7 HMERES

A KYPIAKH 9 MAΪOY 1999

2-31 AΦIEPΩMA Tο ελληνικ βιβλίο, 1900–1940.

Tου Kωστή Γιούργου H πρώτη ανθοφορία του βιβλίου.

Oδοιπορικ στα ελληνικά εκδοτικά πράγματα απ τις αρχές του αιώνα.

Tου Bάσια Tσοκ πουλου Iδεολογικά ρεύματα και εκδ σεις.

Aναζητήσεις και καινοτομίες σε μιαν Eλλάδα που άλλαζε.

Tης Aγγελικής Πασσιά Tο σχολικ βιβλίο στην Eλλάδα.

Aπ τον 19ο αιώνα έως το 1940.

Tου Δημ. Φ. Xαραλάμπους Tρία μεγάλα εκδοτικά τολμήματα.

Λεξικ Eλευθερουδάκη – Λεξικ Δημητράκου – Eγκυκλοπαίδεια Πυρσού.

Tης Aγγελικής Πασσιά

Tο «Mέγα Λεξικ ν» του Δημητράκου. Σταθμ ς στην ιστορία των ελληνικών εκδ σεων.

Tου Δημ. Π. Δημητράκου H τύχη της Ποίησης. Ποιητές του Mεσοπολέμου και εκδοτική πραγματικ τητα.

Tου Γιώργου Mαρκ πουλου H κρίση του βιβλίου στα 1930.

Tο βιβλίο στη δίνη της παγκ σμιας οικονομικής ύφεσης.

Tου Γιάννη Xρυσοβέργη Kρίση – Aίτια – Θεραπείες.

Aπ ψεις εκδοτών της εποχής.

Tου Γιώργου Zεβελάκη Tο τεχνικ μέρος του βιβλίου.

Eξώφυλλο, γραμματοσειρές, εικονογράφηση, σχεδιασμ ς σελίδας, χαρτί.

Tων Xριστ φορου Tαφέκα Δημήτρη Kαρδούτσου Γιώργου Pοδ πουλου Oι διώξεις του βιβλίου (1900–1940). Λογοκρισία και καταστολή εναντίον πνευματικού προϊ ντος.

Tου Γιάννη Xρυσοβέργη Eνα πρωτοποριακ εγχείρημα.

«Nέα Bιβλία» στο μεταπολεμικ εκδοτικ τοπίο.

Tων Δήμητρας Λαμπροπούλου, Πελαγίας Mαρκέτου Tο βιβλίο χθες, σήμερα, αύριο.

Oψεις και απ ψεις του μεταπολεμικού βιβλιοεκδοτικού τοπίου.

Συζήτηση με τη Mυρσίνη Zορμπά Eξώφυλλο: Tο εσωτερικ του βιβλιοπωλείου Eλευθερουδάκη, στην πλατεία Συντάγματος, το Mεσοπ λεμο, με φ ντο πρ σφατη φωτογραφία απ το εσωτερικ της «Στοάς του Bιβλίου», στη Στοά Oρφέως, Aθήνα. (Φωτ.: Γιάννης Mπαρδ πουλος).

Yπεύθυνη«Eπτά Hμερών» EΛEYΘEPIA TPAΪOY

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 MAΪOY 1999

ΦIEPΩMA

Tο ελληνικ βιβλίο, 1900–1940 H METAXEIPIΣH που επιφυλάσσεται στο βιβλίο αντικατοπτρίζει χι μ νο την ποι τητα του πνευματικού πολιτισμού μιας χώρας, αλλά και τη συνολικ τερη πρ οδ της. H πρώτη ανθοφορία του βιβλίου στην Eλλάδα, στα 1900 - 1940, είναι ενδεικτική, συνδεδεμένη άμεσα με την ποι τητα του ανθρώπινου παράγοντα, με τις Eπιμέλεια αφιερώματος:

K·ΣTHΣ ΓIOYPΓOΣ αναζητήσεις και τους οραματισμούς που συνοδεύουν τη χώρα καθώς αυτή εισέρχεται στην πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα και στην κρισιμ τερη ίσως περίοδο διαμ ρφωσής της. H ήττα του 1897, η ανάγκη εκσυγχρονισμού, ο εξωελλαδικ ς ελληνισμ ς, το γλωσσικ και το εκπαιδευτικ ζήτημα, η αστικοποίηση, η μετανάστευση κ.λπ., διαμορφώνουν τους ρους κατάλυσης του παλαιοκομματισμού και εμφάνισης του Bενιζέλου στο πολιτικ προσκήνιο. Στο πνευματικ προσκήνιο, την ίδια περίοδο, οι ιδεολογικές ανησυχίες εντείνονται. Aναζητώντας απαντήσεις μεταξύ εθνισμού και κοσμοπολιτισμού, οι Eλληνες στοχαστές προπορεύονται του βιβλιοεκδοτικού χώρου, που είναι ακ μη αδιαμ ρφωτος. Eπικρατεί ο τύπος του εκδ τη τυπογράφου-παραγωγού, σε ρ λο απλού διεκπεραιωτή μεταξύ συγγραφέα και κοινού. Διαμορφωμένη συνείδηση εκδοτικής πολιτικής δεν υπάρχει ούτε και γνήσια επιχειρηματική λογική. Tο αναγνωστικ κοιν είναι επίσης αδιαμ ρφωτο και ολιγάριθμο.

O τύπος του «συστηματικού» εκδ τη εμφανίζεται στα τέλη της δεκαετίας του 1910, μαζί με την πρώτη ολοκληρωμένη εκδοτική πολιτική στην Eλλάδα: τη Bιβλιοθήκη Aρχαίων Συγγραφέων και τη Φιλοσοφική και Kοινωνιολογική Bιβλιοθήκη, του Γ. Φέξη, το 1909.

Mεταξύ 1912 - 1918, τα εδαφικά και πληθυσμιακά κέρδη απ τους Bαλκανικούς Πολέμους, αλλά επίσης ο διχασμ ς και, στη συνέχεια, ο A΄ Παγκ σμιος Π λεμος διαμορφώνουν, πως θα δούμε, νέες πραγματικ τητες και για το βιβλίο. H παύση, λ.χ., του εισαγωγικού εμπορίου εξαιτίας των συνεχών πολεμικών περιπετειών, μπλοκάροντας τις εισαγωγές ξένων βιβλίων, χάρισε αναγνώστες στην εγχώρια λογοτεχνία. Eκδίδεται έτσι το διάσπαρτο ώς τ τε έργο του Aλ. Παπαδιαμάντη και άλλων Eλλήνων συγγραφέων, εξέλιξη σημαντικ τατη.

Tο 1917, δυο γεγον τα πρώτου μεγέθους έχουν άμεσο αντίκτυπο

Xαρακτηριστικ ς τύπος διανοούμενου, πως τον φωτογράφησε ο Π. Πουλίδης το 1924 (Φωτογρ. Aρχείο EPT).

στο χώρο του βιβλίου, προσφέροντας νέες θεματολογίες και ερείσματα για εκδοτικές πολιτικές: H εκπαιδευτική μεταρρύθμιση και η εισαγωγή της δημοτικής γλώσσας στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση, αφεν ς, και, αφετέρου, η Oκτωβριανή Eπανάσταση στη Pωσία, που κίνησε ζωηρ ενδιαφέρον για τις σοσιαλιστικές ιδέες. Φοιτητές, επιστήμονες, στελέχη, απλοί εργαζ μενοι, ένας αριθμητικά αυξαν μενος κ σμος της π λης, διαμορφώνουν ένα νέο αναγνωστικ κοιν . Πολλοί εκδοτικοί οίκοι, ακ μα και χωρίς ιδεολογική χροιά, εκδίδουν μαρξιστικά, αριστερά και φεμινιστικά βιβλία. Στη δεκαετία του ’20 εμφανίζεται –ολοκληρωμένα, ως αποτέλεσμα των κοινωνικών και ιδεολογικών ζυμώσεων– ο «διανοούμενος», ο τύπος του στοχαστή που, αντίθετα με τον παραδοσιακ «λ γιο», δεν κλείνεται στο σπουδαστήριο και στις γνώσεις του αλλά τοποθετείται δημ σια για τα μεγάλα ηθικά, κοινωνικά, πολιτικά προβλήματα. H καταξίωση των διανοουμένων συνέβαλε στην αναβάθμιση της συμβολικής αξίας του βιβλίου: H «βιβλιοφιλία» γίνεται πολιτιστική αξία και ο «βιβλι φιλος» τίτλος τιμής.

Eτσι, μετά το 1922, ο «συστηματικ ς» εκδ της των προηγούμενων ετών παραχωρεί τη θέση του στον «επαγγελματία» εκδ τη. Oι σημαντικ τεροι εκδοτικοί οίκοι γίνονται καθαρ αιμες επιχειρήσεις. Eκπονούνται τολμηρά σχέδια και αναλαμβάνονται πρωτοφανή εκδοτικά εγχειρήματα, έργα πνευματικής υποδομής απαραίτητα σε μια χώρα

που οραματίζεται να καταστεί αυτ φωτη και διεθνώς σεβαστή οντ τητα. Tο Eγκυκλοπαιδικ Λεξικ του Eλευθερουδάκη, η Mεγάλη Eλληνική Eγκυκλοπαίδεια του Πυρσού, το Mέγα Λεξικ ν της Eλληνικής Γλώσσης του Δημητράκου, μολον τι ασύμβατα με το μικρ μέγεθος της εγχώριας αγοράς, τολμήθηκαν και μάλιστα ολοκληρώθηκαν χωρίς κρατική υποστήριξη.

Aλλά στη δεκαετία του ’30, το αναγνωστικ κοιν , αν και αριθμητικά πλέον αξι λογο και καλλιεργημένο, αδυνατεί να απορροφήσει την καλπάζουσα εκδοτική παραγωγή. H ζήτηση υστερεί της προσφοράς. Aκολουθεί η οικονομική κρίση του βιβλίου, η οποία επιτείνεται απ την παγκ σμια οικονομική κρίση. Στους προβληματισμούς για τα αίτια και τις θεραπείες της κρίσης επισημαίνονται, μεταξύ άλλων, το χαμηλ μορφωτικ επίπεδο του λαού, ο ερασιτεχνισμ ς των εκδοτών, ο ανταγωνισμ ς των εφημερίδων, η χαμηλή ποι τητα του τελικού προϊ ντος. Aνάμεσα στις προτειν μενες θεραπείες είναι και οι εκθέσεις του βιβλίου: H πρώτη «Eβδομάδα του Eλληνικού Bιβλίου» πραγματοποιείται το 1931 και γίνεται θεσμ ς.

Tο ερώτημα αν θα κατάφερνε μ νο του το βιβλίο να ξεπεράσει την κρίση τέθηκε αναπάντητο στο περιθώριο απ τη δικτατορία της 4ης Aυγούστου 1936. O «οργασμ ς» στον οποίο αναφερ ταν μια μελέτη της Eθνικής Tράπεζας λίγο νωρίτερα, εκφυλίστηκε σε «παρακμή» τα αμέσως επ μενα χρ νια: O επίλογος του πρώτου μεγάλου κύκλου της «Περιπέτειας του βιβλίου στην Eλλάδα» γράφτηκε απ τις διώξεις, τις απαγορεύσεις, τη λογοκρισία, τη δημ σια καύση «ανατρεπτικών» βιβλίων.

H τύχη του βιβλίου μετά τη μεγάλη σιωπή του πολέμου και της Kατοχής είναι ένα άλλο, μεγάλο κεφάλαιο, απ το οποίο διαλέξαμε ενδεικτικά την περίπτωση εν ς εκδοτικού εγχειρήματος που συγκαταλέγεται στα θύματα του Eμφυλίου, ως προείκασμα της κατάστασης στο χώρο του βιβλίου και των πνευματικών και ιδεολογικών ανησυχιών κατά τη μακρά και δύσκολη μετεμφυλιακή περίοδο.

Tέλος, για τη νέα φάση ανάπτυξης του βιβλίου, που ξεκινά με την οικονομική και κοινωνική ανασυγκρ τηση της χώρας και, ουσιαστικά, συνεχίζεται έως σήμερα, η απλή έστω επισήμανση κάποιων πτυχών της θα ήταν παράλειψη να μη γίνει στην κατακλείδα του αφιερώματος – σαν επίλογος και σαν χαλαρή δέσμευση για μια συνέχεια, με τη νέα Περιπέτεια του Bιβλίου στην Eλλάδα.

K. Γ.

H πρώτη ανθοφορία του βιβλίου Oδοιπορικ στα ελληνικά εκδοτικά πράγματα απ τις αρχές του αιώνα Tου Bάσια Tσοκ πουλου Iστορικού

«ΣTOYΣ MAKPYNOYΣ περιπάτους που κάναμε με τον Kαμπά, δεν είχαμε άλλο θέμα ομιλίας παρά την Ποίηση και μ νο την Ποίηση [...] Kι οι δυο μας είχαμε φυσικά μια λαχτάρα: π τε να ιδούμε τυπωμένα σε βιβλίο τα ποιήματά μας [...] Ποιος μως να μας τα εκδώσει; Δεν το ελπίζαμε...».

H ανάμνηση αυτή του Δροσίνη απ τη δεκαετία του 1880 δείχνει παραστατικά το πρ βλημα της έκδοσης του βιβλίου στην Eλλάδα του 19ου αιώνα. Eίναι η εποχή που απoυσιάζει ο εκδ της με τη σύγχρονη έννοια του ρου και η παραγωγή που προορίζεται προς έκδοση περνά κατευθείαν απ τον συγγραφέα στον τυπογράφο. Στα βιβλία που προορίζονταν για την εκπαίδευση (λεξικά, γραμματικές κ.λπ.) δεν ήταν ασυνήθιστο να είναι έργο εν ς συγγραφέα που ήταν και τυπογράφος ή της οικογενειακής συγγένειας συγγραφέα και τυπογράφου. Στα τέλη του αιώνα έκανε την εμφάνισή του ο «συστηματικ ς εκδ της», πως αποκαλούνταν. H συνέχεια της διήγησης του Δροσίνη είναι χαρακτηριστική: «...Kαι το ανέλπιστο έγινε! Mια μέρα ο Kαμπάς με βρήκε στο γραφείο του Γαβριηλίδη περιχυμένος χαρά: — O ονειρευτ ς μας εκδ της βρέθηκε! Θ’ αρχίσει μάλιστα κι αμέσως με τους δικούς μου Στίχους –έτσι απλά θα το επιγράψω το βιβλίο μου– κ’ ύστερα μπορεί νάρθη η σειρά η δική σου.

— Kαι ποιος είναι αυτ ς ο απροσδ κητος Mαικήνας; — Δεν πρ κειται περί Mαικήνα. Eίναι συστηματικ ς εκδ της με τυπογραφείο και βιβλιοπωλείο δικ του...».

Tο βήμα απ την εκδοτική προϊστορία στη σύγχρονη εκδοτική πρακτική δεν προήλθε μως απ τους τυπογράφους που ακολούθησαν μια πρωτ λεια εκδοτική πολιτική (ο Σακελλάριος, ο Kορομηλάς, ο Aνέστης Kωνσταντινίδης είναι μερικοί απ αυτούς), αλλά απ βιβλιοπώλες, με πρώτο τον Γ. Kασδ νη, ιδρυτή του «Bιβλιοπωλείου της Eστίας», το 1885. O Φέξης απ το 1890, ο Δράκος Παπαδημητρίου, ο I. Pώσσης και ο Δ. Δημητράκος (στο Λαύριο αυτ ς) απ το 1895, ο I. Σιδέρης απ το 1897, ο Mιχ. Σαλίβερος απ το 1900 και ο διάδοχος του Kασδ νη, I. Kολλάρος, απ το 1901, εισήγαγαν τη σύγχρονη εκδοτική δραστηρι τητα στον κύκλο της παραγωγής του βιβλίου.

Eπαγγελματικοί εκδοτικοί οίκοι Mέσα στην πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα ολοκληρώθηκε η διαμ ρ-

O Γεώργιος Φέξης (Kων/πολη 1866 – Aθήνα 1936), εκδ της, πρωτοπ ρος στη διαμ ρφωση μιας νέας εκδοτικής αντίληψης στο χώρο του βιβλίου, στις αρχές του αιώνα, με τη δημιουργία σειρών και με την εμπορική προώθηση του βιβλίου. Ξεχωρίζουν στο εκδοτικ του έργο, η σειρά των Aρχαίων Eλλήνων Συγγραφέων και οι δύο Bιβλιοθήκες Φέξη: η «Λογοτεχνική» και η «Φιλοσοφική και Kοινωνιολογική». Oι πάνω απ 3.000 τίτλοι που εξέδωσε συνέβαλαν ουσιαστικά στην πνευματική ανάπτυξη της χώρας.

φωση της εκδοτικής πολιτικής με τη δημιουργία σειρών, τον καταμερισμ της εργασίας και την εμπορική πολιτική προώθησης του βιβλίου. Πρωτοπ ρος σε αυτή την στροφή ήταν ο Γ. Φέξης, με τα βιβλία του οποίου μεγάλωσε και μορφώθηκε μια ολ κληρη γενιά διανοουμένων στην Eλλάδα.

O Φέξης ξεκίνησε πουλώντας λαϊκά αναγνώσματα σε φυλλάδια έξω απ την Eθνική Tράπεζα. «— Aι Pωσσίδες Παρθένοι!… το τέταρτο φυλλάδιο! Eνα παιδί αδύνατο, καχεκτικ , διαλαλούσε σιγαν φωνα, ντροπαλά, εκεί, μπροστά στην Eθνική Tράπεζα, το εμπ ρευμά του», γράφει ο Δ. Π.Tαγκ πουλος στα Φιλολογικά Πορτραίτα του. «Kρατούσε μερικά φυλλάδια στη μασκάλη του, δύο τρία στο δεξί του χέρι, και τα πουλούσε μια δεκάρα ή μια πεντάρα το ένα». O Tαγκ πουλος συνήθιζε να τον πειράζει για τα λάθη που έβρισκε στα φυλλάδια αυτά. «— Δε θα γίνεις ποτέ ανθρωπος μωρέ Γιώργο! του ’λεγα άμα του ’δινα τη δεκάρα [...] Π#σο κακ#ς προφήτης αποδείχτηκα! O άνθρωπος που άρχισε το εκδοτικ# του στάδιο έτσι, πουλώντας ο ίδιος τα κακοτυπωμένα φυλλάδια μες τους Aθηναϊκούς δρ#μους, εξελίχθηκε σιγάσιγά και κανονικά στο μεγαλοεκδ#τη Γεωργ. Φέξη κ’ εργάσθηκε έτσι ώστε να έχει θέση #χι μ#νο στους μεγαλοεπιχειρηματίες μα και στη σύγχρονη πνευματική κίνηση του τ#που μας». Δύο ιστορικοί εκδοτικοί οίκοι, το Συνέχεια στην 4η σελίδα

O Kωνσταντίνος Eλευθερουδάκης (Aθήνα 1877-1962), εκδ της και λ γιος, υπήρξε συνιδρυτής του γνωστού βιβλιοπωλείου (1901), που το 1910 μετεξελίχθηκε σε εκδοτικ οργανισμ και απ το 1924, σε ιδιαίτερη εκδοτική επιχείρηση.

Eξέδωσε το γνωστ δωδεκάτομο «Eγκυκλοπαιδικ Λεξικ » (1927–1930), την εξάτομη «Iστορία του Eλληνικού Eθνους» του K. Παπαρρηγ πουλου και πολλές άλλες σειρές επιστημονικών, λογοτεχνικών κ.λπ. έργων, που πλούτισαν σημαντικά την ελληνική βιβλιογραφία. Στη φωτογραφία, ο K. Eλευθερουδάκης (αριστερά) με τον ποιητή Kώστα Bάρναλη, στην Aκρ πολη, την Kατοχή (πηγή: «K. Bάρναλης–Φιλολογικά απομνημονεύματα», εκδ. «Kέδρος»).

KYPIAKH 9 MAΪOY 1999 - H KAΘHMEPINH

3

H Στοά Φέξη, κομβικ σημείο στον εμπορικ ιστ του αθηναϊκού κέντρου. Eργο του εκδ τη Γ. Φέξη, αριθμεί 85 χρ νια ζωής, απ την αποπεράτωσή της, το 1924. Στη φωτογραφία, η Στοά Φέξη το Mεσοπ λεμο. Συνέχεια απ την 3η σελίδα

«Bιβλιοπωλείον της Eστίας» και οι εκδ σεις «I. Σιδέρη», ιδρυμένοι πριν απ τον αιώνα μας, προσχωρούν και αυτοί σταδιακά στην έννοια της εκδοτικής πολιτικής. Tο «Bιβλιοπωλείον της Eστίας», ιδρύθηκε απ τον εκδ τη του περιοδικού «Eστία», Γ.

Kασδ νη, ο οποίος, ιδρύει το 1885 το βιβλιοπωλείο και αρχίζει συστηματική εκδοτική δραστηρι τητα. Πρ κειται, λοιπ ν, για έναν εκδοτικ οίκο που γεννήθηκε απ τον κύκλο εν ς περιοδικού και που άρχισε να επαγγελματοποιείται με την ανάληψη της διεύθυνσής του απ τον I. Kολλάρο, μετά τον θάνατο του Kασδ νη, το 1901.

O I. Σιδέρης, έφυγε δωδεκαετής απ το χωρι του Kουτσοπ δι Aργους, και ήρθε στην Aθήνα, που, έπειτα απ αρκετές βιοποριστικές εργασίες (διανομέας εφημερίδων, οικιακ ς βοηθ ς) εκδίδει με τη συνδρομή του λ γιου Δημ. Kυριακ πουλου, το 1887, το Eπίτομο Λεξικ# της Eλληνικής Γλώσσης και απ το 1897 αρχίζει συστηματική εκδοτική δραστηρι τητα μαζί με το βιβλιοπωλείο του. H περίπτωση του Σιδέρη ανακαλεί, σε ,τι αφορά τον τρ πο που ξεκίνησε, την παραδοσιακή ανάμιξη των τυπογράφων στην εκδοτική δραστηρι τητα, που στηριζ ταν στην ενίσχυση απ κάποιον πνευματικ και οικονομικ χορηγ .

O I. Pώσσης, απ τα τέλη του 19ου αιώνα, αρχίζει τη δραστηρι τητά του με την έκδοση σχολικών βοηθημάτων, ανάμεσά τους το περίφημο Λε-

4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 MAΪOY 1999

Tο βιβλιοπωλείο Eλευθερουδάκη, στην Πλατεία Συντάγματος, στις αρχές του αιώνα.

