WSTĘP
Towarzysz husarski – bronią obowiązkową husarzy od czasów Batorego były: kopia, koncerz lub pałasz, szabla i pistolety; uzbrojenie ochronne składało się z półzbroi, szyszaka i zarękawia; od innych formacji husarza wyróżniały: kopia, zbroja płytowa i skrzydła (na zdjęciu Adam Piwowarski – towarzysz husarski, chorąży Chorągwi Jazdy Rzeczypospolitej)
Szlachta polska, jako potomkowie średniowiecznych rycerzy, bardzo ceniła sobie cechy wyróżniające jej walecznych przodków: odwagę, walkę w imię zaszczytnych ideałów, szacunek dla niewiast i bezbronnych. Przez szereg lat wierna była obyczajom rycerskim, które pieczołowicie pielęgnowała i kultywowała. Podczas niemal każdej większej uroczystości na dworze królewskim czy możnowładczym jeszcze w XVI wieku odbywały się turnieje rycerskie, które wyłaniały najzręczniejszego uczestnika, a polowania, gonienie do pierścienia czy strzelania z łuku były powszednimi zabawami braci herbowej. Jednak sytuacja ta nie trwała długo, albowiem szlachta, zakosztowawszy w dostatnim życiu, zaniechała ćwiczeń rycerskich na rzecz gospodarczego rozwoju kraju. To spowodowało, że Rzeczpospolita stała się jednym z bogatszych państw XVI wieku. Odejście od praktycznego kultywowania rycerskich ideałów, a także coraz bardziej uwidaczniająca się niechęć do żołnierskiej służby, stała się przyczyną stronienia szlachty od wszystkiego co wiązało się z wojskiem. Nawet próby podwyższenia stanu liczebnego wojsk kwarcianych spotykały się z jej
11
I D EA Ł ŻOŁNI ERZ A POLSKI EG O W XVI I WIEK U
dezaprobatą. Wierzyła bowiem, że w momencie bezpośredniego zagrożenia państwa, potrafi je obronić poprzez pospolite ruszenie. Dlatego też chorągwie często zasilała jedynie szlachta, która żądna była przygody i silnych wrażeń, poznania w ten sposób nowych krajów – takiej możliwości dostarczały kampanie wojenne – wzbogacenia się, zrobienia kariery wojskowej, a przy okazji zdobycia sławy wojennej. Koniec XVI i początek XVII wieku to w dziejach Rzeczpospolitej okres pełen zawirowań wojennych: granica wschodnia, ogarnięta płomieniem wojny w czasie panowania Stefana Batorego, rozgorzała jeszcze bardziej za Zygmunta III Wazy w okresie polskiej interwencji w Państwie Moskiewskim; później doszła wojna ze Szwedami w Inflantach, a na koniec z Turcją. W międzyczasie kresy wschodnie gnębione były najazdami tatarskimi, a także powstaniami kozackimi na Ukrainie, z których najgroźniejszym i najbardziej brzemiennym w skutki okazało się powstanie Chmielnickiego (1648 r.). W następstwie tych wydarzeń prastare obyczaje rycerskie przestały być atrakcyjne, a w wojsku ówczesnej Rzeczpospolitej zabrakło ideałów, które odnowiłyby jego postawę moralną. Dlatego też spotykamy się w tym okresie z próbą naprawy ideałów rycerskich poprzez propozycję zachowań i postaw mających na celu doprowadzenie zdemoralizowanego żołnierza do odzyskania przez niego poczucia rycerskiej godności. Niniejsza książka jest próbą prześledzenia drogi, jaką powinien kroczyć ówczesny rycerz–szlachcic, by osiągnąć ideał
12
W STĘP
żołnierski, a także próbą odpowiedzi na pytania: jaki był ideał żołnierza polskiego w I połowie XVII wieku i czy ów wzór był w rzeczywistości realizowany? Literatura dotycząca bezpośrednio obyczajów żołnierskich, zwłaszcza badająca postawę moralną żołnierzy oraz jakimi czynnikami powinni kierować się, pełniąc służbę wojskową, jest bardzo skromna. Do tej pory w kilku słowach na ten temat wypowiedział się Łukasz Kurdybacha w „Staropolskim ideale wychowawczym” (w: „Pisma wybrane”, T. I, Warszawa 1976 r.). Bardziej wymowny obraz ideału żołnierskiego przedstawił Stefan Herman („Wojna i żołnierz w okresie kontrreformacji”, Zielona Góra 1983 r.), który na podstawie bogatej bazy źródłowej omawia szczegółowo wizerunek żołnierza polskiego od czasów Stefana Batorego po rok 1648. Omawiając jednak okres I połowy XVII wieku, skupił uwagę jedynie na kilku źródłach, są to: „Żołnierskie nabożeństwo” i „Pobudka do modlitwy czasów wojny” Piotra Skargi oraz „Kawaler maltański, na pogrzebie” ks. Fabiana Birkowskiego. Powoduje to, że obraz ideałów żołnierskich omawianego okresu jest niekompletny i wymaga dogłębnego zbadania poprzez wykorzystanie źródeł, których nie uwzględnił Herman. Zwłaszcza dotyczy to rozprawy Mateusza Bembusa „Bellator Christianus” („Rycerz Chrystusowy”, Kraków 1617 r.) i „Eques Polonus” Szymona Starowolskiego, które ze względów czysto technicznych (są to starodruki w języku łacińskim) również nie zostały przeze mnie wykorzystane.
