκομείο της Αττικής, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, 22/08/2020.

17. Ν.Κ., υγειονομικός στο νοσοκομείο Ιωαννίνων, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, 12/09/2020.

29

Νοσοκομείο βόλου, τέντες που στήθηκαν από τον στρατό για να χρησιμοποιηθούν για τη λήψη επιχρισμάτων, Νοέμβριος 2020.

τραυματιοφορέα, τον ίδιο καθαριστή. Τέλοσπαντων τον βλέπουν οι γιατροί και οι νοσηλευτές με ειδικές στολές. Γιατί το αποτέλεσμα του τεστ θέλει περίπου μία μέρα. Όσο είναι ύποπτος, υποτίθεται ότι είναι μόνος του ή όποιος είναι μαζί του δεν μπαινοβγαίνει. Αν βγει θετικός, καταγράφεται, ενημερώνεται το περιβάλλον του και τότε πάει σε άλλη κλινική covid. Αν βγει αρνητικό παραμένει στην κλινική που εφημέρευε και τον αντιμετωπίζεις κανονικά. Όταν έρχεται ύποπτο κρούσμα, φοράς όλη τη στολή. Αλλά το πρόβλημα με τους ύποπτους είναι ότι αν κάποιος είναι βαριά, μπορεί να πρέπει να διασωληνωθεί. Οπότε δεν μπορείς να τον δεις μια φορά και να τον αφήσεις. Πρέπει να ξαναμπείς. Αλλά πρέπει να δεις και τους άλλους ασθενείς. Οπότε μπαίνεις, τον βλέπεις με στολή, ξαναβλέπεις τους άλλους ασθενείς, κάτι όμως προκύπτει, βάζεις άλλη στολή γιατί την άλλη την πετάς. Στο τέλος καταλαβαίνεις ότι δεν μπαίνεις με στολή ή άλλη μάσκα, και απλά πλένεις τα χέρια σου. Μερικές φορές δεν μπορείς να τηρήσεις όλα αυτά τα μέτρα. Ουσιαστικά πρέπει να έχεις ένα γιατρό για το ύποπτο περιστατικό, και ένα για τα υπόλοιπα, αλλά έχεις έναν για όλα..»18

18. Γιώτα Χ., υγειονομικός στο νοσοκομείο Σωτηρία, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, 27/07/2020 19. Βίκυ Σ., νοσηλεύτρια στο νοσοκομείο Σωτηρία , συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, 21/07/2020.

«Ο χαμός ο μεγάλος ήταν στα επείγοντα όπου έπρεπε να βρουν έναν τρόπο να διαχωρίσουν τα περιστατικά, να κάνουν αξιολόγηση, οι νοσηλευτές να είναι ντυμένοι για τα ύποπτα, οι άλλοι να υποδέχονται τα υπόλοιπα περιστατικά. Ήταν ένα χάος. Πριν να γίνει μόνο covid, μπορεί ο νοσηλευτής

να ήταν στα «καθαρά» περιστατικά και ξαφνικά να ήταν μπροστά του ένα κρούσμα covid και να μην ήταν ντυμένος, να μην ήταν προετοιμασμένος. Εκτίθεσαι. Η διαδικασία μετά ήταν να τον διαχωρίσεις, να τον στείλεις στα ύποπτα, και εσύ όσο είχες εκτεθεί, είχες εκτεθεί. Ο νοσηλευτής δεν σταματούσε να δουλεύει»19 Η όλη αναδιοργάνωση απαιτεί ριζικές αλλαγές και όλη η λειτουργία του νοσοκομείου επηρεάζεται με μετατροπές κλινικών, μεταφορά προσωπικού κ.α.. Τα χειρουργεία σταματούν σε όλα τα νοσοκομεία εκτός από επείγουσες περιπτώσεις. Ουσιαστικά, η όλη οργάνωση του νοσοκομείου αναδιατάσσεται γύρω από τον κορωνοϊό και την covid19. Αλλά κι η προσέλευση του κοινού ελαττώνεται αισθητά και ουσιαστικά οι περισσότερες κλινικές που δεν σχετίζονται με τη νοσηλεία covid μένουν χωρίς δουλειά. «Καταρχήν μετακινήθηκαν οι νοσηλευτές σε μονάδες covid εκτός από αυτούς που ανήκαν σε ευαίσθητη ομάδα, οι οποίοι συνέχισαν να δουλεύουν σε κλινικές που δε θα ερχόταν σε επαφή με θετικό κρούσμα. Μετακινήθηκαν οι γιατροί, π.χ. οι δερματολόγοι (των οποίων η κλινική έκλεισε) και πήγαν όλοι σε μονάδα covid και το ενδοσκοπικό τμήμα των γαστρεντερολόγων μετακινήθηκε στο νέο κτίριο και το πρώην γαστρεντερολογικό έγινε Μονάδα Ειδικών Λοιμώξεων. Έγιναν αλλαγές. Για παράδειγμα, σε εμάς έκλεισαν την κλινική και πήραν τους νοσηλευτές μας. Δεν είχαμε χειρουργεία παρά μόνο

ΙΚΑ λεωφόρου Αλεξάνδρας

τα επείγοντα. Η κλινική λειτουργούσε μόνο με την προϊσταμένη από το νοσηλευτικό προσωπικό. Δεν βλέπαμε νέους ασθενείς εκτός και αν αφορούσε τη ζωή τους.»20 «Ουσιαστικά αναγκάστηκαν να κάνουν εφημερίες παραπάνω ειδικότητες απ’ ότι ήταν. Επίσης οι γενικοί γιατροί όλοι, που έκαναν τη διαλογή και διεκπεραίωναν το περιπατητικό ιατρείο που είναι ουσιαστικά τα πιο ελαφριά περιστατικά που έρχονται με τα πόδια, δεσμεύτηκαν. Οπότε το ιατρείο διαλογής το έκαναν οι γυναικολόγοι, οι γενικοί χειρουργοί, οι ορθοπεδικοί και οι ουρολόγοι, όποιος τέλος πάντων μπορούσε να δώσει εφημερία. Ουσιαστικά ήταν τροχονόμοι με αποτέλεσμα όλα τα περιπατητικά να φορτώνονται στο παθολογικό ΤΕΠ και να πήζει. Αυτό ήταν μεγάλο πρόβλημα. Απρίλη και Ιούνη είχαν δεσμευτεί όλοι εκεί και περίμεναν, ενώ το παθολογικό ΤΕΠ έμενε με τον ίδιο αριθμό γιατρών για διπλάσιο κόσμο.»21 Και οι προσλήψεις; Αρχικά η πρώτη κίνηση που έγινε αφορούσε σε μια προκήρυξη για διετείς συμβάσεις που είχε γίνει πριν 2 χρόνια κι είχε παγώσει και αφορούσε κυρίως νοσηλευτές22. Όλοι οι συνεντευξιαζόμενοι αναφέρονται κυρίως σε μετακινήσεις υγειονομικού προσωπικού από άλλες πτέρυγες, άλλες δομές και κέντρα υγείας23. Η γενικότερη αίσθηση που μεταφέρουν οι υγειονομικοί είναι ότι αυτές οι προσλήψεις ήταν περισσότερο μπαλώματα, αν και αναγκαία, για το σύστημα περίθαλψης και είναι ενδεικτικό ότι οι περισσότερες

αφορούν σχέση ιδιωτικού δικαίου και έχουν μικρή διάρκεια από 4 ως 6 μήνες, με δυνατότητα επέκτασης24. Ακόμα η κυβέρνηση φέρνει νομοθετική ρύθμιση για την κάλυψη των κενών στα νοσοκομεία και σε κέντρα υγείας καλύπτοντας τα προσωρινά μέσω απασχόλησης ιδιωτών γιατρών με μπλοκάκι25. Δίνεται έτσι η εικόνα μίας προσωρινής επίλυσης ενός έκτακτου γεγονότος μέσω εσωτερικών ανακατατάξεων και outsourcing, παρά μία ενίσχυση του ΕΣΥ και της δημόσιας περίθαλψης26. «Σε εμάς δεν έγιναν σίγουρα προσλήψεις. Έγιναν μόνο αυτές που είχαν προκηρυχθεί πριν δύο χρόνια. Το 2018 είχαν βγει προκηρύξεις για ειδικούς και μόνιμο προσωπικό στα επείγοντα, για να κάνουν ανεξάρτητα επείγοντα. Αυτό το προσωπικό που αφορούσε τις προκηρύξεις πριν δύο χρόνια ήρθε άρον-άρον τώρα λόγω covid. Αλλιώς δεν θα έτρεχαν. Ήταν και μία ιστορία που είχε γίνει τότε: οι προκηρύξεις είχαν γίνει επί ΣΥΡΙΖΑ, είχαν καθυστερήσει πάρα πολύ, δεν ξέρω τί είχε παιχτεί και όταν βγήκε η ΝΔ είπε ότι θα τον ακυρώσει τον διαγωνισμό γιατί δεν είχε γίνει με έγκυρους τρόπους. Και έγινε ξανά δεύτερη φορά, άρα καθυστέρησε δύο χρόνια. Έγιναν αιτήματα από διευθυντές του νοσοκομείου μας. Αλλά χάσαμε προσωπικό γιατί μεταφέρθηκαν κάποιοι από τους γιατρούς που ήρθαν για τα επείγοντα σε άλλο νοσοκομείο όπου έγινε τμήμα covid. Δεν προσέλαβαν νέο προσωπικό για εκεί, μετέφεραν αυτούς που θα κάλυπταν τα επείγοντα του δικού μας νοσοκομείου.

20. Ν.Κ., υγειονομικός στο νοσοκομείο Ιωαννίνων, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, 12/09/2020.

21. Μ.Π., υγειονομικός σε νοσοκομείο της Αττικής, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, 22/08/2020.

22. Ο.π.

23. Με αφορμή μία τέτοια κυβερνητική απόφαση για μετακίνηση γιατρών από διάφορα νοσοκομεία προς το Σωτηρία, στα μέσα του Οκτώβρη, η ομοσπονδία των νοσοκομειακών γιατρών εξέδωσε μία ανακοίνωση αρκετά περιγραφική, μπορείτε να τη διαβάσετε στο thepressproject, Κυβερνητικές «αλχημείες» και «διαστρέβλωση πραγματικότητας» από Κοντοζαμάνη καταγγέλλει η ΟΕΝΓΕ, 16/10/2020.

24. «Σήμερα οι προσλήψεις μέσω 4μηνων συμβάσεων, όπως έγινε την περασμένη άνοιξη έχουν σταματήσει. Πλέον προσλαμβάνονται επικουρικοί για έναν χρόνο, οι οποίοι όταν λήξει η σύμβασή τους πιθανόν θα απολυθούν. Η εργασιακή συνθήκη του επικουρικού είναι πολύ συνηθισμένη στους υγειονομικούς κύκλους. Υπάρχουν υγειονομικοί που εργάζονται έτσι μπορεί και 15 χρόνια, μαζεύοντας μόρια και ελπίζοντας στη μονιμοποίηση της εργασίας τους κάποια στιγμή. Εν μέσω covid, μία μεγάλη φουρνιά επικουρικών απολύθηκε και ενώ δούλευαν πολλά χρόνια σε αυτό το καθεστώς.», Λεώνη Λ, υγειονομικός στο νοσοκομείο Αττικόν, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, 24/07/2020.

25. Απασχόληση ιδιωτών ιατρών σε δημόσια νοσοκομεία για την αντιμετώπιση έκτακτων αναγκών, oenet.gr,14/4/20.

26. Για μια κριτική στη νεοφιλελεύθερη πολιτική της ΝΔ στο τομέα της υγείας δες το κείμενο Η ΝΔ ήθελε πάντα ένα αποδυναμωμένο ΕΣΥ - δεν θα αλλάξει τώρα, στο μπλογκ medium.com/katastasisynainesis, 08/04/2020.

31

27. Μ.Π., νοσηλεύτρια σε νοσοκομείο της Αττικής, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, 22/08/2020.

28. Λεώνη Λ., υγειονομικός στο νοσοκομείο Αττικόν, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, 24/07/2020.

29. Βίκυ Σ., νοσηλεύτρια στο νοσοκομείο Σωτηρία , συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, 21/07/2020.

Έμειναν τρεις σε εμάς και μεταφέρθηκε και ο ένας από τους δύο λοιμωξιολόγους του νοσοκομείου στο Σωτηρία. Με αποτέλεσμα ένα δευτεροβάθμιο νοσοκομείο να έχει έναν λοιμωξιολόγο ο οποίος δεν μπορεί να πάρει άδεια, είναι 64 χρονών και ομάδα υψηλού κινδύνου.»27 «Υπήρχαν κάποιες προσλήψεις που εκκρεμούσαν οπότε τις διεκπεραίωσαν γρήγορα και σε άσχετες κλινικές. Κάποιοι άνθρωποι μπήκαν στην ωτορινολαρυγγολογική κλινική. Πήραν κάποιο προσωπικό και έγιναν και μετακινήσεις. Μία φίλη παθολόγο, από το Αλεξάνδρα την πήγαν στο Σωτηρία. Έγιναν μετακινήσεις και από κέντρα υγείας» 28 «Ναι, πήραν αρκετό κόσμο. Κυρίως βέβαια πήραν στις εντατικές και στα επείγοντα. Νοσηλευτές και κάποιο διοικητικό προσωπικό. Γιατροί πολύ λίγοι προσλήφθηκαν. Στη δική μας μονάδα ήρθε ένας γιατρός επικουρικός. Πιο πολύ έγιναν μετακινήσεις να σου πω την αλήθεια. Σίγουρα χρειάζονται και τα δύο, απλά αντί για προσλήψεις έκαναν μετακινήσεις. Σε εμάς ήρθαν

Νεα Υόρκη, πολίτης ντυμένος με ολόσωμη προστατευτική στολή πηγαίνει για ψώνια, Απρίλης ‘20.

γιατροί από άλλα νοσοκομεία. Όταν εκεί έπεσε η δουλειά τους στείλανε σε εμάς. Όλα αυτά ήταν μπαλώματα. Οι επικουρικοί ήμασταν ένα μπάλωμα, οι μετακινήσεις γιατρών και νοσηλευτών ήταν μπαλώματα. Δεν καλύπτεις έτσι τις τρύπες του συστήματος.»29 Παράλληλα όμως με τα μπαλώματα στα νοσοκομεία, τα μέτρα περιορισμού της μετακίνησης αλλά και ο φόβος αλλάζουν αισθητά την σχέση των πολιτών με το ΕΣΥ και η προσέλευση τους στα νοσοκομεία μειώνεται αισθητά. Ένα σωρό παράγοντες που συμβάλλουν σε άλλες παθήσεις, αρρώστιες και ατυχήματα μειώνονται ή απλά σταματάνε να υπάρχουν. Μία «αυτορύθμιση» του συστήματος που έχει φυσικά τις απώλειες του, ανθρώπινες απώλειες. Χρόνιες παθήσεις όπως ο καρκίνος αποτέλεσαν μία από τις χαρακτηριστικότερες «παράπλευρες» απώλειες της αναδιοργάνωσης και «αυτορύθμισης» του ΕΣΥ. «Επειδή ο κόσμος φοβήθηκε δεν ερχόταν στο νοσοκομείο. Ήμουν στα επείγοντα και αυτό το πράγμα που γίνεται, που κάνουμε 80 - 90 εισαγωγές το 24ωρο, δεν... Δεν ερχόντουσαν

εγκεφαλικά, εμφράγματα. Αυτό που λέει το κράτος για την τρομερή επιτυχία που έκανε, απ’ τη στιγμή που έκλεισες τα τακτικά χειρουργεία, όπου θα έμπαινε ένας 75χρονος που δεν θα ξυπνούσε απ’ την νάρκωση και θα πήγαινε στην μονάδα εντατικής θεραπείας, δεν θα γινόταν τώρα. Στην Ελλάδα έχουμε πάρα πολλά τροχαία. Άρα άδειασαν κρεβάτια στα νοσοκομεία. Ένας γέρος 90 χρονών που μπαίνει στο νοσοκομείο, παθαίνει μία λοίμωξη του αναπνευστικού και επειδή οι γιατροί είναι φοβικοί μην τους κάνουν μήνυση οι συγγενείς πάνε και τον διασωληνώνουν και υποστηρίζουν μηχανικά την αναπνοή του. Ε, τώρα δεν διασωληνώνονταν, αδειάσανε τα κρεβάτια στις μονάδες και τους βγήκε καλά»30 «Ο κόσμος που ούτως ή άλλως πήγαινε στα νοσοκομεία για οτιδήποτε, αυτός έμεινε σπίτι του…. Αυτά που μείνανε πίσω είναι τα περιστατικά αυτά, οι καρκίνοι, εμφράγματα, ΧΑΠ… κάτι τέτοια που σίγουρα θα πέθαναν αρκετοί σπίτι τους. Δεν έβρισκες άκρη. Δεν πήγαινε και ο κόσμος από φόβο στο νοσοκομείο αν είχε κάτι…. Μείνανε αδιάγνωστοι καρκίνοι 2 μήνες. Όταν σταμάτησε να είναι νοσοκομείο αναφοράς το Σωτηρία η δουλειά που έχει είναι σαν να είναι χειμώνας, είναι γεμάτες οι κλινικές. Γιατί έρχονται καρκίνοι που είχανε μείνει 2 μήνες αδιάγνωστοι, γιατί που να πάει στο ιδιωτικό νοσοκομείο, δεν είχε λεφτά»31 «Όσον αφορά τους ασθενείς με άλλες παθήσεις, όπως έγινε γνωστό έγινε αναστολή όλων των τακτικών χειρουργείων και οποιαδήποτε άλλα περιστατικά πήγανε πίσω. Υπήρχε τρομερό πρόβλημα με τους καρκινοπαθείς. Εγώ δεν μπορώ να μιλήσω για τις θεραπείες τους γιατί δεν είμαι στο ογκολογικό, αλλά στο κομμάτι της διάγνωσης, που σημαίνει βιοψία, έβρισκες απίστευτα κολλήματα. Γιατί σταμάτησαν διάφορες διαδικασίες όπως ο ενδοσκοπικός υπέρηχος που γίνεται

σε δύο νοσοκομεία. Στο Σωτηρία που είναι το βασικό πνευμονολογικό δεν μπορούσαμε να διακομίσουμε κανένα περιστατικό καρκίνου πνεύμονα. Αυτό ήταν μεγάλο πρόβλημα για όσους τύχαινε να βρουν ότι έχουν κάτι εκείνο τον ενάμιση μήνα. Εμάς μας έτυχε να κρατάμε ασθενή, που ξέρουμε τι έχει, δύο εβδομάδες νοσηλεία, γιατί προφανώς δεν μπορούσαμε να τον διώξουμε να πάει σπίτι, γιατί δεν μπορούσε να κανονιστεί η βιοψία και να παραπεμφθεί σε ογκολόγο.» 32 «Και με την καραντίνα σχετίζεται. Γιατί ο H1N1 έχει μια μεταδοτικότητα λόγω συνωστισμού σε κλειστούς χώρους. Όπως κάθε ιός, κάθε γρίπη. Και η γρίπη τύπου Α. Και σίγουρα όταν ο κόσμος σταματάει να πηγαίνει στα νοσοκομεία για το παραμικρό και να εκτίθεται σε όλα αυτά, στον H1N1, στην γρίπη κτλ., όλα αυτά περιορίζονται.» 33

Το δημόσιο, ιδιωτικό

το

κρατικό,

το

Μια άμεση επίπτωση της «αυτορύθμισης» του συστήματος περίθαλψης ήταν η μετακίνηση όσων ασθενών είχαν την δυνατότητα στο ιδιωτικό σύστημα περίθαλψης. Οι ιδιωτικές κλινικές δεν δεχόντουσαν τη νοσηλεία κρουσμάτων και τα χειρουργεία είχαν ανασταλεί όπως και στο δημόσιο τομέα, αλλά λοιπές ιατρικές πράξεις και κυρίως διαγνώσεις γινόντουσαν.34 Αυτή η πτυχή μάλλον επισκιάστηκε από τη διάθεση κλινών από τον ιδιωτικό τομέα στο υπουργείο Υγείας για την περίθαλψη περιστατικών covid19.35 Παράλληλα το ίδιο το υπουργείο ανακοίνωνε την «επίταξη» κλινών των ιδιωτικών νοσοκομείων για τον ίδιο σκοπό, εξασφαλίζοντας την χρήση των, τυχόν άδειων, κλινών μετ’ αποζημίωσης και με την ευθύνη και τη διαχείριση να βαραίνει το δημόσιο36. Αν συνδυαστεί και με τη πρόσληψη ιδιωτών γιατρών στα δημόσια νοσοκομεία συμπληρώνεται μία εικόνα

30. Λεώνη Λ., υγειονομικός στο νοσοκομείο Αττικόν, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, 24/07/2020.

31. Γιώτα Χ., υγειονομικός στο νοσοκομείο Σωτηρία, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, 27/07/2020.

32. Μ.Π., υγειονομικός σε νοσοκομείο της Αττικής, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, 22/08/2020.

33. Βίκυ Σ., νοσηλεύτρια στο νοσοκομείο Σωτηρία , συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, 21/07/2020.

34. Θα είχε ένα ξεχωριστό ενδιαφέρον να μαθαίναμε τον κύκλο κερδοφορίας των ιδιωτικών διαγνωστικών κέντρων από τα συνεχή τεστ που κάνουν χιλιάδες κόσμος εκεί έξω, καθώς μέσα στο γενικότερο φοβικό κλίμα που υπάρχει τριγύρω μας ακόμη και τα απλά συμπτώματα ενός κοινού συναχιού οδηγούν πολλούς και πολλές να κάνουν τεστ διάγνωσης covid. Η ταρίφα του κάθε τεστ εκείνη την περίοδο, ανάλογα με το είδος του, αντισωμάτων ή μοριακού, ξεκινούσε από τα 80 ευρώ και φθάνει μέχρι τα 120.

35. Π.χ. Ο Όμιλος Ιατρικού Αθηνών παραχωρεί δωρεάν μία από τις πέντε νοσηλευτικές του μονάδες στο Υπουργείο Υγείας ή το ΙΑΣΩ.

36. ΦΕΚ 1076Β/2020.

33

Αρχές Μάρτη ‘20. Το κέντρο επιχειρήσεων και τηλεφωνικό κέντρο του ΕΟΔΥ λειτούργησε ως ο «κυματοθράυστης» του κόσμου για τη μη συμφόρηση των νοσοκομείων.

ενός μεικτού περίθαλψης.

συστήματος

δημόσιας

«Τα ιδιωτικά δούλευαν κανονικά, δεν έκαναν χειρουργεία, αλλά βρογχοσκόπηση σου έκαναν, σου έκαναν και ένα τεστ για 150 ευρώ.»37 «Δεν δεχόμασταν κρούσματα. Πάντα γινόταν αξιολόγηση στην είσοδο των περιστατικών και αν είχαμε κάποιο ύποπτο έφευγε για δημόσιο. Γιατί καμία ιδιωτική κλινική δεν ρίσκαρε να βάλει covid μέσα στα χειρουργικά, μέσα στα υπόλοιπα περιστατικά.»38 Ταυτόχρονα η αποδυνάμωση της ΠΦΥ μέσω μετατάξεων στα νοσοκομεία φαίνεται να έσπρωξε κόσμο και στα ιδιωτικά ιατρεία κυρίως για συνταγογραφήσεις αλλά και για συμβουλές-οδηγίες για τον κορωνοϊό39. Ευπαθείς ομάδες που ανησυχούσαν από τον καταιγισμό πληροφοριών αναζητούσαν πληροφορίες. Αν και λόγω φόβου οι λοιπές επισκέψεις είχαν περιοριστεί.

37. Γιώτα Χ., υγειονομικός στο νοσοκομείο Σωτηρία, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, 27/07/2020.

38. Βίκυ Σ., νοσηλεύτρια στο νοσοκομείο Σωτηρία, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, 21/07/2020. Η Βίκυ πριν προσληφθεί στο Σωτηρία εν μέσω covid δούλευε σε ιδιωτικό ιατρικό κέντρο στα δυτικά προάστια.

39. Για περισσότερα περί της αποδυνάμωσης της ΠΦΥ δες και το κείμενο για την ΤΟΜΥ της γειτονιάς μας.

40. Γιώτα Χ., υγειονομικός στο νοσοκομείο Σωτηρία, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, 27/07/2020.

«Ήταν κόσμος που είχε πάρει στον ΕΟΔΥ και δεν έβγαζε γραμμή. Ή έπαιρναν και δεν έβγαζαν άκρη, δεν τους μιλούσαν πολύ. Γιατί ήθελε ο κόσμος να ηρεμήσει. Ήταν και νέοι, αλλά κυρίως ήταν ηλικιωμένοι, μόνοι τους, χωρισμένοι, γενικά ευπαθείς ομάδες με άσθμα, με ΧΑΠ. Δεν είναι δηλαδή ότι αυξήθηκε η δουλειά στους ιδιώτες. Είναι ότι υπάρχουν άνθρωποι που δεν έχουν ούτε 10 ευρώ να σου δώσουν, και δεν σε ξέρουν για να σου πουν να τους γράψω μια άυλη. Οπότε δεν είχα αύξηση των χρημάτων. Οι περισσότεροι ιδιώτες

νομίζω ήταν έτσι γιατί έχασαν διάφορα περιστατικά. Γιατί ήταν οι αλλεργίες, τα άσθματα, ήταν να δεις κόσμο για το πως πάει, πως μπαίνει η άνοιξη»40

Αποτρεπτική συμβουλευτική Παράλληλα με την αναδιοργάνωση του ΕΣΥ στήνεται ένα επιχειρησιακό κέντρο του ΕΟΔΥ που αφορά τόσο στην ενημέρωση, όσο και στην παρακολούθηση της πανδημίας. Κι αν η ενημέρωση των γιατρών γινόταν αποσπασματικά, για την ενημέρωση του κοινού ο ΕΟΔΥ δημιούργησε ένα τηλεφωνικό κέντρο το οποίο και αποτέλεσε το βασικό κύτταρο εφαρμογής της πολιτικής του. Το κέντρο αυτό λειτούργησε ως «κυματοθραύστης» του κόσμου για να μην συμφορηθούν τα νοσοκομεία τα οποία βρισκόταν σε φάση αναδιοργάνωσης. Με αυτό τον τρόπο κάλυψε και επικοινωνιακά τις αδυναμίες και ελλείψεις του ΕΣΥ. Είναι δύσκολο κανείς να διακρίνει ποιο κομμάτι της διαχείρισης γινόταν για οργανωτικούς και λειτουργικούς λόγους του ΕΣΥ και ποιο για την επικοινωνιακή διαχείριση της πανδημίας. «Στην αρχή όλα οργανώνονταν από τον ΕΟΔΥ: αν έπρεπε να κάνεις τεστ, αν έπρεπε κάποιος να πάει στο νοσοκομείο, σε ποιο νοσοκομείο, οτιδήποτε έχει σχέση με τον κορωνοϊό έπρεπε να πάρει έγκριση από τον ΕΟΔΥ. Κι εγώ αν είχα στο ιατρείο κάποιον που έπρεπε να κάνει τεστ, έπρεπε να πάρω έγκριση από τον ΕΟΔΥ, αλλιώς δεν μπορούσες να πας σε νοσοκομείο να κάνεις τεστ έτσι. Η οποία έγκριση γινόταν βάσει των

εκτιμήσεων… από το τηλέφωνο. Αυτοί είχαν βασικό στόχο να μην πηγαίνει κόσμος στα νοσοκομεία. Δεν το είχαν πει κυριολεκτικά. Υποτίθεται ότι έπρεπε να φτιάξεις άμυνα, αλλά η άμυνα έχει και ένα κόστος. Επειδή δεν είχαμε τεστ και επειδή δεν ήθελαν να τιγκάρουν τα νοσοκομεία επειδή δεν είχαμε προσωπικό, αυτό ήταν ο στόχος. Οπότε σου λέει να τους κόβουμε κάποιους από το τηλέφωνο. Να τους κρατάμε σπίτι όσο γίνεται για να μην συμφορηθούν τα νοσοκομεία. Μας έδιναν κάτι οδηγίες – εσύ ήσουν στα τηλέφωνα κατά κύριο λόγο – παρωχημένες, εντάξει μην μιλάτε και πολύ στο κόσμο, όλοι έχουν φρικάρει δεν γίνεται να ασχοληθούμε με τη φρίκη του καθενός κ.τ.λ.»41 Αυτή η τηλεϊατρική αντιμετώπιση της αγωνίας και των αποριών σχετικά με τον κορωνοϊό δημιούργησε αρκετά προβλήματα τα οποία συνδυαστικά με την αρχική σύγχυση γύρω από τα χαρακτηριστικά του ιού και την έλλειψη σαφών οδηγιών οδήγησε σε τραγικές καταστάσεις. Ο ΕΟΔΥ σε έστελνε στο γιατρό σου που έπρεπε να μπορεί να σε εξετάσει αλλά κι οι ίδιοι οι γιατροί ανέτρεχαν πάλι στον ΕΟΔΥ για να μπορούν να παραπέμψουν κάποιο περιστατικό. Όταν, μάλιστα, υπήρχαν καταστάσεις όπου το ανοσοποιητικό ήταν ήδη σε καταστολή, το «μένουμε σπίτι» ήταν πολύ προβληματικό. «Δεν υπήρχε ξεκάθαρη οδηγία. Έπαιρναν και εμάς τηλέφωνο πέρα από τον ΕΟΔΥ, έπαιρναν στα νοσοκομεία και ρωτούσαν «έχω αυτό και αυτό, τι να κάνω;» Δεν υπήρχε ξεκάθαρη οδηγία τί θεωρείται ευπαθής ομάδα. Γιατί, το να πεις σε κάποιον που δεν τον ξέρεις, δεν τον έχεις εξετάσει ποτέ, δεν ξέρεις το ιστορικό του, «μείνε σπίτι και παρακολούθησε τον πυρετό» είναι αρκετά επικίνδυνο. Ο ασθενής δεν είναι γιατρός, δεν θα σου πει από το τηλέφωνο π.χ. είμαι υπερτασικός, λίγο του το εκμαιεύεις. Άμα δεν γίνει αυτό καλά, είναι πρόβλημα και δεν υπάρχουν πολύ γιατροί στα τηλεφωνικά κέντρα του ΕΟΔΥ. Αυτό το διαπίστωσα για μία

φίλη μου η οποία είναι γιατρός και νόσησε και έχει αυτοάνοσο νόσημα και δεν υπήρχε οδηγία»42 «Μετά από λίγο προέκυψε και ο θάνατος μιας γυναίκας νέας 40 ετών, μετά από λίγο άρχισαν να κατηγορούν τα τηλέφωνα, και πώς γίνεται να βγάζει ο άλλος από το τηλέφωνο συμπεράσματα. Πώς γίνεται να λες δες τον γιατρό σου όταν πάρα πολλοί γιατροί δεν έβλεπαν τους ασθενείς του;. Αλλά και ο γιατρός που τον έβλεπε τελικά τον ασθενή, έπαιρνε τον ΕΟΔΥ και μετά βίας ο ΕΟΔΥ τον έστελνε στο νοσοκομείο. Για να μην φανεί ότι υπήρχαν ελλείψεις σε τεστ, για να μην φανούν όλες οι αδυναμίες του συστήματος.» 43

Όλα είναι σχέσεις Το νοσοκομείο είναι ένας σύνθετος και πολύπλοκος αλλά πάνω από όλα ζωντανός οργανισμός. Η εικόνα της συμπαγούς οργάνωσης δίνει τη θέση της σε αυτή μιας πολλαπλότητας σχέσεων σε όλα τα επίπεδα. Μεταξύ των πολιτών και του νοσοκομείου, μεταξύ ειδικών και μη, μεταξύ του υγειονομικού προσωπικού, μεταξύ υγειονομικού προσωπικού και μη, μεταξύ του υγειονομικού προσωπικού και του οικείου περιβάλλοντός του. Για να εξετάσει κανείς τι άλλαξε στον τομέα της περίθαλψης πρέπει να σκύψει πάνω στις αλλαγές που συνέβησαν σε αυτές τις σχέσεις. Όσον αφορά το υγειονομικό προσωπικό, όλες αυτές οι ανακατατάξεις δεν πραγματοποιήθηκαν χωρίς εντάσεις μεταξύ γιατρών και διοίκησης, γιατρών μεταξύ τους κ.τ.λ.. Υφιστάμενοι ανταγωνισμοί αναδιατάσσονται καθώς αλλάζει η λειτουργία του νοσοκομείου, σταματούν τα χειρουργεία που αποφέρουν και λεφτά σε πολλούς μεγαλογιατρούς, ενώ οι δωρεές από «ευεργέτες» εντείνουν τους υπάρχοντες ή δημιουργούν νέους διαχωρισμούς. «Υπήρχε και μία εσωτερική σύγκρουση μεταξύ των διαφόρων πανεπιστημόνων.

41. Γιώτα Χ., υγειονομικός στο νοσοκομείο Σωτηρία, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, 27/07/2020.

42. Μ.Π., υγειονομικός σε νοσοκομείο της Αττικής, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, 22/08/2020.

43. Γιώτα Χ., υγειονομικός στο νοσοκομείο Σωτηρία, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, 27/07/2020.

35

Ότι εμείς δεν θέλουμε να είμαστε νοσοκομείο αναφοράς. Δεν θέλουμε να μας έρθουν όλα τα covid εδώ πέρα γιατί θέλουμε να συνεχίσουμε να λειτουργούμε όπως λειτουργούμε. Και ας γίνει το Σωτηρία νοσοκομείο αναφοράς. Αυτό πρακτικά ήταν αδύνατο. Η δική μας ΜΕΘ είχε περιστατικά covid, αλλά δεν το θέλανε. Οι προσπάθειες στο δικό μας νοσοκομείο ήταν να μην έρθει αυτή η φάση. Υπήρχε η εσωτερική σύγκρουση ότι οι λοιμοξιωλόγοι το θέλουν γιατί θα μπουν σε διάφορα πρωτόκολλα και θα δοξαστούν, και οι άλλοι δεν το ήθελαν. Εκ των υστέρων δόθηκε μία δωρεά από τον Λάτση και μία από την Aegean, ο Λάτσης έδωσε 1.500 ευρώ σε όσους δούλεψαν με covid και έγινε μία σφαγή στο νοσοκομείο ποιος θα πάρει τα φράγκα»44 «Ο Νιάρχος έδωσε ένα επίδομα, 1.500 ευρώ, που ήταν πολύ διαίρει και βασίλευε στους γιατρούς και στους νοσηλευτές που έχουν ασχοληθεί με covid για πάνω από έναν μήνα. Οπότε στα νοσοκομεία λένε, ωραία, ποιος έχει ασχοληθεί; Κι άρχισαν και τσακώνονταν, γιατί εμείς να μην πάρουμε το επίδομα και εσείς το πήρατε; Ήταν πάρα πολύ διασπαστικός ο τρόπος που έγινε αυτό. Τσακώθηκαν οι περισσότεροι. Δώσανε και διάφορα δωράκια, τύπου δωροεπιταγή, προϊόντα κ.τ.λ. και τα μοίραζαν όπως ήθελαν.»45

44. Λεώνη Λ., υγειονομικός στο νοσοκομείο Αττικόν, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, 24/07/2020.

45. Γιώτα Χ., υγειονομικός στο νοσοκομείο Σωτηρία, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, 27/07/2020.

46. ο.π.

47. Λεώνη Λ., υγειονομικός στο νοσοκομείο Αττικόν, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, 24/07/2020.

Παράλληλα όμως, η αίσθηση και ο φόβος του κινδύνου δημιούργησαν από τη μία ένα πλέγμα κατανόησης (ή και αλληλεγγύης) και από την άλλη ένα πλέγμα απομόνωσης μεταξύ αυτών που είναι στις κλινικές covid19 και αυτών που δεν είναι. Ιδιαίτερα μετά την εμφάνιση κρουσμάτων μέσα στο υγειονομικό προσωπικό. Αυτό επεκτείνεται εν μέρει και στο μη υγειονομικό προσωπικό που λόγω επικινδυνότητας αλλά και πρωτοκόλλων αποκτά μια ορατότητα στον οργανισμό του νοσοκομείου. «Πιο πολύ αυτός ο πανικός, μην

σου πω και αλληλεγγύη, υπήρξε. Νομίζω ότι στη σκληρή φάση που υπήρχε φόβος και για τη ζωή σου, υπήρχε αλληλεγγύη. Όταν σου έλεγε ο άλλος 50-60 χρονών εγώ φοβάμαι να πάω, θα τον καταλάβαινες, ενώ αν το έλεγε πριν ότι βαριέμαι ή δεν αντέχω θα έλεγες εντάξει... Μιλούσα με τους μεγαλύτερους, οι επιμελητές είναι 55 χρονών και πάνω. Εννοείται ότι φοβόντουσαν, είχε ο άλλος στεφανιαία νόσο. Τι να τους πεις; Στην αρχή δεν είχαμε μέσα προφύλαξης. Τώρα αν θα πέθαινε ή όχι κάποιος, άλλη ιστορία. Εδώ φοβόντουσαν 40χρονοι.»46 «Οι καθαρίστριες είναι κάτι κυριούλες που κάνουν τη χειρότερη δουλειά. Εργολαβίες, παίρνουν 360 και τις απολύουν όποτε να ‘ναι. Και είναι οι περισσότερες μίας ηλικίας. Και τις εκπαίδευσαν πώς να ντύνονται και να ξεντύνονται. Εκ των υστέρων, επειδή κάναμε τεστ αντισωμάτων σχεδόν όλοι στο νοσοκομείο, ένα ποσοστό καθαριστριών είχαν θετικά αντισώματα. Και λες γιατί; Έπρεπε να υπάρξει μία πρόνοια γι’ αυτές τις γυναίκες. Άλλο για εμένα που ντυνόμουν και ξεντυνόμουν, άλλο να είσαι 8 ώρες με αυτό το πράγμα. Επειδή υπήρχε έλλειψη στα υλικά, έβαζες μια μάσκα και δεν άλλαζες από άρρωστο σε άρρωστο, όπως έλεγαν στην αρχή. Την ίδια ρόμπα, το ίδιο σκουφί και απλά άλλαζες γάντια. Αυτή η μάσκα είναι πάρα πολύ σφιχτή, αυτά που έδειχναν να κάνουν σημάδια ισχύει. Σκέψου αυτές τις γυναίκες που έμπαιναν μέσα και κάθονταν έτσι. Να μην ακουμπήσεις το πρόσωπό σου, να μην ξυστείς.» 47 «Στην αρχή κιόλας το προσωπικό καθαριότητας είχε εξαιρεθεί από το επίδομα του Νιάρχου. Κι υπήρχαν κάτι περιστατικά που κάποιοι δούλεψαν μόνο 28 μέρες και όχι 30 και δεν θα το έπαιρναν το επίδομα. Άτομα που έμπαιναν παντού και μάζευαν και πέταγαν όλα τα απολυμαντικά και έπαιρναν 400 ευρώ το μήνα. Και τους

Μετρό Συντάγματος, διενέργεια rapid test από τις ΚΟΜΥ. (Κινητές Ομάδες Υγείας), Οκτώβρης 2020.