Yπήρξε σημείο αναφοράς για την πνευματική Aθήνα και το φιλαναγνωστικ κοιν της πρωτεύουσας.

ξικ#ν των Aνωμάλων Pημάτων, ένα διαχρονικ μπεστ-σέλερ για διαδοχικές γενιές μαθητών. Λίγο αργ τερα, στις αρχές του αιώνα μας, αρχίζει την εκδοτική του δραστηρι τητα και ο K. Eλευθερουδάκης, ο οποίος μαζί με τον Mπεκ και τον Mπαρτ είχαν το περιώνυμο «Διεθνές Bιβλιοπωλείο». Tο 1913 ιδρύονται τα βιβλιοπωλεία/εκδοτικοί οίκοι του Γ. Bασιλείου, που εξέδωσε την πλούσια λογοτεχνική σειρά «Eκλεκτά έργα», που την απαθανάτισε ο Kαρυωτάκης στον γνωστ στίχο του, και οι εκδ σεις των Tζάκα-Δελαγραμμάτικα, ειδικευμένων στο επιστημονικ βιβλίο. O Bασιλείου απ το 1903 είχε επιδοθεί «στο βιβλιοπωλικ ν στάδιον», ενώ ο Tζάκας είχε ξεκινήσει απ παλαιοβιβλιοπώλης.

Tο βιβλιοπωλείο σε αυτές τις περιπτώσεις, πως και στην περίπτωση του Eλευθερουδάκη, αποτελεί αφετηρία εκδοτικής δραστηρι τητας. Tο 1919 ιδρύεται το βιβλιοπωλείο του Γ.

Zηκάκη, με σημαντικ εκδοτικ έργο. O Zηκάκης είχε εργασθεί επί 18 χρ νια στο «Bιβλιοπωλείον της Eστίας».

H δεκαετία του ’20 Στη διάρκεια της δεκαετίας του ’20 δραστηριοποιήθηκαν πολλοί καινούργιοι εκδοτικοί οίκοι με σημαντικ τερους τον εκδοτικ οίκο «Aθηνά» του A.I. Pάλλη, τον εκδοτικ οίκο Γανιάρη, το «Kεντρικ ν Bιβλιοπωλείον» του Δράκου Παπαδημητρίου (ιδρυμένο απ το 1885) που πέρασε

το 1924 στους γιους του Aλέξανδρο και Eυάγγελο (ο γνωστ ς «Aστήρ», πως μετονομάσθηκε λίγο αργ τερα), την «Aγκυρα», το δεύτερο παρακλάδι του Kεντρικού Bιβλιοπωλείου του Δράκου Παπαδημητρίου, τον Γκοβ στη (προοδευτικ εκδ τη που έκανε γνωστά στην Eλλάδα τα έργα του Φρ ιντ μεταξύ άλλων), τις εκδ σεις Στοχαστής (οι οποίες τύπωσαν μια σειρά με σολωμικές μελέτες και προώθησαν τις καλλιτεχνικά επιμελημένες εκδ σεις), τις εκδ σεις «I. N. Zαχαρ πουλος» (με ειδίκευση στις νομικές εκδ σεις και γνωστές απ τη σειρά των αρχαίων συγγραφέων) κ.ά. O I. N. Zαχαρ πουλος, υπάλληλος στην αρχή της Tράπεζας Aθηνών, σπούδασε στη Nομική και απ αυτ τον δρ μο εισήχθη στον εκδοτικ χώρο. Tην ίδια εποχή ιδρύθηκε το βιβλιοπωλείο Παπαζήση και η εκδοτική Eταιρεία «Πυρσ ς».

H ανώνυμη εταιρική μορφή του «Πυρσού» δεν είναι μεμονωμένο φαιν μενο αυτής της εποχής. Yπάρχει γενικ τερα μια στροφή των μεγαλύτερων εκδοτικών οίκων προς την ανωνυμοποίηση, κάτι που σημαδεύει ως ποιοτικ γνώρισμα την πλήρη επαγγελματοποίηση του εκδοτικού κλάδου. O Eλευθερουδάκης, ο Δημητράκος, αργ τερα ο Kολλάρος και ο Σαλίβερος, αλλά και πολλοί άλλοι εκδοτικοί οίκοι (κυρίως ειδικευμένοι πως οι Eταιρεία Nομικών Eκδ σεων και η Eταιρεία Tεχνικών Eκδ σεων «Eργα») μετατράπηκαν ή ιδρύθηκαν ως ανώνυμες εταιρείες.

Xαρακτηριστικ είναι τι δύο φορείς

της θρησκευτικής έκδοσης, η γνωστή «Zωή» και η Eταιρεία Bιβλικών Eκδ σεων, ήταν απ τις πρώτες που υιοθέτησαν αυτή τη μορφή οργάνωσης και λειτουργίας.

H δεκαετία του ’30 H οικονομική κρίση που ξέσπασε στην αφετηρία της δεκαετίας του ’30, παρ λο που συνδυάσθηκε με μια σοβαρή κρίση του βιβλίου, δεν σταμάτησε την τάση για δημιουργία καινούργιων εκδοτικών οίκων. Oι εκδ σεις «Φλάμμα» του Ξ. Λευκοπαρίδη το 1930, το εκδοτικ βιβλιοπωλείο Bαγιωνάκη, το εκδοτικ βιβλιοπωλείο «Tο Nομικ ν» του N. A. Σάκκουλα, και ο «Πάπυρος» είναι οι σημαντικ τερες περιπτώσεις.

Iδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η προϊστορία των εκδ σεων «Πάπυρος», αφού ο ιδρυτής τους, ο A. Πουρνάρας, ήταν ιδιοκτήτης της εφημερίδας «Aνεξάρτητος», η οποία, μαζί με άλλες, απ τις αρχές της δεκαετίας του ’30 μοίραζαν στους αναγνώστες τους βιβλία με κουπ νια, μετατρεπ μενες έτσι σε εκδ τες.

Mετά την απαγ ρευση αυτής της μορφής προσφορών, ο Πουρνάρας πέρασε ολοκληρωτικά στον βιβλιοεκδοτικ χώρο. Tην ίδια περίοδο το βιβλιοπωλείο Kάουφμαν δραστηριοποιείται εκδοτικά μέσα απ τις εκδ σεις «Kασταλία», με καλλιτεχνικές εκδ σεις σε περιορισμένο αριθμ αντιτύπων. Δεκάδες άλλοι εκδοτικοί οίκοι, λιγ τερο οργανωμένοι ή λιγ τερο συστηματικοί (και πολλοί απ’

αυτούς τυχάρπαστοι) δρουν την ίδια εποχή. Mέσα στη δεκαετία του ’30 το εκδοτικ τοπίο της Eλλάδας είναι ολοκληρωμένο και η παραγωγή του βιβλίου τελείως συγχρονισμένη με τις κοινωνικές ανάγκες. H κίνηση ιδεών στον ευρωπαϊκ χώρο βρίσκει αμέσως αντανάκλαση στην ελληνική βιβλιοπαραγωγή, είτε με μεταφράσεις είτε με πρωτ τυπες εργασίες Eλλήνων διανοουμένων. Aυτ το γεγον ς συνιστά μια μεγάλη τομή σε σχέση με το 19ο αιώνα, ταν η αιχμή της σκέψης (διεθνούς και ελληνικής) περνούσε στην Eλλάδα σχεδ ν αποκλειστικά μέσα απ τα περιοδικά και ελάχιστα μέσα απ τα βιβλία. Σε ποσοτικ επίπεδο, η βιβλιοπαραγωγή είναι πολύ μεγαλύτερη απ την παραγωγή των εκδοτικών οίκων, αφού ένα μεγάλο ποσοστ βιβλίων συνεχίζει να εκδίδεται ιδιωτικά απ τους συγγραφείς τους. «Aλλά τα τρία τέταρτα των βιβλίων τα έχουν εκδώσει οι ίδιοι οι συγγραφείς των [...] επομένως δεν ευρίσκονται εις τους καταλ#γους των εκδοτών. Aν έβλεπε #μως κανείς τον κατάλογον που κατήρτισεν η υπηρεσία της Eθνικής Bιβλιοθήκης [...] ωρισμένως θα έμενεν έκθαμβος προ του #γκου!» γράφει ο Γρ. Ξεν πουλος για τη βιβλιοπαραγωγή του 1928. Aνάμεσα στις αυτοεκδ σεις, ένας αριθμ ς αφορά και βιβλία σημαντικών συγγραφέων: του Σικελιανού, του Παπαντωνίου, του Bουτυρά κ.ά. Ωστ σο, ο εκδοτικ ς πληθωρισμ ς που παρατηρείται μετά το 1920 γεννά το ερώτημα κατά π σο ανταποκρίνεται στο αναγνωστικ επίπεδο της ελληνικής κοινωνίας εκείνης της εποχής. Mιας κοινωνίας με υψηλ ακ μα ποσοστ αναλφαβητισμού, για την οποία μονίμως συγγραφείς,

O Γεώργιος Kασδ νης (;-1900), εκδ της του φιλολογικού περιοδικού «Eστία» και ιδρυτής του «Bιβλιοπωλείου της Eστίας», το 1885, που μετεξέλιξή του είναι ο ομώνυμος εκδοτικ ς οίκος του I. Δ. Kολλάρου (φωτ.: «Πανελλήνιο Λεύκωμα Eκατονταετηρίδος 1821-1921), τ.B΄, Eκδ. «Xατζηϊωάννου», 1923).

O I. Pώσσης, εκπαιδευτικ ς, είναι ο εκδ της που καθιέρωσε τη χρήση των σχολικών βοηθημάτων στον τ πο μας. Στο εκδοτικ του έργο ξεχωρίζει το περίφημο «Λεξικ των Aνωμάλων Pημάτων», πραγματικ διαχρονικ μπεστ-σέλερ για διαδοχικές γενιές μαθητών.

O Iωάννης Δ. Kολλάρος (1870-1956), ανιψι ς του Γ. Kασδ νη, εκδ της, διευθυντής του «Bιβλιοπωλείου της Eστίας» και ιδρυτής (1904) του φιλολογικού περιοδικού «Nέα Eστία», σε συνεργασία με τον Γρ. Ξεν πουλο (φωτ.: «Πανελλήνιο Λεύκωμα Eκατονταετηρίδος 1821-1921, τ. B΄).

εκδ τες και δημοσιογράφοι διαμαρτύρονται τι δεν διαβάζει, δεν αγαπά το βιβλίο, δεν το θεωρεί είδος πρώτης ανάγκης, αλλά πολυτέλεια.

Aυτή η γενική εικ να δεν επιβεβαιώνεται απολύτως ταν εξετασθεί πιο αναλυτικά. H «Nέα Eστία», η οποία ταν άρχισε να εκδίδεται, το 1927, «βρήκε ένα κοιν απροετοίμαστο για τις σελίδες της» αισθάνεται υπερήφανη δέκα χρ νια αργ τερα δι τι «σχηματίσθηκε σιγά-σιγά το μορφωμένο, το ανώτερο, το απαιτητικ αναγνωστικ κοιν ». H βιβλιοφιλία ως πολιτιστική στάση εκδηλώνεται ευρύτερα την ίδια εποχή, ιδρύονται η Γεννάδειος Bιβλιοθήκη και η Aκαδημία Aθηνών, ενώ στο πολιτικ προφίλ ορισμένων κορυφαίων πολι-

τικών περιλαμβάνεται η αγάπη τους για το βιβλίο (Aνδρ. Mιχαλακ πουλος, Aλ. Παπαναστασίου, Γ. Παπανδρέου, Iω. Kονδύλης). Tην ίδια εποχή οι εφημερίδες αρχίζουν να ασχολούνται πιο συστηματικά με το βιβλίο, κυρίως με τη λογοτεχνία. O Tίμος Mωραϊτίνης σατίριζε την εικ να μιας «φιλολογούσηας δεσποινίδος» στα μέσα της δεκαετίας του ’30: «Συναντώμεθα συχνά στο τραμ. Eκείνη πάντοτε διαβάζει ένα βιβλίον, εγώ διαβάζω εκείνην [...] Eίναι τώρα πλέον η φιλολογούσα δεσποινίς, η οποία παρακολουθεί #λην την φιλολογικήν κίνησιν και η οποία ενθυμείται #λους τους τίτλους των έργων, δι#τι επεδ#θη μετά ζήλου εις την μελέτην #λων των εξωφύλλων».

Oι γυναίκες που διαβάζουν είναι ένα νέο αναγνωστικ κοιν που μεγαλώνει. Oι εργάτες και οι στρατευμένοι στα κ μματα και τις ομάδες της Aριστεράς επίσης. Oι απ φοιτοι του Πανεπιστημίου, του Πολυτεχνείου, γιατροί, δικηγ ροι, μηχανικοί κλπ. είναι αναγνωστικές ομάδες που έχουν παγιωθεί. Oλα αυτά τα αναγνωστικά κοινά είναι βέβαια συγκριτικά μικρά, αλλά σίγουρα αρκούν για να δημιουργήσουν σταθερές υποδοχές του βιβλίου στην Eλλάδα. Tο μεγαλύτερο και σταθερ τερο βέβαια κοιν παραμένει το μαθητικ . Mέχρι το 1937, οπ τε με την ίδρυση του Oργανισμού Eκδ σεως Σχολικών Bιβλίων το μονοπώλιο της έκδοσης περνά στο κράτος, το σχολικ βιβλίο είναι το βασικ στήριγμα για την επιβίωση των εκδοτικών οίκων.

Παρακμή

Tο εξώφυλλο βιβλίου απ τη σειρά «Bιβλιοθήκη του λαού», του εκδ τη Π.Δ. Σακελλάριου. O Σακελλάριος ανήκει στη γενιά των τυπογράφων – εκδοτών της ελληνικής εκδοτικής προϊστορίας, που ακολούθησαν μία πρωτ λεια εκδοτική πολιτική, στα τέλη του περασμένου αιώνα.

«H Φωνή του Bιβλίου» είναι το πρώτο απ τα περιοδικά που εκδ θηκαν απ εκδοτικούς οίκους με αποκλειστικ αντικείμενο το βιβλίο. Kυκλοφ ρησε το 1931 απ τον εκδοτικ οίκο Δημητράκου. Eπάνω, το τεύχος αριθμ ς 2 του περιοδικού.

H δικτατορία της 4ης Aυγούστου με τις διώξεις, την απαγ ρευση και την καταστροφή των βιβλίων, σηματοδ τησε και την παρακμή της σφριγηλής μέχρι τ τε εκδοτικής δραστηρι τητας στην Eλλάδα. Eίναι χαρακτηριστικές δύο μελέτες της Eθνικής Tράπεζας το 1936 (λίγο πριν απ την επιβολή της δικτατορίας) και το 1940 (λίγο πριν απ την κήρυξη του πολέμου). H πρώτη μιλά για «εκδοτικ οργασμ »· η δεύτερη για «εκδοτική προσπάθεια εν παρακμή».

H κρίση ωθεί τέσσερις απ τους σημαντικ τερους εκδοτικούς οίκους, τον Eλευθερουδάκη, τον Kολλάρο, τον Σιδέρη και τον Tζάκα-Δελαγραμμάτικα, να συμπήξουν το 1939 μια εκδοτική εταιρεία για να κάνουν απ κοινού εκδ σεις, ενώ μια πρ ταση του Eλευθερουδάκη για δημιουργία Eθνικού Oργανισμού Eκδ σεων, κατά το παράδειγμα της Pουμανίας και με τη στήριξη της Eθνικής Tράπεζας, δεν θα προλάβει να υλοποιηθεί. O π λεμος και η Kατοχή αλλάζουν ριζικά τους ρους και τις συνθήκες της βιβλιοπαραγωγής και βάζουν τέλος σε αυτή την πρώτη διαμορφωτική περίοδο της ελληνικής εκδοτικής ιστορίας.

KYPIAKH 9 MAΪOY 1999 - H KAΘHMEPINH

5

Iδεολογικά ρεύματα και εκδ σεις Aναζητήσεις και καινοτομίες σε μια Eλλάδα που άλλαζε

«O ευρωπαϊκ ς μηδενισμ ς» του Φρ. Nίτσε, στη σειρά «Bιβλιοθήκη Kοινωνικής Φιλοσοφίας», των εκδ σεων «Παπαδημητρίου». Hδη απ τις αρχές του αιώνα μας, το βιβλίο διεκδικεί τη δική του συμμετοχή στην προβολή των νεωτερικών αναζητήσεων της ευρωπαϊκής σκέψης.

Tης Aγγελικής Πασσιά Φιλολ γου

«Θα ’δινα πενήντα τ μους καταστατικών κι εκατ τ μους κρατικών εγγράφων για τα απομνημονεύματα του Tσελίνι, τις επιστολές του Aπ στολου Παύλου, τις κουβέντες του Λούθηρου ή τις κωμωδίες του Aριστοφάνη».

Hippolyte Taine

TO BIBΛIO ως πνευματικ προϊ ν αποτελεί καθρέφτη της κοινωνίας που το παρήγε και δείκτη της πορείας της. H ελληνική κοινωνία του τέλους του 19ου αιώνα και των πρώτων δεκαετιών του 20ού είναι μια μεταβατική κοινωνία και ο εκδοτικ ς χώρος διαμορφώνεται παράλληλα με αυτήν, την ακολουθεί, την «καταγράφει», αποτυπώνει τις διακυμάνσεις της και τα στάδια της εξέλιξής

6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 MAΪOY 1999

της, αλλά επίσης, απ ένα σημείο και πέρα παίζει και ενεργ , διαμορφωτικ ρ λο, αφού γίνεται σημαντικ ς παράγοντας στην κίνηση των ιδεών που την καθορίζουν.

Eτσι, μετά την ήττα του 1897, η ανάγκη ανασυγκρ τησης της ελληνικής κοινωνίας γίνεται και αίτημα της πνευματικής ζωής: το 1899 ήδη ιδρύεται ο «Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Bιβλίων», μια απ τις πρώτες προσπάθειες πνευματικής αναβάθμισης προς «επούλωσιν των πληγών της πατρίδος διά της μορφώσεως του λαού». O Σύλλογος ανέπτυξε εκδοτική δραστηρι τητα, διοχετεύοντας στην ελληνική κοινωνία εκατ βιβλία γνώσεως και συμβάλλοντας πολύπλευρα στην ανύψωση του πνευματικού επιπέδου της κοινωνίας, ένα εκσυγχρονιστικ αίτημα που προτάσσεται συνέχεια μέχρι τις μέρες μας. H «Bιβλιοθήκη Mαρα-

H εξάπλωση των σοσιαλιστικών ιδεών τη δεκαετία 1910–20 είχε αντίκτυπο στον εκδοτικ χώρο. Kάτω απ την επίδραση της Oκτωβριανής Eπανάστασης σημειώνεται θεαματική αύξηση των εκδ σεων μαρξιστικής φιλολογίας. Eπάνω, το εξώφυλλο του Kαταλ γου Bιβλίων του Σοσιαλιστικού Bιβλιοπωλείου.

σλή» επίσης με μια σειρά εκδ σεων υψηλής στάθμης προσφέρει πνευματική τροφή στα πιο απαιτητικά στρώματα εν ς αναγνωστικού κοινού μικρού μεν αλλά αναπτυσσ μενου. H Bιβλιοθήκη Mαρασλή στηρίχθηκε σε δωρεά του Γρηγορίου Mαρασλή, μια πρακτική που έρχεται απ την παράδοση του Διαφωτισμού.

Eισαγωγή νέων ιδεών Στον τομέα της πνευματικής καινοτομίας, της εισαγωγής δηλαδή νέων ιδεών στην ελληνική κοινωνία, τον πιο σημαντικ ρ λο έπαιξαν ορισμένα περιοδικά, με πρώτο την «Tέχνη» (1898–1899), η οποία σηματοδοτεί την πρώτη συστηματική προσέγγιση των ιδεολογικών προβληματισμών της Eυρώπης. H «Tέχνη» ασχολήθηκε κυρίως με το έργο του Nίτσε, δημοσιεύοντας θεωρητικά κείμενα και μεταφράσεις έργων.

Στην ίδια γραμμή, το περιοδικ «Δι νυσος» (1901–1902) και το πειραιώτικο «Tο Περιοδικ ν μας» (1900–1902) δημοσιεύουν μεταφράσεις και μελέτες γύρω απ τον Iψεν, το Nίτσε, το Xάμσουν και άλλων στοχαστών και λογοτεχνών της β ρειας Eυρώπης, αλλά και τη νεωτερική παραγωγή των Eλλήνων συγγραφέων.

O μακρ βιος «Nουμάς» είναι επίσης χαρακτηριστικ παράδειγμα της συμβολής των περιοδικών. Λίγα χρ νια αργ τερα, τα έργα του Nίτσε κατέχουν σημαντική θέση στον κατάλογο της «Φιλοσοφικής και Kοινωνιολογικής Bιβλιοθήκης» του Φέξη.

Oι περισσ τεροι εκδοτικοί οίκοι θα περιλάβουν τα έργα του σε ειδικές σειρές (η «Φιλοσοφική και Kοινωνιολογική Bιβλιοθήκη» του Bασιλείου ή «Bιβλιοθήκη Kοινωνικής Φιλοσοφίας» του Παπαδημητρίου). Παρ μοια περίπτωση ήταν αυτή του

Iψεν και λων των νεωτερικών ρευμάτων της Eυρώπης του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα.

Mε αυτ τον τρ πο, πλάι στα περιοδικά, που χάρη σ’ αυτά γιν ταν μέχρι τ τε η διακίνηση των ιδεών, εμφανίζονται σταδιακά και τα βιβλία να διεκδικούν χώρο στην αιχμή της ιδεολογικής κίνησης της εποχής.

O εθνικισμ ς και ο κοινωνισμ ς, οι δύο μεγάλες ιδεολογικές οικογένειες που βρίσκονται σε σύγκρουση τ τε, βρίσκουν πεδίο ανάπτυξης των επιχειρημάτων τους και στο χώρο του βιβλίου. Eνα βιβλίο, το Kοινωνικ ν μας ζήτημα του Γ. Σκληρού (1907) αποτελεί το opus major του κοινωνισμού, ενώ τα εθνικιστικά άρθρα του Iωνος Δραγούμη στον «Nουμά» θα εκδοθούν και αυτά σε βιβλίο μετά το θάνατο του συγγραφέα τους. Δεν είναι τυχαίο, στο συμβολικ επίπεδο, τι το 1908 που (με πρωτεργάτη τον Aλ. Παπαναστασίου) ιδρύεται η Kοινωνιολογική Eταιρεία και παίρνει θέση σε φλέγοντα ζητήματα. Στα μέλη της συγκαταλέγεται και ο εκδ της K. Eλευθερουδάκης, ο οποίος εκδίδει και το περιοδικ της, την «Eπιθεώρηση Kοινωνικών Eπιστημών».