13
I D EA Ł ŻOŁNI ERZ A POLSKI EG O W XVI I WIEK U
Podstawę źródłową niniejszej pracy stanowią głównie rozprawy stworzone przez osoby duchowne, jak również propozycje ideału żołnierskiego zalecane przez osoby świeckie – zwłaszcza te, które na co dzień miały styczność z problemami żołnierskimi. Z prac autorów duchownych na uwagę zasługują przede wszystkim kazania Piotra Skargi. Podstawę stanowi tutaj „Pobudka do modlitwy czasu wojny” i „Żołnierskie nabożeństwo”, wielu cennych informacji odnośnie do ideałów żołnierskich dostarczają również inne kazania Skargi: „Do żołnierzów w samej potrzebie”, „Kazanie na dziękowaniu Kościelnym, za wrócenie Króla J.M. ze Szwecyjej”, „Na moskiewskie zwycięstwo kazanie”. Obraz ideałów Skargi uzupełnił inny kaznodzieja, ks. Fabian Birkowski, w kazaniach: „Kazania obozowe Bogarodzicy”, „Podziękowanie za uspokojenie korony i W.K.L. z cesarzem Tureckim”, „Stefan Chmielecki, nagrobek”, „Kawaler maltański na pogrzebie”. Ogólnymi problemami, nie tylko obyczajowymi, ale i ustrojowymi, interesował się Szymon Starowolski, który prawie w każdej rozprawie, dotyczącej zwłaszcza wojskowości, próbował natchnąć panów braci ku powrotowi do zaszczytnych ideałów rycerskich. Przede wszystkim dotyczy to rozprawy „Prawy rycerz”. Wśród źródeł świeckich na szczególną uwagę zasługują wzory proponowane przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego w „Testamencie” oraz w „Pobudkach do cnoty”, a także propagowane w dokumentach państwowych („Artykuły wo14
W STĘP
ienne hetmańskie autohartate sejmu aprobowane” uchwalone przez sejm w 1609 r.), jak również w tak zwanych artykułach hetmańskich wydawanych przez hetmanów przed każdą kampanią wojenną. Pod tym względem cenna okazuje się praca Stanisława Kutrzeby „Polskie ustawy i artykuły wojskowe od XV do XVIII wieku” (Kraków 1937 r.); stąd też pochodzą źródła: „Króla Władysława IV artykuły wojsku cudzoziemskiemu opisane” i „Krzysztofa Radziwiłła hetmana wielkiego litewskiego artykuły wojskowe”. Cennym źródłem jest również wierszowany utwór Wojciecha Rakowskiego „Pobudka zacnym Synom Korony Polskiej do służby Woienney na Expeditia przeciwko nieprzyjaciołom Koronnym”. Interesującym spojrzeniem na ideał żołnierza, zwłaszcza jaki był on w rzeczywistości, są pamiętniki naocznych świadków wypraw wojennych: Stanisława Żółkiewskiego „Początek i progres wojny moskiewskiej”, „Pamiętniki Samuela i Bogusława Maskiewiczów”, Józefa Budziły „Wojna moskiewska wzniecona i prowadzona z okazji fałszywych Dymitrów” i Wojciecha Dembołęckiego „Pamiętniki o Lissowczykach czyli przewagi Elearów polskich”. Informacji dotyczących głównych problemów organizacyjnych wojska I połowy XVII wieku dostarcza: „Zarys dziejów wojskowości polskiej do roku 1864”, pod redakcją Janusza Sikorskiego (T. 1. Warszawa 1965 r.), „Historia oręża polskiego 963-1795” Tadeusza M. Nowaka i Jana Wimmera, (Warszawa 1983 r.), Mariana Kukiela „Zarys historii wojskowości w Polsce” (Kraków 1927 r.), a także prace Bohdana
15
I D EA Ł ŻOŁNI ERZ A POLSKI EG O W XVI I WIEK U
Baranowskiego „Organizacja i skład społeczny wojska polskiego w poł. XVII w.” (Warszawa 1957 r.) i „Organizacja wojska polskiego w latach 30-tych i 40-tych XVII wieku” (Warszawa 1963 r.). Pod względem omówienia obyczajów żołnierskich dla XVII wieku nieocenioną pozycją jest „Opis obyczajów” Jana S. Bystronia (ostatnie wydanie 1994 r.).
RO Z D Z I A Ł I
STRUKTURA ORGANIZACJI WOJSKOWEJ RZECZPOSPOLITEJ W I POŁOWIE XVII WIEKU
Jeździec pancerny (petyhorzec) – jego wyposażenie stanowi szabla, łuk, kałkan, rohatyna (lanca), kolczuga, głowę chroni misiurka. Dodatkowo mógł być uzbrojony w dwa pistolety i bandolet, zwiększając w ten sposób siłę ogniową i bojową roty (na zdjęciu Rafał Brzeski – rotmistrz Chorągwi Starosty Radomskiego Mikołaja Gniewosza)