λένε δεν παίρνεις. Σε μια μονάδα μαζέψαν λεφτά οι νοσηλευτές και τις έδωσαν.» 48 Το άγχος και ο φόβος της δουλειάς συνοδεύεται από απομόνωση όταν οι υγειονομικοί επιστρέφουν στο περιβάλλον εκτός νοσοκομείου. Οι «λεπροί» «ήρωες» βιώνουν το άγχος και τις δυσκολίες, ενώ πρέπει να κάνουν δύσκολες επιλογές που αφορούν τις σχέσεις τους όχι απλά με τους γονείς τους αλλά και με τους φίλους τους, τους συντρόφους τους, τα παιδιά τους. Η αυτό-απομόνωση δημιουργεί μια συνθήκη σκληρής καραντίνας. Η «λάμψη» των υγειονομικών αποδεικνύεται ολίγον ραδιενεργή και ουσιαστικά ποτέ δεν εγκαταλείπουν την covid συνθήκη του νοσοκομείου, παρά την κουβαλάν μαζί τους ως ταυτότητα. Κάποιοι επιλέγουν να συναναστρέφονται εντός της ιατρικής κοινότητας αφού λεπρός λεπρό δεν φοβάται. Ιδιαίτερα όμως το ζήτημα των παιδιών θέτει σοβαρές δυσκολίες στην προσπάθεια να προστατέψουν τους οικείους τους. «Εμένα οι φίλοι μου είναι κατά βάση γιατροί και οι περισσότεροι δουλεύουν κιόλας άρα ο καθένας ήθελε να προστατέψει και τους ασθενείς του. Έτσι αποφεύγαμε να βρισκόμαστε και πριν γίνει η καραντίνα. Μετά χαλάρωσε πολύ η κατάσταση, πιστεύω είναι και πολύ ένας μήνας απομόνωσης. Είχα συναδέλφους που μένουν μόνοι τους και δεν έπαιρναν ρεπό στην καραντίνα γιατί ήθελαν να έρθουν να πιούμε καφέ στο νοσοκομείο, γιατί ήθελαν να δούνε έναν άνθρωπο και ήταν η μόνη κοινωνική επαφή που μπορούσαν να έχουν. Με άλλους ανθρώπους εγώ απέφευγα να βρίσκομαι γιατί καταλάβαινα ότι φοβούνται γενικά. Και ακόμα μπορεί να

φοβούνται να με βλέπουν.»49 «Μόνη μου έμενα. Τους γονείς μου που είναι και ευπαθής ομάδα δεν τους επισκεπτόμουν ποτέ. Δηλαδή στην μητέρα μου άφηνα τα πράγματα απ’ έξω απ’ την πόρτα και έφευγα. Έπρεπε να σιγουρευτώ ότι δεν ήμουν φορέας. Ουσιαστικά για έναν μήνα δεν συναντιόμουν καθόλου με κόσμο που δεν είχε επαφή με covid, με φίλους, με συγγενείς. Έβλεπες μόνο φίλους, ουσιαστικά συνάδελφοι ήταν, που ήταν μπλεγμένοι με covid. Δεν μπορούσα να δω τους δικούς μου, δεν μπορούσα να φύγω απ΄ την Αθήνα, δεν μπορούσες να πας και κάπου γενικότερα. Κάποιο χόμπι αν είχες δεν μπορούσες να το κάνεις, είχαν κλείσει τα πάντα. Ουσιαστικά σπίτι, δουλειά. Και να δεις κάποιον φίλο - συνάδελφο. Δεν είναι και εύκολο πράγμα να τους λες ότι είσαι στην μονάδα του Σωτηρία εν μέσω covid. Μου είχε τύχει με έναν φίλο που μου το έφερνε γύρω-γύρω να μην βρεθούμε. Νιώθεις λίγο αποκλεισμένη. Όπως είχε πει και μία φίλη μου, νιώσαμε λίγο τον ρατσισμό, αλλά υπήρχε και ο φόβος. Ούτε εμείς δεν ξέραμε εάν μεταδίδαμε τον ιό. Εκνευρίζεσαι λίγο, στεναχωριέσαι λίγο, αλλά έτσι είναι.»50 «Σε όλη αυτή τη φάση των δύο μηνών δεν ήξερες τί θα σου ξημερώσει. Άρχισα να προβληματίζομαι αν εγώ εκτεθώ τί θα κάνουμε. Και έφερα αυτή την κουβέντα στο σπίτι. Τελικά δεν κόλλησε κανείς, εντάξει. Μετά ήταν δύο ζευγάρια φίλων, τα παιδιά πηγαίναν μαζί νηπιαγωγείο, οι οποίοι προς τιμήν τους, παρόλο που ήμασταν οι λεπροί, κρατούσαν το παιδί σπίτι τους, το οποίο το εκτιμώ απεριόριστα. Δεν θα το έκανε ο οποιοσδήποτε. Έχω συνάδελφο και

48. Γιώτα Χ., υγειονομικός στο νοσοκομείο Σωτηρία, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, 27/07/2020.

49. Μ.Π., υγειονομικός σε νοσοκομείο της Αττικής, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, 22/08/2020.

50. Βίκυ Σ., νοσηλεύτρια στο νοσοκομείο Σωτηρία, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, 21/07/2020.

37

φίλη που είχε τρομερό πρόβλημα με αυτό το θέμα. Είχε φίλους, προσπάθησε να βρει άκρη να κρατάνε το παιδί της αλλά κανείς δεν ήθελε.»51 «Εμένα προσωπικά με επηρέασε αρκετά αυτή η κατάσταση, μιας και ενώ το πρωί θεωρούσα ότι η καθημερινότητά μου δεν είχε αλλάξει σε σχέση με τις προηγούμενες μέρες, από τις τρεις το μεσημέρι και μετά ερχόμουν στον κόσμο που ζούσαν και όλοι οι υπόλοιποι άνθρωποι πέραν των γιατρών και κάποιων άλλων εργαζομένων (π.χ. κουριερ). Ένα αντιφατικό πράγμα που χώριζε τις μέρες στη μέση με το κομμάτι της παλιάς καθημερινότητας χωρίς περιορισμούς και το κομμάτι της καραντίνας. Ενώ στο πρώτο κομμάτι ήταν σα να ζω σε μία κοινωνία με κάποια μέτρα για τον ιό αλλά χωρίς lockdown, στο δεύτερο κομμάτι δεν μπορούσα να συνεχίσω όπως ξεκίνησα την ημέρα».52

51. Λεώνη Λ., υγειονομικός στο νοσοκομείο Αττικόν, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, 24/07/2020.

52. Ν.Κ., υγειονομικός στο νοσοκομείο Ιωαννίνων, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, 12/09/2020.

53. Γιώτα Χ., υγειονομικός στο νοσοκομείο Σωτηρία, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, 27/07/2020.

54. Μ.Π.,υγειονομικός σε νοσοκομείο της Αττικής, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, 22/08/2020.

55. Γιώτα Χ., υγειονομικός στο νοσοκομείο Σωτηρία, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, 27/07/2020.

«Κοίτα είχα κόψει εντελώς τις επαφές μου, οικειοθελώς, κοινή συναινέσει. Τους γονείς μου, τον αδερφό μου, φίλους. Δεν σκέφτηκε κανείς τι γίνεται με τα παιδάκια, που είχαν πολύ μεγάλο ζόρι γιατί σταμάτησαν οποιασδήποτε μορφής κοινωνικοποίηση, παιδική χαρά, πουθενά και κάθονταν κλεισμένα σε ένα σπίτι. Και τα μεγαλύτερα τα έφηβα, που είχαν μάθει να βγαίνουν, να είναι με τους φίλους τους, μπήκε κι η άνοιξη, και ξαφνικά καταλάβαιναν γιατί, δεν τα υποχρέωνες, και επέλεγαν να κάτσουν σπίτι. Είναι αρκετό ζόρι για ένα νέο παιδί να μην βλέπει τους φίλους του.» 53 Η σχέση υγειονομικών και πολιτών επηρεάστηκε σημαντικά καθώς η εικόνα του γιατρού που θα σώσει ζωές κυριάρχησε στα ΜΜΕ, ενώ η ανασφάλεια και ο φόβος τόνισαν περισσότερο την ανάγκη του κόσμου για ασφάλεια αλλά και απαντήσεις. Η ηρωοποίηση των υγειονομικών, τα χειροκροτήματα στα μπαλκόνια έδειχναν μια αποδοχή του ρόλου τους μέσα από

μία συγκεκριμένη οπτική και σε μία πολύ συγκεκριμένη ζόρικη χρονική στιγμή. Αυτό αποδείχθηκε τους μήνες μετά το lockdown, όταν και οι οποιεσδήποτε κινητοποιήσεις διεκδίκησης των γιατρών αντιμετωπίστηκαν όπως πάντοτε στο παρελθόν, από αδιαφορία έως και γραφικότητα. Ταυτόχρονα όμως διεύρυνε και το χάσμα στη σχέση γιατρού - ασθενή. «Γενικά την περίοδο της καραντίνας ήταν πολύ διαφορετικός ο τρόπος που ο κόσμος αντιμετώπιζε το ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό. Πολύ ευγένεια, πολύ κατανόηση, πολύ διαφορετική οπτική. Η οποία άλλαξε πάρα πολύ γρήγορα, είμαστε ξανά στα ίδια. Ήταν μία πολύ αισθητή αλλαγή η οποία δεν κράτησε καθόλου. Τώρα είμαστε πάλι “κλέφτες γιατροί”.»54 «Νομίζω ότι επιδεινώθηκε αυτό το χάσμα. Όχι ότι το έχω διαπιστώσει και έντονα κάπου. Αλλά όταν ο γιατρός είναι ο ειδικός πάνω σε ένα θανατηφόρο συμβάν που ενδεχομένως σου συμβεί, και τους λες “θα πεθάνω;” εννοείται ότι αυξάνεται η δύναμη και η εξουσία του γιατρού πάνω στον ασθενή.»55

Το δίλημμα της καραντίνας Τελικά γιατί έγινε η καραντίνα; Αυτό αναρωτιούνται οι περισσότεροι και όχι αν ήταν αναγκαίο βήμα για τον περιορισμό του ιού, σημείο που όλοι συμφωνούν. Συγκρίνοντας με άλλες ευρωπαϊκές χώρες και πολιτικές φαίνεται ότι τα φέρετρα της Ιταλίας μοιάζουν πιο κοντά από τις ΜΕΘ της Γερμανίας ή της Σουηδίας. Ο φόβος ενδεχόμενης κατάρρευσης του συστήματος περίθαλψης είναι κοινός τόπος, ενώ το άγνωστο και η ανασφάλεια γύρω από τα χαρακτηριστικά του ιού δεν αφήνουν μεγάλη αισιοδοξία για την κλινική του αντιμετώπιση. «Νομίζω ότι η αυστηρότητα που έπαιξε στο lockdown μπορεί να είχε να κάνει

ΑΧΕΠΑ, Θεσσαλονίκη, από τις πανελλαδικές κινητοποιήσεις των υγειονομικών, Απρίλης 2020

με κάποιους δεξιούς της κυβέρνησης και το ότι πλησιάζουμε στην τουριστική περίοδο. [...] Να πάρουμε το δεδομένο ότι τα νοσοκομεία μας δεν ήταν σε θέση να αντιμετωπίσουν την κρίση της Ιταλίας. Και η κυβέρνηση ήξερε ότι θα καταρρεύσουν. Έβλεπες στην Ιταλία που είχαν αυτές τις μάσκες σαν φούσκα, αυτό δεν είναι διασωλήνωση, είναι σαν μια γυάλα που σου στέλνουν με πίεση αέρα στους πνεύμονες. Για να το προμηθευτείς και να νοσηλεύσεις αριθμό ασθενών αυτό ήταν πιο απλό, αυτοί το είχαν. Εμείς όχι. Και πιο οικονομικό. Ο βορράς της Ιταλίας είναι πιο πλούσιος, έχει περίθαλψη, έχει πρωτοβάθμια περίθαλψη. Για μένα που το βίωσα από μέσα σαν υγειονομικός έπρεπε να υπάρξει η φωνή που μιλούσε για τη διαχείριση με όρους δημόσιας τάξης γιατί υπήρξαν πολλά εργαλεία χρησιμοποίησης του φόβου του covid, ο οποίος είναι υπαρκτός. Εκτίμησή μου είναι ότι αν δεν είχαμε περιοριστεί θα ήταν πολύ χειρότερα. »56 «Το lockdown βοήθησε. Το πρόβλημα ήταν και εδώ να μην καταρρεύσει το σύστημα υγείας. Γιατί αν είχες πολλά περιστατικά θα κατέρρεε. Εδώ κατέρρευσε της Ιταλίας που ήταν καλύτερο. Δεν είχε τη δυνατότητα η Ελλάδα να διαχειριστεί μια πανδημία. Ούτε τώρα έχει, αλλά τουλάχιστον τώρα έχει μια εμπειρία Α. Το να αρχίσουν να έρχονται περιστατικά όταν δεν έχει κανείς γιατρός εμπειρία, να μην έχεις υλικά, να μην έχεις μονάδες, να μην

έχεις αναπνευστήρες, δεν μπορούσες να το αφήσεις, αναγκαστικά, θα πέθαινε κόσμος. Ήταν ένα κατασταλτικότατο μέτρο το οποίο για την δημόσια υγεία έπρεπε να γίνει, γιατί θα είχαμε πάρα πολλά θύματα που θα πέθαιναν από ο,τιδήποτε. Και πολύ υγειονομικοί το κατηγόρησαν αλλά όχι αυτοί που δούλευαν με covid. Αλλά αν δεν είσαι αυτός που δουλεύεις να φοβάσαι μην σου πεθάνεις ο άνθρωπος, ή μην κολλήσεις, προφανώς λες διάφορα στο θεωρητικό».57 «Ναι, ψύχραιμα. Μπορεί να φταίει η ηλικία, μπορεί να φταίνε και οι κάποιες γνώσεις που έχουμε ότι είναι αντιμετωπίσιμος στους περισσότερους ασθενείς. Αλλά ότι πρέπει να το αντιμετωπίσουμε σοβαρά για το καλό και των υπόλοιπων. Όπως ο ιός της γρίπης μπορεί να προσβάλλει ένα άτομο και να το σκοτώσει έτσι και αυτός ο ιός»58 Κανείς βέβαια δεν θεωρεί ότι η καραντίνα κάνει κάτι πέρα από τη πρόληψη για τη μετάδοση του κορωνοϊού. Αποτελεί δηλαδή ένα μέτρο ώστε να χτιστεί από εκεί και πέρα μια πολιτική για την αντιμετώπιση του. Η μετέπειτα εξέλιξη της πανδημίας μετά την καραντίνα βάζει αυτό ακριβώς το ζήτημα στον πυρήνα της κριτικής των υγειονομικών. Η επαναφορά σε μια «κανονικότητα» με covid19 είναι ένα πείραμα με αβέβαια αποτελέσματα. Τα νοσοκομεία σιγά - σιγά επανήλθαν σε μια μικτή λειτουργία όπου τα εξωτερικά ιατρεία

56. Λεώνη Λ., υγειονομικός στο νοσοκομείο Αττικόν, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, 24/07/2020.

57. Γιώτα Χ., υγειονομικός στο νοσοκομείο Σωτηρία, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, 27/07/2020.

58. N. Κ., υγειονομικός στο νοσοκομείο Ιωαννίνων, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, 12/09/2020.

39

59. «Χρονοδιάγραμμα Κικίλια για υποχρεωτική μάσκα «μέχρι την άνοιξη» και μερική απαγόρευση κυκλοφορίας», 8/11/2020, στο thepressproject.

60. Μ.Π., υγειονομικός σε νοσοκομείο της Αττικής, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, 22/08/2020.

61. Ν.Κ., υγειονομικός στο νοσοκομείο Ιωαννίνων, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, 12/09/2020.

οι εξετάσεις, τα χειρουργεία και οι λοιπές κλινικές επανέρχονται. Οι συνεντεύξεις έγιναν μέσα στο καλοκαίρι του 2020, τότε δηλαδή που είχε τελειώσει το πρώτο lockdown και που είχε ανοίξει η χώρα στις μετακινήσεις τουριστών από το εξωτερικό. Αυτό έχει δημιουργήσει μια έντονη αμφιβολία στους υγειονομικούς που τρέξανε όλο αυτό το διάστημα σε πιεστικές συνθήκες. Πλέον εν μέσω δεύτερου κύματος, με φανερές τις ελλείψεις και τους περιορισμούς του ΕΣΥ, με τις ΜΕΘ να είναι στα όρια τους η μικτή λειτουργία «στρεσάρει» τα νοσοκομεία καθώς οι αυξημένες ανάγκες και απαιτήσεις που έχει η νοσηλεία covid19 επιβαρύνει το υπόλοιπο οργανόγραμμα που πλέον τρέχει παράλληλα. Η κατακόρυφη αύξηση των κρουσμάτων μέσα στον Οκτώβριο και το Νοέμβριο και η αύξηση των διασωληνωμένων δημιουργεί ένα ντόμινο εξελίξεων και η κυβέρνηση τελικά καταφεύγει σε ένα δεύτερο lockdown. Με την ημερομηνία που θα βγει κάποιο εμβόλιο να μετατίθεται διαρκώς, το ερώτημα του τι μπορεί να γίνει για να αντιμετωπιστεί η πανδημία

εξακολουθεί να παραμένει αναπάντητο. Ήδη το υπουργείο Υγείας ανακοινώνει για χρονοδιαγράμματα για «υποχρεωτική μάσκα και μερική απαγόρευση κυκλοφορίας μέχρι την άνοιξη»59. «Θεωρώ πως ότι έγινε στην καραντίνα ακυρώθηκε τώρα. Δηλαδή για εμένα, από όλα αυτά που είχα διαβάσει με βάσει τις οδηγίες, η καραντίνα είχε νόημα για να προλάβεις το πρώτο κύμα και να προετοιμάσεις το σύστημα υγείας για να δεχθεί το δεύτερο. Γιατί δεν υπήρχε η δυνατότητα από κανένα κράτος να καταφέρει να παρατείνει την καραντίνα μέχρι να βγει ένα εμβόλιο»60 «Όχι, η Ελλάδα δεν έχει το υπόβαθρο με τις ΜΕΘ, τις κλίνες, το προσωπικό για να υποστηρίξει μία ανοσία της αγέλης. Άρα τα μέτρα ήταν αναγκαία, άλλα δεν λύνουν ούτε θα λύσουν το πρόβλημα. Αναγκαία άλλα παροδικά μέχρι να βρεθεί κάποιο φάρμακο. Ένα lockdown θα ήταν αποδοτικό μόνο αν μετά την άρση του υπήρχε εμβόλιο ή φάρμακο»61

Συμπερασματικά Η δημιουργία του ΕΣΥ υπήρξε μια απάντηση σε ένα κοινωνικό αίτημα για καθολική κάλυψη του πληθυσμού από ένα ενιαίο σύστημα περίθαλψης με αποκεντρωμένη λογική. Το όλο σύστημα του ΕΣΥ αλλά και τα νοσοκομεία είναι εξαιρετικά σύνθετοι οργανισμοί όπου η δομή και η λειτουργία τους απαιτεί έναν επιδέξιο συντονισμό. Φαίνεται όμως ότι σε αντίθεση με άλλες χώρες το ΕΣΥ είναι αρκετά πιο προσωποπαγές, όπου οι πρωτοβουλίες των υγειονομικών λειτουργούν πιο αποτελεσματικά από τα πρωτόκολλα και τις οδηγίες. Ακόμα διαπιστώνουμε ότι οι αλλαγές που έγιναν επηρέασαν όλη τη λειτουργία των μονάδων περίθαλψης, πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας. Ουσιαστικά όλη η λειτουργία του ΕΣΥ έγινε covid-οκεντρική. Διεθνώς, η συζήτηση που ξεκίνησε με την πανδημία αφορούσε κυρίως στην αναγκαιότητα των δημόσιων συστημάτων υγείας, στην ανάγκη ενίσχυσης τους, στην αδυναμία του ιδιωτικού τομέα να ανταποκριθεί σε τέτοιες προκλήσεις κ.τ.λ.. Στην Ελλάδα η συζήτηση κινήθηκε γύρω από το ΕΣΥ62 και κυρίως στα κενά που έχουν δημιουργηθεί τα τελευταία χρόνια με την δημοσιονομική κρίση63, πόσες κενές θέσεις υπάρχουν σε υγειονομικό προσωπικό, πόσες ΜΕΘ υπάρχουν κ.α. χωρίς βέβαια κανείς να μπορεί να υπολογίσει τί προγραμματισμός θα χρειαζόταν ώστε το ΕΣΥ να μην καταρρεύσει όπως στην Ιταλία. Σε αντίστοιχα ιστορικά γεγονότα που σχετίζονται με τη δημόσια υγεία έγιναν μεγάλες τομές τόσο στην πολιτική της δημόσιας υγείας και το σύστημα περίθαλψης όσο και σε πολιτισμικό επίπεδο64. Άλλαξαν δηλαδή τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τη σχέση μας με τη φύση, την κοινωνική μας οργάνωση, την επαφή μας με τους άλλους, την επαφή μας με το σώμα μας. Επηρέασαν επίσης και την ιατρική σκέψη και πρακτική, και την οργάνωση των συστημάτων υγείας. Η πολιτική που ακολουθείται ως σήμερα δεν συνάδει προς μια τέτοια κατεύθυνση. Το ΕΣΥ σε αυτή τη συγκυρία δεν εμφανίζεται να αλλάζει νοοτροπία.

Η πολιτική που ακολουθήθηκε ήταν στη λογική της έκτακτης ανάγκης κι όχι της αλλαγής του συστήματος περίθαλψης. Μετακινήσεις, έκτακτες μετατροπές κλινικών, νέκρωμα υπόλοιπων τομέων, container στις εισόδους για το διαχωρισμό των ασθενών, ήταν κάποιες από τις αλλαγές που έγιναν για την αντιμετώπιση της πανδημίας. Ακόμα και αλλαγές σε πρακτικό επίπεδο π.χ. στο κεντρικό σύστημα ψύξης/θέρμανσης, δεν εφαρμόστηκαν65. Συγκεκριμένα είδαμε περισσότερο μια υποχώρηση της αποκέντρωσης που η δημιουργία Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας (ΠΦΥ) πριν μερικά χρόνια είχε ξεκινήσει66. Το νοσοκομειοκεντρικό σύστημα ενδυναμώνεται ως το βασικό μέσο αντιμετώπισης των επιπτώσεων της πανδημίας. Όλοι οι πόροι συγκεντρώνονται κατά βάση στα 13 νοσοκομεία αναφοράς, στις κλινικές covid και στις ΜΕΘ, ξεκινώντας ουσιαστικά από την ενίσχυση του τελικού κρίκου της αλυσίδας της περίθαλψης. Η πρωτοβάθμια περίθαλψη (ΠΦΥ) δεν εντάσσεται ουσιαστικά ενώ αποψιλώνεται από υγειονομικό προσωπικό67 με αποτέλεσμα κάθε κρούσμα να σημαίνει κλείσιμο της εν λόγω μονάδας. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με την γενική οδηγία κάτσε σπίτι σου και συμβουλέψου τον γιατρό σου σπρώχνει τον κόσμο είτε προς τα ιδιωτικά ιατρεία είτε σε μια αναστολή της περίθαλψης με ότι σημαίνει αυτό. Η απουσία προετοιμασίας της πρωτοβάθμιας περίθαλψης για μια κατάσταση που διακινδυνεύει το σύνολο του πληθυσμού ακυρώνει στην ουσία τον ρόλο της ενώ φορτίζει τα νοσοκομεία με το διαχωρισμό των κρουσμάτων. Τα ISOBOX στις εισόδους των νοσοκομείων αποτελούν το είδωλο του ρόλου της ΠΦΥ στην αντιμετώπιση της πανδημίας. Η έλλειψη αποκέντρωσης ως πολιτική εν μέσω πανδημίας θέτει εξ αρχής τα νοσοκομεία που καλούνται να νοσηλεύσουν τα περιστατικά σε μια κόκκινη ζώνη. Η πανδημία όπως και σε άλλες περιπτώσεις λειτούργησε ως μεγεθυντικός φακός όπου οι αδυναμίες και οι ανταγωνισμοί εντός του ΕΣΥ βγήκαν

62. Π.χ. πρωτοβουλίες όπως το ΜένουμεΜαζί, όπου η αναδεικνύεται η ανάγκης στήριξης του ΕΣΥ.

63. Economou, C., Kaitelidou, D., Katsikas, D., Siskou, O., & Zafiropoulou, M. (2016). Οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στην πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας στην Ελλάδα με επίκεντρο τις ευάλωτες ομάδες του πληθυσμού. Κοινωνική Συνοχή και Ανάπτυξη, 9(2), 99-115. doi:https://doi. org/10.12681/scad.8880.

64. Γεγονότα που είχαν άμεση επίπτωση στη δημόσια υγεία όπως το Τσέρνομπιλ και ασθένειές όπως η ισπανική γρίπη, ο δάγκειος πυρετός, η σύφιλη και το AIDS. 65. «Κανείς δεν είχε σκεφτεί ότι δεν πρέπει να υπάρχει κεντρικό σύστημα κλιματισμού στα νοσοκομεία. Το οποίο δεν είναι κάτι που θέλει πολύ σκέψη γιατί υπάρχουν και άλλοι ιοί που μεταδίδονται αερογενώς με αερολύματα.» Μ.Π., νοσηλεύτρια σε νοσοκομείο της Αττικής, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, 22/08/2020.

66. Βλέπε και την έρευνα «Ο ρόλος της Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας στην Πανδημία SARS-CoV2: μια ποιοτική έρευνα με συνεντεύξεις σε επαγγελματίες υγείας που εργάζονται σε Κέντρα Υγείας και ΤΟΜΥ της Ελλάδας από φοιτητές του Τμήματος Ιατρικής ΑΠΘ» https://primarycareauth.files.wordpress. com/2020/10/el.pdf 67. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα των Τοπικών Μονάδων Υγείας (ΤΟΜΥ). Βλέπε και το κείμενο Πρωτοβάθμια φροντίδα, ο αδυνάμος κρίκος μεταξύ ΕΣΥ και κοινότητας εν μέσω πανδημίας, στην σελίδα 7 του περιοδικού.

41

68. Ένα ενδιαφέρον κείμενο που μεταφέρει την εμπειρία της οργάνωσης της εργασίας σε ένα γαλλικό νοσοκομείο μετέφρασε εν μέσω lockdown τον περασμένο Απρίλη η κατάληψη της Φάμπρικας Υφανέτ και μπορείτε να το διαβάσετε στο feverstruggle.net.

69. Αναδιάρθρωση του νοσοκομειακού τομέα στην Ελλάδα προς βελτίωση της αποτελεσματικότητας και της αποδοτικότητας, Λυκούργος Λιαρόπoυλος, Όλγα Σίσκου, Νίκος Κοντοδημόπουλος, Δάφνη Καϊτελίδου, Παναγιώτα Λαζάρου,Μαρία Σπινθούρη, Κωνσταντίνος Τσαβαλιάς, Κοινωνική Συνοχή και Ανάπτυξη 2012 7 (1), 53-68 Πανεπιστήμιο Αθηνών, Το Νέο ΕΣΥ: Η Ανασυγκρότηση του Εθνικού Συστήματος Υγείας, στο www.dianeosis.org

στην επιφάνεια. Ο λόγος από τη μια της συντεχνιακής λογικής πολλών υγειονομικών και από την άλλη μιας εμπορευματοποιημένης λογικής που έχει κερδίσει έδαφος τα τελευταία χρόνια, απογυμνώθηκαν. Και οι δυο αυτοί λόγοι έμειναν χωρίς περιεχόμενο σε μια περίοδο όπου το δημόσιο νοσοκομείο κλήθηκε να ανταποκριθεί χωρίς περιορισμούς και πελατειακές σχέσεις. Τόσο η μείωση των οικονομικών συνδιαλλαγών λόγω οριζόντιας πρόσβασης στο σύστημα όσο και οι ελλείψεις σε υλικά και προσωπικό έθεσαν κάποια ζητήματα πιο ξεκάθαρα ως προς το ρόλο που παίζει το ΕΣΥ σε «κανονικές συνθήκες». Εν τέλει αυτή η εικόνα που δόθηκε από διάφορο κινηματικό κόσμο για τα νοσοκομεία την περίοδο της καραντίνας, ωραιοποίησης και ηρωοποίησης, σαν να μην υπάρχει ο ταξικός ανταγωνισμός στα νοσοκομεία68 ή αυτός να μπήκε στην άκρη την περίοδο της λοίμωξης covid19 ήταν μάλλον απλοϊκή, εγκλωβισμένη σε ιδεολογικά ταυτοτικά σχήματα και λειτούργησε περισσότερο ως αναφορά για τους εκτός του συστήματος περίθαλψης. Σε αυτή τη συγκυρία αναδείχθηκε ο ελάχιστος ρόλος που μπορεί να παίξει ο ιδιωτικός τομέας στα ζητήματα δημόσιας υγείας και αυτό στην πρωτοβάθμια περίθαλψη που παρουσιάζονται μεγάλες ελλείψεις. Οι εκτεταμένες αλλαγές που χρειάζονται για να λειτουργήσει μια μονάδα περίθαλψης με τα πρωτόκολλα που απαιτούνται για την Covid 19, η αβεβαιότητα σχετικά με την έκβαση της πανδημίας, αλλά κυρίως η ευθύνη της περίθαλψης τέτοιων περιστατικών δεν έθεσε θέμα ουσιαστικής λειτουργίας ιδιωτικής δευτεροβάθμιας μονάδας περίθαλψης περιστατικών κορωνοϊού. Το κόστος της μερικής λειτουργίας των ιδιωτικών κλινικών, με επιμέρους κλείσιμο των χειρουργείων, φαίνεται

ότι ήταν πιο μικρό από το κόστος αναδιοργάνωσης για μια λειτουργία κλινικής covid. Και το κέρδος πιο μικρό από την ενοικίαση κλινών στο κράτος. Ο κόσμος απέφευγε από την άλλη να πηγαίνει στην ΠΦΥ και κατέφυγε στους ιδιώτες γιατρούς οι οποίοι ανέλαβαν και την συνταγογράφηση από τη στιγμή που σταματήσαν και τα εξωτερικά ιατρεία. Αυτές οι διαπιστώσεις πρέπει να ιδωθούν υπό το πρίσμα των πολιτικών που έχουν κυριαρχήσει τα τελευταία χρόνια και των αλλαγών που επιχειρούνται όπου κυριαρχούν οι έννοιες της «αποδοτικότητας», της «αποτελεσματικότητας» και κυρίως του «ελέγχου του κόστους»69. Στο μοντέλο αγοραστή υπηρεσιών υγείας που προβλέπουν όλες αυτές οι πολιτικές ο ιδιωτικός τομέας πουλάει εξοπλισμό και το κράτος αναλαμβάνει την ευθύνη, την οργάνωση, το ρίσκο και το κόστος όσον αφορά στη δευτεροβάθμια περίθαλψη. Ουσιαστικά ενσωματώνεται το νεοφιλελεύθερο δόγμα περί λειτουργίας του δημόσιου τομέα μέσω της δικαιολογίας της έκτακτης ανάγκης. Η πολιτική που ακολουθήθηκε στην πανδημία κινήθηκε εντός αυτής της λογικής. Περαιτέρω η λοβοτόμηση της ΠΦΥ και η προσφυγή στους ιδιώτες γιατρούς ανέδειξαν μια πολιτική τεμαχισμού του συστήματος υγείας, και συγκεντροποίησης αντί της αποκέντρωσης. Ο δε ρόλος του ΕΟΔΥ σε «κόφτη» για τα νοσοκομεία αντί για ενημέρωση για την πανδημία ολοκληρώνει την εικόνα. Αντί λοιπόν ενός σχεδίου αναδιοργάνωσης στο πλαίσιο μίας συνεκτικής πολιτικής υγείας για την αντιμετώπιση της πανδημίας, ακολουθήθηκε μία πολιτική αποσπασματικότητας, συγκεντρωτισμού, τεμαχισμού και εμπορευματοποίησης υπηρεσιών, και μία διαρκή προσπάθεια περιορισμού του πολιτικού κόστους.

Η πανδημία ως ευκαιρία Τα εθνικά lockdown, οι τεχνολογίες που δοκιμάζουν τα όρια και τις προοπτικές τους, οι κυβερνήσεις που νομοθετούν, οι κοινωνίες υπό επιτήρηση και περιορισμούς. Προσεγγίζουμε τη διαχείριση της πανδημίας από το ελληνικό κράτος και τις επιπτώσεις της σε πεδία της καθημερινής μας ζωής, ατομικά και συλλογικά, εντός και εκτός των γειτονιών μας. Στην εργασία, στο δημόσιο χώρο, στη στέγη, στη τροφή, στην εκπαίδευση.

Η πρώτη επαφή

Χονγκ Κονγκ, ένα συγκρότημα κατοικιών έχει αποκλειστεί ύστερα από εντοπισμό δύο κρουσμάτων σε ενοίκους του.

44

Είναι αρχές Φεβρουαρίου του 2019 και το μόνο που ίσως συζητιέται στις παρέες για την Κίνα και «τον νέο ιό» (άγνωστο σχεδόν, ακόμα το όνομά του στην Ελλάδα) είναι το fake, όπως αποκαλύφθηκε αργότερα, βίντεο που δείχνει από ψηλά και σε γρήγορη κίνηση εργάτες και μηχανήματα να εργάζονται νυχθημερόν στην επαρχία Ουχάν, για την κατασκευή ενός καινούριου νοσοκομείου 1.000 κλινών σε διάστημα μόλις έξι ημερών, με σκοπό την αποκλειστική νοσηλεία κρουσμάτων του νέου κορωνοϊού Sars-Cov2. Με θυμάμαι να πατάω το play, να βλέπω τα γρήγορα καρέ που εναλλάσσονται και να σκέφτομαι: - Δες τα τσακάλια ρε, ξέρουν οι Κινέζοι από ιούς! Το τι θα επακολουθούσε δεν το είχε φανταστεί, πιστεύουμε, κανείς. Η επίσημη θέση μέχρι στιγμής θέλει τον καινούριο κορωνοϊό Sars-Cov2 να εντοπίζεται σε ασθενή για πρώτη φορά στην επαρχία Ουχάν της Κίνας, τον Δεκέμβριο του 2019. Χαρακτηρίζεται ως ένας ιδιόμορφος τύπος πνευμονίας, με μεταβλητά συμπτώματα κοινά με αυτά του ιού της γρίπης, αλλά με απρόβλεπτη εξέλιξη σε κάθε οργανισμό και με τεράστια ικανότητα μεταδοτικότητας.1 Μέσα σε λιγότερο από έναν μήνα εξαπλώνεται στη Νότια Κορέα, την Ιαπωνία καθώς και στις περισσότερες χώρες της Ασίας, ενώ μέχρι τα τέλη Ιανουαρίου άρχισαν να εντοπίζονται κρούσματα και στην Ευρώπη. Η Γαλλία, το Ηνωμένο Βασίλειο, η Σουηδία και η Γερμανία ήταν οι χώρες που ανέφεραν πρώτες κρούσματα εγχώριας μετάδοσης. Από τον Φεβρουάριο και μετά ολόκληρος ο πλανήτης θα έρθει σε επαφή

με τον νέο κορωνοϊό Sars-Cov2 και στις 11 Μαρτίου του 2020, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας θα κηρύξει επίσημα την παγκόσμια υγειονομική κρίση σε πανδημία. Στην Ευρώπη, η Ιταλία και η Ισπανία αποτελούν τις χώρες που αντιμετωπίζουν το σοβαρότερο πρόβλημα, με την πανδημία να ξεσπά στην Ιταλία στις αρχές του Φλεβάρη. Μέσα σε έναν μήνα η χώρα μετρά εκατομμύρια κρούσματα και οι απώλειες ανθρωπίνων ζωών αυξάνονται μέρα με τη μέρα, εξαιτίας της κατάρρευσης του υγειονομικού/ νοσοκομειακού συστήματος στον πλούσιο ιταλικό βορρά και κυρίως στη Λομβαρδία. Έτσι γίνεται μία από τις πρώτες χώρες στην Ευρώπη (για να ακολουθήσουν και οι υπόλοιπες) που επιβάλλει μαζικά περιοριστικά μέτρα στον πληθυσμό της, παρατεταμένες καραντίνες, μέχρι και καθολικό lockdown. Η Ιταλία υπήρξε, ομολογούν πολλοί, το πιο κοντινό σκληρό παράδειγμα για τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης αλλά και των υπόλοιπων Βαλκανίων, ώστε να αρχίσουν να προετοιμάζουν σοβαρά τη στρατηγική αντιμετώπισης τουλάχιστον, του πρώτου κύματος διασποράς του νέου κορωνοϊού. Αυτό το κύμα έφερε στην επιφάνεια την τεράστια κουβέντα για τη σχέση ανάμεσα στο κράτος δικαίου και τις υγειονομικές απαιτήσεις που αφορούν: τις πολιτικές διαχείρισης των ζητημάτων της δημόσιας υγείας, την ανάγκη και τη σημασία ύπαρξης δυνατών συστημάτων δημόσιας υγείας, αλλά και το ζήτημα ενίσχυσης της καταστολής των δημόσιων ελευθεριών και δικαιωμάτων υπό το καθεστώς της έκτακτης ανάγκης. Έτσι από τη μια στιγμή στην άλλη, η συζήτηση από θεωρητική έγινε επείγουσα πραγματικότητα γειωμένη σε ορισμένο χώρο και χρόνο.