Περίοδος μεγάλων αλλαγών Tο γλωσσικ ζήτημα και η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση απασχολούν έντονα τη δεκαετία 1910–1920 και προκαλούν σημαντικές αλλαγές στην ελληνική κοινωνία. Tο 1910 ιδρύεται ο Eκπαιδευτικ ς Oμιλος απ τον Γλην , τον Δελμούζο και τον Tριανταφυλλίδη, που έπαιξε καθοριστικ ρ λο στην εκπαιδευτική μεταρρύθμιση. O Eκπαιδευτικ ς Oμιλος, εκτ ς απ τη δράση των μελών του, είχε και εκδοτική δραστηρι τητα με τη «Bιβλιοθήκη του Eκπαιδευτικού Oμίλου», στην οποία εκδ θηκαν βιβλία των πρωτοπ ρων του εκπαιδευτικού δημοτικισμού.

Oι κοινωνικές ζυμώσεις της δεκαετίας του 1910–1920 και η εξάπλωση της σοσιαλιστικής ιδεολογίας έχουν αντίκτυπο στον εκδοτικ χώρο. Tο 1913 εκδίδεται το Kοινωνιστικ Mανιφέστο των Mαρξ και Eνγκελς, σε μετάφραση Kωνσταντίνου Xατζ πουλου, απ τις εκδ σεις του Eργατικού Kέντρου Aθηνών. Oμως η μεγάλη έκρηξη των εκδ σεων μαρξιστικής φιλολογίας σημειώνεται στη δεκαετία του ’20, υπ την επίδραση και της Oκτωβριανής Eπανάστασης.

Tη δεκαετία αυτή κυκλοφορούν δεκάδες έργα του Mαρξ και του Eνγκελς και πλήθος βιβλίων αριστερής κατεύθυνσης, χι μ νο απ τους εκδοτικούς οίκους της αριστεράς, που εμφανίζουν, πως είναι φυσικ , αυξαν μενη δραστηρι τητα, αλλά και απ τους άλλους εκδοτικούς οίκους, χωρίς αριστερή ιδεολογική ταυτ τητα. Aνταποκρίνονται έτσι σε ένα ισχυρ ιδεολογικ ρεύμα: O Παπαδημητρίου, για παράδειγμα, εκδίδει τον Iστορικ υλισμ του Mπουχάριν, ο Eλευθερουδάκης το Kεφάλαιο του Mαρξ κ.ά. Δείγμα της ακτινοβολίας του μαρξισμού και ταυτ Συνέχεια στην 8η σελίδα

O Γεώργιος Σκληρ ς (αριστερά), με τον Aλ. Δελμούζο και τον Mαν. Tριανταφυλλίδη στην Iένα το 1907, τη χρονιά που εκδίδεται στην Aθήνα το βιβλίο του «Tο κοινωνικ ν μας ζήτημα», ανάλυση της εξέλιξης της ελληνικής κοινωνίας απ

την Aλωση και εντεύθεν, υπ το πρίσμα του ιστορικού υλισμού. Tο έργο εκείνο έκανε αίσθηση στην Eλλάδα και προκάλεσε ευρύτατες συζητήσεις.

Tο εξώφυλλο του βιβλίου «Tα μεταλλεία», αριθμ. 58 στη σειρά των 100 βιβλίων γνώσεως που εξέδωσε συστηματικά απ την αυγή του αιώνα ο «Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Bιβλίων», με στ χο την ανύψωση του πνευματικού επιπέδου της ελληνικής κοινωνίας.

«Kοινωνική και ιστορική μελέτη περί φυσικών τέκνων», απ

τη «Φεμινιστική Bιβλιοθήκη» των εκδ σεων «AΘHNA – A.I. Pάλλης» (1922). Oι κοινωνικές ζυμώσεις και το διάχυτο πνεύμα χειραφέτησης στην ελληνική κοινωνία της εποχής επηρέασαν και προώθησαν το γυναικείο κίνημα.

KYPIAKH 9 MAΪOY 1999 - H KAΘHMEPINH

7

Συνέχεια απ την 7η σελίδα

χρονα της σημασίας του βιβλίου ως φορέα ιδεολογικών ζυμώσεων είναι το βιβλίο του Γιάννη Kορδάτου H Kοινωνική σημασία της Eλληνικής Eπαναστάσεως (1924), η πρώτη προσέγγιση της ελληνικής ιστορίας με τη μέθοδο του ιστορικού υλισμού.

Tο βιβλίο αυτ , που εξάντλησε ένα τιράζ 2.000 αντιτύπων σε λίγους μήνες, δεν παρέμεινε ένα απλ εκδοτικ γεγον ς, αλλά απέκτησε πολιτικές διαστάσεις, προκαλώντας ποικίλες και δριμύτατες διαμάχες.

Tην ίδια εποχή, οι κοινωνικές ζυμώσεις και το ευρύτερο πνεύμα χειραφέτησης δεν άφησαν ανεπηρέαστο το γυναικείο κίνημα. Tην εποχή αυτή ιδρύονται καινούργιοι σύλλογοι για τα Δικαιώματα της Γυναίκας, με εντον τατη και συγκροτημένη δράση, και ο φεμινισμ ς αναδεικνύεται σε σημαντικ ιδεολογικ ρεύμα στην ελληνική κοινωνία. O Σύνδεσμος για τα Δικαιώματα της Γυναίκας έκανε συστηματική χρήση του εκδοτικού χώρου για να διαδώσει τις διεκδικήσεις του. H «Φεμινιστική Bιβλιοθήκη» του Eκδοτικού Oίκου «Aθηνά» εκδίδει κείμενα των μελών του Συμβουλίου του Συνδέσμου, πως H Γυναίκα και η κοινωνική πρ νοια, O αγώνας της Γυναίκας, H Γυναίκα στο Bυζάντιο κ.λπ. Συγγραφείς τους είναι η P ζα Iμβριώτη, η Mαρία Σβώλου, κ.ά. Oργανικ τμήμα των φεμινιστικών ιδεών είναι η φεμινιστική διαφώτιση. Eκδίδονται βιβλία πως το Πώς προλαμβάνεται η εγκυμοσύνη, της Mαρίας Φορέλλη, και δημοσιεύονται άρθρα με ανάλογα θέματα. Kαι, πως ήταν αναμεν μενο, οι αντιδράσεις βρήκαν αντίστοιχα έκφραση στον εκδοτικ χώρο, με χαρακτηριστικ παράδειγμα την έκδοση της μελέτης του M. Γαλανού Περί την ψήφον των γυναικών (1921), με χλευαστικά σχ λια γύρω απ το επίμαχο θέμα.

Σεξουαλική απελευθέρωση O εκδοτικ ς χώρος έχει περάσει πλέον σε ένα νέο στάδιο στην εξέλιξή του. Tο βιβλίο, μέσο ενημέρωσης και ψυχαγωγίας αρχικά, παίζει ρ λο μεταρρυθμιστικ , γίνεται ργανο πολιτικ και φορέας ιδεολογίας.

Mέσα στη δεκαετία του ’20 ακ μη, και επακ λουθο του τέλους της σεξουαλικής εγκράτειας που είχαν επιβάλει οι π λεμοι, ήταν η σεξουαλική απελευθέρωση και μαζί μ’ αυτήν η έξαρση των σεξουαλικά μεταδιδ μενων ασθενειών και η άνθηση της πορνογραφίας. Πολλοί εκδοτικοί οίκοι, κυρίως λαθρ βιοι, αλλά χι μ νο, διοχέτευσαν στην αγορά μεγάλο αριθμ φτηνών βιβλίων σκανδαλιστικού περιεχομένου. Πολλά απ τα βιβλία αυτά δεν ανέφεραν ούτε συγγραφέα ούτε εκδοτικ οίκο. Παρ’ λα αυτά οι εκδ τες τους φρ ντισαν να υπάρχει στο εξώφυλλο η προειδοποίηση «Aκατάλληλον». Tα σκανδαλιστικά και πορνογραφικά βιβλία είχαν τ σο μεγάλη απήχηση, ώστε η ελληνική κυβέρνηση αναγκάστηκε να προσχωρήσει το 1929 στη Διεθνή Σύμβαση για την καταπολέμηση της

8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 MAΪOY 1999

Aριστερά: O Γιάννης Kορδάτος (1891–1961), μαρξιστής ιστορικ ς. Tο έργο του «H κοινωνική σημασία της Eλληνικής Eπαναστάσεως» (Aθήνα, 1924) υπήρξε ένα εκδοτικ γεγον ς που προσέλαβε πολιτικές διαστάσεις και προκάλεσε ποικίλες και δριμύτατες διαμάχες. Eπάνω: O Aνδρέας Eμπειρίκος (1901–1975), κύριος εκπρ σωπος της υπερρεαλιστικής ποίησης στην Eλλάδα. H έκδοση του έργου του «Yψικάμινος», το 1935, μολον τι δεν αποτέλεσε εκδοτικ γεγον ς, έδωσε μια σημαντική πρώτη ώθηση στο ενδιαφέρον για τις ιδέες του υπερρεαλισμού.

πορνογραφίας και να λάβει κατασταλτικά μέτρα. Ωστ σο, η σεξουαλική αποχαλίνωση και η επακ λουθη εξάπλωση ασθενειών μεταδιδ μενων σεξουαλικά δημιούργησε, πέρα απ την καταστολή, και την ανάγκη μιας εκστρατείας ενημέρωσης. Tο βιβλίο Σωθείτε απ τα Aφροδίσια Πάθη του καθηγητή Γ. Φωτεινού εκδίδεται το 1921 και διανέμεται σε χιλιάδες αντίτυπα προς ενημέρωση της κοινωνίας, ενώ η Σεξουαλική Διαπαιδαγώγησις του Δρακουλίδη προκάλεσε αντιδράσεις, αφού παρουσίασε για απελευθέρωση της γυναικ ς ,τι δεν ήταν παρά «η απελευθέρωση, η αποχαλίνωση του ανδρ ς». H σεξουαλική διαπαιδαγώγηση, ωστ σο, ήταν μια καινούρια ιδέα στην ελληνική κοινωνία. Xάρη και σε άλλες εκδ σεις, πως και σε άρθρα που δημοσιεύονται, γίνεται αντικείμενο αιχμής στην ιδεολογική διαμάχη του μεσοπολέμου.

Aς σημειώσουμε εδώ την ευελιξία και την ταχύτητα με την οποία ανταποκρίνεται ο εκδοτικ ς χώρος στα επίκαιρα μηνύματα της εποχής. H παγκ σμια φήμη του Kρισναμούρτι, στη δεκαετία του ’20, δίνει μεταξύ 1926 και 1928 τέσσερα βιβλία του μεταφρασμένα στα ελληνικά απ διαφορετικούς εκδοτικούς οίκους! Tο θεοσοφιστικ ρεύμα, που εμφανίζεται και στην Eλλάδα με την έκδοση περιοδικού και με την προσέλκυση εν ς πιστού ή απλώς περίεργου ακροατηρίου, μεταγράφεται αμέσως στον εκδοτικ χώρο.

Mια νέα εποχή H δεκαετία του ’30 σημαδεύτηκε πνευματικά απ το βιβλίο του Γ. Θεοτοκά Eλεύθερο Πνεύμα (1929), αφετηρία και θεωρητικ υπ βαθρο της γενιάς του Tριάντα. H ανάγκη

συμμετοχής στα πνευματικά γεγον τα που σημαδεύουν την Eυρώπη εμφανίζεται επιτακτική. Oι εκδοτικοί οίκοι συμμετέχουν στον αναβρασμ .

Tώρα πλέον μερικά απ τα πιο ενδιαφέροντα περιοδικά εκδίδονται απ εκδοτικούς οίκους: η «Nέα Eστία» (απ το 1927 απ τον I. Kολλάρο), οι «Πρωτοπ ροι» (Γκοβ στης, 1930), τα «Nεοελληνικά Γράμματα» (Eλευθερουδάκης, 1935), η «Aγροτική Oικονομία» (Eκδ σεις «Φλάμμα», 1935).

Tο 1931 ο Δημητράκος εκδίδει τη «Φωνή του Bιβλίου», που είχε αποκλειστικ αντικείμενο το βιβλίο.

Aκολουθεί το 1932 το Bιβλιογραφικ περιοδικ του Eκδοτικού Bιβλιοπωλείου Bαγιονάκη. Tα περιοδικά έδωσαν την ευκαιρία στις καινούργιες τάσεις να συναντήσουν το κοιν τους. Xαρακτηριστικά παραδείγματα είναι η ψυχανάλυση και ο υπερρεαλισμ ς. Kάποια ψυχαναλυτικής υφής κείμενα εμφανίζονται σε περιοδικά (το πρώτο ήταν ένα άρθρο του Mαν λη Tριανταφυλλίδη στο Δελτίο του Eκπαιδευτικού Oμίλου, το 1915) και η ψυχανάλυση, παρά τις έντονες αντιδράσεις που συνάντησε στον επιστημονικ κ σμο, εγκαθίσταται στην ελληνική πραγματικ τητα. Παρά τη δυσπιστία, η απήχηση των νέων θεωριών είναι αναμφισβήτητη: το 1923 ο Eλευθερουδάκης εκδίδει το έργο του Φρ ιντ Tρεις φυλετικαί περιπτώσεις (πρ κειται για το Tρία δοκίμια για τη θεωρία της σεξουαλικ τητας), ενώ το 1925 εκδίδει το Ψυχολογία ομαδική και ατομική, περνώντας απ το στάδιο της εξοικείωσης και της γενικής προσέγγισης των θεωριών του Φρ ιντ στην ειδίκευση και στην αναφορά σε ψυχαναλυτικές σχολές.

Yστερα απ αυτές τις πρώτες απ πειρες, θα είναι οι εκδ σεις Γκοβ στη, που οργανώνουν την πρώτη συ-

στηματική σειρά ψυχανάλυσης. Oι τίτλοι εντάσσονται, αρχικά, στη «Φιλοσοφική Bιβλιοθήκη Γκοβ στη», οδηγώντας μας να συμπεράνουμε τι η ψυχανάλυση θεωρήθηκε παρακλάδι της φιλοσοφίας.

H ψυχαναλυτική προσέγγιση έδωσε ώθηση και στη γένεση του ελληνικού υπερρεαλισμού. Tο 1935 κυκλοφορεί η Yψικάμινος του Aνδρέα Eμπειρίκου απ τις εκδ σεις «Kασταλία» και το 1938 το Mην ομιλείτε εις τον οδηγ ν του Eγγον πουλου (εκδ σεις «Kύκλος»), για να αναφερθούμε στα πιο διάσημα έργα. Kαι τα δύο αντιμετωπίστηκαν με ειρωνεία.

Tα διακ σια αντίτυπα της Yψικαμίνου εξαντλήθηκαν, πως γράφει ο Eμπειρίκος, γιατί «εθεωρήθη βιβλίον σκανδαλώδες, γραμμένο απ έναν παράφρονα». O υπερρεαλισμ ς με την έκδοση και άλλων ποιητικών συλλογών (του Nτ ρου, του Kάλας κ.λπ.) γίνεται παρ’ λα αυτά σημαντική σχολή στην Eλλάδα. Tο 1938 οι εκδ σεις Γκοβ στη τυπώνουν το πρώτο (και μοναδικ ) τεύχος του περιοδικού «Yπερρεαλισμ ς», στο οποίο παρουσιάζονται μεταφρασμένα τα έργα των σημαντικ τερων ξένων υπερρεαλιστών.

H απουσία φασιστικού κινήματος στην Eλλάδα είχε ως αποτέλεσμα την απουσία φασιστικών εκδ σεων. Πριν απ το 1936 η έκδοση βιβλίων διαποτισμένων απ τη φασιστική ιδεολογία είναι μηδαμινή έως ανύπαρκτη. H ελληνική μετάφραση του λ γου που έβγαλε το 1933 ο Xίτλερ στη γερμανική Bουλή τυπώθηκε στη Γερμανία απ τις υπηρεσίες της χιτλερικής προπαγάνδας. M νο μετά την επιβολή της μεταξικής δικτατορίας και μέσα απ το εκδοτικ μονοπώλιο του καθεστώτος θα δουν το φως τα πρώτα ελληνικά βιβλία φασιστικού περιεχομένου.

«Aναγνώσματα καθ’ Hρ δοτον», αναγνωστικ για τα δημοτικά σχολεία, εγκεκριμένο απ το αρμ διο υπουργείο για την πενταετία 1903-1908. Tυπώθηκε το 1904, λίγο πριν απ την κατάργηση της πολιτικής του ελεύθερου ανταγωνισμού στο σχολικ βιβλίο, ο οποίος δεν είχε αποφέρει τα αναμεν μενα θετικά αποτελέσματα.

Aλφαβητάριο του 1920, για τις μικρ τερες τάξεις των δημοτικών σχολείων. H καθιέρωση της δημοτικής, στις τέσσερις πρώτες τάξεις του Δημοτικού, με απ φαση της κυβέρνησης Bενιζέλου, το 1917-1920, υπήρξε σταθμ ς στην εξέλιξη του σχολικού βιβλίου, αλλά και γενικ τερα στην ιστορία του εκπαιδευτικού μας συστήματος.

«Iστορίες» για παιδιά του Δημοτικού απ τον Aριστοτέλη Kουρτίδη. O συγγραφέας είχε ξεχωριστή συμμετοχή, μαζί με άλλους γνωστούς λογοτέχνες και παιδαγωγούς, στη συγγραφή και επιμέλεια αναγνωστικών της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης του 1917-1920, οπ τε εγκρίθηκαν 13 αναγνωστικά γραμμένα στη δημοτική γλώσσα.

Tο σχολικ βιβλίο στην Eλλάδα Tου Δημ. Φ. Xαραλάμπους Aναπλ. καθηγητή στο Aριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

H ΔHMIOYPΓIA του ελληνικού κράτους, η θεσμοθέτηση του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος απ τους Bαυαρούς (1834-1837) και η ίδρυση λο και περισσ τερων σχολείων δημιούργησαν την επιτακτική ανάγκη για τη διαμ ρφωση μιας συγκεκριμένης πολιτικής, η οποία θα αντιμετώπιζε συστηματικά και χι περιστασιακά το ζήτημα της παραγωγής και διάθεσης σχολικών βιβλίων.

Tη ζητούμενη πολιτική επιχείρησε να καθιερώσει το 1836 το Bασιλικ Διάταγμα «περί συστάσεως Bιβλιοπωλείου εν τη Bασιλική Tυπογραφία», σύμφωνα με το οποίο το κράτος θα αναλάμβανε την αποκλειστική ευθύνη της έκδοσης και διάθεσης σχολικών βιβλίων για να επιτύχει δύο κυρίως σκοπούς: α) να επιβάλει μια στοιχειώδη ομοιομορφία «εις την διδασκαλίαν του λαού» και β) να διασφαλίσει τι τα σχολικά βιβλία δεν θα περιέχουν «διδασκαλίας και γνώμας επιβλαβείς ή εις την θρησκείαν ή εις την πολιτείαν ή εις την ηθικήν και πνευματικήν του ανθρώπου ανάπτυξιν και εκπαίδευσιν» και συνεπώς να είναι κατάλληλα να υπηρετήσουν το σκοπ «μιας φρονίμου παιδαγωγίας».

H πολιτική του κρατικού μονοπωλίου, αν και δεν υπάρχουν τεκμήρια τι τέθηκε σε εφαρμογή, ωστ σο προκάλεσε τις έντονες αντιδράσεις

Aπ τον 19ο αιώνα έως το 1940 των επαγγελματικών κατηγοριών που οι οικονομικές τους δραστηρι τητες συνδέονται άμεσα με τη σχολική βιβλιαγορά. Eκδ τες της εποχής και τυπογράφοι, συγγραφείς και βιβλιοπώλες θεώρησαν τι το Bασιλικ Διάταγμα θα έφερνε τον οικονομικ τους αφανισμ και γι’ αυτ πίεσαν και εν τέλει πέτυχαν την κατάργησή του (1838).

Eλεύθερος ανταγωνισμ ς Tην πολιτική του κρατικού μονοπωλίου αντικατέστησε για ένα μεγάλο διάστημα (1838-1882) η εντελώς αντίθετη πολιτική, αυτή του ελεύθερου ανταγωνισμού. Tο κράτος παρέδωσε στους ιδιώτες την αγορά του σχολικού βιβλίου και ο ρ λος του περιορίστηκε στην έγκριση ή απ ρριψη μέσω δικών του επιτροπών, των υποβαλλ μενων προς κρίση σχολικών βιβλίων. Tο θεμελιώδες γνώρισμα της πολιτικής του ελεύθερου ανταγωνισμού ήταν τι προνοούσε την ύπαρξη απερι ριστου αριθμού βιβλίων για κάθε μάθημα, έτσι ώστε να προκληθεί έντονος ανταγωνισμ ς μεταξύ των ενδιαφερομένων ιδιωτών και να υποχρεωθούν να βελτιώσουν τ σο την ποι τητα σο και τις τιμές. Tο υπουργείο Eκκλησιαστικών και Δημοσίας Παιδείας στην αρ-

χή κάθε σχολικού έτους έστελνε στα σχολεία τους καταλ γους με τα «εγκεκριμένα» βιβλία για να επιλέξουν και οι εκπαιδευτικοί με τη σειρά τους αυτά που θεωρούσαν ως καταλληλ τερα για τα μαθήματά τους. Στην πρακτική της εφαρμογής η πολιτική του ελεύθερου ανταγωνισμού δεν δικαίωσε τις προσδοκίες των υποστηρικτών της, αφού ο οξύς ανταγωνισμ ς που πράγματι παρατηρήθηκε αντί να λειτουργήσει προς την αναμεν μενη κατεύθυνση παρήγαγε πρωτοφανή διαφθορά, ευθέως ανάλογη με την ένταση του ανταγωνισμού. Aπ τη μια πλευρά το ίδιο το κράτος και οι αρμ διες επιτροπές κρίσης ευνοούσαν τα βιβλία συγκεκριμένων εκδοτικών οίκων της εποχής, ή τα μέλη των επιτροπών μεταβάλλονταν σε κριτές των δικών τους βιβλίων. Aπ την άλλη, καθώς «διά την εισαγωγήν των βιβλίων διεξήγετο κατ’ έτος μέγας αγών», η πολιτική και εκπαιδευτική ιεραρχία και «πάντες οι εξασκούντες» επιρροήν επί του διδασκάλου», κινητοποιούνταν δραστήρια στο πλαίσιο των πελατειακών σχέσεων, για να πιέσουν τους εκπαιδευτικούς προκειμένου να προτιμήσουν συγκεκριμένα βιβλία.

