Klejnoty w dawnej Polsce by Granice.pl

II. Klejnoty o wymowie alegorycznej Klejnoty nie tylko zdobią, lecz także znaczą. Wieloznaczność precjozów, jakie wytwarzano w ciągu wieków, jest taką samą immanentną ich cechą, jak mnogość pełnionych funkcji. Od zawsze kontekst, w jakim cenny przedmiot występował, definiował jego ideowe przesłanie.

Dowody na to przynoszą malarstwo i grafika

[s. 16 i poniżej] Obraz Alegoria Pychy, namalowany ok. 1604 r.

doby renesansu i baroku, kiedy to tryumfuje wy-

przez Hermana Hana, apelował do bogatych mieszczan Gdańska

wodząca się z antyku humanistyczna potrzeba

w sprawie ich postaw i zachowań. W wyrafinowanym języku symboli,

obrazowania rzeczywistości. Pojęcia abstrakcyjne

częściowo zapożyczonych z antyku, piętnował pychę jako matkę

zyskują wówczas ucieleśnienie w antykizujących,

innych grzechów. Klejnoty pełnią tu funkcję atrybutów pejoratywnych,

świeckich oraz religijnych alegoriach – symbo-

kojarzonych przede wszystkim z rozwiązłością, żądzą władzy,

lach części świata, pór roku, żywiołów, tempera-

nadmierną ambicją i zbytkiem.

mentów, uniwersalnych cech charakteru i przy-

Własność Muzeum Narodowego w Gdańsku.

II. Klejnoty o wymowie alegorycznej

miotów ducha. Zwłaszcza od połowy XVI w.

Maarten de Vos, jeden z czołowych twórców

powstają zawieszenia, brosze, ozdobne pasy z per-

czynnych w antwerpskim środowisku artystycz-

sonifikacjami, najczęściej przedstawianymi w po-

nym w ostatniej ćwierci XVI w. W sześcioczęścio-

staci starożytnych bóstw lub mitycznych herosów.

wym cyklu rycin dominują aluzje do grzechów

świątobliwej niewiasty, w zakonie noszącej imię Teresy od Jezusa i Maryi.

Występuje też inne zjawisko – użycie precjozów

głównych, których alegoryczne wyobrażenia czę-

Wymowa dramatycznego gestu zrywania kosztownych naszyjników,

jako atrybutów decydujących o ideowym wyrazie

sto stawiano przed oczy ludziom skłonnym do

na znak odrzucenia światowych uciech i zbytku, została na obrazie

alegorycznych figur czy całych kompozycji.

ziemskich uciech i rozmiłowanym w luksusie.

wzmocniona dzięki przeciwstawieniu otaczających bohaterkę atrybutów

Pychę (Superbia) uosabia młoda kobieta na tro-

świeckiego i konsekrowanego życia. Kompozycja jest ilustracją idei vanitas,

Przykładem takiej ich roli jest malowidło Her-

nie, z pawiem u boku, w otoczeniu Wenus, Lu-

w rozumieniu tego pojęcia utrwalonym w okresie kontrreformacji.

mana Hana z ok. 1604 r. Kompozycja należy do

cyfera i Amora oraz Zawiści, Ignorancji, Skąp-

Własność klasztoru Karmelitów Bosych w Lublinie.

cyklu obrazującego trójdzielny model społeczeń-

stwa i Kłamstwa. Grupę tę usytuowano na tle

stwa gdańskiego, adresowanego do mieszkańców

panoramy Gdańska (a nie, jak w pierwowzorze

tego bogatego miasta. Malarz inspirował się serią

graficznym, na tle ruin antycznego Rzymu i syl-

miedziorytów wydanych przez sławną antwerp-

wety wieży Babel). Pychę zdobi modny strój i klej-

ską oficynę Plantina-Moretusa, zatytułowaną

notowy czepiec-diadem. Towarzysząca jej Wenus

Zamknięty krąg spraw ludzkich (Circulus Vicissitu-

nosi kosztowny naszyjnik z wisiorem, a na głowie

dinis Rerum Humanarum). Stanowiły one ilustra-

podobne przybranie. Użyto tutaj precjozów jako

Obraz Alegoria Pychy Hermana Hana

cję moralizatorskiego poematu Cornelisa Kilia-

atrybutów negatywnych, związanych z jednym

– fragmenty.

na z ok. 1580 r., a projekty do nich dostarczył

z najbardziej potępianych grzechów, który pano-

Własność Muzeum Narodowego w Gdańsku.