Ανταποκρίσεις από την Ανατολή Η Κίνα αλλά και ευρύτερα οι χώρες της Ασίας, οι οποίες ήρθαν πρώτες σε επαφή με τον νέο κορωνοϊο Sars-Cov2 ήταν και αυτές που κατάφεραν να τον περιορίσουν γρηγορότερα. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι έχουν αντιμετωπίσει ξανά στο πρόσφατο παρελθόν την απειλή μιας μεταδοτικής ασθένειας / ενός ιού και υπήρξαν αρκετά προετοιμασμένες όσον αφορά τα υγειονομικά πρωτόκολλα λειτουργίας τους, σε περίπτωση ανάγκης. Εξάλλου η Ασία πέφτει αρκετά μακριά για τον Δυτικό μας κόσμο και μέχρι τώρα πιστεύαμε ότι: «ό,τι συμβαίνει στην Κίνα, μένει στην Κίνα». Γι' αυτό πριν μιλήσουμε για τα μοντέλα ευρωπαϊκής διαχείρισης της πανδημίας, έχει αρκετό ενδιαφέρον να προσπαθήσουμε να αντιληφθούμε με ποιους τρόπους τα «τσακάλια οι Κινέζοι» καταφέρνουν και αντιμετωπίζουν τέτοιες κρίσεις. Δηλαδή, πως λειτουργεί το κινεζικό κράτος απέναντι στους πολίτες του. Υπάρχει μια στερεοτυπική αίσθηση από του περισσότερους Δυτικούς σχετικά με τον κινεζικό πληθυσμό. Μια οριενταλιστική οπτική που αναγνωρίζει τον κινεζικό λαό ως απόλυτα πειθαρχημένο και υπάκουο απέναντι στις κρατικές εντολές, που και σε αυτήν την περίπτωση συμμορφώθηκε άψογα στα μέτρα περιορισμού και εγκλεισμού του. Ενώ μάλλον λανθασμένα (πάλι ο Δυτικός) θεωρεί ότι υπάρχει ευρεία εμπιστοσύνη προς τους υψηλούς κυβερνητικούς κύκλους, στους όποιους ο κινέζος πολίτης είναι πρόθυμος να παραχωρήσει την ελευθερία και την τύχη του, παραγνωρίζοντας την εδώ και χρόνια εφαρμογή μηχανισμών ελέγχου του πληθυσμού, που έχουν περιορίσει δραματικά τις κοινωνικές

και ατομικές ελευθερίες των πολιτών της χώρας. Στην Κίνα λοιπόν από τον Δεκέμβριο του 2019, επιβλήθηκαν από τις τοπικές κυβερνήσεις κάθε επαρχίας, αλλά και από την κεντρική κρατική διοίκηση της χώρας εκτεταμένες καραντίνες και αυστηρότατα lockdown σε όλη των επικράτεια. Η βασική στρατηγική γραμμή που ακολουθεί αφορά τη συγκέντρωση εξατομικευμένων βιομετρικών δεδομένων για τους πολίτες της, και την επιτήρηση όλων των μετακινήσεων και επαφών, εμπλέκοντας σύνθετα συστήματα νέων τεχνολογιών παρακολούθησης. Με αφορμή την πανδημία, στις πόλεις της Κίνας δημιουργήθηκε μία ηλεκτρονική εφαρμογή με στόχο «να διευκολύνει την ασφαλή πρόσβαση σε δημόσιους χώρους», όπου καταγράφεται και η πιο ασήμαντη μετακίνηση του πολίτη σε αυτούς, με συστηματικό και ψηφιακό τρόπο. Η Κίνα, ένα κράτος που έχει αποδείξει εδώ και χρόνια πώς αντιλαμβάνεται την αξία της ανθρώπινης ζωής απέναντι στην οικονομία, μία χώρα που επί δεκαετίες προσφέρει τα πιο φθηνά εργατικά χέρια, ήταν η πρώτη που αναγνωρίζοντας την επικινδυνότητα του ιού έθεσε την οικονομία της σε απόλυτη παύση και επικεντρώθηκε με όλα τα διαθέσιμα μέσα στην «πληθυσμιακή» διαχείρισή του ιού. Η συγκεντρωτική εξουσία και η αυταρχική διάθεση που χαρακτηρίζει τη διοίκηση του κινεζικού κράτους έχει άμεσο αντίκτυπο στα πεδία της ενημέρωσης και του δημόσιου λόγου. Με αυστηρότατους νόμους και πρόσχημα τη διαφύλαξη της δημόσιας υγείας, λογοκρίνει και φυλακίζει οποιονδήποτε διαφωνεί, διαμαρτύρεται ή αμφισβητεί τις αποφάσεις των αρχών, ενώ παράλληλα ελέγχει και κατευθύνει απόλυτα την ενημέρωση και την κοινή γνώμη.2

1. Η επικρατέστερη θεωρία για την εμφάνιση και έξαρση του νέου κορωνοϊού Sars-Cov2 είναι ότι η μόλυνση του ασθενή Ν0 1 έγινε σε μια αγορά με άγρια ζώα στην πόλη Ουχάν της Κίνας. Πρόσφατη μελέτη του Εθνικού Αντικαρκινικού Ινστιτούτου του Μιλάνου υποστηρίζει πως ο νέος κορωνοϊός ήταν παρών στα λύματα σε Μιλάνο και Τορίνο από τον Δεκέμβριο 2019, δύο μήνες πριν από την επίσημη καταγραφή του πρώτου κρούσματος στην Ιταλία.

Λετονία, διεθνές αεροδρόμιο της Ρίγας. Οδηγοί λεωφορείου περιμένουν την άφιξη επιβατών.

45

2. Η περίπτωση του οφθαλμίατρου Li Wenliang είναι χαρακτηριστική. Δουλεύοντας σε νοσοκομείο της Ουχάν, στις 30 Δεκεμβρίου 2019 ανέφερε, σε ένα chat που είχαν δημιουργήσει απόφοιτοι της ιατρικής σχολής στην πλατφόρμα WeChat, επτά περιπτώσεις ανθρώπων που είχαν συμπτώματα ενός ιού που έμοιαζε πολύ με τον SARS και είχαν μπει σε καραντίνα στο νοσοκομείο. Σύντομα το μήνυμά του κυκλοφόρησε ευρέως και οι τοπικές αρχές τον κάλεσαν να υπογράψει ένα χαρτί, στο οποίο ομολογούσε τη διασπορά ψευδών ειδήσεων που μπορούν να διαταράξουν την κοινωνική τάξη. Στις 10 Ιανουαρίου ο Wenliang θα προσβληθεί από τον νέο ιό και θα πεθάνει κάποιες εβδομάδες αργότερα. Το κινεζικό κράτος, μήνες μετά, υποχρεώθηκε να ζητήσει δημόσια συγγνώμη.

2. Xu Zhangrun, Viral Alarm: When Fury Overcomes Fear, (μτφρ. GeremieR. Barmé), 10 Φεβρουαρίου 2020.

3. L. Alicem, Ανταπόκριση από την Κίνα: Από το ιογενές φαντασιακό στο επιδημικό ήθος. Οι συνέπειες της καραντίνας, στο sfiggaandotherchimerasproject.

46

Και η λογοκρισία δεν σταματά εκεί, ο XuZhangrum3 μας φέρνει σε επαφή με δύο καινούριους όρους τους: «BigDatatotalitarianism» και «WeChatterrorism». Και οι δύο αφορούν την εξαφάνιση κάθε ορίου ανάμεσα στην προσωπική και τη δημόσια σφαίρα, όσον αφορά την υποταγή στην παρακολούθηση. Η λογοκρισία δεν αφορά μονάχα τις δημόσιες αναρτήσεις στα κοινωνικά δίκτυα: η παρακολούθηση και η λογοκρισία διεισδύουν μέχρι τις προσωπικές συζητήσεις στο WeChat το οποίο υποκύπτει εξίσου στις κυβερνητικές απαιτήσεις για «αποδεκτό» περιεχόμενο.4 Αυτή είναι μόνο μία μικρή γεύση των πρακτικών και των πολιτικών που βρίσκουν γόνιμο υπέδαφος να κανονικοποιηθούν και φαίνεται να εσωτερικεύονται σταδιακά από τους πολίτες. Στον αντίποδα της επιλογής του καθολικού lockdown που επιβλήθηκε από την κυβέρνηση της Κίνας, η Νότια Κορέα επέλεξε να εφαρμόσει ένα άλλο μοντέλο αντιμετώπισης της διασποράς του νέου κορωνοϊού Sars-Cov2. Για να ελεγχθεί η επιδημική καμπύλη (flatteningthecurve) των νέων λοιμώξεων της νόσου, σχεδιάστηκε μια στρατηγική βασισμένη σε δυο άξονες: έγκαιρα και μαζικά τεστ για όλον τον πληθυσμό και στη συνέχεια λεπτομερής ιχνηλάτηση, απομόνωση και επιτήρηση του πληθυσμού μέσω καταγραφής και ανάλυσης των στοιχείων GPS από τα κινητά τηλέφωνα, τα αυτοκίνητα και οποιαδήποτε άλλη συσκευή. Η εικόνα που δίνει το νοτιοκορεάτικο κράτος είναι ότι χωρίς δρακόντεια μέτρα τύπου Κίνας, χωρίς να απαγορεύσει ποτέ την κίνηση των πολιτών, κάνοντας καθημερινά πάνω από 100 χιλιάδες τεστ στον πληθυσμό της, και χωρίς να βάλει εκτεταμένο λουκέτο στην οικονομική δραστηριότητα της χώρας, κατάφερε να βγει σταδιακά από την πρώτη μεγάλη έξαρση της πανδημίας. Η άλλη πλευρά του νομίσματος όμως δείχνει πως οι πρακτικές εντοπισμού και ιχνηλάτησης των κρουσμάτων υλοποιήθηκαν μέσω αλλαγών στην εθνική νομοθεσία. Αυτές οι μεταρρυθμίσεις δίνουν πια προτεραιότητα σε αυτό που ονομάστηκε «ασφάλεια της κοινωνίας» και όχι στην προστασία των προσωπικών δεδομένων των πολιτών. Έτσι δημιουργήθηκαν κρατικές ιστοσελίδες και κινητές εφαρμογές που καταγράφουν ώρα με την ώρα ή ακόμη και λεπτό προς λεπτό, τις διαδρομές των επιβεβαιωμένων κρουσμάτων (ποια λεωφορεία πήραν, πότε και σε ποια στάση κατέβηκαν, ακόμη κι αν φορούσαν μάσκα εκείνη τη στιγμή!). Η ιχνηλάτηση έγινε τόσο ευρεία που το κράτος κατάφερε να συλλέγει ταυτόχρονα τα δεδομένα της τοποθεσίας κάθε κατοίκου της χώρας μαζί με άλλα ευαίσθητα προσωπικά δεδομένα, όπως η θερμοκρασία του σώματός του. Τέλος, όσοι έρχονταν σε επαφή με επιβεβαιωμένο κρούσμα ή με κάποιον από το εξωτερικό ήταν υποχρεωμένοι να μπουν σε καραντίνα για 14 μέρες. Επίσης, εάν διαπιστώνονταν ότι κάποιος παραβίασε τις οδηγίες έπρεπε στη συνέχεια να φορέσει

ηλεκτρονικό βραχιόλι, για να ελέγχεται η θέση του οποιαδήποτε στιγμή της ημέρας. Στη Σιγκαπούρη χρησιμοποιήθηκε η εφαρμογή TraceTogether, η οποία μέσω bluetooth έστελνε προειδοποιητικό μήνυμα στο κινητό ενός χρήστη, στην περίπτωση που βρισκόταν κοντά στο κινητό κάποιου άλλου ατόμου, θετικού στην covid19. Η Ιταλία θέλησε να εφαρμόσει το δεύτερο σκέλος της νοτιοκορεάτικης πολιτικής, όμως το ζήτημα της τεχνολογικής παρακολούθησης θέτει ένα πρόβλημα, που για τις ευρωπαϊκές χώρες φαίνεται πως ακόμα είναι σημαντικό σε ότι αφορά την προστασία των προσωπικών δεδομένων και του απόρρητου της προσωπικής ζωής των πολιτών. Ωστόσο, οι όποιοι προβληματισμοί δεν φαίνεται να ενοχλούν το κυβερνητικό εκπρόσωπο Ντομένικο Αρκούρι ο οποίος ανακοίνωσε τις υποχρεωτικές εξετάσεις αίματος για τη δημιουργία ενός συστήματος «διαβατηρίων ανοσίας» (immunity passports). Η εφαρμογή TraceTogether της Σιγκαπούρης έχει γίνει ανάρπαστη, όχι ως εργαλείο κρατικής οργάνωσης και διαχείρισης της πανδημίας, αλλά στο πλαίσιο της οικειοθελούς ατομικής δημοσιοποίησης στοιχείων απ’ τον καθένα και την καθεμιά. Στην Μακεδονία μία αντίστοιχη εφαρμογή με τον εύγλωττο τίτλο StopCorona! κυκλοφόρησε δωρεάν και χρησιμοποιείται από χιλιάδες ανθρώπους. Πέρα από τις ισχυρές κοινωνικές άμυνες πάνω σε ζητήματα προσωπικών δεδομένων υπάρχει και το ενδεχόμενο να μην είναι διαθέσιμη (ακόμη) η απαραίτητη τεχνολογία για την συνολική υλοποίηση ενός τέτοιου σχεδιασμού απ’ τη μεριά των κρατών.

Ευρώπη: Ώρα Μηδέν. Το σινεμά θα ανοίξει όταν η ζωή πάψει να θυμίζει ταινία Η Ευρώπη και οι ΗΠΑ παρουσιάζονται ως φορείς μιας «άλλης νοοτροπίας», αντιδρούν με έπαρση απέναντι στην απειλή και νομίζουν ότι παρακολουθούν από μακριά την παράσταση, χωρίς να αντιλαμβάνονται το πότε ο ιός μπαίνει στην... αίθουσα! Οι ασιατικές χώρες μέσα στα χρόνια έχουν διαχειριστεί κρίσεις οικονομικές και κρίσεις υγειονομικές. Οι αγορές τους είναι δοκιμασμένες στο πώς να ανταποκριθούν, το ίδιο και οι πληθυσμοί τους. Για παράδειγμα, η κουλτούρα της χρήσης μάσκας στην κινέζικη επικράτεια είναι διαδεδομένη και ενσωματωμένη εδώ και δεκαετίες, λόγω της ατμοσφαιρικής ρύπανσης. Οι ευρωπαϊοι πολίτες από την άλλη, ως φορείς μια ψευδαίσθησης α-τρωτότητας βασισμένης στην «αυταρέσκεια» της δυτικής επιστήμης, εμφανίζονται ανυποψίαστοι, με αποκλίσεις τόσο μεταξύ εθνών όσο και μεταξύ των προσδοκιών τους και πασχίζουν να καταλάβουν τι πραγματικά συμβαίνει.

Η έξαρση του κορωνοϊού επιβεβαιώνεται στην Ιταλία στις 31 Ιανουαρίου 2020 και σχεδόν δυο μήνες μετά όλη η Ευρώπη έχει σημάνει συναγερμό και προσπαθεί πανικόβλητα να καλύψει τις τεράστιες ανάγκες, που παρουσιάζουν τα δημόσια συστήματα υγείας κάθε χώρας. Η αντίδραση των κυβερνήσεων ποσοτικοποιείται με βάση μια εκτεταμένη σειρά από κριτήρια που ομαδοποιοούνται σε τέσσερις κατηγορίες (πολιτικές ανάσχεσης και εγκλεισμού, πολιτικές υγείας, οικονομικές πολιτικές και διάφορες πολιτικές).5 Τα πρώτα μέτρα που παίρνονται, σχεδόν σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες, είναι αυτά της κοινωνικής αποστασιοποίησης, η χρήση μάσκας, η ενημέρωση και οι οδηγίες προς τους πολίτες, η υποχρεωτική καραντίνα για τους ταξιδιώτες, ενώ η μία χώρα πίσω από την άλλη αρχίζουν να εφαρμόζουν εκδοχές του επιδημιολογικού μοντέλου τύπου SIR. Πρόκειται για έναν μαθηματικό τύπο με ποικίλες μεταβλητές (όπως οικονομικά ή ηλικιακά δεδομένα) που καθορίζουν τον σχεδιασμό ενός lockdown (τοπικού ή καθολικού), δηλαδή την παύση κάθε τρέχουσας οικονομικής δραστηριότητας (εστίαση, πολιτισμός, επιχειρήσεις, εμπόριο, μετακινήσεις) που μπορούν να θέσουν σε κίνδυνο τη δημόσια υγεία, λόγω εξάπλωσης του ιού. Παρέα με αυτά τα μέτρα έρχεται και ο κατ’ οίκον περιορισμός των πολιτών με την απειλή του προστίμου, η υποχρεωτική τηλεργασία για το μεγαλύτερο μέρος του εργασιακού συνόλου, το κλείσιμο της εκπαίδευσης, η ενεργοποίηση της τηλεδιδασκαλίας κ.α.. Η Ιταλία, η Ισπανία και η Γαλλία είναι οι πρώτες χώρες που θα κηρύξουν lockdown σε εθνικό επίπεδο, το οποίο διήρκησε

στην περίπτωση της Ιταλίας 4 μήνες, χωρίς να σταματήσουν οι επιμέρους τοπικοί περιορισμοί, ενώ περνώντας στο επόμενο κύμα της πανδημίας πολλές από τις χώρες της Ε.Ε. βρίσκονται ήδη, εν μέσω δεύτερου lockdown. Τα lockdown βέβαια, και στην Ευρώπη, μαζί με τη δυνατότητα που έδωσαν στις κυβερνήσεις στο επίπεδο περιορισμού και προετοιμασίας απέναντι στην πανδημία, αν δεχτούμε ότι όντως υπάρχει αιτιοκρατική σχέση μεταξύ lockdown και του ποσοστού των θυμάτων για κάθε χώρα, φάνηκε να παρέχουν και μοναδικές ευκαιρίες όσον αφορά την ένταση της καταστολής και της επιτήρησης απέναντι στους πολίτες και τις μειονότητες (μετανάστες, πρόσφυγες, ρομά) αλλά και την εξόφθαλμη εκμετάλλευση της συνθήκης, καθώς πολλές κυβερνήσεις θεωρήσαν πως είναι η κατάλληλη στιγμή για να περάσουν πληθώρα μέτρων, που πολλές φορές ακυρώνουν συνταγματικά κατοχυρωμένα δικαιώματα. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της Ουγγαρίας, όπου ψηφίστηκε τον Μάρτιο ο «νόμος της παντοδυναμίας». Σύμφωνα με αυτόν δίνεται το δικαίωμα στον ακροδεξιό πρωθυπουργό της χώρας Βίκτωρ Ορμπάν να παίρνει πολιτικές αποφάσεις για άγνωστο διάστημα, βασισμένες σε κυβερνητικά διατάγματα, χωρίς να φέρνει προς συζήτηση τα θέματα στο κοινοβούλιο. Στη Σερβία, η κυβέρνηση δείχνει να υποτιμά τον ιό και αρνείται να ενισχύσει και να οργανώσει το υγειονομικό σύστημα της χώρας. Καθώς όμως ο ιός εξαπλώνεται αλλάζει ρητορική, μεταθέτει τις ευθύνες στους πολίτες μετατρέποντας την απαγόρευση της κυκλοφορίας σε τιμωρία, και εφαρμόζει μερικά από τα αυστηρότερα μέτρα στην Ευρώπη. Το καλοκαίρι οι Σέρβοι αγανακτούν και βγαίνουν στους δρόμους, πραγματοποιώντας

5. Η ομαδοποίηση των κατηγοριών αναφέρεται στο μοντέλο του πανεπιστημίου της Οξφόρδης, το οποίο διατηρεί και ανανεώνει καθημερινά βάση δεδομένων, όπου καταγράφονται οι κυβερνητικές πολιτικές που εφαρμόζονται απέναντι στην πανδημία, σε διάφορες χώρες του κόσμου. Βλ. εδώ: github.com/OxCGRT/covidpolicy-tracker

Ιταλία, Ρώμη, τα μπαλκόνια απρόσμενοι τόποι κοινωνικοποίησης.

47

6. Ο αποκλεισμός και η στοχοποίηση πληθυσμών είναι μία πρακτική που φαίνεται πως ζήλεψε και η ελληνική κυβέρνηση, όταν τον Απρίλιο απέκλεισε με τη βοήθεια ισχυρών αστυνομικών δυνάμεων τμήμα της συνοικίας Νέας Σμύρνης, στη Λάρισα μετά την επιβεβαίωση 20 κρουσμάτων κορωνοϊού σε οικισμό Ρομά. Την ίδια πρακτική επέβαλλε και στα κέντρα κράτησης μεταναστών ανά την επικράτεια. Δηλαδή την κατασταλτική/ τιμωρητική και όχι την υγειονομική διαχείριση των κρουσμάτων και των ανθρώπων. Φυσικά η λίστα δεν σταματάει εδώ...

Ρουμανία, Βουκουρέστι. Περαστικοί σταματούν και ακούν κλασική μουσική που έπαιζε κάτοικος της περιοχής από το παράθυρό του κάθε απόγευμα για έξι εβδομάδες.

48

μεγάλες διαδηλώσεις ενάντια στην κρατική καταστολή και την υγειονομική διαχείριση της πανδημίας από την κυβέρνηση. Στην Πολωνία η κυβέρνηση υποχρέωνε σε καραντίνα 14 ημερών όσους επέστρεφαν από το εξωτερικό, επιτηρώντας τους μέσω απροσδόκητων επισκέψεων της αστυνομίας στα σπίτια τους ή αναγκάζοντάς τους να στέλνουν selfie μέσω της εφαρμογής Home-Karantine, η οποία έχει τη δυνατότητα ταυτοποίησης προσώπων. Τον Απρίλιο άντρες και γυναίκες απέκλεισαν κεντρική συνοικία της Βαρσοβίας, ενώ ήταν σε ισχύ αυστηρό lockdown, με στόχο να εμποδίσουν την ψήφιση νομοσχεδίου που περιορίζει την ήδη περιορισμένη πρόσβαση στην άμβλωση. Η ρουμανική κυβέρνηση εν μέσω πανδημίας βρίσκει τρόπο να ενισχύει τα κρατικά της έσοδα, καθώς σύμφωνα με δημοσιεύματα η αστυνομία της χώρας κατηγορείται για κατάχρηση εξουσίας στην επιβολή προστίμων, με το ύψος τους να έχει φτάσει τα 90,7 εκατομμύρια ευρώ, ποσό διπλάσιο των εσόδων του κράτους εκείνον το μήνα από τα τελωνεία. Στο ίδιο πνεύμα «υγειονομικής» διαχείρισης της κρίσης κινείται και η Σλοβακία, η οποία ανέθεσε στην αστυνομία την επιτήρηση και την επιβολή καραντίνας σε πέντε χωριά της χώρας, όπου ζουν ρομά.6 Στη Γαλλία το πιο πρόσφατο παράδειγμα είναι «ο νόμος για την ολική ασφάλεια», ο οποίος ψηφίστηκε στις αρχές του Νοέμβρη και τις επόμενες ημέρες αμφισβητήθηκε βίαια και μαζικά στους δρόμους από εκατοντάδες χιλιάδες διαδηλωτές με αποτέλεσμα τη στιγμή που έκλεινε η ύλη του περιοδικού η γαλλική κυβέρνηση να ανακοινώνει την μερική αναδίπλωσή της.

Όπως είπαμε και νωρίτερα, ανάλογα με τη χώρα, τα εθνικά μοντέλα και οι περιορισμοί που επιβάλλονται από τις κυβερνήσεις διαφέρουν. Το Ηνωμένο Βασίλειο και η Σουηδία αποτελούν δυο παραδείγματα που σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να ταυτίζονται, αλλά είναι χαρακτηριστικά μίας άλλης στρατηγικής αντιμετώπισης της πανδημίας. Σε αυτές τις χώρες η κρατική παρέμβαση πειραματίζεται με μία διαφορετική επιδημιολογική οπτική. Αρνούμενες να διακινδυνεύσουν την ύφεση της παραγωγικότητας και της οικονομίας με την επιβολή lockdown αρκέστηκαν αρχικά σε συστάσεις προς τους πολίτες για τη λήψη των μέτρων κοινωνικής προστασίας (τα οποία στις περισσότερες χώρες επιβλήθηκαν δια νόμου), προσαρμόζοντας σταδιακά περιορισμούς και απαγορεύσεις, χωρίς ποτέ να δρομολογούν το κλείσιμο της παραγωγής / οικονομίας. Καμία από τις χώρες αυτές βέβαια δεν ανταποκρίνεται ικανοποιητικά απέναντι στην κατάσταση, καθώς φαίνεται να μετρούν χιλιάδες θύματα με το Ηνωμένο Βασίλειο να βρίσκεται στις 20 πρώτες χώρες ως προς τον συνολικό αριθμό των θυμάτων ανά εκατομμύριο. Είναι ανούσια βέβαια η προσπάθεια σύγκρισης με τις σκανδιναβικές χώρες, τη Σουηδία και τις γειτόνισσές της Νορβηγία, Δανία, Φινλανδία (πιο «πειθαρχημένες» ομολογουμένως), οι οποίες είναι πιο αραιοκατοικημένες, χαρακτηρίζονται από υψηλά επίπεδα ποιότητας ζωής, έχουν χαμηλότερα ποσοστά ανεργίας και εργασιακής ανασφάλειας, ενώ οι πολίτες τους δείχνουν να έχουν περισσότερη εμπιστοσύνη προς τις κυβερνήσεις των χωρών τους. Οι περιπτώσεις αυτές όπως φαίνεται δεν αποτελούν παράδειγμα προς μίμηση για τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες.

Στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού Το άλλο σοβαρό επίκεντρο εξάπλωσης του κορωνοϊού στον πλανήτη, πέρα από την Ευρώπη, αποτελούν αναμφισβήτητα οι ΗΠΑ και οι χώρες της Λατινικής Αμερικής. Οι Ηνωμένες Πολιτείες προσπαθούν να αντιμετωπίσουν την υγειονομική κρίση εσωτερικά, ενώ ο αλαζονικός απομονωτισμός τους, μαζί με τους πολιτικούς ανταγωνισμούς, συμπυκνώνονται στην αποχώρησή τους από τον ΠΟΥ. Ο πρώην πρόεδρος της χώρας, ο Ντόναλτ Τραμπ, αρχικά αρνείται να αναγνωρίσει τη σοβαρότητα της κατάστασης, αναπτύσσοντας μία ρατσιστική ρητορική περί κινεζοϊού. Η στάση αυτή αντανακλά στους εδώ και χρόνια εμπορικούς ανταγωνισμούς του αμερικάνικου και του κινέζικου καπιταλισμού. Η άρνηση πολλών πολιτειών να αναγνωρίσουν την υγειονομική κρίση και η καθυστερημένη αντίδρασή τους δεν άργησαν να μετατρέψουν τις ΗΠΑ σε μία από τις πρώτες χώρες παγκοσμίως με τα περισσότερα θύματα. Παράλληλα, άλλη μία δολοφονία αφροαμερικανού πολίτη από αστυνομικούς, η οποία καταγράφεται σε βίντεο, συγκλονίζει τη χώρα προκαλώντας τεράστιες αντιδράσεις, αναζωπυρώνοντας το κίνημα blacklivesmatter! Η ταξική ψαλίδα και οι κοινωνικές ανισότητες, σε μία χώρα με ιδιωτικοποιημένο σύστημα υγείας, έρχονται έντονα στο προσκήνιο με αφορμή την πανδημία και ο αμερικάνικος λαός είναι στους δρόμους και διεκδικεί. Δεν είναι μόνο η διαρκής αστυνομική βία απέναντι στους έγχρωμους πληθυσμούς. Είναι και το γεγονός ότι μέσα στη συνθήκη της πανδημίας, η αναλογία θανάτων ανά 100 χιλιάδες κατοίκους είναι 61,7 για λευκούς και 114,3 για τους αφροαμερικανούς.

Στη Βραζιλία ο ακροδεξιός πρόεδρος Ζαΐχ Μπολσονάρο, στενός σύμμαχος του Ντόναλντ Τραμπ, αρνούμενος και αυτός την πανδημία δεν είναι πρόθυμος να θυσιάσει το κλείσιμο της οικονομίας και της στήριξης μέτρων από την κυβέρνηση για την αντιμετώπιση του ιού, αφήνοντας εκτεθειμένους στον κίνδυνο εκατομμύρια πολίτες. Σε χώρες της Λατινικής Αμερικής (Περού, Αργεντινή, Χιλή, Μεξικό, Βολιβία, Εκουαδόρ) μπορεί σύντομα ή πιο καθυστερημένα να πάρθηκαν περιοριστικά μέτρα, ωστόσο τα εκατοντάδες χιλιάδες κρούσματα (και οι συνακόλουθοι θάνατοι) είναι αποτέλεσμα των υποβαθμισμένων ή ανύπαρκτων (ανά περίπτωση) συστημάτων υγείας, των συνθηκών διαβίωσης (στο Περού για παράδειγμα ο μισός πληθυσμός δεν έχει ψυγείο στο σπίτι για να συντηρεί την τροφή του, οπότε κανένα lockdown δεν θα μπορούσε να έχει εφαρμογή καθώς πρέπει καθημερινά να βγαίνουν να ψωνίζουν) αλλά και του υψηλού συγχρωτισμού ανθρώπων μέσα στα ίδια τα σπίτια ή στις πυκνοδομημένες φτωχογειτονιές. Στο Μεξικό, την τρίτη χώρα στην πάγκοσμια κατάταξη σε αριθμό θανάτων, στις αυτόνομες κοινότητες της Τσιάπας, οι άντρες και γυναίκες Ζαπατίστας, έχοντας υπόψιν τους τη δυσκολία πρόσβασης στο κρατικό σύστημα υγείας, θα οργανώσουν τη δική τους άμυνα. Και μας στέλνουν ένα μήνυμα: Με τη ζωή να πάλλεται στα σώματά μας, σας λέμε ότι, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις μας (οι οποίες μπορεί να είναι και λανθασμένες), η συλλογική αντιμετώπιση της απειλής ως πρόβλημα της κοινότητας και όχι ως ατομικό πρόβλημα αλλά και το γεγονός ότι οι προσπάθειές μας επικεντρώθηκαν κυρίως στην πρόληψη,

ΗΠΑ, Νέα Υόρκη, το μοτό της εποχής.

49

7. Απόσπασμα από το 1ο ανακοινωθέν (Οκτώβριος 2020) των Ζαπατίστας με το οποίο ανακοίνωσαν την πρόθεσή τους να ταξιδέψουν στην Ευρώπη το καλοκαίρι του 2021.

8. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της γιορτής του Αγ. Δημητρίου στα τέλη του Οκτώβρη στη Θεσσαλονίκη. Ενώ χιλιάδες, κατά βάση μεγάλων ηλικιών, θα συνωστιστούν στο ναό της πόλης για τη θρησκευτική γιορτή, τις επόμενες εβδομάδες για την εκθετική άνοδο των κρουσμάτων στην πόλη θα κατηγορηθούν συλλήβδην οι νέοι που βρίσκονται στις πλατείες και όσοι κάνουν βόλτα ή αθλούνται στην παραλία της πόλης. Χρειάστηκαν να περάσουν τουλάχιστον τρεις εβδομάδες πριν υπουργικά χείλη αρχίσουν να ψελλίζουν το «λάθος» του εορτασμού στις 26 Οκτωβρίου.

Ελλάδα, Θεσσαλονίκη. Στα μέσα μαζικής μεταφοράς δεν κολλάει. Στους χώρους εργασίας... κολυμπάει.

50

μας επιτρέπει να πούμε ως ζαπατιστικοί λαοί: είμαστε εδώ, αντιστεκόμαστε, ζούμε, αγωνιζόμαστε. Σήμερα, σε όλο τον κόσμο, το μεγάλο κεφάλαιο επιχειρεί να ξαναβγάλει έξω στους δρόμους τους ανθρώπους για να αναλάβουν ξανά το ρόλο τους ως καταναλωτές. Γιατί μόνο τα προβλήματα της Αγοράς τους ανησυχούν: το τέλμα στην κατανάλωση εμπορευμάτων. Πρέπει να ξαναβγούμε στους δρόμους, ναι, αλλά για να αγωνιστούμε. Γιατί, όπως έχουμε πει και παλιότερα, η ζωή, ο αγώνας για τη ζωή, δεν είναι ατομικό ζήτημα αλλά συλλογικό. Τώρα διαπιστώνουμε ότι δεν είναι καν εθνικό, είναι παγκόσμιο […].7 Η ανθρωπότητα έρχεται αντιμέτωπη με μία παγκόσμια υγειονομική κρίση και οι αποφάσεις που πήραν οι κυβερνήσεις σε κάθε χώρα, θα αναδιαμορφώσουν πιθανότατα τις κοινωνίες μας για τα επόμενα χρόνια. Τα μοντέλα αναχαίτισης της εξάπλωσης του ιού που εφαρμόζονται έχουν ως πρωταρχικό στόχο την αποσυμφόρηση και στήριξη του δημοσίου συστήματος υγείας, αλλά την ίδια στιγμή τα βραχυπρόθεσμα μέτρα έκτακτης ανάγκης επιβάλλουν στους πολίτες απαγορεύσεις και υποχρεώσεις που στο μέλλον ενδέχεται να γίνουν αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής τους. Αυτήν τη στιγμή συντελείται ένα κοινωνικό πείραμα που αφορά όλο το φάσμα της ζωής και πολλοί είναι αυτοί που από την αρχή φωνάζουν για τον ελέφαντα στο δωμάτιο. Οι στερήσεις δικαιωμάτων και ελευθερίων, η βίαιη αλλαγή του σχετίζεσθε, η καθιέρωση μίας νέας εργασιακής πραγματικότητας, ο έλεγχος και η συνεχής επιτήρηση μπορούν να αποτελέσουν τη βάση για χειρότερα αυταρχικά καθεστώτα σε όλον τον πλανήτη.

Αναμφισβήτητα έχει ξεκινήσει μία διαδικασία, η οποία μπορεί και πρέπει να λειτουργήσει σαν συναγερμός. Κανείς δεν μπορεί ακόμα να υπολογίσει το αντίκτυπο αυτής της υγειονομικής κρίσης, αλλά το στοίχημα των αγώνων που γίνονται ανά την υφήλιο φαίνεται να είναι η ουσιαστική μεταρρύθμιση των συστημάτων υγείας, τα οποία χρηματοδοτούμενα από το κράτος θα επαναλειτουργήσουν με διαφάνεια και στόχο την θεραπεία όλων, ανεξάρτητα από την κοινωνική τους τάξη, τον σεξουαλικό τους προσανατολισμό ή την πολιτισμική τους ταυτότητα.

Κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Ελλάδα σε κλοιό καραντίνας.

Η

Στα τέλη Φεβρουαρίου του 2020 ο νέος κορωνοϊός είχε ήδη περάσει τα ελληνικά σύνορα και το παράδειγμα της Ιταλίας θα θέσει τους όρους διαχείρισης στην πρώτη τουλάχιστον φάση του πανδημικού κύματος. Η δεξιά κυβέρνηση της Ν.Δ., γνωρίζοντας τις ελλείψεις και την αδυναμία του συστήματος υγείας της χώρας να ανταποκριθεί, φοβούμενη φυσικά και το πολιτικό κόστος αρχίζει να ενεργοποιεί τα πρώτα περιοριστικά μέτρα. Η κατάσταση που ακολουθεί μόνο σουρεαλιστική μπορεί να χαρακτηριστεί. Επικρατεί απόλυτη σύγχυση σχετικά με τη χρήση της μάσκας, και της δυνατότητας πρόσβασης στα νοσοκομεία για τεστ. Απ’ ότι φαίνεται η χώρα ούτε μάσκες έχει να διαθέσει σε όλο το υγειονομικό προσωπικό, ούτε μαζικά τεστ να κάνει, ενώ το κράτος ζητά από του πολίτες να δείξουν «ατομική ευθύνη» απέναντι στην απειλή.