Oχι σπάνια, εκπαιδευτικοί χρηματίζονταν για τον ίδιο σκοπ , ενώ κλεψίτυπα βιβλίων τυπώνονταν εκτ ς των ορίων του ελληνικού κράτους

(συνήθως στη Σμύρνη και την Π λη) και κυκλοφορούσαν φθην τερα στο ελεύθερο κράτος. Γι’ αυτ και συχνά ομολογείται δημ σια τι «αι ραδιουργίαι, η μεροληψία, η προσωποληψία, η ιδιοτέλεια και αι δωροδοκίαι επεκύρωναν μέχρι τούδε τα διδακτικά βιβλία».

Eίναι αυτον ητο τι μέσα σ’ αυτ το κλίμα δεν μπορούσε να λειτουργήσει ορθολογικά και η δυνατ τητα που παρείχε ο ν μος στους εκπαιδευτικούς να επιλέγουν ανάμεσα σε πολλά το καλύτερο, κατά την κρίση τους, βιβλίο. Oπως αναφέρει χαρακτηριστικά μια επικριτική εγκύκλιος του υπουργού Λ. Aυγερινού (1879) προς τους δημοδιδασκάλους/σσες: «ουδέ μυθιστορήματα εκρίθησαν ανάξια εισαγωγής, πολλοί δε παίδες ευρέθησαν κρατούντες βιβλία επιστημονικά ή άλλα ακαταν ητα αυτοίς και δια την ύλην και δια την γλώσσαν. Tοσαύτη άστοχος και άλογος χρήσις αναγνωστικών βιβλίων (...)».

Παρεμβατισμ ς Tην πολιτική του ελεύθερου ανταγωνισμού κατάργησε η κυβέρνηση του Xαρίλαου Tρικούπη, αντικαθιστώντας την με την πολιτική του ρυθμιστικού κρατικού παρεμβατισμού (1882-1895). H νέα πολιτική εκκινούσε απ μια διαφορετική φιλοσοφική βάση. Προσπαθούσε να μειώσει δραστικά το εμπορικ ενδιαφέΣυνέχεια στην 10η σελίδα KYPIAKH 9 MAΪOY 1999 - H KAΘHMEPINH

9

«O Hλιος», αναγνωστικ της Γ΄ τάξης του Δημοτικού, του 1924. Συγγραφείς του ο Eπαμ. Παπαμιχαήλ και ο Δημοσθένης Bουτυράς. T σο ο τίτλος σο και η εικονογραφική σύνθεση του εξωφύλλου παραπέμπουν εμμέσως πλην σαφώς στο περίφημο «Aλφαβητάρι με τον Hλιο», το οποίο είχε αποσύρει το 1920-22 η συντηρητική εκπαιδευτική αντιμεταρρύθμιση. Συνέχεια απ την 9η σελίδα

ρον που παρουσίαζαν τα σχολικά βιβλία, άρα και τον ανταγωνισμ , με την προσδοκία τι θα «παύση οριστικώς η μέχρι τ τε κρατούσα ατάσθαλος κατάστασις». Kατ’ αυτ ν τον τρ πο, πως υποστήριζαν οι εισηγητές της, θα δημιουργούνταν οι στοιχειώδεις προϋποθέσεις για να παραχθούν κατάλληλα σχολικά βιβλία και σε προσιτές για τον οικογενειακ προϋπολογισμ τιμές.

H νέα λοιπ ν πολιτική προέβλεπε την προκήρυξη διαγωνισμού συγγραφής σχολικών βιβλίων κάθε τέσσερα χρ νια σε αντίθεση με την προηγούμενη πολιτική που δεν υπήρχε διαγωνισμ ς και υποβάλλονταν καθ’ λη τη διάρκεια του έτους, βιβλία προς έγκριση. Eπίσης οι κριτικές επιτροπές ενέκριναν ένα μ νο βιβλίο για κάθε μάθημα, το οποίο ίσχυε για μια τετραετία, σε αντίθεση με τον απερι ριστο αριθμ βιβλίων και τον ακαθ ριστο χρ νο ισχύος τους κατά την περίοδο τους ελεύθερου ανταγωνισμού. Tα βιβλία που εγκρίνονταν παραδίδονταν στους συγγραφείς ή στους εκδ τες για να τα εκμεταλλευτούν.

H καθιέρωση της πολιτικής του ρυθμιστικού κρατικού παρεμβατι-

10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 MAΪOY 1999

σμού προκάλεσε τις αντιδράσεις των σχετικών επαγγελματικών κατηγοριών, οι οποίες προέβαλαν διάφορα επιχειρήματα στην προσπάθειά τους να διασώσουν τις οικονομικές τους δραστηρι τητες: «αποκρούομεν το μοναδικ ν του βιβλίου. Tο εν βιβλίον αναγκάζει τους μαθητάς και τους διδασκάλους να σκέπτωνται πάντες ακριβώς ούτως, πως εσκέφθη και ειργάσθη εις και μ νος, ο συγγράψας αυτ ».

Eπιπλέον αμφισβητείται και η δυνατ τητα των ίδιων των κριτικών επιτροπών να επιλέγουν αντικειμενικά το καλύτερο ανάμεσα στα κριν μενα, βιβλίο, γιατί «είναι δυνατ ν και αυτοί να σφάλλωσιν εξ αγνοίας ή αδυναμίας». Eπίσης υποστηρίζεται τι η πρ βλεψη για προκήρυξη διαγωνισμού συγγραφής ανά τετραετία «παρακωλύει σπουδαίως την κίνησιν των πνευματικών αγώνων και δεσμεύει επί πολύ τας χείρας των δυναμένων και εφιεμένων συγγράφειν». Oι ενδιαφερ μενοι, σύμφωνα με αυτήν την άποψη, δεν θα είχαν κίνητρα να παρακολουθούν την εξέλιξη των επιστημών και δεν θα φρ ντιζαν να βελτιώσουν τα βιβλία που ήδη συνέγγραψαν, με αποτέλεσμα τα σχολικά βιβλία να παρέ-

«Tα ψηλά βουνά» του Z. Παπαντωνίου, αναγνωστικ της Γ΄ Δημοτικού, της μεταρρύθμισης του 1917-20. Mαζί με το «Aλφαβητάρι με τον ήλιο» του Δελμούζου κ.λπ., έμεινε στην ιστορία για την ποι τητα και τη διαχρονικ τητά του. Tο καλοκαίρι του 1974, ταν χρειάστηκε να αντικατασταθούν τα σχολικά βιβλία της δικτατορίας, το βιβλίο προκρίθηκε για την ίδια τάξη του Δημοτικού.

χουν πεπαλαιωμένες γνώσεις. Πάντως, αν και η πολιτική του ρυθμιστικού κρατικού παρεμβατισμού καταργήθηκε σε σύντομο χρονικ διάστημα, συγκριτικά με αυτήν του ελεύθερου ανταγωνισμού, εν τούτοις φαίνεται τι πέτυχε εν μέρει τους σκοπούς της.

«Oυδεν ς λ γου άξια» Στην περίοδο 1895-1907, που επικρατεί και πάλι η πολιτική του ελεύθερου ανταγωνισμού, επανέρχονται με ακ μα μεγαλύτερη ένταση τα φαιν μενα που παρατηρήθηκαν κατά το προηγούμενο διάστημα της εφαρμογής της (1838-1882). Για παράδειγμα, το 1905 υπήρχαν 540 εγκεκριμένα βιβλία για τα Δημοτικά σχολεία και 300 για τα Eλληνικά σχολεία.

Tην ίδια εποχή υπήρχαν στην Eλλάδα 33 εκδ τες σχολικών βιβλίων, ενώ στη Γαλλία μ νο 7. Oμως, παρ’ λο που η ποσοτική παραγωγή έφθασε και πάλι σε ασυνήθιστα επίπεδα, εν τούτοις δεν μαρτυρείται και ανάλογη ποιοτική βελτίωση. Aκ μα και στην περίπτωση που ανάμεσα στα πολλά εμφανίζονται και «τινα ωφέλημα βιβλία» αυτά είναι «ολίγιστα, αποπνιγ μενα δε εν τη σωρεία των ουδεν ς λ γου αξίων». Eτσι, για άλ-

λη μια φορά αποδεικνύεται τι σο οξύτερος ήταν ο ανταγωνισμ ς, τ σο εντον τερα ήταν τα φαιν μενα της διαφθοράς· σε τέτοιο μάλιστα βαθμ , ώστε το ζήτημα των σχολικών βιβλίων να προκαλεί έντονες κοινωνικές αντιδράσεις και να απασχολεί τα προεκλογικά προγράμματα των πολιτικών κομμάτων (π.χ., πολιτικ πρ γραμμα Θεοτ κη, 1899).

Tα ακραία φαιν μενα που παρήγαγε η πολιτική του ελεύθερου ανταγωνισμού προσέδωσαν στο ζήτημα των σχολικών βιβλίων χαρακτηριστικά «φλέγοντος, σχεδ ν πολιτειακού ζητήματος», ενώ στους αντίπαλους της πολιτικής αυτής ισχυροποιήθηκε η άποψη τι «δέον προ παντ ς να τεθεί εκποδών ο παράγων της κερδοσκοπίας». Γι’ αυτ και ταν επανέρχεται η πολιτική του ρυθμιστικού κρατικού παρεμβατισμού (1907 –1916) καινοτομεί ριζοσπαστικά ως προς δύο σημεία: α) «εις τα δημοτικά σχολεία ουδεν ς άλλου βιβλίου γίνεται χρήσις, πλην του αναγνωστικού» και β) οι συγγραφείς των βιβλίων που εγκρίνονται, αποζημιώνονται και «γίνονται εφεξής δι’ λην την τετραετίαν εν Eλλάδι κτήμα του Δημοσίου». Στο πλαίσιο αυτών των προβλέψεων εκδ θηκαν το 1910 τα

«Aναγνωστικ » της Δ΄ Δημοτικού, του Γεωργίου A. Mέγα, εκδοθέν το 1940 απ τον Oργανισμ Eκδ σεως Σχολικών Bιβλίων (ιδρ. 1937), με τον οποίο επανήλθε η πολιτική του κρατικού μονοπωλίου στα σχολικά βιβλία, έναν αιώνα μετά την πρώτη υιοθέτησή της, το 1836. M το του βιβλίου, η ρήση του I. Mεταξά: «Eίστε Eλλην πουλα και είναι μεγάλο πράγμα να είναι κανείς Eλλην».

πρώτα κρατικά αναγνωστικά, κάνοντας ταυτ χρονα την εμφάνισή του και το γνωστ βιβλι σημο. Ξεχωριστ σταθμ στην εξέλιξη του ελληνικού σχολικού βιβλίου και των πολιτικών που ασκήθηκαν αποτέλεσε η απ φαση της επαναστατικής κυβέρνησης του Eλευθερίου Bενιζέλου το 1917 για την καθιέρωση της δημοτικής γλώσσας στις τέσσερις πρώτες τάξεις του Δημοτικού σχολείου. Στην περίοδο 1917–20 εγκρίθηκαν δεκατρία αναγνωστικά γραμμένα στη δημοτική γλώσσα· ανάμεσά τους τα Ψηλά Bουνά και Tο Aλφαβητάρι με τον Hλιο. Oταν μως επικράτησε η συντηρητική παράταξη (1920–22), τα βιβλία της δημοτικής γλώσσας αποσύρθηκαν και επαναφέρθηκαν και πάλι αυτά της καθαρεύουσας. Oπως γίνεται φανερ , με την παρεμβολή του γλωσσικού ζητήματος δημιουργείται μια άλλη πραγματικ τητα και οι πολιτικές για το σχολικ βιβλίο διαφοροποιούνται, καθώς εντάσσονται άμεσα στη γενικ τερη αντιπαράθεση μεταξύ της φιλελεύθερης και συντηρητικής ιδεολογίας. Tα βασικά χαρακτηριστικά της πολιτικής του ελεύθερου ανταγωνισμού αφομοιώνονται απ τη φιλελεύθερη

«Aναγνώσματα καθαρευούσης», για την Eκτη Tάξη του Δημοτικού, γραμμένο απ τον Γεώργιο A. Mέγα, έκδοση του Bιβλιοπωλείου της Eστίας. H αλληλοδιαδοχή της χρήσης της δημοτικής και της καθαρεύουσας στα σχολικά βιβλία της μεσοπολεμικής περι δου αντανακλά τις διαπλοκές του ανεπίλυτου γλωσσικού ζητήματος με τη ρευστ τητα των πολιτικών πραγμάτων στη χώρα.

«Πάτρια», αναγνωστικ της Γ΄ Δημοτικού. Συγγραφέας ο Δημ. Λουκ πουλος, εκδ της ο I. Σιδέρης. Ψηφίδα στο δαιδαλώδες μωσαϊκ της εικ νας του σχολικού βιβλίου πριν απ τον π λεμο.

εκπαιδευτική πολιτική, ενώ αυτά του ρυθμιστικού κρατικού παρεμβατισμού αφομοιώνονται απ τη συντηρητική. Oμως, τον κυρίαρχο τ νο στις συγκρούσεις και τους προβληματισμούς δίνει τώρα η γλώσσα και το περιεχ μενο των σχολικών βιβλίων.

H εναλλαγή φιλελεύθερης και συντηρητικής πολιτικής, με ,τι αυτ σήμαινε για τα σχολικά βιβλία, χαρακτήρισε έντονα τη δεκαετία του 1920 και ’30 και χι μ νο. Ωστ σο, η ταχύτατη διάδοση των αριστερών ιδεών μετά τη Pωσική επανάσταση –και ακ μα περισσ τερο μετά τη Mικρασιατική καταστροφή– δημιούργησε την επείγουσα ανάγκη ιδεολογικοπολιτικού ελέγχου της ελληνικής κοινωνίας. Tο σκοπ αυτ ανέλαβε να εκπληρώσει το καθεστώς της 4ης Aυγούστου, επαγγελλ μενο τη συντριβή του κομμουνισμού.

H καθιέρωση της πολιτικής του κρατικού μονοπωλίου των σχολικών βιβλίων με την ίδρυση του Oργανισμού Eκδοσης Σχολικών Bιβλίων του 1937, έναν αιώνα δηλαδή μετά την πρώτη απ πειρα υιοθέτησής της με το Bασιλικ Διάταγμα του 1836, εξυπηρετούσε πρωτίστως αυτήν ακριβώς την ανάγκη.

KYPIAKH 9 MAΪOY 1999 - H KAΘHMEPINH

11

Tρία μεγάλα εκδοτικά τολμήματα Λεξικ Eλευθερουδάκη – Λεξικ Δημητράκου – Eγκυκλοπαίδεια Πυρσού Tης Aγγελικής Πασσιά Φιλολ γου

ΣTON ΠEPIOPIΣMENO εκδοτικ χώρο των πρώτων δεκαετιών του αιώνα, η περιπέτεια εν ς μεγάλου εκδοτικού εγχειρήματος πως είναι η σύνταξη και έκδοση μιας εγκυκλοπαίδειας ή εν ς λεξικού, θα μπορούσε να θεωρηθεί σχεδ ν απερισκεψία.

Tα περιορισμένα τεχνολογικά μέσα των εκδοτικών επιχειρήσεων, το απρ βλεπτο, αδιαμ ρφωτο ή ίσως και ανώριμο κοιν , αλλά και τα ιδιαίτερα προβλήματα της ελληνικής κοινωνίας της εποχής, κάνουν την έκδοση των πολύτομων και καθολικών αυτών έργων πραγματικ τ λμημα. Aς προστεθεί σε αυτά και η έλλειψη σχετικής παράδοσης, αντίθετα με την Γαλλία, π.χ., η οποία ήδη απ τον 18ο αιώνα ρίχτηκε στην περιπέτεια της Eγκυκλοπαίδειας των Nτιντερ

και Nταλαμπέρ. Στην Eλλάδα, το πεντάτομο Λεξικ

του Γερακάκη, που εκδ θηκε στη Σμύρνη το 1864, καθώς και το εξάτομο Λεξικ των Mπαρτ και Xιρστ, τα οποία μως ήταν Λεξικά (γλωσσολογικού τύπου εγχειρίδια που ασχολούνται μ νο με το λεξιλ γιο και την ερμηνεία των λέξεων), άνοιξαν το δρ μο για το Eγκυκλοπαιδικ Λεξικ του Eλευθερουδάκη, το Λεξικ του Δημητράκου και την Eγκυκλοπαίδεια του Πυρσού – τρία διαφορετικής υφής μεγάλα έργα: Eνα Eγκυκλοπαιδικ Λεξικ , δηλαδή ένα είδος που δανείζεται στοιχεία απ το Λεξικ

(την ερμηνεία των λέξεων) και την Eγκυκλοπαίδεια (μια σφαιρική πηγή γνώσης και πληροφοριών)· ένα συνολικ Λεξικ της ελληνικής γλώσσας (το Λεξικ Δημητράκου, που στ χο του είχε θέσει τη πληρέστερη και πιο ομοιογενοποιημένη καταγραφή μιας διασπασμένης γλώσσας)· και μια Eγκυκλοπαίδεια (τη Mεγάλη Eλληνική Eγκυκλοπαίδεια του Πυρσού, που στηρίχτηκε –μεταξύ άλλων τεχνικών στοιχείων που τη διαφοροποιούν απ το εγκυκλοπαιδικ λεξικ – στην ταξιν μηση της γνώσης). Προϊ ν της ανάγκης της κοινωνίας για εκλαϊκευμένη και προσιτή γνώση (το φαιν μενο αυτ έχει ήδη διαμορφωθεί και έχει πάρει σημαντικές διαστάσεις με τα βιβλία εκλαϊκευμένης και πρακτικής γνώσης) τα έργα αυτά απέκτησαν δεσπ ζουσα θέση στον εκδοτικ χώρο, τ σο με τον γκο τους και με τον τρ πο με τον οποίο απασχ λησαν τον εκδοτικ οίκο, σο και με τα τιράζ και την ανταπ κριση του κοινού.

Tο Λεξικ Eλευθερουδάκη Tο «Eγκυκλοπαιδικ ν Λεξικ ν του Eλευθερουδάκη» άρχισε να κυκλοφορεί σε τ μους απ το 1927 –ο

12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 MAΪOY 1999

Tο Eγκυκλοπαιδικ Λεξικ Eλευθερουδάκη άρχισε να κυκλοφορεί σε τ μους το 1927 και ολοκληρώθηκε τέσσερα χρ νια αργ τερα: ο δωδέκατος και τελευταίος τ μος κυκλοφ ρησε τον Δεκέμβριο του 1931. Συνεργάστηκε ένα μεγάλο επιτελείο επιστημ νων και ιδρύθηκαν για την έκδοσή του σύγχρονο τυπογραφείο και βιβλιοδετείο αποκλειστικής σχεδ ν απασχ λησης.

πρώτος τ μος κυκλοφ ρησε στις 15 Iουλίου 1927). O «Eλευθερουδάκης» λειτουργούσε ήδη απ το 1901 ως βιβλιοπωλείο, και αργ τερα, μέσα στην πρώτη δεκαετία του αιώνα, ως εκδοτική επιχείρηση. Tο 1926 γίνεται Aνώνυμη Eταιρεία, ακολουθώντας το ρεύμα της εποχής, αλλά και για καθαρά πρακτικούς λ γους (οικονομικές διευκολύνσεις, φορολογικές απαλλαγές, κ.ά.), αλλά κυρίως για να στηριχτεί η έκδοση του Eγκυκλοπαιδικού Λεξικού. Για τον Kώστα Eλευθερουδάκη, οι λ γοι για την ανάληψη εν ς τέτοιου έργου είναι σαφείς: Aνάγκη ενημέρωσης σε γνωστικά πεδία που συνεχώς διευρύνονται· έλλειψη ελληνικής βιβλιογραφικής αναφοράς («απ πολλού ο ελληνικ ς κ σμος διεπίστου μίαν έλλειψιν εν τοις γράμμασι, την έλλειψιν εν ς ελληνικού Eγκυκλοπαιδικού Λεξικού», γράφει στην εισαγωγή του πρώτου τ μου)· εκσυγχρονισμ ς· ανάγκη συγκεντρωμένης και σφαιρικής γνώσης. Σκοπ ς του ήταν

«αφ’ εν ς μεν να διδάσκη... αφετέρου δε να χρησιμεύει ως ασφαλής οδηγ ς και σύμβουλος προς κτήσιν ευρυτέρων γνώσεων». Δεν θέλησε

μως να περιοριστεί στον εγκυκλοπαιδικ χαρακτήρα του Λεξικού, αλλά περιέλαβε και ένα « σον ένεστι πλήρες Λεξιλ γιον της σήμερον γενικώς γραφομένης Γλώσσης».

Tο εγχείρημα ολοκληρώθηκε το Δεκέμβριο του 1931, ταν κυκλοφ ρησε ο δωδέκατος και τελευταίος τ μος. Mεγάλη βαρύτητα δ θηκε στο τεχνικ μέρος της έκδοσης (για τον σκοπ αυτ δημιουργήθηκε απ τον Eλευθερουδάκη ολ κληρο εργοστάσιο γραφικών τεχνών και βιβλιοδετείο), αλλά κυρίως στο επιστημονικ και το αισθητικ . Mια πλειάδα ειδικευμένων επιστημ νων, των εγκυρ τερων ίσως που είχε να παρουσιάσει ο ελληνικ ς πνευματικ ς κ σμος. Aνάμεσα στους διευθυντές των κλάδων ήταν ο Θε φιλος Bορέας, ο A. Aλιβιζάτος κ.ά., ενώ ο Στίλπων Kυριακίδης, ο Aλέξανδρος Παπανα-

στασίου και άλλοι πολλοί, συγκαταλέγονται στους συγγραφείς των λημμάτων. Iδιαίτερη έμφαση δ θηκε στην αισθητική της έκδοσης: παραγγέλθηκαν ειδικά χαρτιά, διαφορετικά για τους χάρτες και διαφορετικά για τις εικονογραφήσεις, ειδικά μελάνια, κ.λπ. Eίναι χαρακτηριστικ

τι τη μακέτα για το εξώφυλλο έκανε ο ζωγράφος Περικλής Bυζάντιος.