Alegoryczny wizerunek Katarzyny z Kretkowskich Ligęziny, współfundatorki i największej dobrodziejki klasztoru Karmelitanek Bosych w Lublinie. Wielkie malowidło powstało na pewno po 1654 r., to jest po śmierci

II. Klejnoty o wymowie alegorycznej

szył się w bogatych i butnych społecznościach

skim dworze przebywający tam w 2. połowie

wielkich metropolii.

XV w. włoscy humaniści, tacy jak florentczyk Filip Kallimach, łączący filozofię stoicką z myślą

Jedno z kluczowych pojęć, które kształtowało

chrześcijańską. Jak trafnie napisała monogra-

umysłowość przedstawicieli wszystkich stanów

fistka królewskiego nagrobka, Maria Skubiszew-

w okresie potrydenckiej reformy Kościoła kato-

ska, w klejnocie zawarta jest „zgoda na śmierć,

lickiego, zawiera się w łacińskim słowie vanitas.

w świetle nadziei na życie przyszłe”.

Rozumiane jako marność, kruchość i przemijalność rzeczy doczesnych, stało się istotnym zna-

Uniwersalne symbole i personifikacje, o któ-

kiem XVII-wiecznej pobożności, praktykowanej

rych będzie mowa przy okazji biżuterii zaręczy-

nawet przez najświatlejsze i najbardziej wrażliwe

nowej i sentymentalnej, znalazły swe miejsce

jednostki. Biografię Katarzyny z Kretkowskich

także w renesansowych klejnotach zwanych

Ligęziny można uznać za ilustrację tego zjawiska.

enseignes. Pod tym francuskim terminem przyję-

Wdowa po Stanisławie, staroście opoczyńskim,

tym w całej Europie (w Polsce nieporadnie

słynnym awanturniku, wstąpiła do lubelskiego

tłumaczonym jako „odznaki”) ukrywają się ale-

klasztoru Karmelitanek Bosych i przeżyła w nim

goryczne brosze i agrafy, w XVI w. przypinane do

trzy dekady. W znacznym stopniu przyczyniła się

odzieży, najczęściej do kapeluszy. Jako osobiste

do powstania tego konwentu, przeznaczając na

dewizy właścicieli prezentowały one bliskie im

ten cel środki uzyskane ze sprzedaży własnych

treści, często kwintesencję postaw i aspiracji, wi-

strojów, sreber i klejnotów. Kobietę, która oka-

zualny „skrót myślowy” tego, co posiadacz moni-

zała pogardę dla ziemskich zaszczytów i bogactw,

lium w danym momencie swej drogi życiowej

by dążyć do duchowej doskonałości, utrwalono

uważał za ważne – władzę, sprawiedliwość, wa-

na ogromnym malowidle zawieszonym w prezbi-

leczność, umiar, poświęcenie, miłość i wierność.

terium kościoła św. Józefa Oblubieńca Najświęt-

Tym okazjonalnym charakterem enseignes różnią

szej Marii Panny w Lublinie. Obraz ukazuje jej

się od rodowych emblemów i zawołań, przez po-

spektakularne zerwanie ze świeckim życiem i nie-

kolenia związanych z konkretną familią, albo

odparcie kojarzy się z nawróceniem św. Marii

towarzyszących jej przedstawicielom jako znak

Magdaleny. Drogocenne naszyjniki są tu najbar-

rozpoznawczy, indywidualny motyw – w ciągu

dziej wyeksponowanym symbolem przepychu,

całego życia. Noszono je na rozległym obszarze

a wzgarda dla nich otwiera drogę do nieba.