Στις 22 Μαρτίου ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης ανακοίνωσε τη νέα πραγματικότητα, η οποία τέθηκε σε ισχύ την επομένη. Η χώρα μπαίνει σε lockdown και επιβάλλονται σημαντικοί περιορισμοί στην κυκλοφορία και μετακίνηση των πολιτών σε ολόκληρη την επικράτεια και καθολικό κλείσιμο της εστίασης, του πολιτισμού και του εμπορίου, πλην συγκεκριμένων εξαιρέσεων. Οι πολίτες της χώρας αποδέχονται τα μέτρα και συμμορφώνονται λόγω φόβου, αίσθησης ευθύνης απέναντι στους συμπολίτες τους, και συναίσθησης πως το εθνικό σύστημα υγείας είναι σοβαρά υποστελεχωμένο με σοβαρές ελλείψεις σε κλίνες και ΜΕΘ, ενώ η κατάρρευσή του είναι σίγουρη σε περίπτωση εξάπλωσης της πανδημίας με τους ρυθμούς της Ιταλίας. Η τραγωδία της Ιταλίας λειτούργησε θετικά για εμάς και για πολλές ακόμα χώρες. Το πρώτο κύμα γίνεται ελεγχόμενο και στις 4 Μαΐου η κυβέρνηση θέτει σε εφαρμογή το «σχέδιό» της για σταδιακή αποκλιμάκωση των έκτακτων μέτρων, με την άρση των περιορισμών στις μετακινήσεις και την επανέναρξη λειτουργίας των επιχειρήσεων, συμπεριλαμβανομένων των σχολείων από τον Ιούνιο και των τουριστικών επιχειρήσεων από τον Ιούλιο. Το πρώτο lockdown προκάλεσε ένα τεράστιο πλήγμα στην ελληνική οικονομία και στις ζωές όλων μας, αλλάζοντάς τες για πάντα. Η ελληνική κοινωνία (όπως και πολλές άλλες) έθεσε εαυτόν υπό περιορισμόν, απεμπολώντας ελευθερίες προς όφελος της δημόσιας υγείας. Η προσδοκία όλων είναι η ουσιαστική ενίσχυση του Ε.Σ.Υ. και των νοσοκομείων. Όμως, η κυβέρνηση επιλέγει να ακολουθήσει μία τακτική για την υγειονομική διαχείρηση που

στηρίζεται σε μπαλώματα και ενορχηστρώνει την αντίστοιχη επικοινωνιακή της πολιτική, γι’ αυτό χρειάζεται και την αντίστοιχη επικοινωνιακή της διαχείριση, γι’ αυτό και η ενίσχυση κάποιων εκατομμυρίων ευρώ σε επιλεγμένα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Χρησιμοποιεί στρατηγικά το σοκ της κοινωνίας, την κατάσταση έκτακτης ανάγκης, για να εφαρμόσει μία πολιτική ενίσχυσης της καταστολής με τη δαπάνη μεγάλων ποσών από τον κρατικό προϋπολογισμό για την αγορά μηχανών και περιπολικών οχημάτων, την αγορά πολεμικού εξοπλισμού (όπως των 16 αεροσκαφών Rafale, ύψους 2 δισ ευρώ, που ήθελε να ξεφορτωθεί το γαλλικό κράτος), την πρόσληψη κι άλλων αστυνομικών, εν τέλει την επίδειξη ωμής καθημερινής βίας προς τους πολίτες, η οποία μετατρέπεται σε επικοινωνιακό σώου για τους ακροδεξιούς ψηφοφόρους της, ενώ βρίσκει την ευκαιρία να περάσει σειρά μέτρων (όπως ο νόμος για τους πλειστηριασμούς και την πρώτη κατοικία). Αντιδρά σκληρά σε οποιαδήποτε κριτική δεχτεί, παίζοντας μονότονα το κενό γράμμα (πια) της ατομικής ευθύνης και αρνείται να κοντραριστεί με την εκκλησία,8 η οποία καθ’ όλη τη διάρκεια της πανδημίας τόσο στον δημόσιο λόγο της, όσο και με τις πρακτικές της λειτουργεί αντικοινωνικά και επικίνδυνα. Επίσης, πολλά μέτρα που εξαγγέλλονται το διάστημα αυτό συναντούν έντονη κατακραυγή από τη δημόσια γνώμη και παίρνονται πίσω κακήν κακώς (όπως οι κάμερες στα σχολεία και διάφορα ευφάνταστα προγράμματα τηλεκατάρτισης για νέους επιστήμονες, αφού δαπάνησε κι εκεί σημαντικά ποσά δημοσίου χρήματος). Σε συνέχεια πολλών αστοχιών παίρνει την απόφαση τον Ιούλιο να ανοίξει τον τουρισμό (χωρίς υποχρεωτικά τεστ)

Ελλάδα, Τήνος. Η εταιρεία εγκατάστασης αιολικού πάρκου στο νησί εκμεταλλεύεται (ξανά) το δεύτερο lockdown για να ρίξει τσιμέντο για τις βάσεις των ανεμογεννητριών. Οι κάτοικοι του νησιού δεν επιτρέπεται να μετακινηθούν για να εμποδίσουν τις εργασίες. Την ίδια στιγμή, σε δεκάδες βουνά της ηπειρωτικής ελλάδας τα έργα καταστροφής τους στο όνομα της «πράσινης ανάπτυξης» συνεχίζονται κανονικά. Το ερώτημα του πανό, εύλογο.

51

Ελλάδα, Αθήνα. Ο Χρυσοχοϊδης, υπερασπιζόμενος την παρουσία 5.000 ενστόλων στους δρόμους της πόλης στις 17 Νοεμβρίου, δηλώνει ότι ο ιός δεν κολλάει σε ανοιχτούς χώρους. Οι συγκεντρώσεις και οι διαδηλώσεις ωστόσο όλες αυτές τις εβδομάδες απαγορεύονται και διαλύονται όποτε επιχειρηθούν. Το ερώτημα του πανό της προηγούμενης σελίδας εξακολουθεί να παραμένει εύλογο.

52

και ήδη από τα τέλη Αυγούστου, η κατάσταση αρχίζει να αγριεύει Σχεδόν 10 μήνες από την αρχή της πανδημίας και το δεύτερο κύμα του ιού φαίνεται ακόμα πιο σφοδρό για τη χώρα, φέρνοντας στο φως τις αδυναμίες του Ε.Σ.Υ που στο πρώτο κύμα η κυβέρνηση τις προσπέρασε διατυμπανίζοντας την επιτυχία της στα τηλεπαράθυρα. Το δεύτερο lockdown ανακοινώθηκε στις 6 Νοεμβρίου και ολόκληρη η Ελλάδα βρίσκεται ξανά σε «κόμμα»! Αυτό που κατέστη φανερό είναι πως η κυβέρνηση της Ν.Δ. όλους αυτούς τους μήνες δεν έκανε, ως όφειλε, καμία ουσιαστική μεταρρύθμιση για την ενίσχυση του συστήματος υγείας ενώ όλες οι κινήσεις που έγιναν μέχρι τώρα καταδεικνύουν την αποσπασματική πολιτική της πάνω στο θέμα των μόνιμων προσλήψεων. Είναι πραγματικά ενδεικτικό αν σκεφτεί κανείς πως στο μεγαλύτερο μέρος, η ενίσχυση των νοσοκομείων και η δημιουργία νέων κλινών ΜΕΘ που έγιναν για την πανδημία οφείλονται σε δωρεές ιδιωτών, ενώ

η αποτυχία της κυβέρνησης να αναχαιτίσει την έξαρση του ιού σε δεύτερη φάση χρεώνεται στην ανευθυνότητα των πολιτών και κυρίως των νέων που πίνουν μπίρες στις πλατιές. Μέχρι σήμερα η παρούσα κυβέρνηση εννοεί να λειτουργεί με ξύλο και συλλήψεις, πρόστιμα και τιμωρητικές απαγορεύσεις αποδεικνύοντας ότι αντιλαμβάνεται την πανδημία ως πολιτική κρίση για την ίδια και όχι ως υγειονομική κρίση, που σε κρατικό επίπεδο διαχείρισης αντανακλά πρωτίστως στο νευραλγικό πεδίο του Εθνικού Συστήματος Υγείας, και στις ζωές των πολιτών. Στις επόμενες σελίδες κάναμε μια προσπάθεια να παρατηρήσουμε και να σκιαγραφήσουμε με βάση τα δικά μας βιώματα και εργαλεία, τις επιπτώσεις της πανδημίας και της διαχείρισής της από το ελληνικό κράτος. Η εργασία, η παιδεία, το ζήτημα της στέγης, και ο δημόσιος χώρος υπήρξαν για εμάς οι βασικοί άξονες των προβληματισμών και των συζητήσεων μας, και πιστεύουμε ότι δεν αφήνουν κανέναν και καμία αδιάφορο / η σε αυτή την τόσο ιδιαίτερη συγκυρία.

Σ

τις 13 του περασμένου Απρίλη, λίγες μέρες πριν από τη γιορτή του Πάσχα, ο πρωθυπουργός Κ. Μητσοτάκης σε ένα από τα διαγγέλματά του θα αναφερθεί σε εκείνο το κομμάτι της εργατικής τάξης, το οποίο εξακολουθεί να δουλεύει με φουλ τις μηχανές, εν μέσω lockdown. Η αλήθεια είναι βέβαια, ότι ο πρωθυπουργός δεν θυμήθηκε τυχαία τη συγκεκριμένη στιγμή, την εργατική τάξη. Ήταν εκείνες οι μέρες που τα αφεντικά μοίραζαν απλόχερα το χειροκρότημά τους στα μπαλκόνια, μαζί με λόγια ευγνωμοσύνης για τους «αόρατους» της καπιταλιστικής μηχανής. Για να είμαστε και λίγο πιο ακριβείς, τα πρωθυπουργικά χείλη δεν ψέλλισαν καν τη λέξη εργατική τάξη, αλλά είδαν «παιδιά που μεταφέρουν έτοιμο φαγητό», «υπαλλήλους καταστημάτων τροφίμων», «άντρες και γυναίκες που αδειάζουν τους κάδους της γειτονιάς». Λεκτικά σχήματα που επιβεβαιώνουν τον διαχωρισμό και την αορατότητα των κούριερ, των αποθηκάριων, των εργαζόμενων στα σούπερ μάρκετ, των οδοκαθαριστών.

Αν για κάποιους και κάποιες οι μέρες του lockdown σημαίνουν παύση, για κάποιους άλλους σημαίνουν επιτάχυνση. Στους καιρούς της υγειονομικής κρίσης κάποιοι θα πρέπει να κινδυνεύουν εκεί έξω, για να μπορεί η υπόλοιπη πλειοψηφία να αισθάνεται ασφαλής. Αυτοί οι «κάποιοι» είναι αυτοί που πάντα αντιμετωπίζονται σαν αναλώσιμοι. Η εντατικοποίηση της εργασίας καταγράφηκε μέσα από την αλματώδη αύξηση των ηλεκτρονικών παραγγελιών σε ποσοστό 41%, εκ των οποίων οι περισσότερες αφορούν προϊόντα μη αναγκαία. Μεγάλες αλυσίδες σούπερ μάρκετ ανακοίνωναν ότι η κοντινότερη δυνατή ημερομηνία παράδοσης των ηλεκτρονικών τους παραγγελιών αφορούσε τον επόμενο μήνα. Την ίδια στιγμή κλαίγονται, υποστηρίζοντας ότι τα υπερκέρδη που συσσωρεύουν θα χαθούν στο μέλλον, λόγω ύφεσης. Ο Σ. Καφούνης, ως πρόεδρος του Εμπορικού Συλλόγου της Αθήνας, ζητά να διατηρηθεί η εκ περιτροπής εργασία και να δοθεί η δυνατότητα επιλεκτικής χορήγησης των

Εργάτης και άνεργος στην εποχή της πανδημίας 53

καλοκαιρινών αδειών, βάσει των έκτακτων αναγκών της κάθε επιχείρησης. Ο ΣΕΒ από την πλευρά του προτείνει τους «δανεικούς» και «ενοικιαζόμενους» εργαζόμενους από επιχειρήσεις που δεν έχουν δουλειά, σε επιχειρήσεις που παρουσιάζουν αύξηση του όγκου εργασίας τους.

Η τηλεργασία

Κατά τη διάρκεια του πρώτου lockdown οι εργαζόμενοι και οι εργαζόμενες στα σουπερμάρκετ πέρα από την εντατικοποίηση της εργασίας τους είχαν να αντιμετωπίσουν και τα σχέδια της κυβέρνησης για άνοιγμα τις Κυριακές ή για παράταση του καθημερινού ωραρίου τους. Εδώ, παρέμβαση με πανό έξω από σουπερμάρκετ της γειτονιάς, από τα πρώτα πολιτικά βήματά μας να ξανασταθούμε στον δημόσιο χώρο.

54

Στην πραγματικότητα πολλά ζητήθηκαν εκείνη την περίοδο και δεν είναι τυχαία η λαϊκή ρήση που λέει ότι ο λύκος μέσα στην αναμπουμπούλα χαίρεται. Φαίνεται λοιπόν, πως υπήρχαν διάφορα «αυτιά ανοιχτά» σε θέσεις υπευθύνων της εργασιακής πολιτικής. Αυτό γίνεται ξεκάθαρο από την ξαφνική αλλαγή στον προγραμματισμό του κυβερνητικού πλάνου σχετικά με το νέο νομοσχέδιο, που αφορά μεταρρυθμίσεις στον τομέα της εργασίας. Παρόλο που η ψήφισή του είχε μετατεθεί για μέσα στο καλοκαίρι,1 μία βασική και άμεση αλλαγή οργανώθηκε με αφορμή την πανδημία, η τηλεργασία! Δηλαδή η δουλειά από το σπίτι,αν θέλουμε να το πούμε με δυο λέξεις. Δύο λέξεις με τα δικά τους συμπυκνωμένα νοήματα: τη δουλειά και το σπίτι. Αλλάζει ο τόπος της εργασίας, χάνουμε την αλληλεπίδραση με τους συναδέλφους μας, τη δυνατότητα να συζητάμε μαζί τους, σε άμεσο χρόνο, τα προβλήματα της δουλειάς και να στηρίζουμε ο ένας την άλλη στις δυσκολίες, δίνοντας λύσεις σε προβλήματα προτού αυτά γίνουν αντιληπτά από τους προϊσταμένους ή τα αφεντικά και προκαλέσουν

τις όποιες κυρώσεις. Τη στιγμή που δεν υπάρχει καμία εργασιακή σύμβαση που να υποχρεώνει τον καθένα και την καθεμιά να δουλεύουμε από το σπίτι, απανωτές πράξεις νομοθετικού περιεχομένου σαν να βρισκόμαστε υπό «Τσαρική διοίκηση», προσπαθούν να μεταρρυθμίσουν και να επιβάλλουν τη νέα εργασιακή πραγματικότητα. Και εάν κάποιοι εξακολουθούν να βρίσκουν ρομαντικό, το να δουλεύεις με το γατί στα πόδια ή από τη βεράντα του σπιτιού σου, φτιάχνοντας έναν καφέ στην κουζίνα σου ή ακόμα φαντάζονται ότι θα μπορούν να έχουν λίγο παραπάνω χρόνο με το παιδί, δεν πρέπει να ξεχνούν ότι τα λογισμικά διασύνδεσης και επιτήρησης βρίσκονται εδώ και με τη βοήθεια προγραμμάτων όπως το skype ή το zoom, η φυσική επαφή που υπήρχε πριν στον εργασιακό χώρο αντικαθίσταται από «παράθυρα», στα οποία πρέπει να είσαι συνδεδεμένος μόνιμα. Προγράμματα όπως το Activtrack, το TimeDoctor, το Hubstaff (τα οποία γνωρίζουν ήδη μεγάλη αύξηση στις πωλήσεις τους) προσφέρουν στα αφεντικά τη δυνατότητα να βλέπουν, όποτε αυτοί το επιθυμούν, screenshots από την οθόνη σου, τον ακριβή χρόνο χρήσης μιας εφαρμογής ακόμα και αυτά που πληκτρολογείς, υπενθυμίζοντας ότι η κάμερα δεν είναι ο μόνος τρόπος επιτήρησης. Και ότι, η όποια δυνατότητα «να τη σκαπουλάρεις» από τον χρόνο εργασίας σου οφείλεται στη λιγότερη ή περισσότερη ανοχή που δείχνει κάθε αφεντικό και όχι σε δικές μας επιλογές. Το νέο ποιοτικό στοιχείο στη σχέση εργασία που εισάγει η τηλεργασία δεν είναι ο έλεγχος

των αφεντικών πάνω στον εργαζόμενο (αυτός ούτως ή άλλως προϋπήρχε, απλώς τώρα μας δείχνει το εύρος των δυνατοτήτων του), αλλά η απεμπόληση, από τον εργαζόμενο, της δυνατότητας να βάλει όρια στο εργασιακό προϊόν που παράγει. Η ένταση της παραγωγικότητας στην εποχή μας δεν συνδέεται απαραίτητα με την αυστηρά μηχανοποιημένη γραμμή παραγωγής του εργοστασίου, αλλά και με την αύξηση του χρόνου της διαθεσιμότητάς μας. Εάν μέχρι τώρα είχαμε το μοντέλο της οκτάωρης εργασίας και των υπερωριών (που πληρώνονταν ή τουλάχιστον διεκδικούσες να πληρώνονται και ανάλογα), μέσω της τηλεργασίας ο χρόνος που ζητείται να διαθέσει ένας υπάλληλος επεκτείνεται σε ακόμα μεγαλύτερο εύρος της ημέρας. Η από το πρωί μέχρι το βράδυ εργασιακή εγρήγορση, η επιμηκυμένη αναμονή για μια «διευθέτηση» ή μια «δουλειά» που μπορεί να προκύψει οποιαδήποτε στιγμή της ημέρας. Το αφεντικό, το οποίο έχει αποκτήσει τη δυνατότητα να σε παίρνει τηλέφωνο και να απαιτεί να έχεις τον χρόνο να ασχοληθείς ή πρόσβαση σε υπολογιστή για να συνδεθείς ανά πάσα ώρα. Αυτό που διαμορφώνεται στην πραγματικότητα είναι μια καθημερινότητα διαμεσολαβημένη από την εργασία, με διαλείμματα για να ξεγελάμε τους εαυτούς μας ότι έχουμε σχολάσει. Οι εργαζόμενοι και οι εργαζόμενες του τριτογενούς τομέα παραγωγής, που απασχολούνται σε εταιρείες πληροφοριακών συστημάτων ή σε εταιρείες παροχής υπηρεσιών, ζουν αυτή την «ψηφιακή επανάσταση» εδώ και πολλά χρόνια. Εάν δεν συγκαταλεγόμαστε σε αυτούς που έχουν μια τέτοια εργασιακή σχέση σίγουρα έχουμε βρεθεί πλάι σε φίλους και φίλες, οι οποίοι την ώρα του ποτού ή του καφέ πρέπει να απαντήσουν στο τηλέφωνο «από το γραφείο» και να διευθετήσουν κάποιο θέμα μέσω του smartphone τους.Η επέκταση του χρόνου εργασίας ενσωματώνεται από τον εργαζόμενο, χωρίς να χρειάζεται καν κάποιες φορές η απαίτηση ή η διαμεσολάβηση του αφεντικού (για παράδειγμα ένα e-mail που θα στείλεις αργά το βράδυ, ενώ θα μπορούσες ούτως ή άλλως να το στείλεις την επομένη το πρωί, μέσα στον τυπικό εργάσιμο χρόνο σου).

Μήπως, αφεντικό, να μοιραστούμε και το νοίκι; Η μαζική (και υποχρεωτική) εφαρμογή της τηλεργασίας, ανά τον κόσμο, φαίνεται πωςεπηρεάζει την αγορά επαγγελματικών ακινήτων. Οι εταιρείες μειώνουν τα λειτουργικά τους κόστη και ξενοικιάζουν τα γραφεία τους, καθώς πλέον δεν τα χρειάζονται. Νέα τάση είναι η αναζήτηση μικρότερων χώρων και η επιλογή συμβολαίων μίσθωσης

μικρότερης διάρκειας, αξιολογώντας κάθε τόσο τα ποιοτικά δεδομένα της εξ’ αποστάσεως εργασίας και της δυνατότητας επέκτασής της. Μία βρετανική εταιρεία συμβούλων, η Arinite Health & Safety Consultancy, έκανε πρόσφατα μια έρευνα σε 40 ευρωπαϊκές μεγαλουπόλεις με στόχο να εξετάσει τη σχέση της τηλεργασίας με τις τιμές των επαγγελματικών ακινήτων. Το μαθηματικό μοντέλο για την περίπτωση της Αθήνας λέει ότι εάν το 5% των εργαζομένων μιας μέσης επιχείρησης 250 ανθρώπων μετακινηθεί σε καθεστώς τηλεργασίας, αυτή θα εξοικονομήσει29.264 ευρώ μόνο από το κόστος ενοικίασης2. Την ίδια στιγμή που η τηλεργασία ξαλαφρώνει τα αφεντικά μας από πάγια λειτουργικά έξοδα, σε εμάς επιβάλλεται να μετατρέψουμε το σπίτι μας και σε εργασιακό χώρο, ενώ εξακολουθούμε να πληρώνουμε το νοίκι κανονικά από τον μισθό μας. Μήπως, λοιπόν, ήρθε η ώρα να θέσουμε και το θέμα για το λειτουργικό κόστος των σπιτιών μας; Εάν το αφεντικό θέλει να «μοιραζόμαστε» τον ελεύθερο χρόνο μας, πέραν του οκταώρου και να είμαστε διαθέσιμοι και διαθέσιμες, μήπως (πρέπει να) θέλει να μοιραζόμαστε και το νοίκι;

Μαύρη εργασία Σε στιγμές έντονων αναδιαρθρώσεων πιστεύουμε πως δεν είναι καθόλου σκόπιμο να μηδενίζουμε το κοντέρ και να θεωρούμε πως ο καταμερισμός της εργασίας, σε τούτα δω τα μέρη, αποτελεί παρθενογένεση. Ζούμε λοιπόν στη χώρα, όπου η μαύρη εργασία έχει ενεργό ρόλο στη λειτουργία της καπιταλιστικής μηχανής. Η μαύρη εργασία δεν εξαφανίστηκε λόγω της πανδημίας απλώς παρέμεινε αόρατη, ενώ οι συνθήκες των ανθρώπων, που προσπαθούν να επιβιώσουν μέσα απ' αυτήν,έγιναν ακόμα πιο οριακές. Αναστολή συμβάσης εργασίας δεν υπήρξε ποτέ γι’ αυτούς που δεν είχαν σύμβαση εργασίας. Και μαζί δεν υπήρξε ποτέ το επίδομα των 534 ευρώ, ούτε η δυνατότητα της μείωσης του ενοικίου. Αντίθετα, ως είθισται, τα αφεντικά εκμεταλλεύτηκαν και αυτή την κρίση για να επεκτείνουν τις δυνατότητες κερδοφορίας τους. Έτσι πολλοί και πολλές από εμάς και ενώ βρισκόμαστε σε αναστολή εργασίας εξακολουθούμε να δουλεύουμε (ιδίως όσοι τέθηκαν σε καθεστώς τηλεργασίας), είτε παίρνοντας για μισθό το επίδομα του κράτους, είτε με το αφεντικό να ισοφαρίζει τη διαφορά του μισθού μας με το κρατικό επίδομα. Έτσι, στην πρώτη περίπτωση, το μισθολογικό κόστος για τα αφεντικά εκμηδενίζεται ή μειώνεται ενώ η παραγωγή συνεχίζεται κανονικά. Οι ανασφάλιστοι εργαζόμενοι όχι μόνο παραμένουν αόρατοι όλον αυτό τον καιρό, αλλά παρατηρείται και η μετατόπιση της εργασιακής κανονικότητας από την ανασφάλιστη προς την απλήρωτη εργασία, μέσω της δυνατότητας

1. Ο νόμος περιορισμού των διαδηλώσεων ψηφίστηκε μέσα στον Ιούλιο. Το νομοσχέδιο που κατατέθηκε στη Βουλή μέσα στον Νοέμβριο, από το υπουργείο Εργασίας συμπεριλαμβάνει: την ελαστικοποίηση των ωραρίων απασχόλησης του εργαζόμενου, την αύξηση των ωρών υπερεργασίας κατά 4 την εβδομάδα, τη δυνατότητα διαμοιρασμού μέσα στην εβδομάδα του οκταώρου και του πενθήμερου, τη δυνατότητα κατάργησης των αργιών του Σαββάτου και της Κυριακής μέσα από την υπογραφή επιχειρησιακών συμβάσεων. Επιπρόσθετα ορίζονται αλλαγές στον τρόπο κήρυξης των απεργιών και προωθείται η επιλογή της ατομικής διαπραγμάτευσης μεταξύ εργαζόμενου και εργοδότη, προκειμένου να παρακάμπτονται τα σωματεία, καθώς και η δυνατότητα για ατομικό ωράριο εργασίας, με προσαρμογή της ώρας προσέλευσης και αποχώρησης.

2. Μικρότερα γραφεία φέρνει η τηλεργασία, εφημερίδα Καθημερινή, 15/10/2020.

3. Κάπου στην διεθνή ειδησεογραφία διαβάσαμε ότι τον περασμένο Απρίλιο, σύμφωνα με απόφαση του Ανώτατου Ελβετικού Δικαστηρίου μία εταιρία που υποχρεώνει τους υπαλλήλους της να δουλεύουν από το σπίτι πρέπει να καλύπτει και μερίδιο του ενοικίου τους. Έτσι ο εργαζόμενος που προσέφυγε στη δικαιοσύνη κέρδισε την μηνιαία επιδότηση ενοικίου, 170 ευρώ περίπου, με την αιτιολογία ότι η εταιρεία εξοικονόμησε χρήματα από τη μη μίσθωση γραφείου γι’ αυτόν. Αυτός ο «ανταγωνισμός» ανάμεσα σε εργαζόμενους και αφεντικά, για την κάλυψη του κόστους εργασίας από το σπίτι, βρίσκεται στα πρώτα του βήματα σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες, στην κατεύθυνση της σχηματοποίησής του με συγκεκριμένους νόμους.

55

αναστολής των τρεχουσών συμβάσεων εργασίας και των υπερωριών που δεν καταγράφονται πουθενά.

Η κανονικοποίηση της «έκτακτης συνθήκης» Στην κανονικοποίηση της συνθήκης των απλήρωτων υπερωριών έρχεται να προστεθεί το σχέδιο νόμου που κατατέθηκε τον Σεπτέμβριο στη Βουλή. Σύμφωνα με αυτό ο εργαζόμενος που μπαίνει σε προληπτική καραντίνα για 7 ή 14 ημέρες θα πρέπει μετά να αναπληρώσει τις χαμένες του εργατοώρες, δουλεύοντας 1 ώρα υπερωρία την ημέρα χωρίς να πληρώνεται για να καλύψει το παραγωγικό κενό που προκλήθηκε. Η εκ περιτροπής εργασία που προτείνεται, μέχρι να ξεπεραστεί η κρίση, στηρίζεται στο πρόγραμμα απασχόλησης SURE, ύψους 2 δις ευρώ που χρηματοδοτείται από την Ε.Ε.. Ένα πρόγραμμα «μερικής ανεργίας» θα λέγαμε, το οποίο θεσμοθετεί την εκ περιτροπής εργασία, με το κράτος να καλύπτει ένα μέρος του μισθολογικού και ασφαλιστικού κόστους. Και ενώ ο υποκατώτατος μισθός καταργήθηκε, πριν από σχεδόν δύο χρόνια, σήμερα ενεργοποιείται ξανά με έμμεσο τρόπο μέσα από το πρόγραμμα επιδότησης 100 χιλ. θέσεων εργασίας. Εντός αυτού του εργασιακού πλαισίου προβλέπεται ότι: «ο καθαρός μηνιαίος μισθός του νεοπροσληφθέντα μακροχρόνια ανέργου δεν μπορεί να υπολείπεται του ποσού των 200 ευρώ». Αυτά τα 200 ευρώ, τα οποία ούτως ή άλλως το κράτος εξασφαλίζει με τη μορφή επιδότησης, αφήνοντας στην διακριτική ευχέρεια των

Διαβάστε επίσης Στο facebook την σελίδα Behind The Screens, με νέα από το μέτωπο της τηλεργασίας. «Είμαστε τηλεργαζόμενοι/ες. Από το lockdown και μετά τα σπίτια μας μετατράπηκαν ξαφνικά σε γραφείο, είτε το θέλαμε είτε όχι. Οι συνάδελφοί μας έγιναν άλλη μια επαφή στο zoom. Τα αυστηρά ωράρια μαζί με τα πέρα-δώθε στην μητρόπολη χάθηκαν. Δεν χάθηκε όμως η πολλή δουλειά (σε πολλές περιπτώσεις έγινε ακόμη περισσότερη) και το άγχος για τα deadlines που πιέζουν».

56

αφεντικών την ανάληψη οποιασδήποτε επιπλέον μισθολογικής πρωτοβουλίας, απέναντι στους εργαζομένους τους.

Τα νούμερα της μη επιβίωσης Τα πράγματα εκεί έξω δεν πάνε καθόλου καλά και μάλλον δεν περιμένατε να πάρετε στα χέρια σας αυτό εδώ το περιοδικό, για να το διαπιστώσετε. Δεν είναι μόνο το ότι οι συνθήκες εργασίας μεταβάλλονται βίαια για τους περισσότερους από όσους εργάζονται, καταλαμβάνοντας όλο και περισσότερο χώρο και χρόνο από την καθημερινότητά μας. Είναι και τα ακέραια νούμερα της ανεργίας που φουσκώνουν, αλλά παρακάμπτονται στο όνομα της έκτακτης υγειονομικής κρίσης που μόνο «έκτακτη» δεν φαίνεται να είναι και μόνο «υγειονομική» δεν αποδεικνύεται η διαχείρισή της. Με 1,09 εκατομμύρια ανέργους στη χώρα (χωρίς να συμπεριλαμβάνονται σε αυτούς, όσοι βρίσκονται σε καθεστώς αναστολής των συμβάσεων εργασίας τους), κάποιες δεκάδες χιλιάδες που δουλεύουν με κατώτατο μισθό τα 200 ευρώ και κάποιες δεκάδες χιλιάδες που δουλεύουν εκ περιτροπής! Δεν να τα λες και μικρά τα νούμερα. Δεν μπορείς να τους πεις και αόρατους, όλους αυτούς τους ανθρώπους. Μπορείς να τους διαχειριστείς πολιτικά και επικοινωνιακά μέσα από κάτι «ψευτοπρογράμματα» απασχόλησης και με υποκατώτατους μισθούς, αλλά αόρατους δεν μπορείς να τους πεις. Η ορατότητά τους είναι το πρόβλημα των αφεντικών. Και αυτή την ορατότητα πρέπει να διεκδικήσουμε, βάζοντας μπροστά τα συμφέροντά μας. Διεκδικώντας τα βασικά για την επιβίωσή μας.

Κέντρο της Αθήνας. Φωτογραφία Αλέξανδρος Μαραγκός.

Ανακαταλαμβάνοντας τον δημόσιο χώρο*

Ο

ι χώροι της πόλης αποτελούσαν ανέκαθεν σημείο συγκρούσεων και η νοηματοδότησή τους είναι άμεσο αποτέλεσμα αυτών των συγκρούσεων και της οικειοποίησής τους από τους εκάστοτε χρήστες. Τι συμβαίνει όμως την περίοδο της πανδημίας και ποιές είναι οι διεκδικήσεις των χρηστών αυτών των χώρων εν μέσω περιορισμών; Η σχέση των κατοίκων των πόλεων με τους δημόσιους χώρους όπως θα δούμε έχει αλλάξει και η αναγκαιότητα να τους νιώσουν ξανά δικούς τους, είναι μεγαλύτερη από ποτέ. Οι χώροι της πόλης έχουν αποκτήσει άλλη αξία μέσα στην πανδημία, εξαιτίας του lockdown, αφού αναπόφευκτα ο τρόπος που ο κόσμος βλέπει, προσλαμβάνει και χρησιμοποιεί τον δημόσιο χώρο μέσα σε συνθήκες εγκλεισμού έχει αλλάξει. Τα μέρη που χρησιμοποιούταν περισσότερο για μετακίνηση ή ως επέκταση των μαγαζιών, είναι τώρα εκεί όπου σεργιανίζει ο κόσμος που συναντιέται, που κοιτάζεται, που κοινωνικοποιείται.

Ανάγκες και επιθυμίες Από την αρχή του πρώτου lockdown, το κράτος επιχείρησε να εδραιωθεί ως ο μοναδικός κυρίαρχος της πόλης. Τα διατάγματα περιορισμού ή απαγόρευσης

της μετακίνησης και ιδίως ο έλεγχος ως προς την σκοπιμότητά της, είναι μια άνευ προηγουμένου προσπάθεια του κράτους να ελέγξει μαζικά τον δημόσιο χώρο. Το σοκ όμως του εγκλεισμού έφερε στο προσκήνιο τις ανάγκες και τις επιθυμίες μας. Αρχικά μέσω φόβου και κατόπιν καταναγκασμού, υπήρξε μια περιστολή της επιθυμίας, έναντι της ανάγκης. Ο καθορισμός των βιολογικών αναγκών σε ατομικό επίπεδο, ουσιαστικά περιχαρακώνει το άτομο στο βασίλειο της ανάγκης και το εξορίζει από το βασίλειο της επιθυμίας. Εξ ου και οτιδήποτε πέραν αυτών των βιολογικών αναγκών ορίστηκε ως άσκοπη μετακίνηση. Έτσι φούντωσε η επιθυμία και μετατράπηκε σε ανάγκη. Το κουτάκι Β6 αποτελεί το πεδίο πειραματισμών μας και αλληλοδιεργασίας μεταξύ αναγκών και επιθυμιών. Εδώ και μήνες γίνεται σαφές πως πρέπει να δηλώνουμε ρητά τις επιθυμίες μας. Κατά την διάρκεια του πρώτου lockdown και μόλις υποχώρησε ο φόβος (λόγω χαμηλής μετάδοσης του ιού) υπήρξε μια ξεκάθαρη δήλωση της επιθυμίας για κοινωνικότητα από τον κόσμο. Παράλληλα η επιθυμία για ελεύθερη μετακίνηση επιτελούταν ως άσκηση κορμιών που δεν λογάριασαν ποτέ θερμίδες. Ήταν η κυρία που έκοβε βόλτες πάνω-κάτω στην ταράτσα απέναντι, οι «άσκοπες μετακινήσεις» στους μοναδικούς χώρους που απέμειναν

* Η φράση του τίτλου μπορεί να αποδωθεί τόσο στα κινήματα πόλης όσο και στην εξουσία. Από το reclaim the streets το 2003, την κατάληψη της πλατείας συντάγματος το 2011 μέχρι το «Πρέπει να ανακαταλάβουμε τις πόλεις μας» του Αντώνη Σαμαρά και τις επιχειρήσεις σκούπα του Χρυσοχοΐδη το 2012, ο δημόσιος χώρος αποτέλεσε πάντα ένα πεδίο πάλης.

57

Κέντρο της Αθήνας. Έλεγχος χαρτιών μετακίνησης. Φωτογραφία Αλέξανδρος Μαραγκός.

1. Έκδοση ειδικού ΦΕΚ Β 1970/2105-2020: Επιβολή προσωρινών κυκλοφοριακών μέτρων και ρυθμίσεων στην περιοχή του Κέντρου της Αθήνας προς αντιμετώπιση του κινδύνου διασποράς του κορωνοϊού COVID-19. Τον Οκτώβρη 2020 το ΣτΕ έκρινε άκυρη την απόφαση αυτή: στην υπ.αριθμ.1992/2020 απόφασή του, το Δ’ Τμήμα του ΣτΕ έκρινε ότι τα μέτρα περιορισμού της κυκλοφορίας οχημάτων στην περιοχή της Πλάκας, αλλά και σε κεντρικές λεωφόρους και οδούς στο κέντρο της Αθήνας «δεν συνιστούν πράγματι μέτρα περιορισμού της ελεύθερης κυκλοφορίας προσώπων και μέσων μεταφοράς επί σκοπώ άμεσης και επιτακτικής ανάγκης αποφυγής του συγχρωτισμού, αλλά αποτελούν αμιγώς κυκλοφοριακές ρυθμίσεις, κατά την έννοια του ΚΟΚ, θεσπίζονται δε επ’ ευκαιρία της αντιμετώπισης της υγειονομικής κρίσης στη χώρα».

2. Στο πλαίσιο ενός σχεδίου τουριστικής ανάδειξης του αρχαιολογικού μουσείου είχε επιχειρηθεί και παλαιότερα η παραχώρηση του Πολυτεχνείου για τη μετατροπή του σε μουσείο, μία κίνηση που το κράτος θεωρούσε ότι θα λύσει το «πρόβλημα των Εξαρχείων». Ωστόσο αυτό δεν κατέστει δυνατό, εφόσον το Πολυτεχνείο αποτελεί κληροδότημα αποκλειστικά για ακαδημαϊκή χρήση. Η ανάπλαση της οδού Τοσίτσα επιχειρεί την μετατροπή της γειτονιάς των Εξαρχείων σε τουριστικό πόλο, κάτι που βέβαια πραγματοποιείται ήδη με την επέκταση του Airbnb και την σταδιακή απομάκρυνση των κατοίκων.

58

ανοιχτοί –η θέα της Αθήνας από τον λόφο του Φιλοπάππου ποτέ δεν είχε τέτοια αξία. Και εμείς ξαφνικά είμαστε τουρίστες στην πόλη μας. Ανυπομονούμε να την εξερευνήσουμε. Η πανδημία έφερε στο προσκήνιο την πραγματική διάκριση που υπάρχει στον δημόσιο χώρο. Και αυτή δεν είναι το αν είναι ιδιωτικός ή μη, αλλά αν είναι κοινόχρηστος και ελεύθερος στην πρόσβαση και στη χρήση. Η διάκριση αυτή εκφράστηκε μέσα από το κλείσιμο χώρων όπως το Πεδίον του Άρεως, το πάρκο του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος, ο εθνικός κήπος, ενώ για άλλους χώρους αν και επιχειρήθηκε να κλείσουν ή να περιοριστεί η πρόσβαση, αυτό δε στάθηκε δυνατό. Τέτοιοι είναι οι λόφοι του Φιλοπάππου, ο Λυκαβηττός, ο Υμηττός, το πάρκο Τρίτση, το άλσος του Μπαρουτάδικου στο Αιγάλεω, οι οποίοι ήρθαν να ανακουφίσουν τις βιοτικές ανάγκες των πολιτών-κατοίκων δίπλα στα παρκάκια και στις πλατείες της γειτονιάς, στους πεζόδρομους, στα πεζοδρόμια και στο κάθε εκατοστό ελεύθερου χώρου στην πόλη (απελευθερωμένου δε κι από τα τραπεζοκαθίσματα). Ήταν τόσο έντονη η επιθυμία των πολιτών να βγουν έξω και να χρησιμοποιήσουν τον δημόσιο χώρο όπως εκείνοι και εκείνες ήθελαν, που ακόμα κι ο spokesperson της κρατικής πολιτικής στο ζήτημα αντιμετώπισης της πανδημίας, ο Τσιόδρας, αναγνώρισε ως ανθρώπινη ανάγκη αυτή την επιθυμία (περιοριζόμενος στην αναφορά του στον τομέα της σωματικής άσκησης και του περιπάτου). Κι ήταν τόσο ψηλά τα κάγκελα των δημόσιων χώρων που έμειναν κλειστοί και περιφραγμένοι, που μας υπενθύμισαν ότι δεν είναι ελεύθεροι, αλλά υπόκεινται στον έλεγχο του κράτους κι άλλων φορέων, δημόσιων ή ιδιωτικών.