H Eγκυκλοπαίδεια Πυρσού H «Mεγάλη Eλληνική Eγκυκλοπαίδεια» είχε ιδρυθεί απ τον δημοσιογράφο και εκδ τη Παύλο Δρανδάκη το 1926, πριν αναληφθεί απ την Aνώνυμη Eταιρεία Γραφικών Tεχνών «Πυρσ ς» (θυγατρική της Eταιρείας Π. Mακρής και Σια–«Προμηθεύς»), η οποία ιδρύθηκε με σκοπ να εργασθεί «ως α) Tυπογραφική επιχείρησις, και β) ως Eκδ τρια της Mεγάλης Eγκυκλοπαιδείας». H έκδοσή της άρχισε την 1η Mαρτίου

H Mεγάλη Eλληνική Eγκυκλοπαίδεια του Πυρσού ακολούθησε το πρ τυπο της Encyclopaedia Britannica επιτυγχάνουσα αξιοθαύμαστα αποτελέσματα, χάρις και στο μεγάλο επιτελείο συνεργατών, επικεφαλής των οποίων ξεχωρίζουν τα ον ματα των Δημ. Kαλλιτσουνάκι, N. I. Λούβαρι, Kωστή Παλαμά, N. Λάσκαρι, Δ. Λαυράγκα και πλήθους άλλων. Πάνω: οι σελίδες 786 και 787 του 6ου τ μου με το λήμμα «Bασιλική»: αξεπέραστη πληροφ ρηση, έξοχη σελιδοποίηση.

1926, σε 16σέλιδα τεύχη, και ολοκληρώθηκε το 1934.

H Eγκυκλοπαίδεια του Πυρσού, με μεγάλο επιτελείο συνεργατών, ακολούθησε το πρ τυπο της Encyclopaedia Britannica, με αξιοθαύμαστα αποτελέσματα. Στους διευθυντές των κλάδων της Eγκυκλοπαίδειας συγκαταλέγονταν: ο Δ. Kαλλιτσουνάκις για τις Oικονομικές Eπιστήμες, ο N. I. Λούβαρις για τη Φιλοσοφία και την Παιδαγωγική, ο Kωστής Παλαμάς για τη Nε τερη Φιλολογία, ο N. Λάσκαρις για το Θέατρο και ο Δ. Λαυράγκας για τη Mουσική, και άλλοι. Γενικ ς Γραμματέας της σύνταξης ήταν ο Hρακλής Aποστολίδης.

Oι αριθμοί που συνοδεύουν τα δύο μεγάλα αυτά έργα είναι χαρακτηριστικοί. Για το Λεξικ Eλευθερουδάκη: 400 συγγραφείς – 12 τ μοι – 10.000 σελίδες – 350.000 λήμματα – 30.000 εικ νες. Για την Eγκυκλοπαίδεια του Πυρσού: 700 συγγραφείς – 24 τ μοι – 23.000 σελίδες – σχεδ ν 280.000 λήμματα και 37.000 εικ νες, σχέδια και χάρτες. O αριθμ ς των συνεργατών–συγγραφέων, χωρίς να υπολογίσουμε τους διορθωτές, τους στοιχειοθέτες κ.λπ., συντελεστές των έργων, δείχνει τις διαστάσεις των δύο εγχειρημάτων, που ξεπερνούν κατά πολύ τους μέ-

σους ρους ακ μα και της μεγάλης βιομηχανίας στην Eλλάδα.

O ανταγωνισμ ς των δύο εκδοτικών οίκων και των εγκυκλοπαιδειών τους είναι ένα ενδιαφέρον κεφάλαιο της εκδοτικής ιστορίας. H Eγκυκλοπαίδεια του Πυρσού «ήρχισε προ καιρού να γίνεται παθητική δια την επιχείρησιν. H διάθεσις του υπάρχοντος αποθέματος σωμάτων γίνεται οσημέραι δυσκολωτέρα.

Tούτο είναι, πρώτον, φυσική συνέπεια της παρ δου του πρώτου ενθουσιασμού του αγοραστικού κοινού. Δεύτερον, του συναγωνισμού τού Λεξικού Eλευθερουδάκη, το οποίον είναι κατά πολύ ευθην τερον.

Tρίτον, του γεγον τος τι ήρχισε να δημιουργείται παλαιοπωλικ ν ενδιαφέρον της Eγκυκλοπαιδείας, με χαμηλάς τιμάς, αι οποίαι προσελκύουν τους αγοραστάς. Tο μ νον πλεονέκτημα της πωλήσεως της Eγκυκλοπαιδείας υπ του «Πυρσού» είναι η δια δ σεων πώλησις» (Eκθεση της Eθνικής Tράπεζας, 1936). Oι δύο εγκυκλοπαίδειες άρχισαν να εκδίδονται σχεδ ν ταυτ χρονα και απευθύνονταν στο ίδιο μικρ αναγνωστικ κοιν . Ποιες μως ήταν οι αντιδράσεις αυτού του κοινού αφεν ς και του επιστημονικού κ σμου αφετέρου; Παρ’ λο που οι Eγκυκλοπαίδειες

δεν θα αποτελούσαν πιθανώς προτεραι τητα για το ελληνικ κοιν , εντούτοις χι μ νον κατάφεραν να πραγματοποιήσουν το μεγαλ πνοο στ χο τους, αλλά μπ ρεσαν να επιβιώσουν σε μια αγορά που πέρασε απ πολλές και πολλαπλές κρίσεις. Συνέβαλαν σ’ αυτ οι κυκλοφορίες σε τεύχη, οι πληρωμές με δ σεις, αλλά και η προσέγγιση του αγοραστικού κοινού της επαρχίας, αφού γιν ταν συστηματική διακίνηση με αντιπροσώπους.

Aποτιμήσεις Πέρα απ τη γενικ τερη συμβολή τους, τα εξειδικευμένα πολύτομα έργα είναι επίσης ενδεικτικά για τις δυνατ τητες της επιχείρησης, καθώς αποτελούν εκδοτικά εγχειρήματα βιομηχανικής οργάνωσης, τ σο με τον γκο τους σο και με τον μηχανισμ στον οποίο εμπλέκουν την εκδοτική επιχείρηση: ανωνυμοποίηση, εξειδικευμένο προσωπικ , ειδικά μηχανήματα, μεγάλη ταχύτητα παραγωγής, τεχνολογική ανάπτυξη, διεύρυνση της επιχείρησης. Παρ’ λα αυτά, εξακολουθούν να είναι έργα κυρίως προσωπικού μ χθου, μεμονωμένα προσωπικά εγχειρήματα (Eλευθερουδάκης, Δημητράκος, Δρανδάκης) χωρίς καμία

κρατική υποστήριξη. Aπευθύνθηκαν σε ένα περιορισμένο αναγνωστικ

κοιν ( χι μ νο γιατί ο αριθμ ς των πιθανών Eλλήνων αγοραστών ήταν περιορισμένος, αλλά και γιατί προοριζ ταν μ νο για την ελληνική αγορά), χωρίς συστηματική επιστημονική και ερευνητική παράδοση, και χωρίς την κατάλληλη τεχνολογική στήριξη.

Eίναι δύσκολο να απαντηθεί αν τα μεγάλα αυτά έργα αποτέλεσαν απλώς και μ νο προσωπικ

ραμα, σοφή επιχειρηματική κίνηση που διαμ ρφωσε την αγορά και δημιούργησε την αναγκαι τητα, ή αν, τελικά, εξέφραζαν και εξυπηρετούσαν τις ανάγκες μιας κοινωνίας χωρίς αυτή η ίδια να το έχει καλά–καλά συνειδητοποιήσει. Aυτ που, πάντως, είναι πολύ εύκολο να απαντηθεί είναι τι το μεν Λεξικ του Δημητράκου είναι σήμερα αξεπέραστο και αποτελεί ένα ολοκληρωμένο και εύχρηστο έργο αναφοράς σε ,τι αφορά την ερμηνεία των λέξεων, και

τι οι Eγκυκλοπαίδειες του Eλευθερουδάκη και του Πυρσού, παρ’ λο που πολλά συνέβησαν απ την εποχή της έκδοσής τους, παραμένουν, ωστ σο, σημαντική πηγή πληροφοριών, εντυπωσιάζοντάς μας με την πληρ τητα, την επιστημονική εγκυρ τητα και την καλαισθησία τους.

KYPIAKH 9 MAΪOY 1999 - H KAΘHMEPINH

13

Tο «Mέγα Λεξικ ν» του Δημητράκου Σταθμ ς στην ιστορία των ελληνικών εκδ σεων εθνικής ολοκλήρωσης, είναι και εποχή μεγάλων πνευματικών ανησυχιών. H κυρίαρχη πολιτική προσωπικ τητα ήταν ο Bενιζέλος. Σ’ αυτ ν εναπ θεσε ένα μεγάλο μέρος της κοινής γνώμης – που ασφαλώς περιλάμβανε το πιο φωτισμένο τμήμα της – την ελπίδα για τον εκσυγχρονισμ της χώρας και την ολοκλήρωση των εθνικών π θων. Συγχρ νως, είναι εποχή μεγάλης πνευματικής δημιουργίας, αλλά και οξυτάτων συγκρούσεων, ιδίως σον αφορά το γλωσσικ ζήτημα: κορυφώνεται η διαμάχη μεταξύ των οπαδών της δημοτικής και της καθαρεύουσας, διαμάχη που εκφράζει μια βαθύτερη αγωνία πολιτιστικής ταυτ τητας.

Mέσα απ αυτήν την οπτική γωνία, μπορεί κανείς να αντιληφθεί σήμερα το δράμα και την ένταση της σύγκρουσης ανάμεσα σε δύο ριζικά αντίθετα απ ψεις για την οντ τητα και τον προορισμ του έθνους.

Kαι σ’ αυτήν τη δίνη, τα προοδευτικ τερα και τα πιο φωτισμένα πνεύματα παίρνουν θέση υπέρ του δημοτικισμού. Oμως δεν πρέπει να παραβλέπεται και η εκσυγχρονιστική πλευρά που έπαιζε η προσπάθεια διατήρησης της παράδοσης, που συνέδεε τη νέα ελληνική με την αρχαία, δι τι χωρίς αυτήν δεν θα είχε αποκτήσει η σημερινή τον πλούτο που έχει, δεν θα είχε ανταποκριθεί στοιχειωδώς στις ανάγκες της σύγχρονης ζωής και γνώσης σε έναν τεχνικ πολιτισμ .

Tου Δημ. Π. Δημητράκου*

O ΔHMHTPIOΣ B. Δημητράκος (1875–1966), ο εμπνευστής και δημιουργ ς του λεξικού που φέρει το νομά του και που συγκέντρωσε για πρώτη φορά τα λήμματα λης της ελληνικής γλώσσας, απ την ομηρική μέχρι τη σύγχρονη εποχή, είχε την ιδέα της δημιουργίας του, ενώ βρισκ ταν στο Παρίσι, το 1919, για να επισκεφθεί έναν καρδιολ γο. Στην αίθουσα αναμονής του ιατρείου πήρε στα χέρια του ένα εντυπωσιακ λεύκωμα για τη Mακεδονία, που είχε κυκλοφορήσει το βουλγαρικ γραφείο Tύπου στη Γαλλία, το οποίο προπαγάνδιζε τη βουλγαρικ τητα της Mακεδονίας.

Tην εποχή εκείνη, στις δυτικές χώρες πολλοί είχαν επηρεασθεί απ την ιδέα του J. F. Fallmerayer (1790–1861) σύμφωνα με την οποία οι κάτοικοι της νεώτερης Eλλάδας δεν έχουν καμία σχέση με τους αρχαίους κατοίκους της, δι τι είναι απ γονοι Σλάβων. Tο καθαρά σλαβικ στοιχείο που προπαγανδιζ ταν, φαιν ταν στους δυτικοευρωπαίους, αν μη τι άλλο, μια καθαρ τερη και ρεαλιστικ τερη απεικ νιση της πραγματικ τητας σον αφορούσε τουλάχιστον εκείνη την περιοχή της Bαλκανικής. Γεννήθηκε τ τε στον Δημητράκο η ιδέα τι μ νο με την έκδοση εν ς λεξικού που να περιλαμβάνει λα τα λήμματα της μιας και ενιαίας ελληνικής γλώσσας, θα ήταν δυνατ ν να αποδειχθεί η ιστορική συνέχεια του Eλληνισμού ανά τους αιώνες.

Oμως, η αρχική ιδέα ήταν παλι τερη και είχε συνδεθεί άμεσα με την ανάδυση νεωτερικών κοινωνιών στην Eυρώπη και την B. Aμερική τους τελευταίους δύο αιώνες.

Eνα τέτοιο λεξικ θα εξυπηρετούσε δύο στ χους. Aπ τη μια μεριά θα κάλυπτε την ανάγκη γλωσσικής εν τητας, που είναι απαραίτητη προϋπ θεση εθνικής ολοκλήρωσης και που στην περίπτωση της Eλλάδας συνδε ταν άμεσα με την ανάγκη θεμελίωσης της ιστορικής συνέχειας του Eλληνισμού. Aπ την άλλη θα βοηθούσε αποφασιστικά την Eλλάδα να κατακτήσει τη θέση που της ανήκε ανάμεσα στις προηγμένες χώρες της Eυρώπης, συμμετέχοντας ενεργά σε λους τους τομείς της γνώσης.

«Tο πρώτον βιβλίον εν ς έθνους» Tην ανάγκη αυτή είχε συνειδητοποιήσει ο Aδαμάντιος Kοραής (1748–1833) ήδη απ το 1812, λέγοντας τι «το πρώτον βιβλίον εκάστου έθνους είναι της γλώσσης του το Λεξικ ν, ήγουν η συνάθροισις και έρευνα των συμβ λων με τα οποία εκφράζει τας ιδέας του». Kαι

14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 MAΪOY 1999

Tο «Iστορικ ν Λεξικ ν» O Δημήτριος B. Δημητράκος (1875–1966), εμπνευστής και δημιουργ ς του λεξικού που φέρει το νομά του. Tο εγχείρημά του είχε στ χο διπλ : να καλυφθεί η ανάγκη γλωσσικής εν τητας και θεμελίωσης της ιστορικής συνέχειας του ελληνισμού· και να αναβαθμιστεί η θέση της Eλλάδας διεθνώς (φωτ.: αρχείο οικογένειας Δημητράκου).

τα περίφημα Aτακτα του Kοραή αποτελούν την προσπάθειά του να δημιουργήσει ένα τέτοιο λεξικ . Στη συνέχεια, τ σο το λεξικ του Σκαρλάτου Bυζάντιου (1798–1878), που εκδίδεται το 1835, σο και το λεξικ του Στέφανου Kουμανούδη (1818–1899), που εκδίδεται το 1900, έχουν τον ίδιο σκοπ : ένα λεξικ που να είναι ο γλωσσικ ς καθρέφτης του έθνους: απ τη μια μεριά να φανερώνεται η ιστορική συνέχεια του γένους μέσα απ τη διαχρονία της γλώσσας και απ την άλλη μεριά να περιλαμβάνονται σ’ αυτ τα αρχαία λήμματα και οι νεολογισμοί που δημιουργήθηκαν στη Δύση και που έχουν ελληνικές ρίζες.

Aυτά είναι απαραίτητα στοιχεία για την περαιτέρω εξέλιξη της γλώσσας υπ συνθήκες νεωτερικ τητας. O κοινωνικ ς και διανοητικ ς εκσυγχρονισμ ς, η ανάγκη ενσωμάτωσης

νέων πολιτικών και επιστημονικών ιδεών στον ελληνικ χώρο το απαιτούσε.

Aυτ ήταν το «πρ ταγμα» και η «ιδεολογία» του Διαφωτισμού. O νεοελληνικ ς Διαφωτισμ ς ακριβώς αυτές τις ιδέες μετέφερε και διέδωσε στον ελληνικ χώρο. Kαι ταν αναπτύσσεται η «ιδεολογία» της λεξικογραφίας, κατά την έκφραση του κ. Θ. Δημαρά, συνδέεται άμεσα με τον νεοελληνικ Διαφωτισμ και τους φορείς του, που ήταν κατά κύριο λ γο ο Eυγένιος Bούλγαρις (1716–1806), ο Iώσηπος Mοισι δα (1730–1800), ο Δημήτριος Kαταρτζής (1730–1807) και πολλοί άλλοι. Σ’ αυτήν την προοπτική εντάσσεται και η προσπάθεια σύνταξης λεξικού λης της ελληνικής γλώσσας στις αρχές του αιώνα. H εποχή εκείνη, που κορυφώνονται οι ελπίδες

Aυτ μας φέρνει πίσω στο «πρ γραμμα» του Διαφωτισμού που εξυπηρετούσε η δημιουργία εν ς λεξικού που θα περιλάμβανε λη την ελληνική γλώσσα –αρχαία, μεσαιωνική και νέα: αυτή ήταν η πρ ταση του Γεωργίου Xατζιδάκι (18481941), την οποία υιοθέτησε η κυβέρνηση Bενιζέλου. Γρήγορα, μως το μεγαλ πνοο σχέδιο περιορίστηκε στη σύνταξη εν ς λεξικού της Nέας Eλληνικής – «Iστορικ ν Λεξικ ν της Nέας Eλληνικής της τε κοινής ομιλουμένης και των ιδιωμάτων» της Aκαδημίας Aθηνών.

Tο σχέδιο ήταν μεγαλ πνοο, ακ μα και σ’ αυτήν την περιορισμένη μορφή. Oμως η πρ οδος παρέμεινε εξαιρετικά αργή: ο πρώτος τ μος εκδ θηκε το 1933, και μέχρι σήμερα, μετά την έκδοση πέντε συνολικά τ μων, έχουν καλυφθεί λήμματα μέχρι το γράμμα Δ. Aπ αυτή την άποψη, η προσπάθεια αυτή απέτυχε.

Aυτ οφείλεται απ τη μια μεριά στην έλλειψη οικονομικών π ρων και απ την άλλη στο τι επιδιώχθηκε να καλυφθούν λα τα ιδιώματα της Nεοελληνικής. Ωστ σο, το εγχείρημα ήταν ντως

μεγαλειώδες και άφησε θετικά κατάλοιπα. Kαι μ νο η συγκρ τηση του αρχείου του Iστορικού Λεξικού σε εκατομμύρια δελτία και η ταξιν μηση των νεοελληνικών ιδιωμάτων αποτελούν μια πολύτιμη τράπεζα πληροφοριών της νεοελληνικής γλώσσας σε λη τη διάρκεια της ύπαρξής της, πως γράφει ο Γεώργιος Mπαμπινιώτης στο Eπίμετρο του Λεξικού της Nέας Eλληνικής Γλώσσας που εξέδωσε πρ σφατα. Σημαντική ήταν επίσης, για τις μετέπειτα εξελίξεις, η δημιουργία μιας «επιστημονικής κοιν τητας» γύρω απ τη σύνταξη του Iστορικού Λεξικού. Aυτή είναι που δημιούργησε τον αρχικ συλλογικ πυρήνα και έθεσε τις βάσεις επιστημονικής λεξικογραφίας στη χώρα μας.

H εν μέρει αποτυχία οφείλεται στην απουσία κεντρικής επιχειρηματικής πρωτοβουλίας που θα έφερνε το έργο εις πέρας σε εύλογο χρονικ διάστημα και εις πείσμα των ποιων δυσκολιών. Aκριβώς σ’ αυτ συνίσταται η επιτυχία του Λεξικού Δημητράκου. O Δ. Δημητράκος δεν εφείσθη δαπανών και προσπαθειών για να ολοκληρώσει το σκοπ του, δέκα και πλέον χρ νια μετά την αρχική του σύλληψη και κατ πιν πολλών συζητήσεων που είχε με πλειάδα λογίων με τους οποίους είχε συνεργασία και φιλία, και κυρίως με τον πατέρα της ελληνικής γλωσσολογίας Γεώργιο Xατζιδάκι. Eτσι, ύστερα απ μακροχρ νια προετοιμασία, η σύνταξη του Mεγάλου Λεξικού άρχισε το 1933.

O πατριάρχης της ελληνικής γλωσσολογίας Γεώργιος Xατζιδάκις (1848–1941), εκλεκτ μέλος του λαμπρού επιστημονικού επιτελείου που συνέδραμε στη σύλληψη και υλοποίηση της ιδέας του «Mεγάλου Λεξικού λης της ελληνικής γλώσσης» (φωτ.: αρχείο Mαρίας Aναγνωστοπούλου).

Eργο εκδοτικής τ λμης Στην προσπάθειά του ο Δημητράκος τα έδωσε λα. Iδρυσε γραφεία Λεξικού και βιβλιοθήκες με πολλαπλά αντίτυπα κλασικών έργων απ’ που αντλήθηκαν τα αρχαία και μεσαιωνικά λήμματα. Προμηθεύτηκε άφθονο υλικ απ παλαιοπωλεία και βιβλιοθήκες της Eυρώπης. Συνέστησε ξεχωριστά συνεργεία που ασχολήθηκαν με τη συλλογή, την ερμηνεία, τη σύνταξη και τον έλεγχο των λημμάτων, την τοποθέτηση σε χρονολογική τάξη, την παράθεση παραπομπών σε συγκεκριμένα χωρία, κ.λπ. Oι έλεγχοι και οι διορθώσεις επαναλαμβάνονταν πολλές φορές και ακολουθούσαν, επιπλέον, πολύωρες παραβολές επί του πιεστηρίου.

Mε αυτ ν τον τρ πο ο Δημητράκος επέτυχε ,τι δεν κατ ρθωσε το κράτος, πως λέει ο ίδιος στον Πρ λογο της έκδοσης του Λεξικού, προσθέτοντας τι με τον τρ πο αυτ ν «διεψεύσθησαν οι φ βοι των ηγετών του κράτους το 1908, τε ο αείμνηστος Γεώργιος Xατζιδάκις επρ τεινε την έκδοσίν του, τι δεν υπάρχουν εν Eλλάδι προς έκδοσιν τοιούτου έργου υλικά και πνευματικά κεφάλαια».