ówczesnego świata, pozostającego w orbicie kultury śródziemnomorskiej, od Skandynawii i An-

Odtworzenie wyjątkowego jubilerskiego przed-

glii po Włochy i habsburskie Niderlandy. Ich

miotu znajduje się w pomniku nagrobnym Ka-

przesłanie bywa zaszyfrowane w sylwetkach bóstw

zimierza IV Jagiellończyka w katedrze na Wawe-

antycznych, a często także w zdumiewająco zesta-

lu. Figurę króla, tumbę i baldachim wykonał

wionych przedmiotach.

Wit Stwosz, jeden z największych rzeźbiarzy jesieni średniowiecza, zaraz po śmierci monar-

Trudno dziś wskazać wiele przykładów tego

chy, po 1492 r. Dzieło to należy do jego

rodzaju biżuterii o rodzimej proweniencji. Jeden

szczytowych osiągnięć artystycznych. Z wyrazem

odkrywamy w kamei z 1554 r. z portretem królo-

napięcia na twarzy portretowanego, monumen-

wej Bony Sforzy, arcydziele Gian Jacopa Caraglia,

talizmem wielkiego płaszcza okrywającego po-

należącym do zbiorów Metropolitan Museum of

stać władcy i niepokojącym efektem plamistego

Art w Nowym Jorku. Na piersi monarchini wid-

salzburskiego marmuru, z którego wykuto ca-

nieje brosza z twarzą Meduzy, mitycznej półbogi-

łość, harmonizuje precyzyjnie oddany medalion

ni z wężowymi splotami wokół głowy. Postać tę

na piersi Jagiellończyka. Jak podkreślają bada-

uznawano za uosobienie zła, a jej pokonanie

cze, Wit Stwosz ukazał tu nie klamrę kapy, ale

przez Minerwę, patronkę wiedzy i męstwa – za

nałożoną na nią plakietę z sylwetą rodzącej ko-

symbol triumfu dobra nad ciemnymi mocami.

biety. Niewiastę otaczają zwoje akantowej wici;

Stąd gemmami, medalionami i plakietami z wi-

wśród splotów roślinnego ornamentu widać

zerunkiem Meduzy ozdabiali się w XVI w. wo-

starannie odwzorowaną w marmurze kameryza-

dzowie i panujący, zaznaczając w ten sposób swą

cję. Zaskakujący motyw figuralny, niespotykany

siłę, nieugiętość i wolę zwycięstwa, a także chęć

w ozdobach stroju, a tym bardziej szat ceremo-

utożsamienia się z Minerwą, opiekunką wszel-

Humanistyczne przesłanie

nialnych (król nosi tu ubiór koronacyjny), ma

kich sztuk i nauk. Tak też należy rozumieć prze-

ukazanej sceny sprowadza się

głęboki sens alegoryczny. Od starożytności

kaz, jaki niesie klejnot uwieczniony w podobiź-

do chrześcijańskiej afirmacji śmierci

śmierć utożsamiano z narodzinami do nowego

nie ambitnej, niezależnej i ogarniętej pasją

jako drogi do życia wiekuistego.

życia. Pogląd taki upowszechniali na krakow-

rządzenia Włoszki.

Medalion z wyobrażeniem rodzącej kobiety, wyrzeźbiony na piersi króla Kazimierza IV Jagiellończyka w jego pomniku nagrobnym znajdującym się w katedrze na Wawelu. Arcydzieło Wita Stwosza powstało wkrótce po zgonie monarchy w 1492 r. Motyw zdobiący klejnot nie jest realną zaponą, ale plakietą prezentowaną, niczym credo, na płaszczu monarchy przekraczającego próg wieczności.