Η «μάχη των πλατειών» Η αξία του δημόσιου χώρου, σε προσωπικό, συλλογικό αλλά και πολιτικό επίπεδο έγινε περισσότερο εμφανής με την χαλάρωση αρχικά του φόβου του κόσμου και κατόπιν των μέτρων περιορισμού της μετακίνησης. Είναι μία περίοδος όπου μπορούμε να πούμε ότι κράτος και πολίτες διεκδικούν την πόλη από την αρχή. Αυτό που ονομάστηκε ως «η μάχη της πλατείας» δεν είναι παρά μία έκφανση της διαμάχης για την χρήση του δημόσιου χώρου. Το κράτος (διάμεσου του τρίπτυχου αστυνομίας, ΜΜΕ, κυβέρνησης) διεκδικεί να εκμεταλλευτεί αυτό το «δημόσιο κενό» που το ίδιο δημιούργησε, μέσω της πολιτικής δημόσιας τάξης που ακολούθησε, ώστε να καθορίσει την όψη, τη σημασία, τον λόγο και τη χρήση του δημόσιου χώρου. Κι αυτό έγινε με πολλούς τρόπους. Από την επίθεση στην «άσκοπη χρήση» της πλατείας από τον νεαρόκοσμο, την προσπάθεια

του Δήμου να καρπωθεί την υπεραξία της σημασίας που έδωσε ο κόσμος στον δημόσιο χώρο (πλατεία Ομόνοιας, σχέδιο πεζοδρομήσεων), τη «διανομή» του χώρου στους «νόμιμους ιδιοκτήτες του» δηλαδή στα μαγαζιά (μέσω του ατελούς διπλασιασμού των τραπεζοκαθισμάτων) μέχρι και το νομοσχέδιο για τις διαδηλώσεις. Γίνεται σαφές ότι μια πολιτική που ωρίμαζε χρόνια στα επιτελεία ξεδιπλώθηκε εκμεταλλευόμενη το σοκ της πανδημίας. Φυσικά αυτή η διαμάχη για τον έλεγχο της πόλης δεν είναι καινούργια. Έχει εκφραστεί χωρικά σε δυο επίπεδα τα τελευταία χρόνια, τον κοινόχρηστο χώρο των δρόμων και των πλατειών –του καθημερινού χώρου μετακίνησης και κυκλοφορίας– και των πάρκων, των λόφων και άλλων δημόσιων χώρων ψυχαγωγίας, ανάπαυλας και περιπάτου. Σημείο με έντονο συμβολισμό σε αυτές τις διεκδικήσεις, υπήρξε η κατάληψη της πλατείας Συντάγματος το 2011 εν μέσω διαμαρτυριών για το μνημόνιο. Η σύγκρουση εννοιών που ενσάρκωνε από τη μία το κράτος και οι καταστηματάρχες και από την άλλη οι διαδηλωτές, είχε κερδηθεί σε μεγάλο βαθμό από την πεποίθηση ότι οι άλλες λειτουργίες της πόλης δεν είχαν τόση σημασία, όσο τα αιτήματα των διαδηλωτών.

Επανασχεδιασμός της πόλης εν μέσω πανδημίας Η πανδημία αποτελεί τον δοκιμαστικό σωλήνα για να πειραματιστεί το κράτος και η κυβέρνηση σε διάφορα πεδία του δημόσιου χώρου. Η πειθάρχηση και η αυτοπειθαρχία που έδειξαν οι πολίτες κατά τη διάρκεια του πρώτου lockdown μετατράπηκε σε ένα πολύτιμο κεφάλαιο προς αξιοποίηση από το κράτος και την κυβέρνηση. Η απροσδόκητη «εμπιστοσύνη στο κράτος» που προσπαθούν να μας πείσουν ότι έδειξε ο κόσμος –αντί του φόβου, της ανασφάλειας και της έλλειψης εμπιστοσύνης στο ΕΣΥ– μεταφράστηκε από την κυβέρνηση σε πολιτικό κεφάλαιο, για να προχωρήσει κινήσεις σε διάφορα επίπεδα που είχε εξαγγείλει. Βασική επιδίωξή της φαίνεται να είναι ο έλεγχος, ο οποίος είτε επιτυγχάνεται μέσω του σχεδιασμού του αστικού τοπίου, είτε μέσω της πειθάρχησης των συμπεριφορών εντός αυτού. Από τον έλεγχο στις μετακινήσεις, μέχρι τον έλεγχο των διαδηλώσεων και από την ανάπλαση των δημόσιων χώρων μέχρι το κλείσιμό τους, η κατάσταση έκτακτης ανάγκης αποτελεί το προνομιακό πεδίο άσκησης κρατικής πολιτικής. Κινήσεις, αποφάσεις, έργα και γεγονότα που σε άλλο πλαίσιο θα είχαν διαφορετική εξέλιξη επιχειρούνται τώρα να αλλάξουν το εννοιολογικό πεδίο που (θα) κινούμαστε. Ακόμα και ο «Μεγάλος Περίπατος», ως ένα project που είδαμε την

πειραματική του εκδοχή να ξεδιπλώνεται εν μέσω του πρώτου lockdown, ενδύθηκε τον μανδύα των μέτρων για τον κορωνοϊό1, παρόλο που υπάρχει με διάφορες μορφές ως σενάριο εδώ και χρόνια. Στοχεύοντας στην απόσπαση συναίνεσης επαναλανσάρεται ως συνέχεια των δικών μας κινήσεων, επιθυμιών και αναγκών στο δημόσιο χώρο. Ο«Μεγάλος Περίπατος», η ανάπλαση της πλατείας Ομόνοιας, η επερχόμενη ανάπλαση της οδού Τοσίτσα2, σηματοδοτούν το νέο μοντέλο σχεδιασμού στο μητροπολιτικό πεδίο. Καθορισμένες και μονοσήμαντες χρήσεις: ποδηλατόδρομος, πεζόδρομος, θέαση και όχι στάση. Τα έντονα χρώματα που ορίζουν τα όρια της κάθε χρήσης και ενόχλησαν ακόμα και τους αρθρογράφους της Καθημερινής, επιτελούν έναν συγκεκριμένο ρόλο: την πειθάρχηση σε μια συγκεκριμένη χρήση και σημασία του χώρου. Έρχονται μάλιστα σε έντονη αντίθεση με τον χωρίς όρια χώρο που εκτείνεται στην τριλογία της Πανεπιστημίου, εκεί που δεν ορίζεται επακριβώς τι πρέπει να κάνεις και πού. Ωστόσο ο δρόμος της Πανεπιστημίου δεν επιλέχθηκε τυχαία για να εφαρμοστεί (έστω και πιλοτικά) το νέο «όραμα» του δημάρχου Αθηναίων. Αποτελεί τον δρόμο που σηματοδοτεί τις διαδηλώσεις και τις συγκρούσεις σε μητροπολιτικό και εθνικό επίπεδο. Συνεπώς ο «σχεδιασμός» νέων χρήσεων που σιγά σιγά ανακαλείται, μόνο οπισθοχώρηση δεν αποτελεί από πλευράς του δημάρχου. Ακόμα και αν η Πανεπιστημίου επανέλθει στην πρότερή της κατάσταση, το μήνυμα έχει γίνει κατανοητό. Οι χρήσεις και η νοηματοδότηση της πόλης δεν (θα) ορίζονται από τους κατοίκους της. Το rebranding του Αθηναϊκού κέντρου είναι κάτι που έχει ξεκινήσει και επιχειρείται πολλά χρόνια τώρα, μέσω της τουριστικοποίησης, του εξευγενισμού των γειτονιών του κέντρου (όσων κατοικούνται ακόμα) και του καλέσματος των επενδυτών και των fund για αγοραπωλησίες ακινήτων. Το κέντρο δεν δύναται να αποτελεί τίποτε παραπάνω από ένα θεματικό πάρκο για τουρίστες και επενδυτές, στο οποίο φυσικά δεν «χωράνε» διαδηλώσεις, διεκδικήσεις και οτιδήποτε μπορεί να ανατρέψει ή να ταράξει αυτή την «ευρωπαϊκή» εικόνα, που προσπαθούν χρόνια τώρα να δημιουργήσουν για το αθηναϊκό κέντρο.

Το δεύτερο lockdown Κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού και μέχρι την εφαρμογή του δεύτερου lockdown, οι χώροι της πόλης αποτέλεσαν και πάλι πεδίο συγκρούσεων, εννοιολογικών και φυσικών. Η σχέση που ανέπτυξαν οι κάτοικοι με τους χώρους της πόλης άλλαξε. Ο δημόσιος χώρος αποτέλεσε πεδίο δημόσιου χρόνου, σχέσεων και κοινωνικοποίησης, οι κάτοικοι συνέχισαν

να βρίσκονται εντός τους ακόμα και μετά το άνοιγμα της εστίασης. Τα περιοριστικά μέτρα κλεισίματος των μαγαζιών στις 12 τα μεσάνυχτα, μετέφεραν στις διπλανές πλατείες και στους πεζόδρομους την κοινωνικοποίηση που λίγο νωρίτερα λάμβανε χώρα στα τραπέζια των μπαρ και των καφενείων. Στις γειτονιές μας πέρα από την πλατεία Μερκούρη, είδαμε το Περιβολάκι και τον πεζόδρομο της Γεωργίου Ολυμπίου στο Κουκάκι να γεμίζουν με κόσμο. Επιστρατεύοντας για μία ακόμα φορά τα ΜΜΕ και την καταστολή, το κράτος επιχείρησε να περιορίσει τις συναθροίσεις, με την δικαιολογία της διασποράς του ιού, στοχοποιώντας αυτήν τη φορά τη μη ελεγχόμενη από το κράτος χρήση. Συνεπώς το ζήτημα δεν ήταν η συνάθροιση καθαυτή, αλλά με ποιους όρους, από ποιους και πού γίνεται. Οι ελεγχόμενες συναθροίσεις στους χώρους εστίασης και μαζικής κατανάλωσης δεν απασχόλησαν το κράτος και τα ΜΜΕ, εφόσον πραγματοποιούνταν κάτω από τον μανδύα των μέτρων που είχαν επιβληθεί, η μη ελεγχόμενη όμως αυθόρμητη εξόρμηση στους δημόσιους χώρους παρουσιαζόταν ως υγειονομική βόμβα. Στο δεύτερο lockdown εξελίσσοντας αυτήν τη στρατηγική, επικοινωνιακά και κατασταλτικά, γίνεται σαφές ότι είναι πολύ συγκεκριμένες οι χρήσεις που αποτελούν κίνδυνο και απειλή για τη «δημόσια υγεία»: η Αθήνα το πρωί από άποψη κινητικότητας δεν θυμίζει σε καμία περίπτωση πόλη σε lockdown, η εργασίαπαραγωγή συνεχίζεται κανονικά με παράλληλο συνωστισμό στα μέσα μαζικής μεταφοράς3 ενώ το βράδυ αποτελεί πόλη-φάντασμα. Σε αυτές τις συνθήκες ήρθε και η επιβολή για καθολική απαγόρευση κυκλοφορίας τις ώρες 21:00-05:00, εξαιρώντας πάλι την εργασία. Ακολούθησε η μεταμεσονύχτια απόφαση4 της απαγόρευσης συναθροίσεων άνω των τριών ατόμων για τέσσερις ημέρες, από τις 15 μέχρι στις 18 Νοεμβρίου, και της πορείας του Πολυτεχνείου, πάντοτε με την δικαιολογία της απειλής της δημόσιας υγείας. Όσο και αν η κυβέρνηση και ο ίδιος ο Μητσοτάκης εμφανίστηκε πιο «συγκαταβατικός» στο διάγγελμα για την ανακοίνωση του δεύτερου lockdown, λέγοντας μάλιστα πως αυτήν τη φορά δεν θα κλείσουν τα πάρκα, η πραγματικότητα είναι άλλη. Οι τραμπουκισμοί, οι κατά το δοκούν ερμηνείες του νόμου από την αστυνομία και η εύκολη επιβολή προστίμων5 φανερώνουν για ακόμη μια φορά τη μοναδική απάντηση που έχει το κράτος στην υγειονομική κρίση: έλεγχος, τιμωρία και περιορισμός. Το επίδικο δεν είναι η χρήση του δημόσιου χώρου, αλλά η μη ελεγχόμενη από το κράτος χρήση του. Το ζήτημα δεν είναι οι ίδιοι οι χώροι της πόλης αλλά οι σχέσεις και η δυναμική που παράγουν, η συλλογική μνήμη που φέρουν και η οικειοποίησή τους από τους κατοίκους. Δεδομένα τα οποία έχουν αποδειχθεί απειλητικά για κάθε κυβέρνηση.

Η «μάχη των πλατειών» μέσα από το παράδειγμα της πλατείας Αγ. Ιωάννη στην Αγ. Παρασκευή. Η μηντιακή διαχείριση επέβαλε εικόνες υπαλλήλων του δήμου με άσπρες στολές να απολυμαίνουν την πλατεία και όχι πιτσιρικάδες και πιτσιρίκες να πίνουν εκεί μία μπύρα. Οι φήμες ότι πίσω από το «υγειονομικό πρόβλημα» της πλατείας υποβόσκουν χρόνιες προσπάθειες του δημάρχου της πόλης για εμπορευματοποίηση της πλατείας με τραπεζοκαθίσματα αποδείχθηκαν κάτι πολύ σοβαρό, πέρα για πέρα αληθείς.

3. Στις αρχές του Νοέμβρη δημοσιεύτηκε στον Ριζοσπάστη έκθεση αυτοψίας εποπτών δημόσιας υγείας της Περιφέρειας Αττικής για έναν τυχαίο έλεγχό τους σε σταθμούς του μετρό και του ηλεκτρικού στις 9.45 ενός καθημερινού πρωινού. Καταγράφουν συνθήκες έντονου συγχρωτισμού στις αποβάθρες και μέσα στους συρμούς, ενώ όλα τα καθίσματα είναι κατειλημμένα. Η πρότασή τους για να αντιμετωπιστεί αυτό το φαινόμενο είναι ότι θα πρέπει τα δρομολόγια των συρμών να είναι πιο συχνά.

4. Η απόφαση δημοσιεύτηκε σε έκτακτο ΦΕΚ στις 11 παρά το βράδυ του Σαββάτου 14 Νοέμβρη. Δήλωση του υπουργού ΠΡΟ.ΠΟ. Μ. Χρυσοχοϊδη στις 13/11/20: « Δυστυχώς οι δρόμοι και οι διαδηλώσεις κουβαλάνε ιό και γεννάνε αρρώστια.»

5. Απ΄ ότι φαίνεται το σχέδιο να πληρώσουμε ιδίοις χρήμασι τα επιδόματα όσων έχουν ανασταλεί οι συμβάσεις εργασίας τους, καλά κρατεί. Το πρώτο σαββατοκύριακο του δεύτερου lockdown (7-8 Νοεμβρίου) ανακοινώθηκαν πρόστιμα ύψους 779 χιλιάδων ευρώ. Το δεύτερο σαββατοκύριακο (14-15 Νοεμβρίου) τα πρόστιμα ήταν ύψους 565 χιλιάδων ευρώ.

59

«Οτιδήποτε εκτός από την εργασία ήταν απαγορευμένο: το να περπατάς στους δρόμους, να διασκεδάζεις, να τραγουδάς, να χορεύεις, να σμίγεις με κάποιον...»

1984, Τζ. Όργουελ.

Ο δημόσιος χώρος αποτελεί το πεδίο εκείνο, στο οποίο διενεργούνται όλες οι κοινωνικές διεργασίες, πέρα από το κομμάτι της «ιδιωτικής σφαίρας», το πεδίο εκείνο στο οποίο διαμορφώνεται μια δυναμική σύγκρουσης, μη αποδοχής και ανατροπής του κυρίαρχου. Η (ανα)διαμόρφωση της ιδέας, της εικόνας και της έννοιας του δημόσιου χώρου πραγματοποιείται με τρόπο τέτοιο ώστε μέσα από μια λογική κοινωνικής μηχανικής, όλες οι διεργασίες εντός του να θεωρούνται προβλέψιμες και εντός του συστήματος αναπαραγωγής της κυριαρχίας του. Διανύοντας αυτή την περίοδο και αναγνωρίζοντας την διαδικασία επανανοηματοδότησης των χώρων των πόλεων, όλες και όλοι αναρωτιόμαστε πού καταλήγει η επιβολή αυτής της νέας «κανονικότητας» και ποιες θα είναι οι συνέπειές της για τη χρήση του δημόσιου

χώρου από εδώ και στο εξής. Οι βόλτες, οι περίπατοι, οι μαζώξεις, οι συναθροίσεις και η οποιαδήποτε μετακίνηση στον δημόσιο χώρο καθορίζονται, εξετάζονται και απαγορεύονται ή επιτρέπονται, ορίζοντας συγκεκριμένους χρόνους και όρους σύμφωνα με τους οποίους μπορούμε να βρισκόμαστε. Η δυναμική της πόλης εντυπώνεται μέσω των διάσπαρτων και αυθόρμητων κινήσεων, καθώς και των πολύμορφων χρήσεων, διαμορφώνοντας νοήματα και μνήμες. Σήμερα, η συλλογική μνήμη των χώρων της πόλης διακυβεύεται, με οποιαδήποτε κίνησή μας, στην καθημερινότητα της πόλης, να οριστεί ως κομμάτι, ευχάριστο ή μη, μιας δυστοπίας. Αύριο η εδραίωση αυτής της δυστοπίας θα εκλαμβάνεται ως συνήθεια, μια νέα νόρμα κανονιστικού πλαισίου που θα οριοθετεί την (μετα)κίνησή μας εντός του χώρου και επομένως τα νοήματα που θέλουμε να αποδώσουμε εμείς σε αυτόν.

ΛΟΦΟΙ ΤΟΥ ΦΙΛΟΠΑΠΠΟΥ

Ανώνυμη εταιρεία διαχείρισής τους με «ιδιωτικοοικονομικά κριτήρια»

Σ

τις γειτονιές μας, κατά τη διάρκεια του πρώτου lockdown οι λόφοι Φιλοπάππου έσφυζαν από ζωή και δεν έκλεισαν όπως συνέβη με επίσημη εντολή του κράτους σε άλλα πάρκα και άλση (Πεδίον του Άρεως, Άλσος Φινόπουλου, Αττικό Άλσος και Υμηττός). Παρ’ όλα αυτά οι προσπάθειες να εμποδιστεί η πρόσβαση σε αυτόν δεν σταμάτησαν. Κάθε τόσο η δημοτική αστυνομία απέκλειε την πρόσβαση από την είσοδο στη Διονυσίου Αρεοπαγίτου, λέγοντας ότι υπάρχει εντολή να κλείσει ο λόφος, ενώ περιπολικά με ντουντούκες κράδαιναν πως όσοι και όσες βρίσκονταν εντός του είναι παράνομοι. Φυσικά δεν υπήρχε καμία τέτοια απόφαση και ο κόσμος δεν σταμάτησε να τον επισκέπτεται, ακόμα και από άλλες γειτονιές του κέντρου. Στη διάρκεια του δεύτερου lockdown οι λόφοι παραμένουν προσβάσιμοι και κάποιες φορές, όταν αρχίζει να σουρουπώνει, οι

60

ντουντούκες διατυμπανίζουν και πάλι τη διαταγή της αποχώρησης του κόσμου. Όλα αυτά σε μία περίοδο που το υπουργείο Εσωτερικών ίδρυσε ανώνυμη εταιρία για την διαχείριση των λόφων Φιλοπάππου και του εθνικού κήπου, που θα λειτουργεί με «ιδιωτικοοικονομικά κριτήρια» και με βασικό μέτοχο της εταιρίας τον Δήμο Αθηναίων. Ενώ από την τροπολογία δεν έχει καταστεί σαφές ποιες θα είναι οι «δυνατότητες» της εταιρίας να παρέμβει στους λόφους, πρέπει να σημειωθεί ότι δεν είναι η πρώτη φορά που επιχειρείται το κλείσιμό του. Σε αυτή την περίοδο που το κράτος επεμβαίνει και απαγορεύει την πρόσβαση και την κίνηση σε όποιο χώρο της πόλης επιθυμεί, θα θέλαμε να καταστήσουμε σαφές ότι η ελεύθερη πρόσβαση στους λόφους του Φιλοπάππου έχει κερδηθεί με αγώνες και παρεμβάσεις όσων τον κρατάνε ζωντανό. Και θα συνεχίσουν να το κάνουμε σε οποιαδήποτε συνθήκη.

Διαβάστε επίσης Στο site του περιοδικού μας, το άρθρο Εκ νέου σχέδια εμπορευματοποίησης του Φιλοπάππου, Μάρτιος 2020. «Εάν ο Δήμος κόπτεται για τους λόφους ας φροντίσει το πράσινο, ας απομακρύνει τα τσαντίρια των αρχαιολόγων δίπλα από τον Λουμπαρδιάρη, ας ξηλώσει τις κατασκευές από το μεγάλο νταμάρι απ΄την μεριά του Κουκακίου και ας μαζέψει τους μπάτσους με τα μοτο-κρος που κάνουν εκπαίδευση πάνω στα αρχαία της Κοίλης και τις διμοιρίες που στέλνει κάθε φορά που ανακοινώνεται μία δενδροφύτευση».

Γκραβούρα του 1886 στο εβδομαδιαίο αμερικάνικο πολιτικό περιοδικό Harper's Weekly, A Journal of Civilization. Η χολέρα προειδοποιεί τους ιδιοκτήτες κατοικιών ότι θα πρεπει να ρίξουν τα νοίκια, γιατί σκοπεύει να κατοικήσει σε αυτά μόνη της.

Τ

ον περασμένο Μάρτιο, ένα από τα πρώτα οπτικοακουστικά μέσα που χρησιμοποίησε το ελληνικό κράτος για να στηρίξει την καμπάνια «μένουμε σπίτι» ήταν ένα σποτ με τον ηθοποιό Σπύρο Παπαδόπουλο, ο οποίος έμπαινε σε ένα σπίτι ζητώντας μας, σε λιγότερο από ένα λεπτό, το ίδιο να κάνουμε και εμείς για να προστατεύσουμε εαυτούς, γιαγιάδες και παππούδες. Τις επόμενες εβδομάδες η συζήτηση κινήθηκε σε ιντριγκαδόρικα μονοπάτια, για το βάρος της ευθύνης που ανέλαβε ο ηθοποιός και για το εάν έλαβε αμοιβή για τα γυρίσματα. Αυτό που πέρασε απαρατήρητο, όμως, ήταν το σκηνικό του συγκεκριμένου σποτ. Μία μονοκατοικία με καταπράσινη αυλή, πρόσφατης κατασκευής, ευρύχωρη, με πλούσιο οικιακό εξοπλισμό και καινούργια κουφώματα. Σε ένα διαφημιστικό σποτ όλα είναι ζυγιασμένα: από τα ρούχα του ηθοποιού, τις γκριμάτσες και τα λόγια του, τις οπτικές γωνίες λήψης μέχρι φυσικά το σκηνικό. Σε ένα προπαγανδιστικό σποτ όλα είναι δύο φορές ζυγιασμένα. Για τη Γενική Γραμματεία Πολιτικής Προστασίας

λοιπόν, το μέσο σπίτι του καθενός και της καθεμιάς μας προσομοιάζει με αυτό του Σπύρου Παπαδόπουλου. Αυτό το «μέσο σπίτι» στις γειτονιές μας, σε μια πρόχειρη αναζήτηση στις αγγελίες έχει τιμή εκκίνησης για ενοικίαση τα 850 ευρώ. Η επιλογή της συγκεκριμένης αναπαράστασης σπιτιού καταδεικνύει το θράσος των αφεντικών, απέναντι σε όλους εμάς που ξέρουμε πως κοπιάζουμε να βγάλουμε το μηνιάτικό μας και σε τι ποιότητας σπίτια καταφέρνουμε να ζούμε τελικά. Είναι θράσος να οργανώνεις μια καμπάνια με τον τίτλο «μένουμε σπίτι» όταν η στέγη αποτελεί ένα βασικό κοινωνικό πρόβλημα αυτής της πόλης. Η ενστικτώδης αντιστροφή του ερωτήματος «σε ποιο σπίτι;» είναι η αναπόφευκτη προέκταση του στεγαστικού προβλήματος της Αθήνας. Αυτό το κρίσιμο ζήτημα, τα τελευταία 3 χρόνια, κωδικοποιείται με διάφορους τρόπους: «κόκκινα δάνεια», πλειστηριασμοί, μείωση του βασικού μισθού, βραχυχρόνιες μισθώσεις, gentrification. Και όσο δεν υπάρχουν πειστικές

Για να «μένουμε σπίτι» πρέπει να βγαίνει και το νοίκι

61

απαντήσεις σε αυτό το ερώτημα και λύσεις που δύνανται να εξασφαλίσουν αξιοπρεπείς συνθήκες διαβίωσης και ψυχική ισορροπία στον καθένα και στην καθεμιά, δεν μπορούμε να σωπάσουμε απέναντι σε μία καμπάνια πέρα για πέρα ταξική. Γιατί ναι, οι μονοκατοικίες του Σπύρου Παπαδόπουλου υπάρχουν και είναι οικιστικά σύμβολα της ταξικής διαστρωμάτωσης αυτού του τόπου. Είναι άλλο να έχεις να δίνεις έναν βασικό μισθό για νοίκι, και άλλο να προσπαθείς να ζήσεις με τον βασικό μισθό.

Εφήμερη επιστροφή στις μακροχρόνιες μισθώσεις

1. Σύμφωνα με στοιχεία της AirDNA οι καταχωρίσεις ακινήτων στις πλατφόρμες βραχυχρόνιας μίσθωσης, στην Αθήνα, έχουν μειωθείκατά 30%, από 10.493 τον Φλεβάρη στις 8.993 στα τέλη του Αυγούστου. Στις γειτονιές μας, η μεταβολή του αριθμού καταχωρίσεων στην πλατφόρμα της Airbnb αποδεικνύει τη μικρή διαφοροποίηση της κατάστασης: Κουκάκι από 973 στις 909 (-6,5%), Πετράλωνα από 279 στις 242 (-13,2%) και Θησείο από 320 στις 279 (-12,8%).

2. Κ.Αξιώτη, Σημαντική μείωση στα ενοίκια λόγω πανδημίας. Ποιες περιοχές θα επηρεαστούν, Huffpost, 5/5/2020.

3. Ν. Ρουσάνογλου, Ακριβότερο το Κουκάκι από την Εκάλη, εφημερίδα Καθημερινή, 15/9/2020.

62

Στο προηγούμενο τεύχος του περιοδικού παρουσιάσαμε μία μεγάλη έρευνα, σχετικά με το στεγαστικό πρόβλημα στις γειτονιές μας. Σχεδόν έναν χρόνο μετά η κινητικότητα της κτηματομεσιτικής αγοράς έχει μετατοπίσει το πρόβλημα αυτό, από την έλλειψη προσφοράς, στα πανάκριβα νοίκια.Ο νέος κορωνοϊός και τα μέτρα απαγόρευσης ή περιορισμού της κυκλοφορίας σε πλανητικό επίπεδο επηρέασαν τις αεροπορικές εταιρίες και τις μετακινήσεις για αναψυχή και τουριστικούς λόγους. Το προϊόν «τουριστική Αθήνα», που είχε επενδυθεί 3 χρόνια τώρα με φανταχτερά περιτυλίγματα εφήμερου πλουτισμού, βρέθηκε απογυμνωμένο και εκτεθειμένο. Γειτονιές, όπου ένα πάνθεο υπηρεσιών είχε διαρθρωθεί με επίκεντρο τον «τουρισμό των τεσσάρων εποχών», αναδιατάσσονται και πάλι γύρω από δύο ξεκάθαρα συγκρουόμενες φιγούρες: αυτές των κερδοσκόπων ιδιοκτητών ακινήτων και εκείνες των μισθωτών, των μεταναστών, των υπερήλικων, των ανέργων και των φοιτητών που προσπαθούν να επιβιώσουν σε αυτές. Τα διαμερίσματα που ήταν καταχωρισμένα σε πλατφόρμες βραχυχρόνιας μίσθωσης, όπως η Airbnb, παραμένουν για μήνες κενά και οι ιδιοκτήτες τους ξαναθυμούνται τους μακροχρόνιους ενοικιαστές. Όλους αυτούς που τα προηγούμενα χρόνια χαρακτήριζαν ως «κακοπληρωτές» και «καταστροφείς» των σπιτιών τους. Η γλώσσα υποτίμησης των ενοικιαστών έκανε τότε τη δουλειά της και δικαιολογούσε τις εξώσεις σε μια νύχτα. Τώρα αυτή η γλώσσα αναγνωρίζει την ανάγκη των ενοικιαστών, χωρίς όμως καμία στιγμή να σταματάει να τους δείχνει τα δόντια της. Την περασμένη άνοιξη, οι αγγελίες γέμισαν με καλαίσθητες φωτογραφίες διαμερισμάτων διαθέσιμων προς ενοικίαση. Επιπλωμένα στη συντριπτική τους πλειοψηφία, με διπλωμένα σεντόνια στις κρεβατοκάμαρες, πολύχρωμες πετσετούλες στα μπάνια και κρυφό φωτισμό στα σαλόνια (στα Πετράλωνα αυξήθηκαν κατά 61,5% οι αγγελίες επιπλωμένων διαμερισμάτων). Μα τι συνέβη ξαφνικά, οι ιδιοκτήτες μας έγιναν ρομαντικές ψυχές;

Δεν νομίζουμε. Βρέθηκαν σε μια ξαφνική συγκυρία που το προϊόν τους έπιασε πάτο και μια από τις πρώτες ενστικτώδεις κινήσεις τους ήταν να βγάλουν τα ακίνητά τους από τις πλατφόρμες βραχυχρόνιας μίσθωσης1 και να τα ανεβάσουν στη «Χρυσή Ευκαιρία» και στον «Σπιτόγατο». Μαζί με όλη την φωτογραφική απεικόνιση των ανέσεων και των υποσχέσεων που μέχρι πριν λίγο καιρό απευθύνονταν αποκλειστικά στους τουρίστες. Αφού η καλοκαιρινή σεζόν πέρασε αφήνοντας πίσω της (τουριστικά) συντρίμμια, οι ιδιοκτήτες αναπροσαρμόζουν τις προσφορές τους προς τους ντόπιους ενοικιαστές. Τα επιπλωμένα διαμερίσματα μειώθηκαν άρδην, ενώ σε πολλές αγγελίες συναντάς την υποχρέωση ετήσιας ενοικίασης του διαμερίσματος μέχρι το καλοκαίρι (όταν και αν ξεκινήσει η νέα τουριστική σεζόν) και οι τιμές βρίσκονται στα ύψη!

Τα νοίκια ούτε πέφτουν, ούτε εξορθολογίζονται Ο ελληνικός τύπος παρουσιάζει, μέσα από μια σειρά αντικρουόμενων άρθρων, μια διαδικασία εξορθολογισμού και πτώσης των τιμών των ενοικίων, λόγω της πανδημίας. Τα στοιχεία τους προέρχονται από κτηματομεσιτικές εταιρείες. Δηλαδή αυτοί που έχουν ιδιοτελή εμπορικά συμφέροντα παρουσιάζονται και ως «ουδέτεροι παρατηρητές» της κατοικίας. Έτσι, λοιπόν, μπορεί ο Θεμιστοκλής Μπάκας, ο πρόεδρος της Πανελλήνιας Ένωσης Κτηματομεσιτών E-RealEstates, να μιλάει για μείωση των ενοικίων στο κέντρο της Αθήνας από 5% έως 23%,2 ωστόσο όπως και ο ίδιος παραδέχεταιπρόκειται για μειώσεις σε νοίκια που ήδη το προηγούμενο διάστημα είχαν φτάσει στο ανώτατο επίπεδο που μπορούσαν. Και σε πολλές περιπτώσεις το είχαν ξεπεράσει, θα λέγαμε εμείς ως κάτοικοι των Πετραλώνων, του Κουκακίου και του Θησείου. Οπότε, δίπλα στις ποσοστιαίες μονάδες των στατιστικών πινάκων υπάρχουν τα ακέραια νούμερα της πραγματικότητας, και δίπλα στα ακέραια νούμερα της πραγματικότητας υπάρχει η πραγματικότητα του βασικού μισθού.

Κουκάκι, στατιστική και πραγματικότητα Όταν περιγράφεται η στατιστική μείωση των ενοικίων κατά 6,25% στο Κουκάκι (για ανακαινισμένο σπίτι 30 τ.μ.), δηλαδή από τα 320 στα 300 ευρώ, τα ακέραια νούμερα της πραγματικότητας μιλάνε για 10 ευρώ το τετραγωνικό. Σε μια άλλη πραγματικότητα, αυτήν της αναζήτησης αγγελιών με όριο τα 300 ευρώ συνήθως δεν εμφανίζεται

Μείωση ενοικίου για τους ιδιοκτήτες και όχι για τους ενοικιαστές Εν μέσω lockdown το ελληνικό κράτος ανακοίνωσε το μέτρο της μείωσης του ενοικίου σε ποσοστό 40%, για όσους βρίσκονταν σε αναστολή της σύμβασης εργασίας τους. Ενώ παρουσιάστηκε ως μέτρο ανακούφισης των ενοικιαστών, στην πραγματικότητα ήταν ένα μέτρο ενίσχυσης των ιδιοκτητών. Οι ενοικιαστές, παρά τις «σφιχτές» εργασιακές και οικονομικές καταστάσεις που βιώναμε, έπρεπε να παραμείνουμε συνεπείς στην καταβολή του ενοικίου, το οποίο μπορεί να είναι μειωμένο προέρχεται όμως από μια «οριζόντια» οικονομική δεξαμενή των 534 ευρώ –όσο ήταν

κανένα αποτέλεσμα στις γειτονιές μας. Και εάν εμφανίσει κάποιο θα είναι γύρω στα 25 τ.μ., χρέπι και ξεχασμένο στα site των αγγελιών εδώ και πολλούς, πολλούς μήνες. Σε μία έρευνα που παρουσίασε στα μέσα του Σεπτέμβρη, το δίκτυο μεσιτικών γραφείων RE/MAX,3 η φετινή μέση τιμή ενοικίασης στο Κουκάκι διαμορφώνεται στα 7 ευρώ ανά τ.μ., παρουσιάζοντας αύξηση σε σχέση με το 2017 που ήταν 5,63 ευρώ. Αυτήν τη στιγμή το Κουκάκι έχει ακριβότερο νοίκι από την Εκάλη (6,4 ευρώ ανά τ.μ.). Και να μας συγχωρείτε, αλλά ζώντας σε μια από τις συνοικίες του κέντρου της Αθήνας με τις παλαιότερες κατασκευές σπιτιών μπορούμε με βεβαιότητα να πούμε ότι μέσα σε αυτά τα δύο χρόνια, δεν έχει αλλάξει τίποτα στην ποιότητα των προσφερόμενων για μακροχρόνια ενοικίαση σπιτιών που να δικαιολογεί αυτές τις αυξήσεις. Ακόμα και τα διαμερίσματα που ανακαινίστηκαν τα τελευταία χρόνια δεν προσφέρονταν στην εγχώρια αγορά των ντόπιων ενοικιαστών, αλλά στους τουρίστες για βραχυχρόνια μίσθωση.

Νοίκι ανάλογο με τον μισθό μας Θα το πούμε για ακόμα μια φορά, εάν θέλουμε να μιλήσουμε για αύξηση ή μείωση ενοικίων δεν θα το κάνουμε διαβάζοντας γενικόλογους στατιστικούς πίνακες με μέσες τιμές ανά τετραγωνικό. Θα πρέπει να βρούμε μία σταθερά, γύρω από την οποία θα γίνεται η

και το επίδομα που πήραμε όσοι και όσες από εμάς μπήκαμε σε αναστολή σύμβασης εργασίας. Ένα επίδομα, το οποίο δίνεταιαπό το κράτος ετεροχρονισμένατη στιγμή που με ανακοίνωσή της η ομοσπονδία των ιδιοκτητών ακινήτων ζητούσε από το κράτος να στερήσει το δικαίωμα της όποιας μείωσης ενοικίου,σε όσους ενοικιαστές δεν μπορούσαν να το καταβάλουν στην αρχή του μήνα,εμπρόθεσμα. Οι ιδιοκτήτες στην ουσία έχουν περιορισμένη χασούρα, καθώς από το σύνολο του ενοικίου τους παίρνουν το 60% από εμάς, ενώ από το υπόλοιπο 40%, το 15% περίπου της μείωσης

τούς επιστρέφεταιμε τη μορφή έκπτωσης, από τις εισφορές για τον φόρο εισοδήματος ή του ΕΝΦΙΑ στο τέλος του 2020. Δεν μπορούμε οπότε, να μιλάμε από την ίδια θέση ενοικιαστές και ιδιοκτήτες. Δεν έχουμε κοινά προβλήματα και φυσικά σε κάθε περίπτωση οι βεβαιότητες που εμπεριέχει το moto «μένουμε σπίτι» τίθενται υπό αμφισβήτηση, από τη βάση τους.Πόσο μάλλον, εάν υπολογίσουμε καιόλους εμάς εκεί έξω που δουλεύουμε ανασφάλιστοι, παραμένοντας και σε αυτές τις στιγμές αόρατοι, καθώς κανένα μέτρο δεν μας συμπεριλαμβάνει.

όποια σύγκριση. Και αυτήν τη σταθερά δεν θα την καθορίσει η αγορά, αλλά οι ανάγκες μας. Η όποια σύγκριση των ενοικίων θα πρέπει γίνεται αναλογικά με το ύψος του βασικού μας μισθού και μόνο.Γιατί εάν θέλουμε να μιλάμε για στοιχειώδη κοινωνική πολιτική θα έπρεπε να εξασφαλίζεται για κάθε ανειδίκευτο εργάτη και για κάθε άνεργο η στέγη. Αντ’ αυτού σήμερα,σύμφωνα με τον κωμικοτραγικό πολιτικό σχεδιασμό: εάν λαμβάνεις επίδομα ανεργίας δεν δικαιούσαι να λάβεις και το επίδομα ενοικίου. Προφανώς γιατί οι υπεύθυνοι κοινωνικής πολιτικής σε αυτόν τον τόπο θεωρούν ότι με 200 ή 400 ευρώ μπορείς να καλύψεις τις βιοτικές σου ανάγκες και το ενοίκιο μαζί. Το 2016 σε έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής αναφέρεται ότι στην Ελλάδα το 84,6% των ενοικιαστών δαπανούν πάνω από το 40% του εισοδήματός τους για την στέγασή τους, τη στιγμή που ο μέσος όρος στην Ευρώπη είναι στο 20%. Τέσσερα χρόνια μετά, με τις εμπειρίες και τα βιώματα των βραχυχρόνιων μισθώσεων και του επενδυτικού προγράμματος των GoldenVisa, ούτε που θέλουμε να φανταστούμε που βρίσκεται αυτό το ποσοστό. Γιατί εάν το φανταζόμασταν έστω και λίγο, εάν ξεπερνούσαμε έστω και λίγο την μοιρολατρία και τη διάθεση για ατομική διευθέτηση ζητημάτων που είναι πέρα για πέρα συλλογικά, τότε θα βρίσκαμε πολλούς λόγους και πολλούς τρόπους να οργανώσουμε τις άμυνές μας. Να διεκδικήσουμε στέγη αξιοπρεπή και σε τιμή αντίστοιχη με τον μισθό μας.