Eδώ πρέπει να τονισθεί τι η επιχειρηματική προσπάθεια του Δημητράκου ήταν οικονομικώς εξωπραγματική. Δεν θα την αναλάμβανε εύκολα άλλος επιχειρηματίας στη θέση του. O Δημητράκος αποτ λμησε το εκδοτικ αυτ εγχείρημα λ γω του ιδεαλισμού που τον διέκρινε.

Aλλωστε, τέτοιες προσπάθειες ήταν μέσα στο πνεύμα της εποχής, η οποία γνώρισε και άλλες προσπάθειες εμπνευσμένων εκδοτών, που πλήρωσαν πολύ ακριβά την εκπλήρωση του ονείρου τους, να πραγματοποιήσουν ένα εθνικής σημασίας έργο. H χώρα γνώρισε τ τε μια πρωτοφανή πνευματική άνθιση, ενώ παράλληλα άνοιγαν προοπτικές στον πολιτκ ορίζοντα, που τ νωναν τις εθνικές ελπίδες. O Δημητράκος ήταν ένθερμος θαυμαστής του Eλευθερίου Bενιζέλου και ασπαζ ταν τις σύγχρονες ιδέες της εποχής. Φίλος και συνεργάτης των μεγάλων προσωπικοτήτων του Eκπαιδευτικού Oμίλου –του Aλέξανδρου Δελμούζου (1880–1956) και του Δημήτρη Γληνού (1882–1943)–, επιτυχημένος εκδ της βιβλίων ποι τητας και ως εκ τούτου καταξιωμένη αυτοδημιούργητη προσωπικ τητα στον πνευματικ κ σμο, ήθελε να συμβάλει στην προσπάθεια πνευματικής αναγέννησης της χώρας.

Aυτ ήταν το πνευματικ και κοινωνικ πλαίσιο μέσα στο οποίο γεννήθηκε η ιδέα του «Mεγάλου Λεξικού λης της Eλληνικής Γλώσσης».

Tο λεξικ αυτ ολοκληρώθηκε και κυκλοφ ρησε το 1950. H σύνταξή του άρχισε το 1933, ενώ η προετοιμασία και ο προγραμματισμ ς του είχαν αρχίσει απ το 1930. Διευθυντής της σύνταξης ήταν ο Iωάννης Zερβ ς (1875–1944), ενώ κατά τη δημιουργική περίοδο της δεκαετίας του 1930, γενικ ς συντονιστής ήταν ο Δημήτρης Γλην ς.

Xρησιμοποιήθηκε επιτελείο διαπρεπών φιλολ γων και γλωσσολ γων, πως ο Γεώργιος Xατζιδάκις (1848–1941), ο Γεώργιος Γαρδίκας (1869–1936), ο Aχιλλεύς Tζάρτζανος (1873–1946), ο Bασίλειος Φάβης (1877–1950), ο Xαρίτων Xαριτωνίδης (1878–1954), ο Γεώργιος Aναγνωστ πουλος (1896–1936), ο Iωάννης Σταματάκος (1896–1968), ο Iωάννης Συκουτρής (1901–37), Nικ λαος Aνδριώτης (1906–76), ο Eμμανουήλ Kριαράς (1907–) και άλλοι πολλοί και αξι λογοι λ γιοι της εποχής.

H δημιουργία εν ς τέτοιου λεξικού, που θα περιείχε το σύνολο των λημμάτων της ελληνικής γλώσσας στην τρισχιλιετή ιστορία της, αποτέλεσε σκάνδαλο για πολλούς, σε εποχή μεγάλης διαμάχης μεταξύ των οπαδών της δημοτικής και της καθαρεύουσας. Oι πρώτοι δεν δεχ ντουσαν την ιδέα μιας και αδιαίρετης ελληνικής γλώσσας και επέμεναν στον ξεχωριστ χαρακτήρα της νεοελληνικής.

Oι δεύτεροι θεωρούσαν ως ελληνική μ νο εκείνη που απαντάται σε κλασικά κείμενα και στα... δικά τους, χι αυτή που ομιλεί ο «χύδην χλος».

H τιμή μιας εποχής O Στέφανος Aθ. Kουμανούδης (1818–1899), επιφανής λ γιος, επιγραφικ ς και αρχαιολ γος, καθηγητής του Πανεπιστημίου Aθηνών, προσωποποίηση του ανθρώπου του Διαφωτισμού. Tο δίτομο λεξικ του («Συναγωγή Nέων Λέξεων, υπ λογίων πλασθεισών απ της Aλώσεως μέχρι των καθ’ ημάς χρ νων»), που εκδ θηκε μετά το θάνατ του (1900), υπήρξε πρ δρομος και πηγή έμπνευσης του «Mεγάλου Λεξικού».

Tα φωτισμένα πνεύματα της εποχής ήταν λοι δημοτικιστές, χωρίς εξαίρεση, ακ μα και εκείνοι που έγραφαν στην καθαρεύουσα τις επιστημονικές τους εργασίες, πως Γ.

Xατζιδάκις που ήταν κατ’ αρχήν υπέρ της επικράτησης της δημοτιΣυνέχεια στην 16η σελίδα KYPIAKH 9 MAΪOY 1999 - H KAΘHMEPINH

15

Συνέχεια απ την 15η σελίδα

κής. O Δημητράκος ήταν και αυτ ς δημοτικιστής και μάλιστα πρωτοπ ρος στην εισαγωγή της στα δημοτικά σχολεία στη δεκαετία 191020. Oταν αποφάσισε να εξαγγείλει την έκδοση του «Mεγάλου Λεξικού» και ζήτησε τη συνδρομή λογίων που είχαν ταχθεί υπέρ της καθαρεύουσας συνάντησε επίμονη άρνηση, που σε ορισμένες περιπτώσεις κάμφθηκε και σε άλλες χι. Mάταια σε πολλές περιπτώσεις προσπαθούσε ο εκδ της να τους πείσει τι ήταν αδιαν ητο να αρκείται κανείς στη σύγχρονη εποχή σε λεξικά της ελληνικής γλώσσας μέχρι το 1100 ή το 1300 μ.X. και να θεωρείται τι η γλώσσα δεν εξελίχθηκε απ τ τε. Συγχρ νως επέμεινε στην άποψη του Xατζιδάκι για τη συνέχεια της ελληνικής γλώσσας ανά τους αιώνες. Oσο για τον ίδιο τον Xατζιδάκι, συνέχισε να έχει επαφή μαζί του και να συμβουλεύει τον Zερβ στη μέθοδο που έπρεπε να ακολουθήσει. Eίναι χαρακτηριστικ τι ο Xατζιδάκις υποστήριξε την εκδοτική προσπάθεια του Δημητράκου διαπιστώνοντας την ανάγκη ανάληψης επιχειρηματικής πρωτοβουλίας τη στιγμή κατά την οποία το Iστορικ Λεξικ που ο ίδιος είχε ξεκινήσει δεν μπορούσε να προχωρήσει στους επιθυμητούς ρυθμούς, δι τι το κράτος δεν διέθετε την απαραίτητη οργανωτική και οικονομική υποδομή.

Oπως είναι γνωστ , το έργο του Δημητράκου βραβεύθηκε απ την Aκαδημία Aθηνών το 1953 και ο ίδιος τιμήθηκε με το παράσημο του Φοίνικος δέκα χρ νια αργ τερα.

Mέχρι σήμερα το Λεξικ Δημητράκου αποτελεί κύρια πηγή λεξικογραφίας και είναι απαραίτητο βοήθημα για κάθε πνευματικ άνθρωπο που θέλει να χειρίζεται σωστά την ελληνική γλώσσα. Γι’ αυτ και ο προσεκτικ ς μελετητής της Γ.

Mπαμπινιώτης δεν διστάζει να κρίνει το έργο αυτ ως «το κύριο επίτευγμα της δεκαετίας του ’30» – μιας δεκαετίας ήδη πλούσιας σε εκδοτική προσφορά άλλων πρωτοπ ρων εκδοτών της εποχής.

Mε το Λεξικ Δημητράκου, συγκεντρώθηκε σε ένα σώμα λη η ελληνική γλώσσα, αποδεικνύοντας τον ενιαίο της χαρακτήρα σε λη τη διάρκεια της ιστορίας της.

Eπαινέθηκε, μεταξύ άλλων, απ τον Γάλλο νεοελληνιστή Andre Mirabel και απ τον Iταλ γλωσσολ γο Aύγουστο Rostagni, που μάλιστα δήλωσε τι η αφετηρία του Λεξικού Δημητράκου «προδήλως» προερχ ταν απ κάποια επίσημη αρχή, καθώς δεν πίστευε – πως και δεν ήταν πιστευτ – τι ένα έργο αυτής της πνοής θα μπορούσε ποτέ να ολοκληρωθεί απ μια ιδιωτική επιχείρηση, χωρίς την –έμμεση, έστω– αρωγή του κράτους. H προσπάθεια ήταν δυσανάλογα μεγάλη σε σχέση με την εμπορική ζήτηση του έργου σε μια μικρή χώρα και σε εποχή ιδιαίτερα δραματική, πως ήταν το τέλος της δεκαετίας του ’40.

16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 MAΪOY 1999

O Eλευθέριος Bενιζέλος μεταφράζει τον Θουκυδίδη, πίνακας του Δ. Kοκοτσάκη. O Bενιζέλος, νους οξυδερκής και πολιτικ ς ηγέτης με οραματικές στοχεύσεις, υιοθέτησε με θέρμη την ιδέα του Γ. Xατζιδάκι για τη δημιουργία εν ς λεξικού της αρχαίας, μεσαιωνικής και νέας ελληνικής γλώσσας, ιδέα που απέληξε στο εγχείρημα της σύνταξης του «Iστορικού Λεξικού» της Aκαδημίας Aθηνών.

O Aλ. Δελμούζος (αριστερά), ο Δημ. Γλην ς (κέντρο) και ο Mαν. Tριανταφυλλίδης, μεγάλες προσωπικ τητες του Eκπαιδευτικού ομίλου. O εκδ της Δ. Δημητράκος είχε με τα μέλη του Oμίλου σχέσεις φιλίας και συνεργασίας και συμμεριζ ταν τις ιδέες τους. Φωτογραφία του 1915.

H παρατήρηση αυτή του ξένου γλωσσολ γου υπογραμμίζει το μέγεθος και το ν ημα του εκδοτικού επιτεύγματος. Tο Λεξικ ήταν πέρα απ την οικονομική αντοχή ακ μα και μιας μεγάλης εκδοτικής επιχείρησης πως ήταν επί δεκαετίες ο οίκος Δημητράκου. O οίκος

αυτ ς δεν υπάρχει πια. Yπάρχει μως το Λεξικ . Kαι υπάρχει η τιμή της προσπάθειας χι μ νο εν ς εκδ τη, αλλά δεκάδων πνευματικών ανθρώπων, που, υπ την αιγίδα του έφεραν εις πέρας ένα μνημειώδες έργο. Eίναι μια τιμή που ανήκει σε μια ολ κληρη εποχή.

* Σημείωση «Eπτά Hμερών»: O καθηγητής του Πανεπιστημίου Aθηνών κ. Δημήτρης Π. Δημητράκος, είναι εγγον ς του Δημητρίου B. Δημητράκου, δημιουργού του ομώνυμου Λεξικού. Σημειώσεις: 1. Bλ. Πασχάλης Kιτρομηλίδης, «Nεοελληνικ ς Διαφωτισμ ς», εκδ.

M.I.E.T.

Tο εξώφυλλο της ποιητικής συλλογής της Mαρίας Πολυδούρη «Tρίλλιες που σβήνουν», απ τις εκδ σεις «A. M. Kοντομάρη».

Tο εξώφυλλο της ποιητικής συλλογής του Kαίσαρα Eμμανουήλ «O παράφωνος αυλ ς», απ τις εκδ σεις «A. I. Pάλλη».

H τύχη της ποίησης Ποιητές του Mεσοπολέμου και εκδοτική πραγματικ τητα Tου Γιώργου Mαρκ πουλου Ποιητή

Oι ποιητές που η σχέση τους με τα εκδοτικά πράγματα της εποχής τους θα μας απασχολήσει εδώ δεν είναι άλλοι απ εκείνους που η πορεία τους, κυρίως κατά την εικοσαετία 1920–1940, συνέπεσε με μια σειρά δραστηριοτήτων ορισμένων φωτισμένων εκδοτών, ορ σημων για τη νε τερη Eλλάδα, πως η έκδοση, π.χ. των εγκυκλοπαιδικών έργων του «Δημητράκου», του «Πυρσού» και του «Eλευθερουδάκη». Eίναι δεκάδες οι ποιητές αυτοί, πλην μως, αρχίζοντας απ τον (παλαι τερ τους) Aπ στολο Mελαχριν , ο Φιλύρας, ο Λαπαθιώτης, ο Oυράνης, ο Kαρυωτάκης, ο Aγρας, ο Παπανικολάου, η Πολυδούρη, ο Eμμανουήλ, ο Mπάρας, ο Σκαρίμπας και ο Kαββαδίας, αποτελούν μια ενδεικτική για την προσέγγισή μας ομάδα. Aς τους παρακολουθήσουμε.

O Mελαχριν ς υπήρξε εκδ της

των περιοδικών «Zωή» (στην Kωνσταντινούπολη) και «Kύκλος» (στην Aθήνα), στη σειρά του οποίου τύπωνε άλλωστε και τις συλλογές του. O Φιλύρας εμφανίστηκε μέσα απ τις σελίδες της «Διαπλάσεως». Eξέδωσε επτά ποιητικές συλλογές –για να περιορισθούμε μ νο σε αυτ το σκέλος του έργου τους– στα τυπογραφεία «Διαλησμά», «Tύπου», «Eλληνογαλλικ » και της «Eστίας», καθώς και τον πρώτο τ μο των «Aπάντων» του, στον «Γκοβ στη». O Λαπαθιώτης ξεκίνησε μέσα απ τις σελίδες του «Nουμά». Συμμετείχε στην ομάδα που εξέδιδε την «Hγησώ» και την «Aνεμώνη», ενώ το 1939 κυκλοφ ρησε, υπ τον τίτλο Tα ποιήματα («Πυρσ ς»), την πρώτη και μ νη συλλογή που τύπωσε σο βρισκ ταν στη ζωή. O Oυράνης άρχισε την πορεία του απ το περιοδικ ποικίλης ύλης «Eλλάς», ενώ συνεργάστηκε ως δημοσιογράφος με τις εφημερίδες «Aκρ πο-

λις», «Eλεύθερο Bήμα», «Eλεύθερος Λ γος» (της οποίας, γύρω στα 1924, διετέλεσε και διευθυντής), και τύπωσε τρεις συλλογές. O Kαρυωτάκης έκανε αμέσως αισθητή την παρουσία του με τη συλλογή O π νος του ανθρώπου και των πραγμάτων, που τυπώθηκε με δικά του έξοδα1. Συνέχισε με τις συλλογές Nηπενθή2 και Eλεγεία και σάτιρες («Eκδοτική εταιρεία «Aθηνά»/A.I. Pάλλης και Σία»), ενώ το 1919 κυκλοφ ρησε με τον Aγη Λεβέντη το σατιρικ φύλλο «H Γάμπα», που το έκλεισε η αστυνομία ως άσεμνο. O Aγρας πρωτοεμφανίσθηκε μέσα απ τις στήλες της «Διαπλάσεως». Yπήρξε για ένα διάστημα αρχισυντάκτης του περιοδικού «Nέα Eστία», καθώς και της «Mεγάλης Eγκυκλοπαίδειας» του «Πυρσού». Eξέδωσε τα βιβλία Στροφές του Jean Moreas («Eλευθερουδάκης»), την ανθολογία Oι νέοι 1910–1920 («Eλευθερουδάκης»), Eκλογή απ το ποιητικ έργο του Moreas («Zη-

κάκης»), Tα βουκολικά και τα εγκώμια («Δημητράκος») και Kαθημερινές (επίσης «Δημητράκος»).

O Παπανικολάου ξεκίνησε και αυτ ς απ τις σελίδες της «Διαπλάσεως», ενώ στη συνέχεια συνεργάστηκε με τον «Bωμ », τη «Mούσα», τον «Nουμά» και το «Mπουκέτο», του οποίου διετέλεσε μάλιστα κατά διαστήματα βοηθ ς αρχισυντάκτη, αρχισυντάκτης και διευθυντής. H Πολυδούρη πρωτοεμφανίστηκε μέσα απ τις στήλες του λαϊκού περιοδικού «Oικογενειακ ς Aστήρ» και κυκλοφ ρησε τις συλλογές Oι τρίλλιες που σβήνουν («Eκδοτική Eταιρεία A.M. Kοντομάρη και Σία (Aθήναι – Eυριπίδου 6 – 1928»)3 και Hχώ στο χάος («Tυπογραφείον Γ.H. Kαλλέργη/Aθήναι/Πανεπιστημίου 22α/1929»). O Eμμανουήλ εξέδωσε τέσσερις συλλογές, εκ των οποίων O παράφωνος αυλ ς, το 1929, απ τον εκδοτικ οίκο «A.I. Pάλλη», ενώ ταυτοχρ νως υπήρΣυνέχεια στην 18η σελίδα KYPIAKH 9 MAΪOY 1999 - H KAΘHMEPINH

17

Tο εξώφυλλο της ποιητικής συλλογής του Aλεξάνδρου Mπάρα «Συνθέσεις – Bιβλίο δεύτερο», απ τις εκδ σεις «Kασταλία». Συνέχεια απ την 17η σελίδα

ξε αφοσιωμένος μεταφραστής, κυρίως της γαλλικής ποίησης. O Mπάρας συνεργάστηκε με τα περιοδικά «Aλεξανδρινή τέχνη» (1929), «Pυθμ ς» (Πειραιά), «Nεοελληνικά γράμματα» και «Πυρσ ς» (Kωνσταντινούπολης), κυκλοφ ρησε τις συλλογές Συνθέσεις και Συνθέσεις–Bιβλίο δεύτερο («Kασταλία»), ενώ υπήρξε και αυτ ς δειν ς μεταφραστής Γάλλων κυρίως ποιητών. O Σκαρίμπας φιλοξενήθηκε για πρώτη φορά στα «Eλληνικά Γράμματα», εξέδωσε το περιοδικ «Nεοελληνικά αναγνώσματα» (1937) που το έκλεισε η δικτατορία του Mεταξά, και τύπωσε τη συλλογή Oυλαλούμ («Γραφείο πνευματικών υπηρεσιών/Aθήνα, Mαυρομιχάλη 2»), ενώ ο Kαββαδίας, τέλος, εμφανίστηκε μέσα απ τις σελίδες του περιοδικού της «Mεγάλης Eλληνικής Eγκυκλοπαίδειας» του «Πυρσού» και το 1933 κυκλοφ ρησε τη συλλογή Mαραμπού απ τις εκδ σεις του «Kύκλου».

Kουραστική ενδεχομένως για τον αναγνώστη η παράθεση των παραπάνω στοιχείων, πλην μως χρήσιμη, μια και έτσι διαπιστώνουμε το σπουδαίο ρ λο που έπαιξαν στην λη υπ θεση τα περιοδικά (συμπεριλαμβανομένων και αυτών που αποκαλούμε «λαϊκά» ή «ποικίλης ύλης», το φαιν μενο των οποίων και πρέπει να μελετηθεί κάποτε διεξοδικ τερα), στο ξεκίνημα ιδιαίτερα των ποιητών. Γι’ αυτ και δεν είναι τυχαίο τι οι περισσ τεροι απ αυτούς ανήκαν στις εκδοτικές ομάδες των εν λ γω εντύπων ή εξέδιδαν μ νοι τους δικά τους, προβαίνοντας παράλληλα και σε εκδ σεις «ανατύπων» ή και βιβλίων («Hγησώ», «Kύκλος», κ.ά.). Oύτε

18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 MAΪOY 1999

Tο εξώφυλλο της ποιητικής συλλογής του Γιώργου Σαραντάρη «Oι αγάπες του χρ νου», αυτοέκδοση, Aθήνα 1933.

βέβαια είναι τυχαίο τι τα έντυπα αυτά κυκλοφ ρησαν στην Aθήνα (κατά συντριπτική πλειοψηφία), στην Kωνσταντινούπολη («Πυρσ ς», «Λ γος»), στην Aλεξάνδρεια («Nέα Zωή», «Aλεξανδρινή Tέχνη»), στη Θεσσαλονίκη («Tέχνη», «Mακεδονικές Hμέρες», «Nέα Πνοή», «Mορφές») ή στον Πειραιά («Πειραϊκά Γράμματα»), στα μεγάλα δηλαδή πνευματικά κέντρα, και μάλιστα απ ανθρώπους ως επί το πλείστον αστικών, τουλάχιστον, καταβολών.

Oπως και το τι υπήρξαν, οι περισσ τεροί τους, μεταφραστές της γαλλικής κυρίως ποίησης, επίσης δεν είναι τυχαίο, καθώς και το τι τα περιοδικά και πάλι ήταν εκείνα που προέβαλαν αυτή την ποίηση, μια και, εκτ ς ελαχίστων περιπτώσεων, λη η σχετική παραγωγή, την καίρια εκείνη περίοδο της εικοσαετίας 1920–1940, παρέμεινε εγκατεσπαρμένη εκεί, στις σελίδες τους, στις οποίες άλλωστε για διαφ ρους λ γους, παρέμεινε εγκατεσπαρμένο και ένα μεγάλο μέρος απ το έργο των ποιητών μας (π.χ.

Mελαχριν ς, Φιλύρας, Λαπαθιώτης, Παπανικολάου, κ.α.). Oσο για τις εφημερίδες, η «Aκρ πολις», η «Eσπερινή», ο «Eλεύθερος Λ γος», η «Kαθημερινή» και το «Eλεύθερον Bήμα» είναι εκείνες που δικαιούνται τη μεγαλύτερη δ ξα για τη συμβολή τους μέσα απ τις «φιλολογικές σελίδες» τους, στην προώθηση των ποιητικών τεκταινομένων, αν και οι ποιητές, εκτ ς απ εκείνους που η προσωπική φιλία τους με εκδ τες (π.χ. Mυλωνογιάννης με Δ. Λαμπράκη του «Bήματος»), μερικούς που άσκησαν την κριτική σε ειδικές στήλες και το χρονογράφημα (Aγρας, Φιλύρας) ή κάποιους άλλους που η

Tο εξώφυλλο της ποιητικής συλλογής του Pήγα Γκ λφη «Στο γύρισμα της ρίμας», απ τις εκδ σεις «I. N. Σιδέρη».

σχέση τους ήταν κατά βάσιν δημοσιογραφική (Oυράνης, Γιοφύλλης, Mιμίκος), δείχνουν να προτιμούν, ή να προσφεύγουν, έστω και εξ ανάγκης ενδεχομένως, στη στέγη των περιοδικών και πάλι.

Oσον αφορά τώρα, τη σχέση της ποίησης με την εκδοτική αγορά, θα λέγαμε πως αυτή παρέμεινε πάντοτε χαλαρή. Eτσι, η πληθώρα των συλλογών που κυκλοφορούν την περίοδο εκείνη τυπώνονταν με έξοδα των ίδιων των ποιητών.

Kαι βέβαια, δεν αναφερ μαστε τ σο σε αυτούς που ήδη μελετήσαμε, αλλά σε δεκάδες άλλους, με μικρ τερες τις δυνατ τητες προσπελάσεως στα γραφεία αυτού του είδους των επιχειρήσεων, πως ο Zώτος, π.χ., ή ο Aηδον πουλος. Eτσι, οι δημιουργοί αυτοί, αν έγραφαν, συνήθως, αντί εκδοτικού οίκου τα στοιχεία του τυπογραφείου, μια και πολλά απ αυτά διαδραμάτισαν σημαντικ ρ λο και, τρ πον τινά, λειτούργησαν και ως άτυποι εκδοτικοί οίκοι, πως ως άτυποι εκδοτικοί οίκοι λειτούργησαν και αρκετά βιβλιοπωλεία, εκτ ς βέβαια απ εκείνα των εκδοτών (Bασιλείου, Γκοβ στη, Eλευθερουδάκη, Σιδέρη, κ.λπ.).

Aλλά και οι ποιητές που είχαν την τύχη να στεγασθούν κάτω απ τον τίτλο κάποιου εκδ τη, σε σχέση με τους επιστήμονες, τους ξένους συγγραφείς ή τους πεζογράφους, δεν είχαν, σίγουρα, μια ισ τιμη με αυτούς μεταχείριση. Eτσι, δεν συναντάμε πουθενά «ποιητική σειρά», ενώ έχουν ήδη δημιουργηθεί αρκετές, πως, π.χ., των «Aρχαίων συγγραφέων» και της «Φιλολογικής και Kοινωνιολογικής Bιβλιοθήκης» («Φέξης» 1910), ή εκείνη της «Kινηματογραφικής Bιβλιοθήκης» («Παπαδημητρίου»,

γύρω στα 1924). Aκ μη δε και αυτοί που εκλήθησαν για να συνεργασθούν στους μνημειώδεις εκδοτικούς άθλους της εγκυκλοπαίδειας του «Πυρσού» και των Λεξικών, είναι δυσανάλογα λιγ τεροι απ αυτούς των άλλων τεχνών, ενώ και οι δύο ανθολογίες που επιχειρήθηκαν (Aγρας στον «Eλευθερουδάκη»)4 και Γιοφύλλης (στο περιοδικ «Πολιτισμ ς» μάλιστα, που εξέδιδε ο ίδιος και χι σε εκδοτικ οίκο), είναι και αυτές δυσανάλογα, δυστυχώς, λίγες, αλλά, ευτυχώς, έτοιμες να επιβεβαιώσουν την χρ νια πεποίθηση (για να μην τα χρεώνουμε λα στους εκδ τες, οι οποίοι και πολλά έκαναν και σπουδαία), πως έτσι συμβαίνει πάντα με την ποίηση, μια και αυτή μιλάει μια ειδική γλώσσα και, ως εκ τούτου, απευθύνεται κατά καν να σε μυημένους. Kαι οι μυημένοι είναι, απ τη φύση αυτού του κ σμου, έτσι κι αλλιώς, λιγ τεροι και σπανι τεροι, πως άλλωστε κάθε καλ . Σημειώσεις: 1. Bλέπε και «K.Γ. Kαρυωτάκης: Tα ποιήματα», επιμέλεια Γ. Π. Σαββίδης, «Nεφέλη» 1992, σ. 307.

2. «Aγνωστο σε ποιο τυπογραφείο και σε π σα αντίτυπα τυπώθηκε –πιθαν τατα με έξοδα του ποιητή», μας πληροφορεί και πάλι ο Γ. Π. Σαββίδης, .π. σ. 313.

3. O Γ. Π. Σαββίδης ( .π. σ. 333) γράφει για τη συλλογή του «Eλεγεία και σάτιρες» που πως είδαμε εκδ θηκε απ την «Eκδοτική Eταιρεία A. I. Pάλλης και ΣIA», το 1927: «O Kοντομάρης πάντως, το Σεπτέμβριο 1928, ήταν διευθυντής της Eταιρείας Pάλλη, η οποία φαίνεται πως τουλάχιστον απ το 1927, αντιμετώπιζε οικονομικές δυσκολίες οφειλ μενες στον Pάλλη».

4. Bλέπε και Kώστα Στεργι πουλον: «H Eλληνική ποίηση ανθολογημένη / ανθολογία – Γραμματολογία», τ μος Γ΄, Σοκ λης, 1990, πολύτιμος και ασφαλής οδηγ ς στη σύνταξη του παρ ντος.

H κρίση του βιβλίου στα 1930 Tο βιβλίο στη δίνη της παγκ σμιας οικονομικής ύφεσης

Zάππειο Mέγαρο, 1934: η Aίθουσα Bιβλίου, στην Πανελλήνια Eκθεση Eμπορίου. Hταν η πρώτη φορά που σε εμπορική έκθεση το βιβλίο απολάμβανε ξεχωριστής προβολής, αντιμετωπιζ"μενο ως εμπ"ρευμα που χρήζει προώθησης. H πινακίδα «Tα βιβλία πωλούνται» είναι εύγλωττη...

Tου Γιάννη Xρυσοβέργη Iστορικού

THN EKPHΞH της εκδοτικής δραστηρι τητας η οποία παρατηρήθηκε στη δεκαετία του ’20, ακολούθησε η κρίση της δεκαετίας του ’30. Πολλοί εκδοτικοί οίκοι που είχαν δημιουργηθεί την προηγούμενη δεκαετία έκλεισαν. Oσοι επιβίωσαν περι ρισαν δραστικά την εκδοτική τους δραστηρι τητα και ασχολήθηκαν κυρίως με τη ρευστοποίηση των αποθεμάτων βιβλίων τους. H κρίση αυτή αποτέλεσε το έναυσμα για εκτεταμένο διάλογο μέσα απ τον περιοδικ Tύπο και τις εφημερίδες.

H πρώτη αιτία της κρίσης ήταν αναμφίβολα η παγκ σμια οικονομική κρίση, που έπληξε καίρια το εισ δημα των Eλλήνων. Oι συνέπειες της μείωσης της αγοραστικής δύναμης του κοινού των βιβλιοπωλείων ήταν δραματικές. Oι πωλήσεις των βιβλίων, ιδίως των λογοτεχνικών, έπεσαν κατακ ρυφα. Oι εκδ τες άρχισαν να εκποιούν τα αποθέματά τους, πουλώντας με εκπτώσεις που έφταναν και το 80%.

H πτώση των πωλήσεων των βιβλίων έφερε στο προσκήνιο μια σει-

ρά προβλήματα του εκδοτικού χώρου, τα οποία, μολον τι χρ νια, συγκαλύπτονταν απ τις υψηλές πωλήσεις της προηγούμενης περι δου. Tο πρώτο ήταν το κ στος του χαρτιού. Ως τα μέσα της δεκαετίας του ’20 το χαρτί εισαγ ταν και υφίστατο βαριά φορολογία. Στα μέσα της δεκαετίας του ’20 ιδρύθηκαν δύο χαρτοποιίες, στην Πάτρα και στο Aίγιο, η τιμή του χαρτιού μως δεν μειώθηκε. Oι εκδ τες, ισχυριζ μενοι τι η ακριβή για το βαλάντιο του Eλληνα τιμή του βιβλίου οφειλ ταν στο κ στος του χαρτιού, απαίτησαν τη μείωση της τιμής του, χωρίς αποτέλεσμα εντούτοις. H άποψη αυτή αμφισβητήθηκε έντονα απ τον Ξενοφώντα Λευκοπαρίδη, ο οποίος σε συνέντευξή του στο περιοδικ «H Φωνή του Bιβλίου» (Περίοδος A΄, τ. 4, σελ. 109–111), εξηγεί τι το κ στος του χαρτιού δεν είναι σημαντικ ταν ένα βιβλίο κοστίζει 7–8 δραχμές και πωλείται προς 30–40 δραχμές. Tο κύριο πρ βλημα του βιβλίου ήταν η απουσία δικτύων διανομής, ιδίως στην επαρχία. Δεν χωράει αμφιβολία τι η απουσία οργανωμένων δικτύων πώλησης του βιβλίου είχε σημαντικές επιπτώσεις

στη χαμηλή του κυκλοφορία. Aν είχαν υπάρξει τέτοια δίκτυα πριν απ την κρίση, θα είχαν επιτρέψει την επιβίωση περισσ τερων εκδοτικών οίκων κατά την κρίση. Oμως η επισήμανση αυτή του Λευκοπαρίδη εξηγεί επίσης και τις πωλήσεις των βιβλίων με εκπτώσεις της τάξης του 70% – 80%.

Aνταγωνισμ ς εφημερίδων Tην ίδια εποχή, οι εκδοτικοί οίκοι έπεσαν θύματα του ανταγωνισμού απ μέρους των εφημερίδων. Oι τελευταίες, ήδη απ τα τέλη της προηγούμενης δεκαετίας είχαν αρχίσει να αποκτούν ένα περισσ τερο εγκυκλοπαιδικ περιεχ μενο, μετατρεπ μενες σε, εκ των πραγμάτων, ανταγωνιστές του βιβλίου. Στην αρχή δημοσίευαν μυθιστορήματα και διηγήματα σε συνέχειες. Σύντομα μως, επωφελούμενες της ατέλειας του χαρτιού και των ιδι κτητων τυπογραφικών εγκαταστάσεών τους, άρχισαν να εκδίδουν βιβλία, τα οποία πωλούσαν σε ιδιαίτερα χαμηλές τιμές στους αναγνώστες τους, εφ σον

αυτοί είχαν συμπληρώσει τον απαιτούμενο αριθμ κουπονιών. O ανταγωνισμ ς ήταν αθέμιτος. Yστερα απ έντονες πιέσεις των εκδοτών προς την κυβέρνηση, απαγορεύτηκε, με ν μο, στις αρχές του 1934, η έκδοση βιβλίων απ εφημερίδες.

H κρίση στις πωλήσεις του βιβλίου ανέδειξε και το ζήτημα της ποι τητας των εκδ σεων. Aρκετοί εκδ τες, με πρώτους τους Kολλάρο και Σαλίβερο, έθιξαν το θέμα στα πλαίσια της έρευνας του περιοδικού «H Φωνή του Bιβλίου». Oμως πιο καυστικ ς και πιο επιγραμματικ ς είναι ο Kώστας Oυράνης, ο οποίος επιτίθεται, με σειρά άρθρων του στο «Eλεύθερον Bήμα», στα τέλη Δεκεμβρίου του 1930, στους εκδ τες, χαρακτηρίζοντάς τους άσχετους. «Aδιάβαστα ενέκριναν τα βιβλία πριν απ την κρίση, αδιάβαστα τα απορρίπτουν τώρα», θα γράψει σε ένα απ τα άρθρα του.

Tα θύματα της κρίσης Eλάχιστοι εκδ τες αντιστάθηκαν στον πειρασμ της εκποίησης Συνέχεια στην 20η σελίδα KYPIAKH 9 MAΪOY 1999 - H KAΘHMEPINH

19

Tη δεκαετία του ’30, εκτ"ς απ" την οικονομική κρίση το βιβλίο είχε να αντιμετωπίσει και τον ανταγωνισμ" των εφημερίδων, που έμπαιναν απαιτητικά στο χώρο των βιβλιοεκδ"σεων με τη μέθοδο των κουπονιών. Aνταγωνισμ" αθέμιτο: «...ο συναγωνισμ"ς εκ μέρους των εφημερίδων, αίτινες... έχουσι την ευχέρειαν να εκδίδωσι πάσης φύσεως βιβλία επί ατελούς δημοσιογραφικού χάρτου» έπληξε σοβαρά «τας εμπορικάς εκδοτικάς επιχειρήσεις», σημείωνε το 1935/36 ο εκδ"της I. Δ. Kολλάρος. Συνέχεια απ" την 19η σελίδα

ταν ενέσκηψε η κρίση. Tο βιβλίο που υπέστη την μεγαλύτερη καθίζηση στις πωλήσεις του ήταν το λογοτεχνικ . Tο επιστημονικ βιβλίο συνέχισε να αγοράζεται «απ ανάγκη», ενώ εκείνο το οποίο υπέστη περιθωριακή μείωση των πωλήσεών του, είναι το σχολικ . Eτσι εκδοτικοί οίκοι πως αυτοί του I.Δ.

Kολλάρου και του Δημητράκου, με έντονη παρουσία στο χώρο του σχολικού βιβλίου, επέτρεψαν στους εαυτούς τους την πολυτέλεια να μην εκποιήσουν τα αποθέματά τους.

Tα λαϊκά αναγνώσματα, ιδιαίτερα το ληστρικ μυθιστ ρημα, φαίνεται τι έμειναν ανεπηρέαστα απ την κρίση. H διαπίστωση αυτή ανήκει στο διευθυντή της Bιβλιοθήκης της Bουλής των Eλλήνων Παν. Kαλογερ πουλο («H Φωνή του Bιβλίου», τ. 3, σελ. 74–75). Mολον τι ο Kαλογερ πουλος δεν πα-

ρουσιάζει σχετικά στατιστικά στοιχεία, η διαπίστωσή του δεν πρέπει να απείχε πολύ απ την πραγματικ τητα.

Σχολικ βιβλίο και κρίση Mε την έκδοση σχολικών βιβλίων ασχολούνταν οι σημαντικ τεροι εκδοτικοί οίκοι της εποχής. Oπως στις μέρες μας τα πανεπιστημιακά συγγράμματα, τα σχολικά εγχειρίδια αποτελούσαν συστηματική πηγή εσ δων των εκδοτικών οίκων. Eίναι λοιπ ν εύλογη η εκστρατεία των εκδοτών υπέρ της επιλογής περισσ τερων του εν ς εγχειριδίων, μεταξύ των οποίων οι εκπαιδευτικοί θα διάλεγαν το εγχειρίδιο που θα έκριναν καταλληλ τερο. Oταν το θέμα συζητήθηκε στη Bουλή η πίεσή τους αποδείχτηκε αποτελεσματική και τελικά ο ν μος για την εκπαίδευση του 1930 έκανε δεκτ το αίτημά τους.

Στη δεκαετία του ’30 και η εφημερίδα «Aκρ"πολις» μπήκε δυναμικά στο χώρο της έκδοσης βιβλίων, συμπιέζοντας τα περιθώρια κέρδους των εκδοτών βιβλίου και προκαλώντας αντιδράσεις. Πάνω: «H τρέλα» του Λ.

Aντρέγιεφ απ" τη σειρά «Eκλεκτά μυθιστορήματα» της «Aκροπ"λεως».

20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 MAΪOY 1999

Aντίθετα, το δεύτερο αίτημα των εκδοτών, η μείωση της φορολογίας των εγχειριδίων της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης απ 52% σε 10% – σο φορολογούνταν τα εγχειρίδια του Δημοτικού– δεν έγινε δεκτ .

Aπ την επιχειρηματολογία που αναπτύσσεται στη «Φωνή του Bιβλίου», προκύπτει τι εξαιτίας του υψηλού κ στους του γυμνασιακού βιβλίου υπήρχε μια ανθηρή αγορά μεταχειρισμένων βιβλίων.

Aπ την μελέτη των ισολογισμών του εκδοτικού οίκου I.Δ. Kολλάρου κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ’30, προκύπτει τι ο αριθμ ς των σχολικών εγχειριδίων που πωλούσε ο εκδοτικ ς οίκος κάθε χρ νο κυμαιν ταν γύρω στις 250.000. Δεν εκπλήσσει κατά συνέπεια το γεγον ς τι, ακ μα και ταν η κρίση μάστιζε το βιβλίο στις αρχές της δεκαετίας, ο εν λ γω εκδοτικ ς οίκος αρνήθηκε να πουλήσει βιβλία με μεγάλη έκπτωση και ήταν κερδοφ ρος. Aντί-

«Λουκιανού Aπάνθισμα» σε μετάφραση του ποιητή Φώτου Γιοφύλλη, απ" τη «Bιβλιοθήκη Aρχαίων Eλλήνων Συγγραφέων», της εφημερίδας «Eλεύθερος Aνθρωπος», που και αυτή είχε μπει ανταγωνιστικά στο χώρο του βιβλίου. Tο φαιν"μενο είχε πολλαπλασιαστικές επιπτώσεις, που προκάλεσαν, το 1935, την επίσημη απαγ"ρευσή του.

θετα, μ λις ιδρύεται, στα 1937, ο Oργανισμ ς Eκδ σεως Σχολικών Bιβλίων και επιβάλλεται κρατικ μονοπώλιο στην έκδοση των σχολικών εγχειριδίων, ο εκδοτικ ς οίκος παρουσιάζει ζημιές.

Tο ζήτημα της ποι τητας του ελληνικού βιβλίου είχε αρχίσει να τίθεται απ τα μέσα της προηγούμενης δεκαετίας. Συγγραφείς και εκδ τες είχαν αρχίσει να αντιμετωπίζουν το ζήτημα της καλαισθησίας των εκδ σεων. Hδη απ τα 1926 είχαν κάνει την εμφάνισή τους οι πρώτες καλλιτεχνικά επιμελημένες εκδ σεις για να γίνει το βιβλίο ελκυστικ τερο.

Eτσι, δημιουργήθηκε σιγά–σιγά ένα ιδιαίτερο κοιν , που μερικές φορές ενδιαφερ ταν περισσ τερο για την καλλιτεχνική και τη συλλεκτική αξία της έκδοσης απ ,τι για το περιεχ μενο εν ς βιβλίου.

Tο ζήτημα της προσέλκυσης των αναγνωστών τέθηκε συνολικά ταν ξέσπασε η κρίση. T τε οι εκδ τες άρχισαν να αναζητούν τρ πους για την καλύτερη προβολή του βιβλίου.

Hδη απ το 1930 άρχισαν να μιλούν τ σο για την αναγκαι τητα της κρατικής προστασίας του βιβλίου, σο και για την αναγκαι τητα διοργάνωσης εκθέσεων βιβλίου. Tο αίτημα για κρατική προστασία του βιβλίου εκφράστηκε μέσα απ τις παρεμβάσεις των εκδοτών για δημιουργία σχολικών και δημοτικών βιβλιοθηκών, καθώς και για μείωση της φορολογίας του χαρτιού. Oι παρεμβάσεις αυτές δεν τελεσφ ρησαν. H μαζική δημιουργία τέτοιων βιβλιοθηκών απαιτούσε δαπάνες που ο κρατικ ς προϋπολογισμ ς δεν ήταν σε θέση να πραγματοποιήσει, ενώ η μείωση της φορολογίας του χαρτιού θα προκαλούσε απώλεια εσ δων στο Δημ σιο.

H ιδέα για τη διοργάνωση εκθέσεων βιβλίου τέθηκε σε συζήτηση αμέσως μ λις έγιναν ορατά τα σημάδια της κρίσης. Eτσι, δεν άργησε να διοργανωθεί η πρώτη «Eβδομάδα Bιβλίου», η οποία έλαβε χώρα την άνοιξη του 1932, στα γραφεία της Eνωσης Συντακτών, που τ τε στεγάζονταν στην οδ Σταδίου 8. H έκθεση είχε μεγάλη επιτυχία, τ σο ως προς τον αριθμ συμμετεχ ντων εκδοτών, σο και ως προς την προσέλευση του κοινού. Eντυπωσιακή ήταν και η παρουσία των ανεξάρτητων εκδ σεων.

H οδ ς Σταδίου κατά τη δεκαετία του 1920, κυριολεκτικά η «οδ ς των βιβλιοπωλείων» την εποχή εκείνη. Διακρίνεται δεξιά, στο ύψος του κατερχ μενου αυτοκινήτου, το βιβλιοπωλείο «Mιχ. Σαλίβερος» (Φωτογρ. Aρχείο, Mουσείο Mπενάκη).

Kρίση – Aίτια – Θεραπείες Oι απ ψεις εκδοτών της εποχής για τα προβλήματα του βιβλίου στα 1930 Tου Γιώργου Zεβελάκη

OI EKΔOTEΣ, που δίνουν με απ λυτη ακρίβεια τυπογραφική μορφή στο α ριστο, για να παραφράσουμε ένα γνωστ ορισμ της Tέχνης, ελάχιστα απασχολούσαν την επικαιρ τητα παλαι τερων εποχών και σιγά σιγά λησμονήθηκαν· έμειναν τα ον ματά τους στα ξεθωριασμένα εξώφυλλα των παλιών βιβλίων να μας τους θυμίζουν. Tο ίδιο συνέβαινε και στα χρ νια του Mεσοπολέμου που, ενώ εύκολα διαπιστώνεται και μ νο απ

την αναγγελία των νέων εκδ σεων μια μεγάλη άνθηση, δύσκολα εντοπίζεται η παρουσία των συντελεστών της ανάμεσα στις χιλιάδες σελίδες εφημερίδων και περιοδικών. Eίναι ζήτημα αν εμφανίστηκαν δυο ή τρεις φορές οι απ ψεις των εκδοτών συγκεντρωμένες κατά το χρονικ διάστημα 1920–1940. Διαλέξαμε να παρουσιάσουμε τη σχετική έρευνα του κορυφαίου λογοτεχνικού περιοδικού της περι δου, «Nεοελληνικά Γράμματα». Στην προσπάθειά του το καλ αυτ περιοδικ να ξεκαθαρίσει τα προβλήματα παραγωγής και κυκλοφορίας του λο-

γοτεχνικού βιβλίου στην Eλλάδα, ζήτησε το 1937 να μάθει τις γνώμες των εκδοτών. Aπ την πλευρά του περιοδικού τη συνέντευξη πήρε ο νέος τ τε λογοτέχνης Θαλής Προδρ μου (γεν. 1909) που αργ τερα πέρασε στα γράμματα με το ψευδώνυμο Kώστας Θρακιώτης. Στις ερωτήσεις απάντησαν οι «ειδικοί», αλλά και απλοί άνθρωποι απ

το αναγνωστικ κοιν . H έρευνα είχε επιτυχία, αν κρίνει κανείς «απ τις πλατειές συζητήσεις που έγιναν στον καθημεριν Tύπο, τα άρθρα, οι μελέτες και οι διάφορες γνώμες που δημοσιεύτηκαν τον τελευταίο καιρ

στις εφημερίδες και στα περιοδικά της πρωτεύουσας και της επαρχίας»,

πως αναφέρει στα συμπεράσματά του ο Θ.Π. Aπ τις εκτεταμένες απ ψεις που διατύπωσαν οι εκπρ σωποι επτά εκδοτικών οίκων μεταφέρουμε εδώ αποσπάσματα, με κέντρο την κρίση του βιβλίου και τα μέτρα για την αντιμετώπισή της:

Aλλοι ρυθμοί ζωής O Kώστας Eλευθερουδάκης, του ομώνυμου οίκου, με άνεση

λ γου συνδέει τις δυσκολίες διάδοσης του βιβλίου με τις κοινωνικές αλλαγές, τον αθλητισμ , το αυτοκίνητο, το σινεμά, το ραδι φωνο και το νέο ρυθμ της ζωής.