Διαβάστε επίσης Στο site του περιοδικού μας, το άρθρο Απεργία ενοικίου εν μέσω covid19 στις Η.Π.Α., Μάρτιος 2020. Στο criticatac.ro/lefteast, το άρθρο της Ana Vilenica (Post)pandemic struggles in social reproduction: COVID-19 and housing justice in Serbia, Οκτώβριος 2020. Για την στεγαστική πραγματικότητα της Σερβίας και τους διεκδικητικούς αγώνες που οργανώθηκαν εν μέσω πανδημίας.

63

Παρέμβαση της Ανοιχτής συνέλευσης εξω από σουπερμάρκετ της γειτονιάς, όπου γίνεται τη συλλογή προϊόντων για τη δομή αλληλεγγύης «Το Ντουλάπι».

Δομές αλληλεγγύης στην εποχή της πανδημίας Το παράδειγμα του «Ντουλαπιού» που λειτουργεί στο κατειλημμένο πρώην ΠΙΚΠΑ των Α. Πετραλώνων

Σ

τη γειτονιά των Άνω Πετραλώνων, Τιμοδήμου και Αντωνιάδου γωνία, λειτουργεί κάθε Δευτέρα τα τελευταία τρία χρόνια η αυτοοργανωμένη δομή «Το Ντουλάπι», ως αναπόσπαστο μέρος της κατάληψης του πρώην ΠΙΚΠΑ. Το «Ντουλάπι» αποτελεί δομή αλληλεγγύης και ενδυνάμωσης των ανθρώπων που ζουν και κοινωνικοποιούνται στις γειτονιές μας, με κεντρική αποστολή τη συλλογή ειδών πρώτης ανάγκης (τρόφιμα, φάρμακα, είδη σωματικής υγιεινής, καθαριστικά) και στη συνέχεια την προσφορά τους σε όσους / ες αδυνατούν να καλύψουν την καθημερινή τους επιβίωση. Μέσα στην καραντίνα κάποιοι από εμάς νιώσαμε την ανάγκη και είχαμε τον χρόνο να επισκεφτούμε τη δομή και να στηρίξουμε το εγχείρημα με τον τρόπο μας. Βρεθήκαμε δίπλα στον κόσμο (αλληλέγγυους και γείτονες σε ανάγκη), μιλήσαμε μαζί του και καταλάβαμε ξανά την ποιοτική διαφορά που έχει η βοήθεια του συνανθρώπου μέσω της αλληλεγγύης, τόσο από μια πιο ανθρωποκεντρική, όσο και από μια πρακτική / υλική σκοπιά. Η Ανοιχτή Συνέλευση κατοίκων Πετραλώνων, Θησείου, Κουκακίου (ΑΣΚΠΘΚ)

64

είναι η κινητήρια δύναμη του εγχειρήματος. Παράλληλα με τους πολυάριθμους αγώνες και ενέργειες που έχει οργανώσει και στηρίξει μέσα στα χρόνια,με γνώμονα την καλλιέργεια της αλληλεγγύης και την αυτοοργάνωση της καθημερινότητας στις γειτονιές μας, στέκεται με υπευθυνότητα δίπλα σε ανθρώπους που αναζητούν όχι μόνο υλική βοήθεια, αλλά και έναν χώρο να κοινωνικοποιηθούν. Αυτό έπραξε με συνέπεια και την περίοδο επιβολής των πιο ακραίων μέτρων για την υγειονομική προστασία του πληθυσμού, που έχει δει ποτέ η πόλη μας. Εκείνη λοιπόν την περίοδο η δομή όχι απλά δεν σταμάτησε να λειτουργεί αλλά άρχισε να υποδέχεται κόσμο και δεύτερη μέρα μέσα στην εβδομάδα, λόγω των αυξημένων αναγκών των ανθρώπων που βρέθηκαν κυριολεκτικά στα όρια της ανέχειας. Έτσι κάθε Δευτέρα και Πέμπτη για δυόμιση μήνες (από 15 Μαρτίου μέχρι τέλος Μαΐου) λαμβάνοντας όλες τις απαραίτητες προφυλάξεις, η δομή στήριζε και τροφοδοτούσε σταθερά περίπου 40 οικογένειες σε εβδομαδιαία βάση. Μιλώντας με ανθρώπους που συμμετέχουν στην ΑΣΚΠΘΚ θελήσαμε να μάθουμε λίγα παραπάνω πράγματα για την ιστορία και την

εξέλιξη του εγχειρήματος, καθώς και για τις αλλαγές που παρατήρησαν κατά τη διάρκεια του lockdown. Σύμφωνα με την εμπειρία του κόσμου που ενεπλάκη από την αρχή σε αυτή την προσπάθεια, τα πρώτα δύο χρόνια την δομή επισκέπτονταν συστηματικά 3 με 5 άτομα την εβδομάδα, κυρίως ηλικιωμένα. […] Στην αρχή ξεκίνησε με μαζέματα τροφίμων και υλικού από συλλογικές προσφορές π.χ. πηγαίναμε έξω από το σούπερ μάρκετ στην Θεσσαλονίκης, ενημερώναμε τον κόσμο για τη δομή και ζητούσαμε την ενίσχυσή τους. Κάποιοι έρχονταν και άφηναν πράγματα στο ΠΙΚΠΑ. […] Οι άνθρωποι που πρωτοεπισκέφτηκαν «Το Ντουλάπι» δεν είχαν ιδέα για το πως μπορεί να λειτουργεί μια τέτοια δομή προσφοράς. Ανοίγαμε συνέχεια κουβέντες και κάναμε μεγάλη προσπάθεια για να γίνει κατανοητός ο διαφορετικός τρόπος προσέγγισης μέσα από τα αντανακλαστικά της αλληλοστήριξης και της αλληλοβοήθειας. Αυτό ίσως να φέρει σταδιακή αλλαγή στη νοοτροπία του κόσμου, ο οποίος μέχρι τότε δεν ήξερε πως να ανταποκριθεί και να λειτουργήσει απέναντι στην αλληλέγγυα προσφορά. Επίσης μια ιδέα είναι η παρότρυνση για συμμετοχή του κόσμου, που επωφελείται από τη δομή, στις δραστηριότητες της κατάληψης π.χ. ο καθαρισμός του λόφου ως κίνητρο ενεργοποίησης των εμπλεκόμενων, που θα τους προσφέρει παράλληλα και την ευχαρίστηση της επιστροφής της αλληλεγγύης […] Έτσι θέλουμε να πιστεύουμε πως θα εμπεδωθεί σιγά-σιγά ο τρόπος λειτουργίας για «Το Ντουλάπι», και θα αρχίσει να μετατρέπεται σε χώρο κοινωνικοποίησης για τους κατοίκους της γειτονιάς που ζορίζονται και όχι μόνο. […]1

Η κουλτούρα της αλληλοβοήθειας με τον τρόπο που προωθείται από τους αλληλέγγυους που πλαισιώνουν τη δομή ξενίζει τις περισσότερες φορές τους ανθρώπους, που για πρώτη φορά μες τα χρόνια έρχονται σε επαφή με μια μορφή κοινωνικής βοήθειας έξω από το φιλανθρωπικό, εκκλησιαστικό ή κρατικό δίκτυο. Πολλοί αδυνατούν να την αποκωδικοποιήσουν καθώς είναι κουρασμένοι, απογοητευμένοι και για καιρό απομονωμένοι κοινωνικά. Αυτό, όπως τονίστηκε κατά τη συζήτηση, δεν γίνεται σε καμία περίπτωση εμπόδιο στο να αντιμετωπίζονται ισότιμα στη μοιρασιά των προμηθειών και είναι απολύτως θεμιτό να λειτουργεί καθένας και καθεμιά βάσει των επιθυμιών και των δυνατοτήτων του. Όλοι όσοι έχουν ανάγκη είναι ευπρόσδεκτοι στη δομή και στηρίζονται χωρίς διακρίσεις ή αξιολόγηση. Η διαπίστωση αυτή επανήλθε και μέσα από τα λόγια της κ. Χαρίκλειας. Η ίδια μένει ένα στενό κάτω από το κτίριο της κατάληψης και γνώριζε πως η γειτόνισσά της, από το απέναντι σπίτι, επισκέπτεται τη δομή. […] Την πρώτη φορά που επισκέφτηκα τη δομή

ήταν με τη γειτόνισσά μου, η οποία ήξερα πως είναι ενεργή σε ζητήματα γειτονιάς. Ποτέ μου δεν είχα καταλάβει ακριβώς τι ήταν αυτά τα «ζητήματα», όπως επίσης ποτέ δεν μπορούσα να φανταστώ ότι θα βρεθώ στην ηλικία μου σε τέτοια ανάγκη. Πίστευα ότι είχα κάνει όλα όσα έπρεπε στα νιάτα μου για να διασφαλιστώ […] Να πω την αλήθεια δεν είχα αναγκαστεί να πάω μέχρι τώρα σε κάποιο συσσίτιο και το φοβόμουν πιο πολύ απ’ όλα. Το «Ντουλάπι» δεν το νιώθεις σαν μια παθητική διαδικασία και άρα τα συναισθήματα που γεννιούνται δεν είναι βουτηγμένα στην ενοχή και στο απόλυτο αίσθημα αδυναμίας, που ήμουν σίγουρη πως θα νιώσω. Οι άνθρωποι όταν βρεθούν σε μια τόσο μεγάλη ανάγκη, να μην έχουν να καλύψουν τα βασικά για την επιβίωσή τους, βιώνουν έντονα συναισθήματα κατάθλιψης ενώ σταδιακά χάνεται η αυτοεκτίμηση απέναντι στον εαυτό τους. Είμαστε θύματα αλλά δεν θέλουμε να μας αντιμετωπίζουν ως τέτοια. Βλέπεις κι άλλοι τι περνούν, καταλαβαίνεις διαφορετικά, δεν είσαι μόνος […] Η διαφορά με άλλες φιλανθρωπίες είναι ο τρόπος αντιμετώπισής μας ως ισότιμων και η καλλιέργεια της αίσθησης της ουσιαστικής στήριξης• υλικής και συναισθηματικής και όχι της φιλανθρωπίας, που σε κοιτούν με μισό μάτι και σιχαίνονται. […] Ειδικά την περίοδο που μας κλείσανε μέσα η δομή έγινε η βόλτα μας και οι συζητήσεις με τους ανθρώπους εκεί μας δίναν κουράγιο να αντέξουμε […]2

Το lockdown που επιβλήθηκε στην Ελλάδα και στις μισές χώρες του πλανήτη ταυτόχρονα, αποτέλεσε μια κομβική στιγμή αναμέτρησης με την πραγματική επιθυμία μας για αλληλοβοήθεια. Αυτή την πρωτόγνωρη περίοδο που όλοι βιώνουμε στο πετσί μας τον φόβο, την αγωνία και την καθήλωση σε μια κατάσταση αναμονής και αβεβαιότητας, ο κόσμος της συνέλευσης του ΠΙΚΠΑ δεν εγκαταλείπει τον χώρο του και τη δομή που στεγάζεται σε αυτόν. Έγιναν θυροκολλήσεις πόρτα-πόρτα και αυξήθηκαν οι μέρες και οι ώρες λειτουργίας της δομής, αναλογιζόμενες / οι πάντα την ευθύνη που μας αναλογεί και λαμβάνοντας όλες τις απαραίτητες προφυλάξεις. Επίσης απλώθηκε στη γειτονία η ενημέρωση για τη δομή και την κατάληψη ως σώμα εντός της γειτονιάς, με τη βοήθεια των ανθρώπων που βρίσκονται από πίσω και τη στηρίζουν συστηματικά όλα αυτά τα χρόνια. Ο κόσμος που επισκέφτηκε τη δομή, ειδικά τις 3 πρώτες βδομάδες του lockdown, αυξήθηκε σημαντικά και πολλαπλασιάστηκε. Πριν τον Covid συνήθως τη δομή επισκέπτονταν ηλικιωμένα άτομα με ανάγκες, από το ξέσπασμα της πανδημίας και μετά το targetgroup του κόσμου διευρύνθηκε. […] Η δομή έγινε η καθιερωμένη βόλτα στη γειτονιά εκείνη την περίοδο και ένας χώρος επικοινωνίας, αλληλεγγύης και προσφοράς βοήθειας. Επίσης, μετά την καταστολή που δέχτηκε το εγχείρημα από δυνάμεις της αστυνομίας, αναζωογονήθηκαν

1. Απόσπασμα από τη συζήτηση που πραγματοποιήσαμε με μέλη της συλλογικότητας της ΑΣΚΠΘΚ και κόσμο που επισκέπτεται «Το Ντουλάπι», ένα ωραίο απόγευμα του Ιουνίου στην αυλή του πρώην ΠΙΚΠΑ Α. Πετραλώνων, μετά το τέλος του μοιράσματος και της συλλογής τροφίμων και ειδών πρώτης ανάγκης για την ενίσχυση της δομής.

2. Ό. π.

3. Ό. π.. Επίσης «Το Ντουλάπι» κατέβαλε προσπάθεια να στηρίξει έμπρακτα και άλλες δομές αλληλεγγύης, καθώς συμμετείχε στη συλλογή και την αποστολή παιχνιδιών και υλικού δημιουργικής απασχόλησης στα παιδιά του στρατοπέδου συγκέντρωσης στην περιοχή της Μαλακάσας, που οργανώθηκε από την Πρωτοβουλία για ένα Πολύμορφο Κίνημα για την Ψυχική Υγεία. Μέσα στο ίδιο διάστημα πραγματοποίησε ακόμα τρεις αποστολές κυρίως με καθαριστικά, φάρμακα, είδη σωματικής υγιεινής στο στρατόπεδο συγκέντρωσης της Μαλακάσας, τα οποία μοιράστηκαν απευθείας στις μετανάστριες και στους μετανάστες.

65

τα κοινωνικά αντανακλαστικά και άρχισε να αλλάζει σταδιακά η οπτική του κόσμου για την κατάληψη συνολικά. Επιδιώξαμε επίσης τη συμμετοχή μας στο δίκτυο αλληλεγγύης που στήθηκε την επίμαχη περίοδο της καραντίνας.

Ώρα λειτουργίας της δομής στο κατειλημμένο πρώην ΠΙΚΠΑ των Α. Πετραλώνων. Φωτογραφία: Γραμμή 15

66

Κατά τη διάρκεια από το πρώτο lockdown μέχρι και σήμερα, που η κατάσταση για την κοινωνία είναι ακόμα πιο δύσκολη κι επικίνδυνη, γίνεται φανερό πως μια τέτοια δομή ήταν απαραίτητη όσο ποτέ και η πείρα που είχε αναπτύξει ο εμπλεκόμενος κόσμος από τα προηγούμενα χρόνια λειτουργίας της, βοήθησαν σημαντικά στο να ενεργοποιηθούν τα κοινωνικά αντανακλαστικά της γειτονιάς. Χιλιάδες δουλειές χάθηκαν, άνθρωποι μένουν μόνοι, άρρωστοι και ανήμποροι να αντιμετωπίσουν σωματικά και ψυχολογικά την ζοφερή πραγματικότητα, ενώ για τις ευάλωτες κοινωνικές ομάδες (άστεγοι / ες, μετανάστες / τριες, ηλικιωμένες / οι) ο αγώνας της επιβίωσης γίνεται ακόμα πιο σκληρός και απέλπιδος. Η απομόνωση και το συνεχές άγχος της μόλυνσης από τον ιό δημιουργούν ένα κλίμα ασφυκτικό στο εσωτερικό χιλιάδων σπιτιών. Σε μια κρίσιμη κοινωνική φάση, που κατ’ εντολή της κυβέρνησης ολόκληρη η κοινωνία βρίσκεται υπό περιορισμό, η δομή συνεχίζει να λειτουργεί και να βρίσκεται δίπλα στους συνανθρώπους μας που έχουν ανάγκη. Μάλιστα μπορούμε να επιβεβαιώσουμε πως οι προσφορές τόσο σε διαθεσιμότητες όσο και σε υλικά αγαθά αυξήθηκαν 150%!

Πέρα από τις προσωπικές και συλλογικές προσεγγίσεις της τρέχουσας κατάστασης για την κρατική υγειονομική διαχείριση της πανδημίας, κρίθηκε ομόφωνα σημαντικό να τηρηθούν στον μέγιστο βαθμό όλα τα μέτρα προστασίας, ως ένδειξη σεβασμού και κατανόησης της συνθήκης απέναντι σε όλες τις ηλικιακές / κοινωνικές ομάδες. Από όλους τους αλληλέγγυους που εμπλέκονται στη δομή γίνεται χρήση μάσκας και αποφεύγεται ο συνωστισμός, ενώ όλα τα είδη αερίζονται επαρκώς πριν μπουν στα ράφια. Όσον αφορά δε την κάλυψη των διαφορετικών αναγκών καταβάλλεται η μέγιστη προσπάθεια. Και όμως την Κυριακή 5 Απριλίου και ενώ ήταν προγραμματισμένη η εβδομαδιαία συνάντηση της Ανοιχτής Συνέλευσης η αστυνομία επέλεξε να στοχοποιήσει την κατάληψη. Από τις 5.30 μ.μ. ΔΕΛΤΑ, ΔΙΑΣ, ΟΠΚΕ και δύο περιπολικά (στήθηκε επιχείρηση ολόκληρη!) προσπαθούσαν να ελέγξουν και να καταγράψουν κόσμο που ερχόταν, έφευγε ή περνούσε έξω από τον χώρο. Αφού αποπειράθηκαν να τρομοκρατήσουν όσους είχαν μαζευτεί, αποχώρησαν τρεις ώρες αργότερα. Από εκείνη τη μέρα και για τις επόμενες εβδομάδες, ένα περιπολικό της αστυνομίας στάθμευε έξω από το κτίριο της κατάληψης τις ώρες λειτουργίας της δομής «Το Ντουλάπι», ενώ οι γύρες από τα μηχανάκια τους ολοκλήρωναν το σκηνικό. Όπως τονίζουν τα μέλη της ΑΣΚΠΘΚ σε ανακοίνωσή τους:

[..] Αυτό προς μεγάλη μας χαρά δεν απέτρεψε τον κόσμο από το να συνεχίσει να επισκέπτεται τη δομή και επιπλέον ενδυνάμωσε ακόμα περισσότερο την αλληλεγγύη και το πείσμα μας. [..]

Το εγχείρημα και ο κόσμος που το στηρίζει στάθηκαν αλληλέγγυοι, σε δύσκολες συνθήκες δίπλα στους συνανθρώπους μας που βρέθηκαν σε ανάγκη. Από τη αρχή της πανδημίας μέχρι και σήμερα συνεχίζουν να είναι δίπλα στον κόσμο της γειτονιάς,ενώ τις τελευταίες εβδομάδες προσφέρονται τρόφιμα και είδη πρώτης ανάγκης και σ’ έναν μεγάλο αριθμό προσφύγων / ισσών και μεταναστών / ριών που μένουν στο κέντρο της Αθήνας. Άνθρωποι που υποφέρουν τόσο από τις τρέχουσες υγειονομικές συνθήκες όσο και από την πάγια, επιθετική, αντιμεταναστευτική και ρατσιστική πολιτική του κράτους που έχει κλείσει πολλές καταλήψεις φιλοξενίας μεταναστών / ριών και επιτίθεται στις αυτοοργανωμένες δομές. Το αξιακό σύστημα σκέψης που διατρέχει το εγχείρημα, είναι αποτέλεσμα της πλαισίωσής του από τον κόσμο που στηρίζει την κατάληψη του ΠΙΚΠΑ. Ένας χώρος όπου οι άνθρωποι γίνονται αποδεκτοί, βρίσκουν μια πόρτα ανοιχτή και χαμόγελα. Μια πολύτιμη βοήθεια σε καιρούς αποξένωσης που μαλακώνει σιγά-σιγά τα αισθήματα θυμού της ταυτότητα του επαίτη. Έτσι διαρρηγνύονται και τα συναισθήματα φόβου και παραίτησης που καταβάλλουν και ακινητοποιούν συνήθως τους ανθρώπους σε ανάγκη, για να συνειδητοποιήσουν πως μέσα από τη βοήθεια του άλλου ενδυναμώνονται και οι ίδιοι. Τα όσα μοιραστήκαμε με τους ανθρώπους αυτούς, θεωρήσαμε σημαντικό να τα μεταφέρουμε στις σελίδες του περιοδικού μας, ώστε να πληροφορήσουμε περισσότερο κόσμο για την ύπαρξη και λειτουργίας της δομής. Κυρίως όμως αυτό που πιστεύουμε πως πραγματικά έχει σημασία είναι να επικοινωνήσουμε την εμπειρία μας από μία δομή που λειτουργεί σε έναν κατειλημμένο χώρο, ζωντανό και ανοιχτό προς όλους και όλες,και που δεν έχει απολύτως καμία σχέση με την εικόνα που έχουν βαλθεί να κατασκευάσουν χρόνια τώρα οι διάφοροι κυβερνητικοί μηχανισμοί και τα ΜΜΕ. Θεωρούμε υποχρέωσή μας να μεταφέρουμε την εμπειρία του κόσμου που βοηθήθηκε σε ώρες ανάγκης, σε μια από τις πιο δύσκολες και τρομακτικές περιόδους της πρόσφατης ιστορίας της ανθρωπότητας συνολικά, γιατί μας συγκίνησαν τα λόγια τους, το βίωμα το δικό τους και το δικό μας. Αλλά και για να υπογραμμίσουμε τη σημασία των αντανακλαστικών που ενεργοποιήθηκαν,και που χωρίς δισταγμό πιστεύουμε ότι ελάφρυναν και συνεχίζουν να απαλύνουν τον πόνο

των συνανθρώπων μας, τους βοηθούν να επιβιώσουν και να στηρίξουν τις οικογένειές τους. Γιατί μέσα σε αυτούς τους χώρους, όπως είναι οι καταλήψεις, δεν «ανθίζει η ανομία» αλλά σχέσεις συντροφικές, σχέσεις μεταξύ γειτόνων που δεν υποκινούνται από ιδιοτελή συμφέροντα, αλλά από κοινές επιθυμίες για τις ζωές μας εντός των γειτονιών. Και ας μην ξεχνάμε πως οι μόνοι που πραγματικά ενδιαφερόμαστε για την υγεία και το σώμα μας, είμαστε εμείς και οι συνάνθρωποί μας ανεξαρτήτως χρώματος, φύλου, ηλικίας. Η Ανοιχτή Συνέλευση Κατοίκων Πετραλώνων, Θησείου, Κουκακίου καλεί τον κόσμο της γειτονιάς να βρεθεί πιο κοντά (σε μια περίοδο που επιβάλλεται βίαια η «αποστασιοποίηση») και να συνεχίσει να ενισχύσει τα δίκτυα αλληλοβοήθειας για την κάλυψη βασικών αναγκών (υλικών και ψυχολογικών), ειδικά τώρα που το δεύτερο κύμα της πανδημίας είναι σφοδρότερο και μας βρίσκει όλους και όλες ακόμα πιο αποδυναμωμένους / ες οικονομικά και ψυχολογικά. Κι αν όλα αυτά σας φαίνονται ρομαντικά περάστε μία βόλτα από τη δομή «Το Ντουλάπι» και βγάλτε μόνοι σας τα συμπεράσματά σας, για το τι συμβαίνει τελικά μέσα σε έναν κατειλημμένο κοινωνικό χώρο. Το «Ντουλάπι» λειτουργεί κάθε Δευτέρα 7-9 μ.μ. στην κατάληψη του πρώην ΠΙΚΠΑ, ώστε όποιος / α θέλει να προσφέρει ή να πάρει ό,τι χρειάζεται και κάθε Πέμπτη, 7-9 μ.μ., για όποιον / α θέλει να προσφέρει είδη πρώτης ανάγκης και να συζητήσει με τους ανθρώπους που είναι παρόντες και στηρίζουν αυτή την τόσο σημαντική προσπάθεια.

Κατά τη διάρκεια του πρώτου lockdown και για τρεις εβδομάδες η αστυνομία παρενοχλούσε συστηματικά τη λειτουργία της δομής με ελέγχους, έξω από την κατάληψη, των ανθρώπων που προσέφεραν ή έπαιρναν προϊόντα. Φωτογραφία: Γραμμή 15

Διαβάστε επίσης Στο blog της Ανοιχτής συνέλευσης κατοίκων των Πετραλώνων, του Θησείου και του Κουκακίου, askpthk.espivblogs.net ανακοινώσεις της δομής αλληλεγγύης.

67

Ήταν άνοιξη, όταν μας έπεσε ο ουρανός στο κεφάλι... Σχόλια γύρω από την τύχη (και) της παιδείας στην εποχή της πανδημίας

Σ 1. Στο τελευταίο κλείσιμο των σχολείων τον Νοέμβριο, εκπαιδευτικός από ιδιωτικό σχολείο μας ενημέρωσε ότι ο διευθυντής του σχολείου του έλαβε e-mail από τη γραμματέα της Ένωσης Ιδιοκτητών Σχολείων. Αυτό το μήνυμα μετέφερε τα λόγια του προέδρου της Ένωσης που ενημέρωνε ότι τα ιδιωτικά σχολεία έχουν δικαίωμα να κάνουν μάθημα, όποιες και όσες ώρες θέλουν από τις 9:00 μέχρι τις 17:20 (τη στιγμή που τα δημόσια κάνουν μάθημα μετά το μεσημέρι υποχρεωτικά, 14:00 με 17:20). Στην ερώτηση του διευθυντή για το αν μπορεί να του στείλει την απόφαση του Υπουργείου, η γραμματέας απάντησε ότι αρκεί η προφορική οδηγία του προέδρου.

68

τον υπότιτλο θα μπορούσαμε να έχουμε παραλείψει το «και», όμως δεν γίνεται να σκεφτούμε τα όσα συμβαίνουν στον χώρο της παιδείας ξέχωρα από το υπόλοιπο κλίμα και τις αποφάσεις που παίρνονται για τις ζωές μας, τους τελευταίους μήνες. Όπως και αλλού έτσι και στην παιδεία η κυβέρνηση έδειξε από την αρχή την πρόθεσή της για αναδιάρθρωση, ώστε να πετάξει ό,τι την ενοχλεί και να εισάγει ό,τι βολεύει αυτήν και τους χορηγούς της. Συνεχίζοντας έτσι μια παράδοση δεκαετιών στον τόπο μας, όπου κάθε νέα κυβέρνηση εφαρμόζει το δικό της πρόγραμμα στις τρεις βαθμίδες της εκπαίδευσης, το οποίο τις περισσότερες φορές ικανοποιεί οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα παρά τους μαθητές που χρησιμεύουν σαν πειραματόζωα. Στο παρόν άρθρο λοιπόν θα δούμε πώς η παρούσα κυβέρνηση (δεν) οργάνωσε τους τομείς της παιδείας την περίοδο της πανδημίας του νέου κορωνοϊού SARS-Cov-2. Θα ασχοληθούμε επίσης και με τις αλλαγές που προωθήθηκαν γενικά στην εκπαίδευση,

οι οποίες θα εφαρμόζονταν ανεξάρτητα από τη συγκυρία του ιού στη ζωή μας. Ήταν κάπου στα μέσα του Μάρτη, όταν ένα απόγευμα δόθηκε η εντολή να κλείσουν αιφνιδιαστικά τα σχολεία, λόγω εξάπλωσης της πανδημίας. Το Υπουργείο Παιδείας καθυστέρησε χαρακτηριστικά να δώσει οδηγίες και εργαλεία στους δασκάλους και καθηγητές των δημοσίων σχολείων, οι οποίοι κινήθηκαν κατά βούληση και... κατά δυνατότητα, με αποτέλεσμα να υπάρχει μεγάλη διαφορά στην παρεχόμενη εκπαίδευση από σχολείο σε σχολείο, ακόμα και από τάξη σε τάξη. Από την άλλη τα ιδιωτικά σχολεία άρχισαν έναν ανταγωνιστικό αγώνα δρόμου για το ποιο θα παρέχει τον πιο εντυπωσιακό τρόπο εκπαίδευσης και με τα πιο αναβαθμισμένα ηλεκτρονικά μέσα. Περνώντας από την αποστολή e-mail στη χρήση διάφορων ηλεκτρονικών εργαλείων και υπηρεσιών, όπως οι πλατφόρμες επικοινωνίας, κατέληξαν έπειτα από μερικές ημέρες ή εβδομάδες στα καθημερινά τηλεμαθήματα. Όταν έληξε η πρώτη αυστηρή περίοδος του

lockdown, τα δημόσια σχολεία άνοιξαν λειτουργώντας για τους μισούς μαθητές τη μία μέρα και για τους άλλους μισούς την άλλη. Την ίδια στιγμή στα ιδιωτικά σχολεία τη «νεκρή μέρα», τα παιδιά έκαναν τηλεμάθημα και προχωρούσαν κανονικά στην ύλη. Να σημειώσουμε ότι κάποια ιδιωτικά εκμεταλλεύτηκαν την άδεια χρήσης κάμερας στην τάξη και πρόβαλλαν το μάθημα σε πλατφόρμα απ' όπου μπορούσαν να συμμετέχουν τα μισά παιδιά που έλειπαν από την τάξη μέρα παρά μέρα. Αξιοσημείωτη είναι επίσης η απίστευτη οδηγία του Υπουργείου, το οποίο με κλειστά τα σχολεία λίγο πριν το Πάσχα, επέτρεψε να προχωρήσουν την ύλη όσοι δάσκαλοι και καθηγητές το επιθυμούσαν. Επαναλαμβάνουμε ότι τα ιδιωτικά έκαναν καθημερινά τηλεμαθήματα, ενώ τα περισσότερα δημόσια σχολεία και σπίτια παιδιών δεν είχαν ακόμα τον απαραίτητο εξοπλισμό για ηλεκτρονικά μαθήματα. Το Υπουργείο ποτέ δεν ασχολήθηκε με αυτές τις ελλείψεις. Με αυτό τον τρόπο απέδειξε ότι η παροχή καλύτερης ποιότητας και μεγαλύτερης ποσότητας εκπαιδευτικής ύλης στα παιδιά των ιδιωτικών σχολείων δεν είναι κάτι που το ενοχλεί, αλλά ίσα-ίσα το ενισχύει κιόλας.1

Ο λόγος στα ίδια τα άτομα της σχολικής ζωής. Θέλοντας να ακούσουμε και τους ίδιους τους εμπλεκόμενους στα των σχολείων, μιλήσαμε αρχικά με μία μαθήτρια δημοτικού και τον γονιό της, αλλά και με έναν μαθητή γυμνασίου, και οι δύο από δημόσια σχολεία. Αυτό που μας μετέφεραν

είναι ότι με το που έκλεισε το σχολείο τον Μάρτιο υπήρξε ένα νεκρό διάστημα που οι δάσκαλοι και οι καθηγητές δεν έκαναν τίποτα, περιμένοντας να καταλάβουν τι συμβαίνει. Αφού πέρασε μία βδομάδα, κάποιοι από τους δασκάλους έστελναν e-mail με εργασίες. Στη συνέχεια οι περισσότεροι προσπαθούσαν να χρησιμοποιήσουν την πλατφόρμα e-class του Υπουργείου, αλλά τόσο οι δάσκαλοι όσο και οι μαθητές δεν μπορούσαν στη διάρκεια της ημέρας να ανεβάσουν ή να κατεβάσουν αρχεία. Η μόνη ώρα που ήταν εφικτό να ανεβάσει ή να κατεβάσει κανείς υλικό από την πλατφόρμα ήταν από τη 1 το βράδυ μέχρι τις 7 το πρωί. Ο γονιός μας ανέφερε ότι είχε τύχει να βάλει ξυπνητήρι στις 4 τα ξημερώματα για να κατεβάσει κάτι για την κόρη του, και ήξερε ότι το ίδιο έκανε καθημερινά και η δασκάλα. Ο μαθητής γυμνασίου ξεκίνησε με κάποιους καθηγητές τηλεμαθήματα, μία βδομάδα αφού έκλεισαν τα σχολεία. Τα περισσότερα γίνονταν στο Webex (πλατφόρμα που πρότεινε το Υπουργείο), αλλά κάποιοι έκαναν και σε άλλες πλατφόρμες, στις οποίες είχαν ήδη προσωπικό λογαριασμό. Το διάστημα με καλό σήμα και για τον καθηγητή και για τον μαθητή ήταν μικρό. Όποτε γινόταν μάθημα ο μαθητής έκλεινε την κάμερα για τον εαυτό του, όπως και οι συμμαθητές του και απλά άκουγε όσα έλεγε ο καθηγητής χωρίς ουσιαστικά να τον... ακούει, πόσο μάλλον να μαθαίνει και κάτι. Ήταν η κατάσταση... ραδιοφωνάκι που αναφέραμε και παραπάνω. Το μάθημα απευθυνόταν σε πάνω από 100 παιδιά, δηλαδή σε όλη τη Β' γυμνασίου και όχι μόνο στο τμήμα του. Επίσης όλοι/ες τόνισαν τις δυσκολίες

που αντιμετώπισαν στο σπίτι τους με τα ηλεκτρονικά μέσα. Ο μαθητής γυμνασίου αγόρασε νέο υπολογιστή και ενισχυτικά σήματος. Οι γονείς του έκαναν απίθανες πατέντες, ώστε να μπορούν να έχουν ταυτόχρονα τις πρωινές ώρες καλό σήμα στο διαδίκτυο ο ίδιος, η μητέρα και ο αδερφός του. Για την περίοδο που άνοιξαν τα σχολεία και λειτουργούσαν μέρα παρά μέρα, η κοινή αίσθηση που μας μεταφέρθηκε από γονείς και μαθητές ήταν ότι ουσιαστικά δεν ξαναβρέθηκε ποτέ το νήμα της εκπαιδευτικής διαδικασίας, ως το τέλος της χρονιάς. Τόσο η μαθήτρια δημοτικού, όσο και ο μαθητής γυμνασίου δεν κατάφεραν μέχρι τα τέλη του Ιούνη να ξαναβρούν τον σχολικό τους ρυθμό, ενώ παράλληλα απομακρύνθηκαν από τους συμμαθητές τους. Χαρακτηριστικά, ο μαθητής του γυμνασίου μας είπε: «Οι γονείς των φίλων μου δεν τους άφηναν να βρεθούμε ούτε έξω. Οπότε τι να έκανα όλη μέρα; Έπαιζα παιχνίδια στον υπολογιστή για να μιλάω τουλάχιστον με τους φίλους μου από εκεί». Για την τελευταία περίοδο από τον Σεπτέμβρη μέχρι σήμερα, τα παιδιά σχολίασαν τις υπερμεγέθεις μάσκες που έλαβαν από το Υπουργείο και τις δυσκολίες που έχει το μάθημα φορώντας μάσκα. Ο μαθητής γυμνασίου είναι σε τμήμα όπου υπήρξε κρούσμα και κάνει τηλεμάθημα από το σπίτι. Μας είπε ότι ούτε τώρα είναι καλό το σήμα (άλλες φορές το δικό του και άλλες φορές της πλατφόρμας) και έτσι πρακτικά μάθημα δεν γίνεται. Πολλοί καθηγητές δε, απειλούν τα παιδιά με απουσία τη στιγμή που αυτά, χωρίς καλό σήμα, παλεύουν να συνδεθούν αλλά δεν μπορούν.

Αγώνες των μαθητών στις γειτονιές μας Καθώς ολοκληρώναμε την ύλη του περιοδικού, ξεκίνησαν καταλήψεις σε πολλά γυμνάσια και λύκεια της χώρας. Στις γειτονιές μας, καταλήψεις έγιναν και στα τρία λύκεια (14ο στο Κουκάκι, 9ο στα Α. Πετράλωνα και 12ο στα Κ. Πετράλωνα). Όπως συμβαίνει χρόνια τώρα με τέτοιες μορφές αγώνα συντηρητικοί γονείς, το Υπουργείο και τα παπαγαλάκια του στα μέσα μαζικής ενημέρωσης την έπεσαν στα παιδιά κατηγορώντας τα ως «αρνητές τους ιού», αλλά και ως «καθοδηγούμενα» και «αλητάκια». Η Υπουργός Ν. Κεραμέως

διατυμπάνιζε ότι δεν ξεκινάει διάλογο με τους μαθητές αν δεν λήξουν τις καταλήψεις. Χρησιμοποίησε μάλιστα απειλητικά και εκβιαστικά μέσα: ανακοίνωσε ότι στα σχολεία που τελούν υπό κατάληψη θα πραγματοποιηθούν τηλεμαθήματα, τα οποία δεν θα έχουν δικαίωμα να παρακολουθήσουν όσοι μαθητές συμμετέχουν στις καταλήψεις και θα παίρνουν αναγκαστική απουσία. Επίσης ανακοίνωσε ότι θα γίνουν μαθήματα Σάββατα και θα ακυρωθούν σχολικές αργίες και επισκέψεις, ώστε να γίνει η αναπλήρωση των χαμένων μαθημάτων. Την ίδια στιγμή

η αστυνομία καλεί τους συλλόγους γονέων και κηδεμόνων και διευθυντές να δώσουν πληροφορίες για όσους συμμετέχουν στις καταλήψεις. Στα μέσα του Οκτώβρη, με εισαγγελική παραγγελία το Α.Τ. Κουκακίου κάλεσε τους διευθυντές του 9ου γυμνασίου και 9ου λυκείου, καθώς και τον πρόεδρο του Συλλόγου Γονέων του γυμνασίου στο τμήμα για κατάθεση, μετά από ανώνυμη καταγγελία για βανδαλισμούς κατά τη διάρκεια της κατάληψης. Ζητήσαν ονόματα μαθητών που συμμετείχαν σε αυτήν, αλλά ο διευθυντής δεν τα έδωσε.

69

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΜΕ ΤΟΝ ΛΆΜΠΡΟ ΣΤ., ΔΆΣΚΑΛΟ ΣΕ ΙΔΙΩΤΙΚΌ ΔΗΜΟΤΙΚΌ ΣΧΟΛΕΊΟ

Τηλεμαθήματα ή μάσκα στην τάξη; Από τη Σκύλα στη Χάρυβδη Μπορείς να μας περιγράψεις την πρώτη περίοδο που έκλεισαν τα σχολεία; Πώς αντέδρασε το σχολείο που δουλεύεις; Πώς έγιναν και πώς κύλησαν τα μαθήματα; Τα σχολεία έκλεισαν μια Τρίτη (αν δεν κάνω λάθος) απόγευμα, ξαφνικά! Το λέω αυτό γιατί θα ήταν πολύ διαφορετικά όλα αν το ανακοίνωναν και άφηναν ακόμα μία μέρα, ώστε να πάρουν τα παιδιά τα βιβλία και τα τετράδιά τους. Ακούγεται λεπτομέρεια αλλά το ότι τα παιδιά έμειναν ξαφνικά σπίτι τους, χωρίς όλα τους τα βιβλία έφερε πολλές δυσκολίες στη συνέχεια. Είναι από αυτά τα οργανωτικά ζητήματα στα οποία δεν δίνει καμία σημασία το Υπουργείο, αφού είναι ξεκάθαρο ότι δεν συμβουλεύεται ποτέ τα υποκείμενα που εργάζονται στα σχολεία, για να πάρει τις αποφάσεις του. Στο σχολείο μου λοιπόν ξεκίνησε μια σειρά συζητήσεων για το πώς θα λειτουργήσουμε. Ξεκινήσαμε οργανώνοντας το μάθημα μέσω e-mail, που στέλναμε δύο φορές την εβδομάδα, καθοδηγώντας και ζητώντας από τα παιδιά να μας απαντήσουν και να ανταποκριθούν με διάφορες εργασίες. Ήταν πολύ δύσκολη περίοδος, αφού τα παιδιά δεν είχαν όλα τους τα βιβλία στο σπίτι και έπρεπε να βρίσκουμε πρωτότυπο υλικό και να τους το στέλνουμε. Πολλές ώρες μπροστά στην οθόνη, αν σκεφτείς και τα διορθώματα των εργασιών που έστελνε το κάθε παιδί. Εκείνη την περίοδο το Υπουργείο έδωσε οδηγία για τα δίδακτρα στα ιδιωτικά, λέγοντας ότι αυτά θα καθορίζονταν μετά από διαπραγμάτευση κάθε γονιού με το σχολείο του δίχως να υπάρχει καμία μέριμνα για εμάς, τους δασκάλους. Για τη θέση και τον μισθό μας. Τότε ξεκίνησε μια μεγάλη συζήτηση ανάμεσα στα σχολεία και τους γονείς, για το αν έπρεπε να πληρώσουν και πόσα. Αυτή η κουβέντα αναπόφευκτα μεταφέρθηκε και σε εμάς άμεσα από τα αφεντικά, δημιουργώντας μας μεγάλο άγχος, το οποίο έπρεπε να διαχειριστούμε την ίδια στιγμή που 70

καλούμαστε να είμαστε δημιουργικοί στα ηλεκτρονικά μαθήματα με τα παιδιά. Πολλά σχολεία θέσανε τους υπαλλήλους τους (πολλούς διοικητικούς και κάποιους εκπαιδευτικούς) σε αναστολή εργασίας, στα χαρτιά, για να πάρουν το επίδομα. Στην ουσία δούλευαν κανονικά. Λίγο πριν το Πάσχα ξεκινήσαμε τα διαδικτυακά μαθήματα, τα οποία συνεχίσαμε και μετά σε πιο πυκνή βάση. Στα μέσα του Μαΐου άνοιξαν τα σχολεία. Στα δημόσια έκαναν μάθημα στα μισά παιδιά τη μία μέρα και στα άλλα μισά την άλλη. Άρα τα παιδιά εκεί έκαναν τις μισές (του κανονικού) ώρες μάθημα. Εμείς κάναμε μάθημα σε όλα τα παιδιά (χωρισμένα σε δύο τμήματα η κάθε τάξη) τη μία μέρα στο σχολείο και την επόμενη μέσω πλατφόρμας από τα σπίτια μας. Άρα πλήρεις οι διδακτικές ώρες για τα παιδιά μας, στα ιδιωτικά!

Πώς ήταν το μάθημα μέσω οθόνης; Λάμπρος: Για μένα ήταν πολύ δύσκολα. Για άλλους δεν ξέρω, έλεγαν ότι δεν ήταν τόσο άσχημα. Άλλοι δεν τα κατάφερναν με την τεχνολογία και ήταν έξτρα εργασιακό άγχος για αυτούς, ειδικά άνθρωποι μεγαλύτερων ηλικιών. Ένιωσα να χάνω την επαφή, τη σχέση μου με τα παιδιά. Η συνάντησή μας ήταν πλέον διαμεσολαβημένη από την οθόνη και τον χρόνο (ελάχιστος αλλά υπαρκτός), που χρειάζεται για να φανούν οι εκφράσεις του προσώπου, αυτού που μιλάει. Οι μαθητές μου ήταν 8 χρονών και τους έβλεπα κάθε μέρα όλο και πιο σκυθρωπούς/ές. Το βασικό που έχασαν τα παιδιά ήταν η κοινότητά τους. Η ομάδα τους, οι φίλοι/ες τους. Τους στερήθηκε η τόσο στοιχειώδης δυνατότητα ζωντανής κοινωνικοποίησης. Επίσης ήταν πολύ δύσκολο το ξύπνημα των παιδιών, που αμέσως έπρεπε να καθηλωθούν σε μια οθόνη όλο το πρωί. Για τα μικρά άτομα που αναπτύσσεται το σώμα τους, το θεωρώ τραγικό. Από εκεί και πέρα στο μαθησιακό κομμάτι ήταν επίσης πολύ δύσκολο

να βρεις τρόπους μετάδοσης της νέας γνώσης και εμπλοκής των μαθητών σε αυτήν. Επιπλέον τα παιδιά με δυσκολίες μάθησης τα άφηνε απ' έξω. Δεν υπήρχε ούτε ο χρόνος, ούτε η δυνατότητα για εξατομικευμένη προσέγγιση στα πιο αδύναμα μαθησιακά παιδιά. Το ίδιο και για τα παιδιά με συναισθηματικά θέματα. Είχα μαθητή που λόγω κακής σύνδεσης δεν έβλεπε και δεν άκουγε καλά το τηλεμάθημα, με αποτέλεσμα να το εσωτερικεύσει ενοχικά και να αποχωρήσει από το μάθημα κλαίγοντας. Το ηλεκτρονικό μέσο, το έζησα ως άκαμπτο. Λειτούργησε για τα δυνατά παιδιά (σε μαθησιακό και συναισθηματικό επίπεδο) αλλά τα ζορισμένα (σε οποιοδήποτε σημείο) παιδιά απλά τα άφηνε πίσω. Μετά που ανοίξαμε και βλεπόμασταν μέρα παρά μέρα ήταν καλύτερα, αλλά τότε η δυσκολία ήταν στο ότι δεν μπορούσαμε να συνηθίσουμε τον τρόπο που γινόταν το μάθημα. Μία που συνηθίζαμε το από κοντά, την άλλη μέρα πάλι οθόνη. Ήταν περίεργα. Σημαντικό σημείο στην όλη διαδικασία της οθόνης ήταν και οι γονείς, οι οποίοι πλέον είχαν τη δυνατότητα να παρακολουθούν ζωντανά την εκπαίδευση του παιδιού τους. Αν μπορείς φαντάσου το αυτό για έναν εργαζόμενο εκπαιδευτικό σε ιδιωτικό σχολείο, που ο τρόμος της αξιολόγησης/απόλυσης είναι πάνω απ’ το κεφάλι του. Και στο δημόσιο φαντάζομαι θα είχαν άλλου είδους προβλήματα με αυτό. Είχα μητέρα που καθόταν μαζί με το παιδί της, κάθε ώρα, στα πλάγια για να μη φαίνεται και τον τσέκαρε αν απαντούσε σωστά. Φαντάζομαι έλεγχε και εμένα συγχρόνως. Συνολικά θέλω να πω ότι το σχολείο, η τάξη, το μάθημα δεν είναι μια στείρα διαδικασία μεταφοράς γνώσης, αλλά μια πολυδιάστατη διεργασία αγάπης για τη γνώση μαζί με κοινωνικοποίηση, μαζί με το αίσθημα ένταξης σε μία ομάδα και της συντροφικότητάς της, μαζί με την καλλιέργεια της περιέργειας και της ανακάλυψης. Όλα αυτά δεν μετριούνται

άμεσα και σίγουρα δεν μπορούν να βιωθούν μέσω μιας οθόνης και ενός πληκτρολογίου. Ίσως για τους έφηβους και τους καθηγητές να ήταν πιο άνετο, σε εμάς στο δημοτικό δε λειτούργησε.

Και τώρα με τις μάσκες πώς είναι; Σκύλα και Χάρυβδη είναι το κλείσιμο του σχολείου και το άνοιγμά του με μάσκες. Δεν ξέρω τι να διαλέξω! Πάλι είναι λίγο απελπισία η φάση. Με τη μάσκα μειώνεται πολύ ο αέρας της αναπνοής και ζεσταίνομαι πολύ γρήγορα, αφού μιλάω συνέχεια και έτσι χάνω το καθαρό μυαλό που χρειάζεται να έχω για τη ροή του μαθήματος. Από την άλλη τα παιδιά και αυτά ζεσταίνονται και εκνευρίζονται και άντε κάνε γραμματική μετά. Βγάζουν σπυράκια στο πρόσωπο από τον ιδρώτα και το σημαντικότερο είναι ότι δεν ακούγονται. Τα μισά παιδιά μιλάνε σιγά είτε επειδή απλώς μιλάνε χαμηλά, είτε λόγω έλλειψης αυτοπεποίθησης στην ανάγνωση που είναι από τους βασικούς στόχους στις πρώτες και μεσαίες τάξεις του δημοτικού. Τώρα με τη μάσκα δεν ακούγονται καθόλου. Περίπατο η ανάγνωση. Και γενικά όμως όταν συζητάμε κάτι στήνω αυτί να ακούσω τι λένε για να το αναπαράγω στην υπόλοιπη τάξη, να το ακούσει και να συνεχίσει η ανταλλαγή ιδεών. Όπως καταλαβαίνεις δεν κυλάνε οι διαδικασίες, χάνει η ομάδα τον πυρήνα της που είναι ο διάλογος. Δεν μπορώ να χωνέψω ότι η κυβέρνηση βάζει τα παιδιά από τη νηπιακή ηλικία να φορέσουν μάσκα μέσα στο σχολείο τους. Έχω την εντύπωση ότι αυτό συμβαίνει σε ελάχιστες, αν όχι σε καμία άλλη χώρα. Είναι τρελό αυτό που ζούμε. Πόσο δύσκολο ήταν να χωριστούν τα θρανία, ώστε να κάθεται ένα παιδί σε κάθε θρανίο με απόσταση μεταξύ τους και να μην φοράμε μάσκες στην τάξη; Ή φυσικά να μειωθούν οι μαθητές ανά τμήμα (μέχρι 15); Να προσληφθούν δάσκαλοι (μάλιστα αναπληρωτές ε! δηλαδή φθηνοί εργάτες εκπαίδευσης) και να αξιοποιηθούν άδειοι δημόσιοι χώροι. Όλοι ξέραμε από τον Ιούνιο ότι θα αντιμετωπίζαμε κάτι τέτοιο τον Σεπτέμβριο. Το Υπουργείο ούτε οργανώθηκε, ούτε αποφάσισε πολιτικά να διαθέσει χρήματα για να προστατεύσει τα παιδιά απ’ όλο αυτό που ζούμε. Προτίμησε να τα δώσει σε πολεμικούς εξοπλισμούς και δυνάμεις καταστολής. Αυτός είναι ο πολιτισμός μας, αυτές είναι οι προτεραιότητες της ζωής μας ως κοινωνία. Η καταστολή, οι φρεγάτες και τα πρόστιμα και όχι η παιδεία. Θέλω να συμπληρώσω επίσης, ότι μεταξύ σοβαρού και αστείου μου έχει περάσει από το μυαλό ότι δεν μείωσαν τον αριθμό μαθητών ανά τάξη φέτος, για να μην καταλάβουν οι γονείς πόσο πιο ποιοτικό γίνεται το μάθημα με λιγότερους μαθητές και να μην ζητάνε να εφαρμοστεί μόνιμα το μέτρο. Να προσθέσω ότι το σχολείο μου βρήκε λύση με πολύ κοντινούς χώρους, ώστε να αποσυμφορηθούν κάποιες τάξεις, αλλά η Πρωτοβάθμια Διεύθυνση (που παίρνει εντολές από το Υπουργείο) δεν το επέτρεψε. Φαντάζομαι ότι δεν ήθελε να χαλάσει την πιάτσα, να το ακούσουν οι γονείς στα υπόλοιπα σχολεία και να το ζητάνε και αυτοί.

Ανοίξτε (επιτέλους) τις αίθουσες! Ανακοίνωση πρωτοβουλίας γονέων του 73ου δημοτικού στα Α. Πετράλωνα, για το χρόνιο στεγαστικό πρόβλημα του σχολείου. Μια πρωτοβουλία γονιών του 73ου δημοτικού σχολείου στην Τρώων στα Α. Πετράλωνα, κυκλοφόρησε ανακοίνωση σχετικά με το στεγαστικό πρόβλημα του σχολείου. Το σχολείο στεγάζεται σε ένα κτήριο που ανήκει σε μία (παρα)θρησκευτική οργάνωση, την ΓΕΧΑ (Πανελλήνια Ένωση Γονέων Χριστιανική Αγωγή). Η Ένωση αυτή έχει παραχωρήσει το κτίριο (εκτός από κάποιες αίθουσες που παραμένουν κλειστές) στον Δήμο, για να το λειτουργεί ως σχολείο, με αντάλλαγμα τη συντήρηση του κτιρίου. Εδώ και δεκαετίες γονείς και εκπαιδευτικοί ζητάνε να παραχωρηθεί ολόκληρο το κτίριο στον Δήμο για τη λειτουργία του δημοτικού, αλλά και για να εξυπηρετηθούν οι ανάγκες των διπλανών νηπιαγωγείων. Στην παρούσα συγκυρία οι γονείς απαιτούν στην επιστολή τους να ανοίξουν οι αίθουσες που παραμένουν κλειστές και να προσληφθεί επιπλέον διδακτικό προσωπικό, ώστε να αποσυμφορηθούν οι γεμάτες τάξεις τώρα που χρειάζονται αποστάσεις. Επικαλούνται

τόσο λόγους υγιεινής όσο και εκπαιδευτικούς, αφού πολλές από τις αίθουσές τους είναι ιδιαίτερα μικρές με αποτέλεσμα να μη μπορούν να λειτουργήσουν αποτελεσματικά οι ειδικότητες της μουσικής, των εικαστικών και του θεάτρου. Ζητούν, λοιπόν, την παραχώρηση ολόκληρου του κτιρίου, ώστε να πάψει το 73ο να είναι άστεγο και να δοθεί λύση και για τα γειτονικά νηπιαγωγεία (47ο και 49ο) που έχουν έλλειψη χώρων, από τότε που έγινε υποχρεωτική η φοίτηση από το προνήπιο. Στην κατακλείδα τους γράφουν: «Απαιτούμε, επίσης, τον διορισμό μόνιμου προσωπικού καθαριότητας, νοσηλευτών, φυλακτικού και βοηθητικού προσωπικού (τραπεζοκόμοι, γενικών καθηκόντων) και την επιπλέον χρηματοδότηση της σχολικής επιτροπής, προκειμένου να καλύπτονται στο σύνολό τους οι λειτουργικές και υλικοτεχνικές ανάγκες των σχολείων μας. Απαιτούμε, εν τέλει, δημόσια και δωρεάν παιδεία για όλα τα παιδιά στη γειτονιά μας και σε κάθε γειτονιά».

Οκτώβριος 2020, Κ. Πετράλωνα, κατάληψη στο 12ο λύκειο.

71

Αλλαγές στην εκπαίδευση: Νόμοι σε τρείς δόσεις Τα νομοσχέδια αναδιάρθρωσης του εκπαιδευτικού συστήματος και το προμοτάρισμα της ιδιωτικής εκπαίδευσης

Τ

ον Ιανουάριο, ίσως δεν είχαμε ιδέα για το τι θα ακολουθήσει. Είναι η πρώτη φορά που η κυβέρνηση στη θητεία της καταθέτει νόμο για την παιδεία και το κάνει εξισώνοντας τα πτυχία των ιδιωτικών πανεπιστημίων με αυτά των δημοσίων, χωρίς να χρειάζεται κάποια κρατική αναγνώριση αυτών, όπως συνέβαινε μέχρι τότε. Άμεση συνέπεια που αφορά την εκπαίδευση είναι ότι στα δημόσια σχολεία θα έχουν πλέον ισάξιο δικαίωμα να διδάξουν απόφοιτοι ιδιωτικών σχολών, οι οποίοι δεν χρειάζεται να έχουν πλέον κρατική εποπτεία. Το κίνητρο του νομοθέτη είναι η απελευθέρωση άρα η ενίσχυση της αγοράς πτυχίων, τομέας ιδιαίτερα κερδοφόρος για διεθνή και εγχώρια πανεπιστήμια και ΙΕΚ. Ο ανταγωνισμός ενισχύεται και οι κοινωνικές ανισότητες στην εκπαίδευση γίνονται ακόμα πιο έντονες. Η εκπαίδευση έρχεται ένα ακόμα βήμα πιο κοντά στη σφαίρα του ιδιωτικού, ενώ απομακρύνεται από αυτήν του δημοσίου. Οι ιδιοκτήτες των ιδιωτικών κολεγίων τρίβουν τα χέρια τους, ικανοποιημένοι από τους πολιτικούς εντολοδόχους τους. Η επόμενη φάση που η κυβέρνηση πέρασε νόμους για την εκπαίδευση ήταν εν μέσω lockdown (δεν υπήρχε καμία δυνατότητα

72

δημόσιου διαλόγου και αντιδράσεων) με το πολυνομοσχέδιο που ψήφισε και για τις τρεις βαθμίδες εκπαίδευσης (νηπιαγωγείο/ δημοτικό, γυμνάσιο/λύκειο και πανεπιστήμιο). Κάποια από τα μέτρα που προτάθηκαν τελικά πάρθηκαν πίσω μετά από έντονες (διαδικτυακές) αντιδράσεις, όμως θα τα αναφέρουμε γιατί έχει αξία να ξέρουμε τι έχουν μέσα τους αυτά τα πολυσχιδή μυαλά, πέρα εκεί μακριά (από την κοινωνία), στο Υπουργείο Παιδείας. Το νομοσχέδιο λοιπόν έβαλε αγγλικά στο νηπιαγωγείο, προσπάθησε να αυξήσει τους μαθητές και τις μαθήτριες ανά τμήμα στο νηπιαγωγείο και το δημοτικό, ορίζοντας τον ελάχιστο αριθμό και αυξάνοντας τον ανώτατο. Είναι αλήθεια εντυπωσιακό, το πώς οι υπεύθυνοι για την παιδεία προσπαθούν να μας πείσουν ότι το τελευταίο που τους νοιάζει με τους νόμους που βγάζουν είναι οι μαθητές. Δεν μπορούμε να σκεφτούμε τίποτε διαφορετικό όταν τους ακούμε στην καρδιά της πανδημίας, που η λύση είναι προφανώς να φτιαχτούν μικρότερα τμήματα ώστε να τηρούνται οι αποστάσεις, αυτοί να νομοθετούν για μεγαλύτερο αριθμό μαθητών ανά τμήμα (το ανώτατο όριο μαθητών ανά τάξη από 22 πήγε στους 24+2 στο δημοτικό, αυξάνοντας

ταυτόχρονα και το κατώτατο όριο μαθητών από 12 σε 16 και σε κάποιες περιπτώσεις σε 20! Ανάλογες αυξήσεις έγιναν και στο νηπιαγωγείο). Έπειτα επανέφερε την αναφορά της διαγωγής στο απολυτήριο του λυκείου, όπως και την τράπεζα θεμάτων που κάνει πιο απαιτητικές τις πανελλαδικές εξετάσεις στο τέλος της χρονιάς, μεγαλώνοντας την ψαλίδα ανάμεσα σε όσους/ες έχουν τη δυνατότητα να πληρώνουν φροντιστήριο και σε όσους/ες δυσκολεύονται. Εισήγαγε στη λειτουργία των σχολείων χορηγούς και κονδύλια από τους δήμους, με αποτέλεσμα τη διαμόρφωση πάλι ταξικά οργανωμένων σχολείων. Προσπάθησε να αποβάλλει από τα ΕΠΑΛ (επαγγελματικά λύκεια) όσους είναι άνω των 17, σπρώχνοντας πολύ κόσμο στα ιδιωτικά ΙΕΚ, όμως ούτε αυτό τους βγήκε και το απέσυραν, όπως και τις εσωτερικές εξετάσεις στα πρότυπα σχολεία για να μετατραπούν σε ακόμα πιο «άριστα». Τέλος έβγαλε την Κοινωνιολογία, ως μάθημα, από τις εισαγωγικές εξετάσεις για το πανεπιστήμιο σώζοντας έτσι, όπως μας ενημέρωσε Υπουργός της κυβέρνησης, τα παιδιά από τον ιό του... μαρξισμού! Το τρίτο νομοσχέδιο που έχει να κάνει με την παιδεία ψηφίστηκε στην καρδιά των διακοπών, στα τέλη του Ιούλη και αφορά την ιδιωτική εκπαίδευση. Προφανώς το βγάζουνε το ψωμί τους οι κύριοι του Υπουργείου Παιδείας, όντας τόσο αποτελεσματικοί στο πώς και πότε να περνάνε τα νομοσχέδια που ορίζουν την εκπαιδευτική ζωή χιλιάδων μαθητών, φοιτητών, δασκάλων και καθηγητών. Το νομοσχέδιο αυτό λοιπόν έδωσε στους ιδιοκτήτες των ιδιωτικών σχολείων την πολυπόθητη ευελιξία που διακαώς επιθυμούσαν. Η εύηχη αυτή λέξη στην πρακτική της εφαρμογή δεν περιέχει, φυσικά, εκπαιδευτικά οφέλη για τους μαθητές παρά μόνο οικονομικά κέρδη για τους ιδιοκτήτες. Συγκεκριμένα τους δίνει το δικαίωμα να χρησιμοποιούν τους εκπαιδευτικούς τους σε απογευματινές δράσεις, χωρίς την επίβλεψη του Υπουργείου Παιδείας. Με αυτόν τον τρόπο μεταφέρει τους εκπαιδευτικούς, γι’ αυτές τις απογευματινές δράσεις, στο Υπουργείο Εργασίας, μετατρέποντάς τους έτσι σε ανειδίκευτους υπάλληλους στερώντας τους σειρά δικαιωμάτων που είχαν κατοχυρωθεί τις τελευταίες 4 δεκαετίες. Απελευθερώνει τις απολύσεις, αφού μέχρι τώρα ένας σχολάρχης (ιδιοκτήτης σχολείου) δεν μπορούσε να απολύσει κάποιον χωρίς επίσημο λόγο και αν συνέβαινε αυτό έπρεπε να περάσει από επιτροπή εκπαιδευτικών. Το νομοσχέδιο δίνει τη δυνατότητα στους ιδιοκτήτες να μετατρέψουν τη σύμβαση οποιουδήποτε εκπαιδευτικού σε μερικής απασχόλησης και… μερικού μισθού. Πρακτικά αυτό σημαίνει μεγάλα κέρδη για τους σχολάρχες, οι οποίοι θα μπορούν να απολύουν ή να απασχολούν, μερικώς, παλαιότερους εργαζόμενους και να προσλαμβάνουν

νεότερους, που θα τους κοστίζουν πολύ φθηνότερα (νόμος Αρβανιτόπουλου, 2013). Αξίζει να σημειώσουμε εδώ ότι την επομένη της ψήφισης του νομοσχεδίου (29/7/2020), οι σχολάρχες έβγαλαν ανακοίνωση με τίτλο: «Ημέρα ελευθερίας!» Είναι μάλλον το ευχαριστώ στη δοσοληψία με την κυβέρνηση, αφού 20 ημέρες πριν είχε γίνει γνωστό ότι το κόμμα που κυβερνάει είχε δεχτεί χορηγίες από ιδιωτικά σχολεία, για τη στήριξη της προεκλογικής του καμπάνιας (βλ.: Α. Ανδριτσάκη, Ιδιωτικά σχολεία, χρηματοδότες της ΝΔ, Εφημερίδα των Συντακτών, 9/7/2020).

Και τι καταλάβαμε; Προσπαθήσαμε να δώσουμε μια σφαιρική εικόνα για όσα έκανε και για όσα δεν έκανε το Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων (όνομα και πράμα!!) την προηγούμενη χρονιά, που ήταν η πρώτη της παρούσας κυβέρνησης και κατά τη διάρκεια αυτής, που έφερε την πανδημία στις ζωές μας. Το άρθρο μας το γράψαμε πριν από το Φθινοπωρινό lockdown του Νοεμβρίου, στο οποίο έκλεισαν πρώτα τα γυμνάσια και τα λύκεια και ακολούθησαν μετά από 2 εβδομάδες τα δημοτικά. Πάλι προβλήματα με την πλατφόρμα Webex και τα παιδιά με τους γονείς τους, να περιμένουν πότε θα τους επιτρέψει το σύστημα να συνδεθούν ώστε να μπορέσουν να κάνουν μάθημα. Ήδη χάνονται μέρες μαθημάτων σε ένα μοντέλο σχολείου, στο οποίο για να συμμετέχει κανείς χρειάζεται να έχει άψογο τεχνικό εξοπλισμό και την πιο γρήγορη σύνδεση στο διαδίκτυο. Το αποτέλεσμα είναι τα ιδιωτικά σχολεία να τρέχουν και πάλι κανονικά και τα δημόσια να έχουν πατήσει φρένο, ταλαιπωρώντας γονείς, παιδιά και εκπαιδευτικούς. Μέσα από όσα διαβάσαμε και συζητήσαμε, συνειδητοποιήσαμε πόσο διαφορετικές γίνονται οι παιδαγωγικές διαδικασίες, όταν ανάμεσα στους μαθητές και τους δασκάλους, αλλά και μεταξύ των μαθητών μπαίνει η οθόνη. Το διαδικτυακό μάθημα γίνεται ένα μονόπλευρο δασκαλοκεντρικό μάθημα, στο οποίο δεν έχουν όλοι και όλες ίση πρόσβαση. Παύει κάθε ζωντανή διάδραση, στοιχείο ζωτικό για τη μάθηση την ίδια, αλλά και την ψυχοκοινωνική ανάπτυξη του νέου ατόμου. Ακόμα και στα πανεπιστήμια, παύουν οι ζωντανές διεργασίες, με αποτέλεσμα να υποβαθμίζονται οι γνωστικές και ερευνητικές λειτουργίες που συμβαίνουν εκεί, μαζί με τις σχέσεις ανάμεσα στους/ στις εμπλεκόμενους φοιτητές/τριες και τους καθηγητές / τριες. Το κάθε μάθημα που γίνεται εμπεριέχει τις σχέσεις. Και άριστα μαθήματα θεωρούμε αυτά που δόθηκαν εντός των καταλήψεων, τις 7 με 10 μέρες που διήρκησαν. Μία κατάληψη δημιουργεί μία 73

Διαβάστε επίσης Την ανακοίνωση της πρωτοβουλίας γονέων του 73ου δημοτικού, «Έκκληση των γονέων του 73ου δημοτικού Αθηνών. Ανοίξτε (επιτέλους) τις αίθουσες», στο alfavita.gr Το άρθρο «73ο δημοτικό σχολείο Α. Πετραλώνων. Ένα σχολείο όμηρος της θρησκευτικής μισαλλοδοξίας και της κρατικής γραφειοκρατίας», από το 5ο φύλλο της αντιεξουσιαστικής εφημερίδας Αντίπνοια, Δεκέμβριος 2010. Την ανακοίνωση των μαθητών του κατειλημμένου 1ου Πειραματικού Λυκείου Πλάκας, «Η κατάληψη απαντά: Οι μαθητές του 1ου Πειραματικού Πλάκας ενημερώνουν και ξεσκεπάζουν τα fake news» στο alfavita.gr Το άρθρο «Ψηφιακή αναδιάρθρωση και εκπαιδευτική δυστοπία» της Συνέλευσης για την κυκλοφορία των αγώνων, στο skya.espiv.net, Μάιος 2020. Το blog desperateteachers2020. blogspot.com, όπου μία πρωτοβουλία εκπαιδευτικών κυρίως στην ιδιωτική εκπαίδευση έχουν διαμορφώσει ένα ερωτηματολόγιο σχετικά με την εμπειρία της εξ΄αποστάσεως εκπαίδευσης.

74

κοινότητα που αυτοοργανώνεται (βασικός μαθησιακός στόχος για τους μαθητές όλων των βαθμίδων εκπαίδευσης), χτίζει σχέσεις αλληλεγγύης και παρεμβαίνει ενεργητικά και δημιουργικά στα πράγματα, που ορίζουν τις ζωές των συμμετεχόντων. Οι μαθητές/τριες ζυμώνονται μέσα από αμεσοδημοκρατικές διαδικασίες, πραγματοποιείται κοινώς το ουσιαστικότερο μάθημα αγωγής του πολίτη που θα μπορούσε να συμβεί. Και απέναντί τους η κυρία Υπουργός της Παιδείας αυτών των μαθητών, αντί να συμβουλευτεί τα παιδιά για το πώς αυτοοργανώθηκαν, πώς έλαβαν τις αποφάσεις τους, αλλά και τον τρόπο που τις υλοποίησαν επέλεξε να απαντήσει με εξορία και τιμωρία για όσους/ες είχαν το θάρρος να υπερασπιστούν τη νεανική ζωή τους, η οποία συνεχώς υποτιμάται. Επιπρόσθετα διαπιστώνουμε τεράστιο οίστρο στη δημιουργία νέων νόμων και στην εφαρμογή μιας ακραίας νεοφιλελεύθερης πολιτικής, που οι αποφάσεις για την τύχη της εκπαίδευσης των νέων ατόμων της κοινωνίας θα λαμβάνονται με βάσει οικονομικά κριτήρια και την πειθάρχηση σε συντηρητικά πρότυπα ζωής. Η ανάθεση μεγάλων έργων (π.χ. τηλεκπαίδευση) που αφορούν τεράστιο κομμάτι της κοινωνίας (μαθητές, γονείς, εκπαιδευτικούς) σε ιδιωτικές εταιρείες τύπου Webex, με ό,τι μπορεί να σημαίνει αυτό, γίνεται με μεγάλη ευκολία: διαχείριση έκτακτων συνθηκών από ειδικούς που έχουν έτοιμες λύσεις, μετατόπιση της ευθύνης λειτουργίας σε αυτούς καθώς και τη διαχείριση προσωπικών δεδομένων από ιδιωτικές εταιρείες (όπως συμβαίνει στον τομέα της υγείας). Την καραμέλα της ατομικής ευθύνης, όπως και στην υγεία, η κυβέρνηση τη μοίρασε και

στους μαθητές/τριες με τη μόνη απόφαση που πήρε για να τους προστατέψει, τη μάσκα. Καμία ευθύνη για την ίδια την κυβέρνηση η οποία δεν μείωσε τους μαθητές ανά τμήμα, αλλά αντίθετα τους αύξησε. Δεν οργάνωσε την τηλεκπαίδευση την άνοιξη αλλά ούτε και τώρα το φθινόπωρο για τα τμήματα που κλείνουν, δεν έδωσε ποιοτικές οδηγίες ή έστω τη δυνατότητα στους εκπαιδευτικούς να έχουν εργαλεία για ένα διαφορετικό μάθημα σε τέτοιες δύσκολες συνθήκες και κυρίως δεν έδωσε τα τεχνικά μέσα που χρειάζονται για να μπορεί να συμβεί μάθημα εξ αποστάσεως, ούτε στα παιδιά ούτε στους εκπαιδευτικούς τους. Η ταξική ψαλίδα (και) στα σχολεία της χώρας έχει τερματίσει, δεν ανοίγει άλλο. Το μήνυμα που λαμβάνουμε, από τις κυρίες και τους κύριους που ορίζουν τις ζωές των μικρών παιδιών, είναι κάντε υπομονή και κρατήστε την αναπνοή σας. Το μόνο κριτήριό τους για τη διοίκηση και την οργάνωση της παιδείας είναι η οικονομία (κάτι που φάνηκε καθαρά με το κλείσιμο των γυμνασίων αλλά όχι των δημοτικών, ώστε να συνεχίζουν να εργάζονται οι γονείς, την ίδια στιγμή που τα νούμερα της πανδημίας ανέβαιναν με ταχύ ρυθμό). Η ευχή μας είναι τα μικρά παιδιά να εξασκήσουν αυτή την περίοδο, την εξαιρετικά σημαντική για ένα πολιτικό πλάσμα που τώρα δημιουργείται, τέχνη της ανυπακοής. Οι εκπαιδευτικοί να ενώσουν τις φωνές τους με αυτές των γονιών, ώστε τα παιδιά να ζήσουν τις σχολικές ημέρες τους σε χώρο και χρόνο που σέβεται την ανάπτυξή και τη φυσική τους περιέργεια για γνώση και εμπειρίες, όπως μέσω της ικανοποίησης της ανάγκης τους για κοινωνικοποίηση, για σχέσεις με τους δασκάλους και τις δασκάλες τους, τους συμμαθητές και τις συμμαθήτριές τους.

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΜΕ ΤΗΝ ΣΟΦΙΑ, ΓΙΑ ΤΟ ΒΙΩΜΑ ΤΗΣ ΚΑΡΑΝΤΙΝΑΣ ΑΠΟ ΕΝΑΝ ΑΝΘΡΩΠΟ ΜΕ ΑΝΑΠΗΡΙΑ

«Είχα αρκετές καραντίνες στη ζωή μου»

Το θέμα της υγείας, με προέκταση την πανδημία, είναι εξ ορισμού τεράστιο. Υπάρχει από τη μία η δυνατότητα να ασχοληθεί κανείς με τα γενικά του χαρακτηριστικά, τις μελέτες που έχουν γίνει, τις μετρήσεις, τα συμπεράσματα των επιστημόνων κ.α.. Αυτά που ονομάζουμε πολλές φορές «μακρόδεδομένα». Από την άλλη πλευρά είναι σημαντική η κατάθεση της βιωμένης κατάστασης από τα ίδια τα υποκείμενα. Τα πιο μικρά πράγματα που ζούμε οι άνθρωποι, εμείς που βρισκόμαστε τόσο κοντά χωρικά μέσα στην πόλη, αλλά αρκετά μακρυά πολλές φορές, σε σχέση με το πώς αντιλαμβανόμαστε η μία τον άλλο. Θέλοντας λοιπόν να έρθουμε πιο κοντά στον Άλλον, στην Άλλη, επιλέξαμε να απευθυνθούμε σε ένα άτομο με αναπηρία και να το ρωτήσουμε πώς βίωσε την καραντίνα, αλλά και πώς περνάει στη ζωή, πώς αντιλαμβάνεται την υγεία και μερικά ακόμα πράγματα. Ευχαριστούμε πολύ τη Σοφία που μας παραχώρησε τη συνέντευξη, ή αλλιώς που μας ξενάγησε στο δύσκολο αλλά γεμάτο δύναμη και ομορφιά μονοπάτι της.

Καλησπέρα Σοφία, μπορείς να μας περιγράψεις τη σωματική σου κατάσταση; Πάσχω από ένα σπάνιο σύνδρομο, λέγεται Charles, είμαι η μοναδική περίπτωση στην Ελλάδα. Δεν ξέρω, να γελάσω ή να κλάψω; Αυτό δεν το ξέρω ακόμα. Εκτός από το σύνδρομο και η αναπηρία που έχω οφείλεται στο ότι η μάνα μου έκανε ναρκωτικές ουσίες και έτσι πήρα το σετάκι (σύνδρομο και αναπηρία). Επίσης

αυτήν την περίοδο έχω μεγάλο θέμα με τις αρθρώσεις μου και με τον σκελετό μου γιατί έχω πάρει ύψος και αυτό μου φέρνει φοβερούς πόνους. Και έχω χάσει ένα μέρος της όρασής μου.

Οπότε για τη μετακίνησή σου χρησιμοποιείς μπαστούνι. Βοηθάει; Βοηθάει, ο τρελός ο κόσμος δε βοηθάει. Ναι το πατάνε, το κλωτσάνε, άλλοι λένε

τι στο διάολο είναι αυτό, άλλοι ζητάνε συγγνώμη, άλλοι με αρπάζουνε από τις διαβάσεις για να με βοηθήσουνε. Εγώ το παίρνω μέσα μου σαν ένα όμορφο μυστήριο, ειλικρινά είναι κάπως έτσι. Η κάθε διαφορετικότητα είναι ένα ωραίο μυστήριο για μένα. Γιατί πιστεύω ότι όλα είναι θέμα αποδοχής και διαχείρισης. Για να με αποδεχτείς εσύ εμένα, πρέπει πρώτα να αποδεχτώ εγώ τον εαυτό μου. Αν δε με αποδεχτώ εγώ τότε πώς εσύ θα μπορέσεις να με αποδεχτείς;

Πώς μετακινείσαι; Με το τρένο και το μετρό. Με το λεωφορείο όχι, γιατί συνήθως είναι πήχτρα και δύσκολα μου δίνουν θέση. Εν τω μεταξύ εγώ δύσκολα ζητάω θέση. Και τώρα λόγω της όρασης αντιμετωπίζω θέμα.

Πως είναι οι δρόμοι, τα πεζοδρόμια, οι δημόσιοι χώροι γενικά για έναν άνθρωπο με μερική όραση; [...] Και πάνω στη δική μου λωρίδα... άστα. Έχω πέσει πάνω σε μηχανάκι, έχω ρίξει μηχανάκι. Έχει εμπόδια. Είναι κάπως όπως τότε στις εκλογές, αν θυμάσαι, που ο Πατούλης είχε βάλει το περίπτερό του ακριβώς πάνω στη λωρίδα των τυφλών. Οι λωρίδες επίσης είναι σπασμένες, κόβονται, παρκάρουν. Επίσης και φίλες μου που κάνουν χρήση αμαξιδίου έχουν πρόβλημα.

εννοώ; Μεγαλώνοντας σε ένα ίδρυμα, το να θες να μην κοιμηθείς το μεσημέρι και να βγεις, να είσαι ξύπνιος στη βεράντα, είναι μεγάλο επίτευγμα. Για μένα ήταν η ελευθερία μου. Ή το να μη φάω αναγκαστικά στις 5. Ή το να περιμένω τον κάθε εθελοντή πότε θα πάρει άδεια και να βγω βόλτα έξω από το ίδρυμα. Ένα ίδρυμα είναι υποχρεωτικός εγκλεισμός, είναι διαρκής καραντίνα. Σκέψου ότι τώρα στα ιδρύματα που ξέρω κόπηκαν το επισκεπτήριο και οι άδειες εξόδου, που είναι και οι μόνες διέξοδοι για τα άτομα εκεί να ξεσκάσουν. Για παράδειγμα, δεν μπορεί ένας εθελοντής να βγάλει τον Γιάννη για πίτσα. Οπότε, εδώ στον έξω κόσμο γελάω και λίγο όταν ακούω τον κόσμο να γκρινιάζει για τις μάσκες και την καραντίνα, χωρίς να σημαίνει ότι δεν έχει και δίκιο.

Σε δυσκόλεψε κάτι την περίοδο της καραντίνας; Ο κόσμος πως σε αντιμετωπίζει; Άλλαξε καθόλου τώρα με την πανδημία; Ήδη υπήρχε θέμα στο πως με αντιμετωπίζει ο κόσμος και πριν. Τώρα με τον κορωνοιό είναι χειρότερα. Την προηγούμενη βδομάδα λέω τι στο διάολο έχω λέπρα; Πρόσεξε: Είμαι στο supermarket, φοράω το φίμωτρο, έτσι τη λέω τη μάσκα, φορούσα και κάτι πεδιλάκια και έτσι φαινόταν ότι είναι κάπως το πέλμα μου, είχα και το μπαστούνι, οπότε έπεσε πολύ βαρύ όλο μαζί σε έναν άνθρωπο. Ήταν μία τύπισσα, όχι μεγάλης ηλικίας, την οποία ακούμπησα με τον αγκώνα μου καταλάθος και αντέδρασε απότομα. Παραμιλούσε και της λέω: κυρία μου έχετε κάποιο πρόβλημα; Και με κοιτούσε μόνο με ένα ύφος σαν να έλεγε: Άντε τώρα πια! Τι είσαι εσύ; Πήγε πολύ πιο πέρα και με κοίταγε σαν εξωγήινο. Εγώ προσπαθώ να μπαίνω στα παπούτσια του αλλουνού, αβίαστα. Δεν βλέπεις πολλές Σοφίες στην καθημερινότητά σου. Να, τα χέρια [σ.σ. δείχνει τα δάχτυλά της που είναι μικρά], τα βλέπεις συχνά αυτά;

Άλλαξε κάτι στη ζωή σου την περίοδο της καραντίνας; Πώς τη βίωσες; Είχα αρκετές καραντίνες στη ζωή μου. Τί

76

Πιο πολύ με δυσκόλεψε το πρακτικό κομμάτι, το κομμάτι των γιατρών. Υπήρχε μία υποψία ότι εγώ από διασπορά έχω κολλήσει. Και λέω, τί γίνεται; Είναι αυτό που λένε ότι οι ευπαθείς ομάδες το αντιμετωπίζουν μόνοι τους σπίτι. Δε γίνεται έτσι. Λέω δεν μπορεί ρε γαμώτο, μόλις τώρα βγήκα από άλλη περίπτωση. Στις 4 Φλεβάρη είχα μπει στον Άγιο Σάββα και βγήκα 22 Φλεβάρη. Αλλά μου κάνει εντύπωση ότι δεν υπάρχει καμία μέριμνα για τα άτομα με αναπηρία. Τίποτα. [...]Την Πέμπτη έπαθα μία κρίση πόνου λόγω και του λύκου που έχω. Κανονικά ήμουν για εισαγωγή και λόγω αυτού δεν με έβαλαν.

Φοβήθηκες για τη ζωή σου; Ναι φοβήθηκα. Άκουγα όλο αυτό για τις ευπαθείς ομάδες και ναι, φοβήθηκα.

Άλλαξε κάτι στη ζωή σου την περίοδο της καραντίνας, που γράφαμε χαρτιά για να βγούμε; Το μόνο που είδα να αλλάζει είναι ότι έλειπε το καθίκι, ο συγχωρεμένος ο Παπαδόπουλος. Ήταν σαν χούντα. Βγήκα

πολλές φορές χωρίς μήνυμα, ούτε χαρτί, τίποτα. Μα δεν είναι τρομερό; Τα φύλλα πορείας.

Με τις αποστάσεις, με τις μάσκες; Να ξέρεις εμένα δεν με έπιασε υστερία με τις χλωρίνες και με αυτά. Ούτε η μάσκα μου έκανε εντύπωση, γιατί φοράω μάσκα από την εποχή του Νεάτερνταλ. Η μόνη διαφορά είναι ότι φόρεσα μάσκα το καλοκαίρι. Και επειδή ξέρω πάρα πολύ καλά ότι η μάσκα δεν προστατεύει, πολλές φορές δεν τη φορούσα. Δεν είναι ξεροκεφαλιά. Αν κάποιος θέλει να προφυλαχτεί και έχει το φόβο, πρέπει να κλειστεί. Τέλος. Με την αγκαλιά έχω θέμα, γιατί εγώ άργησα να αγκαλιάζω ανθρώπους. Και τώρα που άρχισε να βοηθάει και στο κομμάτι της ψυχοθεραπείας, το θέμα της απόστασης ήρθε κόντρα με τη δουλειά που είχα κάνει. Επίσης ο κόσμος μετά την καραντίνα ήταν τρελαμένος και το είδα στην αντιμετώπισή μου. Ο κόσμος είχε φρικάρει. Ήταν σαν μην το βλέπανε το μπαστούνι. Τέσσερις φορές κινδύνεψα στην περίοδο της καραντίνας και μετά από αυτήν. Επιπλέον όλη αυτή η κατάσταση μας αποξενώνει μεταξύ μας λόγω του φόβου. Δεν το περίμενα από τους ανθρώπους να τους κυριεύσει τόσο ο φόβος. Τον αγκωνοχαιρετισμό δεν τον δέχομαι. Είναι σύμβολο αποξένωσης. Το μόνο θετικό από όλη αυτή την ιστορία είναι το κομμάτι της ανατροπής σε πολύ βολεμένο κόσμο. Έχω την εντύπωση ότι ή θα μας φέρει πιο κοντά ή θα μας αποξενώσει εντελώς.

Παρατήρησες να αλλάζει κάτι στα νοσοκομεία; Απλά είναι πιο προσεκτικοί. Ελλείψεις υπάρχουν, υπάρχουν γιατροί που δεν έχουν πληρωθεί.

Τί είναι για σένα υγεία; Η ψυχική μου υγεία. Ηρεμία και δύναμη. Οι άνθρωποί μου είναι η δύναμη. Οι άνθρωποί μας είναι οι γιορτές μας. Αυτοί μου δίνουν δύναμη να προχωρήσω.

Σκίτσο της Αλεξίας Οθωναίου

77

ΜΝΗΜΗ

Η ιστορία των κυριών της Πάλκο Στο νούμερο 5 της οδού Αλκμήνης στα Κάτω Πετράλωνα, σε ένα κτίριο εργοστασιακής bauhaus αρχιτεκτονικής της δεκαετίας του '30, λειτουργούσε μέχρι και το 2003 η Πάλκο. Πλάι στην ταξική ιστορία που αναπόφευκτα κουβαλά ένα από τα μεγαλύτερα εργοστάσια κλωστοϋφαντουργίας και ένδυσης στην Ελλάδα, το οποίο ξεκίνησε τη λειτουργία του το 1938 σε μια εργατική συνοικία, η Πάλκο είναι συνδεδεμένη και με την κοινωνική ιστορία των Πετράλωνων και του Θησείου, χρόνια μετά το κλείσιμό της. Σε αυτή την ιστορία θα μυηθούμε στις παρακάτω σελίδες, μέσα από τις αφηγήσεις δύο εργατριών του εργοστασίου.

78

Η ιστορία ξεκινάει το 1918 με τους αδερφούς Παλαιολόγους, τον κυρ Βασίλη και τον κυρ Αντρέα, με καταγωγή από την Πάτρα. Όπως πολλές ιστορίες εκείνης της εποχής εμπεριέχει και αυτή τις νότες του αυτοδημιούργητου. […] Οι Παλαιολόγοι ήρθανε πριν την κατοχή στην Αθήνα, με ένα κασελάκι πούλαγαν κλωστές και κουβαράκια και έγιναν μεγάλοι και τρανοί. Το πρώτο, ας το πούμε εργοστάσιο, ήταν στον Πειραιά το 1918 και έφτιαχναν φανέλες. Μετά τον πόλεμο ήρθαν στα Πετράλωνα και έφτιαξαν εργοστάσιο. Ή μάλλον, υπήρχε μία υποδομή και αυτοί τη μεγάλωσαν.[…] Το όνομα της εταιρείας προέρχεται από τα αρχικά του «Παλαιολόγοι Company» […]1

Το 1938 όταν ξεκινά τη λειτουργία του το εργοστάσιο στη γειτονιά, τα Κάτω Πετράλωνα είναι αραιοκατοικημένα με πάρα πολλές αλάνες να οριοθετούν τις περιοχές που έχουν οικοδομηθεί. Η έλλειψη βασικών υποδομών και η ρύπανση από το εργοστάσιο του φωταερίου κρατούσε χαμηλά τις τιμές αγοράς οικοπέδου ή κατοικίας. Ο εποικισμός που σημειώνεται την περίοδο αυτή προκύπτει από έναν πληθυσμό χαμηλών και μεσαίων εισοδημάτων, ο οποίος ήρθε να αναζητήσει δουλειά στην περιοχή και γύρω απ' αυτήν.2 Αρκετοί από τους ανθρώπους που συνομιλήσαμε βρέθηκαν στην Αθήνα ως εσωτερικοί μετανάστες από την επαρχία, ψάχνοντας για δουλειά, με τον πατέρα να φθάνει συνήθως πρώτος και έπειτα να ακολουθεί η υπόλοιπη οικογένεια. Η γραμμή του ηλεκτρικού σιδηρόδρομου που ξεκινούσε από τον Πειραιά διευκόλυνε τη μετακίνηση των νησιωτών που έφθαναν για πρώτη φορά στην άγνωστη Αθήνα αναζητώντας δουλειά, καθώς τότε στην οδό Πειραιώς, η οποία βρισκόταν στα όρια της πόλης δίπλα στον Ελαιώνα, ήταν και τα περισσότερα εργοστάσια / βιοτεχνίες της πόλης. Υπήρχαν δύο αυτόνομα κομμάτια του εργοστασίου: το ελληνικό «Η Πάλκο» και απέναντι, εκεί όπου βρίσκεται σήμερα ο «Βασιλόπουλος» το γερμανικό «Η Σίσσερ Παλλάς». Το εμπορικό σήμα της Πάλκο ήταν πολύ ισχυρό για δεκαετίες, παρόλο τον ανταγωνισμό. Η Πάλκο είχε περίπου 150 εργαζόμενες, ενώ όταν συνενώθηκε με τη Σίσσερ Παλλάς (η οποία ήταν μια διεθνής τεράστια επιχείρηση του κλάδου) έφτασαν τις 900 εργαζόμενες. [... Όταν μπαίναμε μέσα στο παλιό εργοστάσιο, στ' αριστερά, είχε μία μεγάλη αφίσα που έδειχνε όλο το συγκρότημα της Σίσσερ. Κτίρια, σπίτια, αγορές και το ποτάμι δίπλα. Για να καταλάβουμε το μέγεθος της εταιρείας του απέναντι εργοστασίου. 3

Το κτίριο είχε τρεις ορόφους. Είχε και έναν τέταρτο με αποθήκες, ο οποίος

χρησιμοποιούνταν πολύ λιγότερο. Στο υπόγειό του υπήρχε ένα μεγάλο καταφύγιο για χρήση σε περίπτωση αεροπορικών βομβαρδισμών. Πολλές εργάτριες περιγράφουν το βίωμα του σεισμού της Πάρνηθας το 1999 και τονίζουν το γεγονός, ότι το κτίριο άντεξε χωρίς ζημιές.

Ο καταμερισμός της εργασίας

1. Σ. Μανδηλά, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, Φεβρουάριος 2020.

2. Σ. Λυκογιάννη, Η μελέτη της πόλης μέσα από την έμφυλη διάσταση της καθημερινότητας, Αθήνα, 2005, ΕΜΠ.

3. Σ. Μανδηλά, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, Φεβρουάριος 2020.

4. Α. Παντιώρα, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, Μάρτιος 2020.

5. Σ. Μανδηλά, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, Φεβρουάριος 2020.

Οι εργαζόμενες φορούσαν τις μπλε ποδιές εργασίας, με το λογότυπο της εταιρείας και ξεκινούσαν την πρωινή βάρδια 7 με 3. Όταν συνενώθηκαν τα δύο εργοστάσια υπήρχε και απογευματινή βάρδια, κάποιες λίγες φορές, και βραδινή την οποία κάλυπταν κυρίως οι άντρες εργαζόμενοι. Ο καταμερισμός εργασίας συμπεριελάμβανε τμήματα πλεκτικής, κοπτικής, ραπτικής, αμπαλάζ, συσκευασίας και τμήματα εμπορικών αντιπροσώπων. Διάφορες μικρότερες βιοτεχνίες / δορυφόροι (π.χ. τα βαφεία των υφασμάτων που βρίσκονταν στα Οινόφυτα) συνεργάζονταν με την Πάλκο και σε κάποιες περιπτώσεις είχαν μεταφέρει για λόγους ευκολίας την έδρα τους στα Πετράλωνα. Η οργάνωση της γραμμής παραγωγής δεν ευνοούσε την απόκτηση εξειδικευμένης εργασιακής γνώσης, παρά απαιτούσε αυτοματοποιημένες κινήσεις. [...] Δούλευες σαν ρομπότ, φτιάχνεις κάτι και δεν το ολοκληρώνεις, βάζεις ένα γαζί και πάει στην επόμενη. Μια ρουτίνα, δεν βλέπεις κάτι ολοκληρωμένο […]4 Στο τμήμα συσκευασίας γινόταν ο ποιοτικός έλεγχος του τελικού προϊόντος. Κοιτούσαμε τα εσώρουχα, τα σλιπάκια και τα φανελάκια αν έχουν τρύπα, αν είναι ελαττωματικά, αν έχει φύγει πόντος. Ήθελε προσοχή, εμπειρία, καλό μάτι, με κάτι ειδικά φώτα. Και μετά το παίρναμε κάποιες, το κάναμε σε χαρτονένια συσκευασία, ένα μηχάνημα έκανε την πλαστικοποίηση και έφευγε για την παραγωγή. Βέβαια μετά έγιναν πιο αυτοματοποιημένα τα πράγματα, τότε ήταν πιο χειροκίνητα […]5

Στο τμήμα της πλεκτικής δούλευαν σχεδόν όλοι οι άντρες εργαζόμενοι, κάποιοι λίγοι στην κοπτική και από εκεί και πέρα η Πάλκο ήταν «γυναικεία υπόθεση». Ακόμα και η ιδιαίτερη θέση του εμπορικού αντιπροσώπου δινόταν σε γυναίκες. Η Πάλκο ήταν η πρώτη εταιρεία που έβαλε μέσα στις πωλήσεις και γυναίκες, με όλη την αμηχανία που μπορεί κάποιες φορές να δημιουργούσε ο δειγματισμός εσωρούχων σε μια ανδροκρατούμενη αγορά.

Οι συνθήκες της εργασίας Στο πάτωμα του εργοστασίου μαζεύονταν έως και δέκα πόντοι χνούδι. Το τμήμα κοπτικής ήταν ένα από τα πιο ανθυγιεινά του εργοστασίου.

79

6. Η πάθηση στην οποία αναφέρεται είναι η πνευμονική ίνωση.

7. Α. Παντιώρα, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, Μάρτιος 2020.

8. Σ. Μανδηλά, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, Φεβρουάριος 2020.

9. Ο. π.

10. Ο.π.

80

[…] Είχε κάτι παράθυρα που έμπαζαν το χειμώνα, βάζαμε πανιά γύρω - γύρω. Όταν ήρθαν οι Γερμανοί έβαλαν ένα σύστημα που δεν ήταν εξαερισμός, ανακυκλωνόταν ο ίδιος ο αέρας, ο οποίος περνούσε μέσα από κάτι φίλτρα που τα καθαρίζανε μία φορά, κάθε 3-4 ώρες. Εκεί υπήρχε πρόβλημα και το πρόβλημα εμφανίστηκε σε εμένα. Εγώ, στα 45 μου παρουσίασα θέμα στους πνεύμονες. Είχα μία σπάνια πάθηση6 που στη Βουλγαρία και στις Ανατολικές χώρες την είχαν για επαγγελματική νόσο. Το κυνήγησα πολύ, πέρασα από επιτροπή με γιατρό εργασίας του ΙΚΑ. Στην αρχή μου την αναγνώρισαν, με πλήρωσαν για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα και μετά ξαφνικά μου λένε ότι δεν είναι επαγγελματική είναι κοινή νόσος, γιατί δεν υπάρχει στην Ελλάδα. Με το που αρρώστησα εγώ άρχισαν να δίνουν μάσκες στον κόσμο, να προσέχουν. Αλλά είχε χαθεί το παιχνίδι, πήγαινε για κλείσιμο […]7 […] Πριν πάω στο αμπαλάζ είχα περάσει από την κοπτική. Η κοπτική είναι μια μεγάλη κορδέλα, όπως είναι η κορδέλα του ξυλουργείου που περνάς τα ξύλα, όπου έκοβες τα υφάσματα. Εκεί είχε πολύ χνούδι. Όταν πήγα για δουλειά, το πρώτο διάστημα, μου είχαν δώσει μια στοίβα με πανάκια, όχι κάτι σημαντικό, σαν δοκιμή, να τα περνάω στην κορδέλα να μάθει το χέρι μου, εκπαίδευση το λέγανε. Κάποια στιγμή η κορδέλα μου πήρε το χέρι, από δική μου αφηρημάδα. Ευτυχώς με πήρε μέχρι το νύχι. Χαμός στο σημείο, αίματα, ήρθε ο προϊστάμενος μου λέει εντάξει δεν είναι για ράμματα. Και μου λέει ξέρεις κάτι κοπελιά, αν δεν βρέξεις κώλο δεν τρως ψάρια. Αν δεν κόψεις το χέρι σου δεν θα το μάθεις το μηχάνημα. Και του λέω, τι λες ρε φίλε, θα γίνω σακάτισα εγώ; Και με πήραν από εκεί και με πήγαν στο άλλο τμήμα […]8 […] Η μάνα μου αντιμετωπίζει μυοσκελετικά προβλήματα. Ήταν πολλές ώρες σε μία καρέκλα και το πολύ γαζί της δημιούργησε

παραμορφωτική αρθρίτιδα. Αυτό βγήκε επειδή δούλεψε σκληρά […]9

Οι μισθοί Σε μια εποχή που υπήρχε ούτως ή άλλως μεγάλη προσφορά εργατικών χεριών, στην Πάλκο δούλευαν πολλές γυναίκες από τις γειτονιές μας. Το γερμανικό μοντέλο παραγωγής, με ένα σταθερό μαξιλαράκι μισθού και από εκεί και πέρα πριμ παραγωγικότητας σου έδινε τη δυνατότητα να διπλασιάσεις τον μισθό σου. […] Δεν υπήρχε περίπτωση η εταιρεία αυτή, όπως και πολλές άλλες εταιρείες, να σου φάει ένσημα, να καθυστερήσει να σε πληρώσει, να μην πάρεις άδεια, να μην…[…]10

Γυναίκες που για τους δικούς τους λογούς σταματούσαν κάποια στιγμή από το εργοστάσιο μπορούσαν να ξαναζητήσουν δουλειά εκεί και να τη βρουν. Στις δύσκολες μεταπολεμικές δεκαετίες γονείς με αυτό το εισόδημα κατάφεραν να ζήσουν αξιοπρεπώς την οικογένειά τους και να εκπληρώσουν το μικροαστικό όνειρο των πανεπιστημιακών σπουδών των παιδιών τους. Σε πολλές αφηγήσεις εργατριών το κλίμα στην Πάλκο περιγράφεται ως «οικογενειακό», ξεκινώντας ίσως από διαφορετικές αφετηρίες: τη σταθερότητα της εργασίας σε εποχές διαρκούς οικονομικής και κοινωνικής αβεβαιότητας, τις διαπροσωπικές σχέσεις που αναπτύχθηκαν ανάμεσα σε εργαζόμενες, αλλά και με κάποιους από τους προσωπάρχες, λόγω της μακροχρόνιας εργασίας τους εκεί που μπορεί να έφτανε και τα 25 συνεχόμενα έτη, το ευαίσθητο περιβάλλον που ούτως ή άλλως δημιουργούνταν σε έναν εργασιακό χώρο που αποτελούνταν κατά 95% από γυναίκες.

Γυναίκα και εργάτρια Οι γυναίκες της Πάλκο πέρα από την εργατική τους δύναμη κουβαλούσαν και τους έμφυλους ρόλους τους. Όταν γράφουμε για γυναίκες εργάτριες μιλάμε για κορίτσια 18 και 19 χρονών, που μόλις τελείωσαν το σχολείο αλλά και για μανάδες. Στην Πάλκο υπήρχαν και πολλά ζευγάρια. Οι πιο πολλοί άντρες παντρεύτηκαν γυναίκες από την Πάλκο. Κάνανε και αλλαγές στις βάρδιες, όταν δούλευε η γυναίκα κράταγε αυτός τα παιδιά.11

Τα προβλήματα της οργάνωσης του σπιτιού ή της ανατροφής των παιδιών τα κουβαλούσαν και μπροστά στην μηχανή. […] Όταν είχα εισπράξεις επισκεπτόμουν την ημέρα 25 μαγαζιά. Μετά είσαι πτώμα. Δεν θέλεις να μιλήσεις, γιατί μιλάς όλη μέρα. Προσπαθούσα να έχω χρόνο για το παιδί μου τα απογεύματα, όταν τα μαγαζιά ήταν κλειστά, έτσι μπορούσα να είμαι κοντά του. Αλλά δεν ήμουν κιόλας κοντά του. Μια φορά έπλενα τον μικρό στην μπανιέρα και χτύπησε το τηλέφωνό μου, κάτι θέλανε από το λογιστήριο. Μίλησα και μετά όταν έκλεισα το τηλέφωνο μου λέει ο μικρός, τι σε ήθελαν κυρία Πάλκο; Το παιδί με φώναζε «κυρία Πάλκο» […]12 […] Καθεμιά κουβαλούσε και τα προβλήματά της από το σπίτι. Μια μέρα βλέπω μία γυναίκα που δούλευε και έκλαιγε. Μπορούσες να αδιαφορήσεις; Είδα την προϊσταμένη να με κοιτάει στα μάτια, δεν πλησίαζε αυτή. Εγώ ήμουν η συναδέλφισσα που θα πήγαινα να της μιλήσω. Πάω, τι έχεις; Έχω πρόβλημα με το παιδί, με ουσίες και τέτοια. Πολλά προβλήματα ο καθένας. Με τα παιδιά, με τα σχολεία, με τους συζύγους. Πολλές χωρισμένες, μονογονεϊκές οικογένειες. Άγχος για το παιδί που θα το αφήσω. Όταν ξεκίνησα να δουλεύω εγώ που ήμουν 22 χρονών, από τις 20 συναδέλφισσες οι 10 θα ήταν χωρισμένες [...]13

Το σωματείο Από την παραπάνω αφήγηση της Αφροδίτης Παντιώρα, γραμματέα επί πολλά χρόνια στο σωματείο εργαζομένων της Πάλκο, μαθαίνουμε για τον διαφορετικό κοινωνικό ρόλο που είχαν οι συνδικαλίστριες καθημερινά στο εργοστάσιο. Το σωματείο ιδρύθηκε το 1979 και ένα από τα ιδρυτικά του μέλη και για πολλά χρόνια πρόεδρος ήταν η Αγγελική Φράγκου. Το σωματείο υπέγραφε επιχειρησιακές συμβάσεις εργασίας μεγαλύτερες από τις συλλογικές της ΓΣΕΕ, οργάνωνε εκδρομές και κοινωνικές εκδηλώσεις για τις εργάτριες, που καλύπτονταν οικονομικά από τα αφεντικά και πάλευε απέναντι στην εντατικοποίηση της εργασίας. […] Μπορεί το σύστημα παραγωγής να ήταν

γερμανικό, αλλά εμείς παρεμβαίναμε ώστε οι χρόνοι να είναι χαλαροί. Όταν σου έλεγαν σε 15 λεπτά να βγάζεις 10 κομμάτια, εμείς πιέζαμε οι χρόνοι να μην είναι τρελοί, να βγαίνουν άνετα τα κομμάτια, να μην πιέζεσαι στο οκτάωρο. Το καταφέραμε μέχρι που πήραν την απόφαση της μεταφοράς […]14

«Το οκτάωρο μετριόταν σε 465 λεπτά που αντιστοιχούσαν σε 14 δέματα των 60 τεμαχίων το καθένα, αυτό ισούται με 900 κομμάτια κάθε μέρα, από κάθε γαζώτρια».15

Το κλείσιμο του εργοστασίου και οι απολύσεις Το 2003 το εργοστάσιο της Πάλκο, το οποίο ήδη από το 1998 είχε συνενωθεί με το γερμανικό της Σίσσερ Παλλάς, θα κλείσει και η γραμμή παραγωγής θα μεταφερθεί στη Βουλγαρία.16 Το φθηνό εργατικό κόστος των βαλκανικών χωρών (στη Βουλγαρία έραβαν με 40 χιλιάδες δραχμές, όταν στην Πάλκο ο μισθός ήταν 200 χιλιάδες δραχμές) όριζε και τις επιλογές των αφεντικών. Όχι μόνο της Πάλκο, αλλά και του μεγαλύτερου κομματιού της κλωστοϋφαντουργικής βιομηχανίας στην Ελλάδα.17 Την εποχή που η Σίσσερ - Πάλκο έπαιρνε επιδότηση από το ελληνικό κράτος για το εργοστάσιό της στην Κομοτηνή, αυτή μετέφερε το αντίστοιχο της Αθήνας στα βαλκάνια. Η απόφαση αυτή μπορεί να φάνηκε, εκείνη την εποχή, σαν μια ξαφνική κίνηση των αφεντικών, τα σημάδια όμως τα τελευταία δυο χρόνια προμήνυαν τη θύελλα που έρχονταν.

11. Α. Παντιώρα, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, Μάρτιος 2020.

12. Σ. Μανδηλά, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, Φεβρουάριος 2020.

13. Α. Παντιώρα, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, Μάρτιος 2020.

14. Ό.π.

15. Π. Μπίτσικα, Οι 512 της Palco στο απόσπασμα, Εφημερίδα Το Βήμα, 24/11/2008.

16. Τον Μάιο του 2003 το γραφείο τύπου της εταιρείας ανακοινώνει ότι λόγω της παγκόσμιας ύφεσης και του ισχυρού ανταγωνισμού στον κλάδο της ένδυσης, η διοίκηση αποφάσισε να μεταφέρει την παραγωγή της σε εργοστάσια των Βαλκανίων και της Ασίας,πετυχαίνοντας 75% χαμηλότερο κόστος. Τα οικονομικά στοιχεία του ICAP, ωστόσο, δείχνουν άλλα πράγματα: το 2001 τα μεικτά κέρδη της Σίσσερ ήταν 5,187 εκατομμύρια ευρώ από 2,835 εκατομμύρια ευρώ που ήταν τον προηγούμενο χρόνο, δηλαδή παρατηρείται αύξηση 83%. Την ίδια χρονιά τα κέρδη της Πάλκο ήταν 3,814 εκατομμύρια ευρώ.

17. Εκείνα τα χρόνια στη Νάουσα οι μεγάλες κλωστοϋφαντουργικές μονάδες της «Βετλανς» και της «Πέλλα Όλυμπος» θα μεταφερθούν επίσης στα Βαλκάνια, αφήνοντας πίσω 800 άνεργους. Στην Αθήνα ένας από τους γνωστούς τοπικούς αγώνες δόθηκε στο Ίλιον, ενάντια στο κλείσιμο και τη μεταφορά της εταιρίας Sex Form.

[…] Το 1995 είχαμε πάει σε ένα συνέδριο στη Γερμανία, ο πρόεδρος,ο αντιπρόεδρος και εγώ ως γραμματέας. Μας μίλησε ένας ιδιοκτήτης της μητρικής εταιρίας. Εκεί ήταν και εκπρόσωποι των σωματείων από όλες τις χώρες όπου υπήρχαν εργοστάσια. Το βράδυ μας συνάντησαν οι Γερμανοί συνδικαλιστές και μας ενημέρωσαν για την κατάσταση: είχαν κλείσει σχεδόν όλα τα εργοστάσια στη Γαλλία, τώρα είναι η σειρά της Ιταλίας και επόμενη είναι η Ελλάδα. Εμείς δεν το πιστεύαμε, λέμε ότι η παραγωγή είναι στο φουλ. Το 1999 έρχεται ένας Γερμανός από το συνδικάτο μετάλλου και μας λέει: κορίτσια να ετοιμάζεστε ήρθε η σειρά σας. Θα σας προτείνουν τετράωρο, θα κάνουν τέτοιους ελιγμούς στην αρχή, μην δεχτείτε τίποτα, είναι προαποφασισμένο να σας κλείσουν και να μεταφερθεί το εργοστάσιο σε Σκόπια, Αλβανία και Βουλγαρία. Τον Φεβρουάριο μας καλεί ο προσωπάρχης και μας λέει ότι κάποιες πρέπει να φύγουν με σύνταξη, κόσμος που δούλευε κανονικά. Τον Μάιο μας καλεί πάλι ο προσωπάρχης για να μας ενημερώσει για τις απολύσεις, πρέπει να χρησιμοποιήσω το 2%. Ήταν το ποσοστό που μπορούσες να απολύσεις, 2% σε 700 άτομα ήταν 14 άτομα, μπορεί να ήταν καιπαραπάνω. Η κατάληξη ήταν να μείνουμε

81

18. Α. Παντιώρα, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, Μάρτιος 2020.

19. Ο.π.

20. Η λαϊκή συνέλευση που έγινε τον Μάιο του 2003 ήταν μία προσπάθεια σύνδεσης ενός εργατικού αγώνα με την ευρύτερη γειτονιά, όπου ζούσε και η πλειοψηφία των εργαζομένων. Στην εφημερίδα που εξέδιδε εκείνη την εποχή η Παρέμβαση Κατοίκων (φύλλο 2ο, Οκτώβριος 2003) μπαίνει ο προβληματισμός ότι «παρά τη μεγάλη συμμετοχή κόσμου η συνέλευση δεν μπόρεσε να πάρει αποφάσεις ή να πραγματοποιήσει κάποια δράση. Γιατί εκτός από τις παρεμβάσεις που έγιναν από την πρόεδρο και την γραμματέα του σωματείου της Σίσσερ-Πάλκο, δεν έγιναν άλλες παρεμβάσεις από τις εργαζόμενες;» 21. Την άνοιξη του 2003 κόσμος, ο οποίος κινητοποιήθηκε κάνοντας τα πρώτα βήματα για την υπεράσπιση της ελεύθερης πρόσβασης στους λόφους του Φιλοπάππου συζήτησε και δημιούργησε ένα στέκι στα Άνω Πετράλωνα, στην οδό Θερρικλειδών, το οποίο λειτουργούσε με ανοιχτή συνέλευση για την έγκαιρη παρέμβαση στα τοπικά ζητήματα.

22. Σ. Μανδηλά, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, Φεβρουάριος 2020.

23. Α. Παντιώρα, συνέντευξη ήχου στο περιοδικό, Μάρτιος 2020.

24. Ο βιομηχανικός άξονας της Πειραιώς μετατρέπεται σε πολιτιστικό κεφάλαιο για την πόλη. Το μουσείο Μπενάκη στεγάζεται σήμερα εκεί όπου κάποτε ήταν το συνεργείο της αυτοκινητοβιομηχανίας Lada. Η Καλών Τεχνών στην πρώην κλωστοϋφαντουργία Σικιαρίδη, το Φεστιβάλ Αθηνών στο πρώην εργοστάσιο επίπλων Τσαούσογλου, η δραματική σχολή του Εθνικού Θεάτρου στην πρώην χαρτοβιομηχανία Σάνιτας. Και φυσικά η Τεχνόπολη στο Γκάζι, εκεί όπου βρισκόταν το εργοστάσιο φωταερίου.

στο τέλος 540 άτομα. Μέχρι να φτάσει σε αυτό το νούμερο χρησιμοποιούσε το 2%, από το 1999 μέχρι το 2001. Πάνω στην απόγνωσή μου, το λέω χωρίς καμάρι, δεν ήξερα τί να κάνω… έκανα πρόταση στον προσωπάρχη που τον γνώριζα από τότε που πρωτοπήγα, να προτείνουμε να φύγουν οικειοθελώς όσες θέλουν. Εγώ ήξερα άτομα που ήθελαν να πάρουν την αποζημίωση. Έτσι το τρενάραμε από το 1999 μέχρι το 2001. Τον Οκτώβριο του 2001 άρχισαν να απολύονται άτομα και από την παραγωγή […]18 […] Έξω από το εργοστάσιο οργανώνονταν καθημερινές κινητοποιήσεις. Πρόκειται εξάλλου για έναν χώρο δουλειάς, όπου είχε σημαντικά συνδικαλιστικά ερείσματα τόσο το ΚΚΕ όσο και το ΠΑΣΟΚ, το οποίο έλεγχε τότε την ηγεσία της ΓΣΕΕ. Ήμασταν το πρώτο εργοστάσιο που χτυπήθηκε και όλοι οι συνδικαλιστές ήταν μέσα στο εργοστάσιο. Είπαμε να κάνουμε κατάληψη, η Αγγελική δεν συμφώνησε. Δεν αφήναμε να πάρουν τις μηχανές, πορείες, διαμαρτυρίες. Η κατάληψη είχε στόχο να μην πάρουν τις μηχανές.19

Πέρα από τις διαδηλώσεις προς το υπουργείο Εργασίας και τη συζήτηση του θέματος στην κεντρική πολιτική σκηνή, ο κοινωνικός αντίκτυπος των απολύσεων στην γειτονιά προκάλεσε και μια μαζική λαϊκή συνέλευση20 έξω από το εργοστάσιο, ύστερα από πρωτοβουλία της Παρέμβασης κατοίκων Πετραλώνων Θησείου και Κουκακίου.21

Η γειτονιά των ανέργων Τα Πετράλωνα και το Θησείο μετατρέπονται σε γειτονιά ανέργων, την ώρα που οι οικογένειες προσπαθούν να διαχειριστούν το βίωμα της απόλυσης.

Άποψη του εσωτερικού του εργοστασίου το 1975. Πηγή φωτό, Χάρτης Ελληνικής Βιομηχανικής Κληρονομιάς.

82

[…] Εκεί που η γειτονιά δούλευε όλη, ξαφνικά κάποιες συνταξιοδοτήθηκαν, κάποιες έμειναν άνεργες. [...] Έβλεπες κόσμο στο σουπερμάρκετ, τι κάνεις; ψάχνω για δουλειά εκεί, θα καταθέσω

για σύνταξη, κρατάω ένα παιδάκι. Υπήρχαν στην τηλεόραση κάποιες εκπομπές, που βγήκαν γυναίκες και είπαν την ιστορία τους. Ότι δούλευαν και οι δύο, απολύθηκαν και οι δύο κ.τ.λ.[…]22 […] Ήταν τραγικά, πολύ δύσκολα. Υπήρχε μία κατάθλιψη σε όλα τα Πετράλωνα. Ακόμα και να μην ήσουν άμεσα απολυμένη, σε έπιανε μια κατάθλιψη βλέποντας όλο αυτό το πράγμα στην γειτονιά. Είχαμε ανοίξει ένα σωματείο έξω από το εργοστάσιο, πιέζαμε, έγιναν κάποια σεμινάρια, έδωσαν κάποια χρήματα σαν πριμ από το υπουργείο. Αυτά τα σεμινάρια ήταν για ειδικότητες μαγειρικής, ζαχαροπλαστικής και κάτι με τα ξενοδοχεία. Κάποια άτομα απορρίφθηκαν εκεί, πολύ λίγα. Λίγα άτομα πήρε και ο Σκλαβενίτης που άνοιξε εδώ. Χωρίσανε ζευγάρια για οικονομικούς λόγους. Εμείς την κρίση τη ζήσαμε τότε πολύ έντονα. Θα ακούσεις και σήμερα να λένε: αχ, τι ωραία που ήταν στην Πάλκο. Εργοστάσιο βέβαια, αλλά ήταν αυτό το ομαδικό που είχαμε καταφέρει […]23

Το 2006 το επιβλητικό κτίριο της πρώην Πάλκο θα ανακαινιστεί από ένα πολυεθνικό αρχιτεκτονικό γραφείο και θα δημιουργηθεί ένας πολυχώρος ενταγμένος στην hype ταυτότητα, όχι μόνο των οικοδομικών τετραγώνων πίσω από το εργοστάσιο του Παυλίδη αλλά και ολόκληρου του πρώην βιομηχανικού άξονα της οδού Πειραιώς.24 Τα πολυτελή loft διαμερίσματα και οι συνεδριακοί χώροι που στεγάζονται πλέον εκεί μπορεί να αναζητούν μια μποέμικη ατμόσφαιρα άλλων εποχών, στην πραγματικότητα ωστόσο δεν μπορούν ούτε στο ελάχιστο να αφουγκραστούν την ταξική και κοινωνική ιστορία εκείνου του εργοστασίου, που την κουβαλάνε οι άνθρωποι αυτών εδώ των γειτονιών σχεδόν 20 χρόνια μετά. Νοσταλγικά, συγκινησιακά, μια ζωντανή περιγραφή για το πως μία γειτονιά μπορεί να αλλάζει, αλλά παράλληλα οι κάτοικοί της μπορούν και αναγνωρίζονται ακόμα και σήμερα στον δρόμο.