Kαι πιο αναλυτικά: «H εκ του πολέμου εις ανώτερον κοινωνικ ν επίπεδον αναφανείσα εις τον ορίζοντα νέα τάξις ευκαταστάτων αστών, η κατά συνθήκην διαδεχθείσα εις πλούτον και επίδειξιν την εκλιπούσαν, είναι φυσικ ν τι θα βραδύνη να αισθανθή την ανάγκην ανωτέρου πνευματικού βίου. Aυτ ς είναι, εκτ ς ελαχίστων εξαιρέσεων, ο ν μος της εξελίξεως των κοινωνιών. »Eτερος κίνδυνος του βιβλίου είναι πρώτον ο αθλητισμ ς. »Eργάζεται αλματικώς ο αθλητισμ ς, αποβάλλει απ τας νέας κοινωνίας τας σκοτεινάς σκέψεις, τα νοσηρά υπολείμματα του Mεσαίωνος, την ασιατικήν νωθρ τητα. Eξευγενίζει την ψυχήν, διαπλάσσει το ανθρώπινον σώμα, δημιουργεί νέα ανάγλυφα της Nίκης του Παιωνίου. »Tον λατρεύει η νε της απ

του σχολικού θρανίου μέχρι του θαλερού γήρατος. »Δεν αναφέρω το αυτοκίνητον και την μετ’ αυτού συνδυαζομένην φυσιολατρείαν, ούτε την μέθην του αέρος. »Oλα αυτά, πράγματα υπέροχα, αλλά και αντίθετα με την κλειστήν και συγκεντρωμένην ζωήν της αναγνώσεως, του ρεμβασμού, των αισθηματικών ονείρων, συνεπώς και του φορέως αυτών, των βιβλίων. »Aλλά μήπως ο νέος ρυθμ ς της ζωής, η ταχύτης, η σπατάλη ενεργείας, δεν είναι και αυτά εχθροί της ραστώνης και της συγκεντρώσεως του ανθρώπου, απαραιτήτων συντρ φων διά την ανάγνωσιν και απ λαυσιν της αναγνώσεως;».

Eχθρούς του βιβλίου αναγορεύει τα γραμμ φωνα με τις πλάκες Λεγκαφ ν, τη ραδι λα και τον κινηματογράφο. Στους ενδογενείς παράγοντες, «οι οποίοι ουκ ολίγον συντελούν εις την χειροτέρευσιν της λης θέσεως του βιβλίου», συγκαταλέγει την ποσοτική υπερπαραγωγή και την κάτω του μετρίου Συνέχεια στην 22η σελίδα KYPIAKH 9 MAΪOY 1999 - H KAΘHMEPINH

21

Συνέχεια απ την 21η σελίδα

ποιοτική δημιουργία. Για να ξεπεραστεί η κρίση ζητάει να υπάρξει «μέριμνα δημιουργίας εκδοτικής παραδ σεως διά τον καταρτισμ ν μορφωμένης νέας γενιάς εκδοτών». Nα αντιμετωπισθεί η γλωσσική αναρχία που δημιουργεί χάος και κυκεώνα στον γραπτ λ γο με «την ευλογημένην αρωγήν της δημοτικής γλώσσης».

«Kακ γούστο» Aπ τον εκδοτικ οίκο Γεωργίου Bασιλείου καταθέτει τις απ ψεις της η Mαργαρίτα Bασιλείου: «Oι εφημερίδες απ τη μια μεριά με τις πρ χειρες και φτηνές εκδ σεις του και τα λαϊκά περιοδικά απ την άλλη, έχουν καταστρέψει το γούστο τους κοινού». Tην αγορά του βιβλίου, προσθέτει, δυσκολεύει η οικονομική κρίση και η καθημερινή βιοπάλη. Για να θεραπευτεί το κακ θεωρεί απαραίτητο να φθηνύνει το βιβλίο και γι’ αυτ το κράτος πρέπει να μειώσει τη φορολογία του χαρτιού και τα ταχυδρομικά έξοδα προς την επαρχία.

O εκδ της Γιάννης Σαλίβερος προσπερνάει τα αίτια που απαρίθμησαν οι προηγούμενοι και αναφέρεται στον αρνητικ ρ λο της χειραφέτησης των γυναικών, «που ήταν αναγκασμένες να μένουν στο σπίτι και που για παρηγοριά τους στην κλεισούρα είχαν τον πιστ

τους σύντροφο, το βιβλίο, σήμερα κι αυτές πήρανε τους δρ μους.

Bγήκανε στη ζωή». Για το ξεπέρασμα τς κρίσης, υποστηρίζει το αίτημα της ατέλειας του χαρτιού, εκτιμάει τι στην Eλλάδα το αναγνωστικ κοιν κυμαίνεται στους 40.000-50.000 αναγνώστες και «απ αυτούς ένα σημαντικ ποσοστ θα μπορούσε να τραβηχτεί στο σοβαρ βιβλίο με μια καλή διαφήμιση και προπαγάνδα των εκδοτών».

Λαϊκές βιβλιοθήκες O Kώστας Σαραντ πουλος, διευθύνων σύμβουλος του εκδοτικού οίκου «I. Kολλάρος και Σία», πριν απ λίγο καιρ ήταν στο Παρίσι και παρατήρησε «κι εκεί κατάσταση χειρ τερη κι απ’ την εδώ».

Aποδίδει στις «τρισάθλιες λαϊκές εκδ σεις Mάσκα, Mυστήριο, Pομάντζο κ.ά.», την καταστροφή του γούστου των αναγνωστών. Yποστηρίζει την ατέλεια χάρτου και τη μείωση των ταχυδρομικών τελών,

O Γεώργιος I. Bασιλείου, ιδρυτής, το 1913, του ομώνυμου εκδοτικού οίκου, που υπήρξε απ τους αξιολογ τερους της περι δου, με σημαντική συμβολή στη νεοελληνική πνευματική κίνηση (φωτ.: «Πανελλήνιο Λεύκωμα Eκατονταετηρίδος 1821–1921», τ. B΄, εκδ. «Xατζηϊωάννου», 1923).

προτείνει την ίδρυση λαϊκών βιβλιοθηκών στους δήμους και τις κοιν τητες, και την καθιέρωση φιλολογικών διαγωνισμών με την κατάλληλη συνδρομή του Tύπου.

O νέος τ τε εκδ της Λεωνίδας Aντων πουλος, που κυκλοφορεί και το περιοδικ «Bαλκανική Λογοτεχνία» με σκοπ την πνευματική προσέγγιση των λαών της περιοχής, εμβαθύνει στο πρ βλημα και θεωρεί την κρίση ηθική, του πολιτισμού: «Γιατί ένας λα ς που δεν διαβάζει και που θεωρεί το βιβλίο σαν μια πολυτέλεια και χι σαν ανάγκη, δεν μπορεί να θεωρείται πολιτισμένος». Yπολογίζει τον μορφωμένο κ σμο στη χώρα μας σε μισ εκατομμύριο και απ’ αυτ το «κοιν για το σοβαρ βιβλίο δεν ξεπερνάει τους πεντακ σιους αναγνώστες». Aποδίδει τα αίτια στο σχολείο και στην ιδέα που έχουν καθηγητές και διδάσκαλοι για το μάθημα των Nεοελληνικών που «το νομίζουν ασήμαντο, σχεδ ν ανώφελο, σαν κάτι το πάρεργο». Στις διεξ δους απ την κρίση προτείνει μια διαφορετική οργάνωση της έκθεσης του βιβλίου, με διαλέξεις και με άλλες ατραξι ν (θέατρο κ.λπ.) με χαρα-

O Kώστας Σαραντ πουλος, διευθύνων σύμβουλος του γνωστού εκδοτικού οίκου «I. Kολλάρος και Σία». Aπέδιδε μερίδιο της ευθύνης για την κρίση του βιβλίου στα τέλη του ’30 στις «τρισάθλιες λαϊκές εκδ σεις» (φωτ. αρχείο εκδ τη Στρατή Φιλιππ τη).

κτήρα γιορτής, που δεν θα έπαιρνε το στεν φιλολογικ χρώμα, μα το καθαρά λαϊκ »!

«Kι μως... διαβάζουν» Για λογαριασμ του εκδοτικού οίκου A. Παπαδημητρίου απαντάει ο ποιητής Γιώργος Tσουκαλάς. Διαφωνεί με την άποψη τι ο κ σμος δεν διαβάζει, εγώ, λέει, που «χρ νια τώρα βρίσκομαι στην πιάτσα του βιβλίου έχω διαπιστώσει την αντίθετη άποψη». Yπάρχει αφάνταστη δίψα για μ ρφωση και μάθηση υποστηρίζει και συνεχίζει: «Eμείς καταγιν μαστε με τις λαϊκές εκδ σεις, μυθιστορήματα, κ.λπ. H ζήτηση υπερβαίνει πολλές φορές το τιράζ των 35–40 χιλιάδων αντιτύπων. Tο αναγνωστικ κοιν

αποτελούν μαθηταί ηλικίας 12–17 ετών [...] Tο κοιν αυτ μετά τα 17 μένει νεκρ και ανεκμετάλλευτο...». Δεν μπορεί να ικανοποιηθεί απ την ποι τητα της εργασίας που του προσφέρεται. Στις αιτίες περιλαμβάνει τους νε τερους συγγραφείς μας, που βρίσκονται έξω απ την ελληνική πραγματικ τητα· το σχολείο, που έπρεπε να σταθεί σαν ένας εμπνευσμένος

«Nεοελληνικά Γράμματα»: ο τίτλος και η ταυτ τητα του κορυφαίου λογοτεχνικού περιοδικού –«Eβδομαδιαία Φιλολογική, Kαλλιτεχνική, Eπιστημονική Eφημερίδα»– του μεσοπολέμου, που ίδρυσε ο εκδ της K. Eλευθερουδάκης και διηύθυνε ο Δημ. Φωτιάδης.

22 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 MAΪOY 1999

καθοδηγητής για την ανάπτυξη μιας αισθητικής και φιλολογικής μ ρφωσης και δεν έκανε σχεδ ν τίποτε· και τέλος τις εκδοτικές επιχειρήσεις, που δεν έχουν συνείδηση της αποστολής τους.

Tην έρευνα κλείνει ο Aριστείδης Mαυρίδης «αποκλειστικ ς και μοναδικ ς εκδ της της εργασίας των νέων». Στα περιοδικά «Πνοή», «Λ γος», «Nέοι Aνθρωποι», είδαν πρώτη φορά το νομά τους τυπωμένο συγγραφείς πως ο Tερζάκης, ο Aνθίας, ο N. Παπαγεωργίου, ο N. Σαράβας και πολλοί άλλοι. Συμφωνεί τι ο Eλληνας δεν έμαθε να διαβάζει, να πηγαίνει στο βιβλιοπωλείο και να αγοράζει το βιβλίο: Λ γοι κοινωνικοί κάνουν τους συγγραφείς μας, που μένουν αβοήθητοι απ την πολιτεία, να αντικρίζουν την παγερ τητα εν ς αδιάφορου περιβάλλοντος. Kαι η πολιτεία, ενώ δίνει ενισχύσεις σ’ άλλους τομείς, πως στον αθλητισμ , «στο πνεύμα μως δεν προσφέρει καμιά».

Oι απ ψεις των εκδοτών εκφράστηκαν μέσα σε συνθήκες περιορισμένης ελευθερίας, υπ τον έλεγχο της μεταξικής λογοκρισίας, και ίσως γι’ αυτ η αιχμή των αιτιάσεων δεν στρέφεται προς το κράτος και την πολιτεία.

Oι προβληματισμοί εκείνοι, πριν απ 62 χρ νια, δεν φαίνονται και τ σο διαφορετικοί απ τους αντίστοιχους σημερινούς. Eτσι εξηγείται αυτ που συνέβη ταν παρουσιάζαμε το 1988 με τον Mαν λη Aναγνωστάκη στο Πρώτο Πρ γραμμα του ραδιοφώνου τη σειρά «Φιλολογικοί περίπατοι στο Mεσοπ λεμο». Oταν μεταδ θηκε η εκπομπή με τις συνεντεύξεις των παλιών εκδοτών, κάποιοι ακροατές ν μισαν πως ακούν τους τωρινούς.

Tο τεχνικ μέρος του βιβλίου Eξώφυλλο, γραμματοσειρές, εικονογράφηση, σχεδιασμ ς σελίδας, χαρτί σχεδιασμ της σελίδας, στην εικονογράφηση, στα κοσμήματα των βιβλίων. Kαλλιτέχνες πως ο Kεφαλλην ς, ο Aγγ. Θεοδωρ πουλος, ο Παρθένης, ο A. Aστεριάδης, κ.ά.

Tα καινούργια επιτεύγματα της σχεδίασης τυπογραφικών στοιχείων και η δημιουργία νέων οικογενειών γραμμάτων δοκιμάζονται στα εξώφυλλα. Tο παρατηρούμε να συμβαίνει, σε μεγαλύτερη έκταση, στις εφημερίδες της εποχής, που σε μια σελίδα μπορεί να έχει χρησιμοποιηθεί μεγάλος αριθμ ς διαφορετικών οικογενειών. Φαίνεται τι σο μεγαλύτερος ήταν ο αριθμ ς οικογενειών γραμμάτων που χρησιμοποιούσε ο εκδοτικ ς οίκος τ σο μεγαλύτερο φάνταζε το εύρος και το κύρος του.

Eτσι πολλοί εκδ τες, θέλοντας να δείξουν το εύρος των εκδοτικών τους επιχειρήσεων, χρησιμοποιούσαν σο το δυνατ ν περισσ τερες οικογένειες. Aλλωστε τα κεφαλαία γράμματα που χρησιμοποιούνται στα εξώφυλλα σχεδιάζονται ευκολ τερα απ’ ,τι τα μικρά γράμματα. Γι’ αυτ και παρατηρείται να υπάρχουν πολλά είδη κεφαλαίων γραμμάτων σε τίτλους εξωφύλλων, τα οποία δεν έχουν αντιστοίχως μικρά γράμματα.

Tων Xριστ φορου Tαφέκα Δημήτρη Kαρδούτσου Γιώργου Pοδ πουλου Σπουδαστών του TEI Aθήνας Tμήμα Tεχνολογίας Γραφικών Tεχνών της ΣΓTKΣ*

«H εμφάνισις του ελληνικού λογοτεχνικού βιβλίου είναι οικτρή απ κάθε άποψη. Tο χαρτί του είναι πρ στυχο το εξώφυλλο του ακαλαίσθητο η εκτύπωση του κακ τεχνη» K. Oυράνης, 1930

TO EΞΩΦYΛΛO είναι η ταυτ τητα του βιβλίου. Aυτή η ταυτ τητα, με την παγίωση και ανάπτυξη των εκδοτικών οίκων, σταδιακά γίνεται πιο έντονη, πιο εντυπωσιακή μέχρι και κραυγαλέα με τη χρήση του ανάλογου τύπου και μεγέθους γραμμάτων, με γιρλάντες που ξεκινούν απ απλές διακοσμητικές γραμμές και φτάνουν σε πολύ βαριές μορφές. Στην εικονογράφηση του βιβλίου επιστρατεύεται, αιώνες πριν, η χαρακτική. Aπ τα πρωιμ τερα χαρακτικά στην Eυρώπη –την ξυλογραφία και τη χαλκογραφία απ τα μέσα του 15ου αιώνα και αργ τερα, με την ξεστή χαλκογραφία ή τη μονοτυπία– μέχρι τον 19ο αιώνα, οπ τε εισάγονται η λιθογραφία, η φωτοτσιγκογραφία και η φωτοτυπία, θα ανοίξουν νέοι ορίζοντες στις γραφικές τέχνες και η εξέλιξη των τεχνικών θα είναι συνεχής. Στην Aθήνα, το τέλος του 19ου αιώνα τυπώνονται σε λιθογραφεία, βιβλία με φωτομηχανικές μεθ δους εκτύπωσης.

H φωτολιθογραφία, η τριχρωμία, η φωτοτυπία διεισδύουν δυναμικά στην αγορά και παραγκωνίζουν την ξυλογραφία.

Oι φωτογραφίες που συναντάμε σε εξώφυλλα της περι δου 1900–1940 στην αρχή τοποθετούνται κάπως αδέξια στην λη σύνθεση του εξωφύλλου. Oι φωτογραφίες είναι συνήθως κακοτυπωμένες. Στην Eλλάδα, το 1918, ο Nικ λαος Γαζής τυπώνει τις πρώτες τριχρωμίες για λογαριασμ του χρωμοτυπολιθογραφείου των αδελφών Γ.

Aσπιώτη στην Kέρκυρα. Συνήθως μως οι φωτογραφίες τυπώνονταν με πλάκες τριχρωμίας, οι οποίες δουλεύονταν στη Γερμανία. Σε κολοφώνα βιβλίου της «Eστίας» το 1921, π.χ., αναφέρεται τι «ετυπώθη με τέσσερα χρώματα και τα κλισέ της τετραχρωμίας έγιναν εις την Λειψίαν». Φωτογραφίες υπάρχουν συχνά και μέσα στο σώμα του βιβλίου. Mάλιστα σε αρκετά βιβλία υπάρχει τυπωμένο το πλαίσιο και έχει κολληθεί μετά η φωτογραφία. Ωστ σο, μέχρι τη δεκαετία του ’20 η εικονογράφηση των βιβλίων υστερεί σοβαρά. «Aν εξαιρέσει κανείς μερικές σπάνιες περιπτώσεις, τα περισσ τερα έργα βγαίνουν στη δημοσι τητα με ένα αξιοθρήνητο ένδυμα. Aτεχνες εικ νες, κακοτυ-

Oι τελευταίες σελίδες

Tα εξώφυλλα στα ελληνικά βιβλία της εποχής σπάνια επιτελούσαν τον ελκυστικ τους ρ λο. Aμήχανα και ανέμπνευστα, συχνά κακοτυπωμένα «απωθούν αντί να ελκύουν την περιέργεια της πελατείας», γράφει το 1931 η «Nέα Eστία». Ωστ σο, αργ τερα, οι βελτιώσεις γίνονται αισθητές και το αποτέλεσμα, αν χι εντυπωσιακ , γίνεται ισ ρροπο και πιο αποδεκτ .

πωμένες φωτογραφίες, ακαλαίσθητα χρώματα, απωθούν αντί να ελκύουν την περιέργεια της πελατείας», γράφει η «Nέα Eστία» το 1931.

Kαλλιτεχνικές εκδ σεις Δεν απωθούν μως λα τα βιβλία.

Yπάρχουν και οι περιπτώσεις των καλλιτεχνικών εκδ σεων. Πριν απ τη δεκαετία του ’20 είναι σποραδικές, πως είναι το παράδειγμα του Kερκυραίου M. Zαβιτσιάνου, ο οποίος εικονογραφεί, με έξι χαλκογραφίες το διήγημα του Kων. Θεοτ κη H τιμή και το χρήμα. Aυτ το βιβλίο εκδ θηκε απ τη «Συντροφιά των εννέα» και τυπώθηκε στο χρωμοτυπολιθογραφείο των αδελφών Γ.

Aσπιώτη, το 1914, σε 510 αντίτυπα.

Oπως παρατηρεί ο Mάρκος Tσιριμώκος το 1927, ο K. Eλευθερουδάκης «κατ ρθωσε με την έκδοση της Iστορίας του Kων. Παπαρρηγ πουλου να συμβιβάσει την αναμφισβήτητη καλαισθητική μ ρφωσή του με

το εμπορικ του συμφέρον». H Eκδοτική Eταιρεία «Στοχαστής» την ίδια χρονιά, με την έκδοση του βιβλίου του K. Kαιροφύλλα Aνέκδοτα του Σολωμού, «χάρισε στους φιλ βιβλους το εκδοτικ αριστούργημα, το εφάμιλλο με τα πιο καλά προϊ ντα της ευρωπαϊκής βιβλιοφιλικής τέχνης», γράφει το ίδιο άρθρο. O M. Tσιριμώκος γράφει ακ μα τι υπάρχει η δυνατ τητα να βελτιωθεί το αισθητικ επίπεδο των ελληνικών εκδ σεων, αρκεί, πως επισημαίνει, να «βρεθούν οι καλλιτέχνες που θα μπορούν να αναλάβουν τα κοσμήματα και την εικονογράφηση του βιβλίου, να αναπτυχθούν οι τέχνες της λιθογραφίας, ξυλογραφίας, τσιγκογραφίας, χαλκογραφίας, της φωτοτυπίας και της μηχανικής μονοχρωμίας και πολυχρωμίας».

Oι καλλιτέχνες αυτοί θα βρεθούν.

Mετά το 1927 θα εμπλακούν στη διαδικασία παραγωγής του βιβλίου σημαντικοί καλλιτέχνες, που θα επεμβαίνουν στα εξώφυλλα, στο

Aπ τις αρχές του αιώνα μας, στις τελευταίες σελίδες των βιβλίων συναντάμε παρουσιάσεις άλλων βιβλίων που «εξεδ θησαν» στον ίδιο εκδοτικ οίκο. Σύνηθες είναι να συναντάμε και πολυσέλιδους τέτοιους καταλ γους βιβλίων. Σε βιβλία των εκδοτικών οίκων «Γ. Φέξη» και «Aγκύρας» (πρ κειται για έναν εκδοτικ οίκο των αρχών του αιώνα, χωρίς σχέση με τον σημεριν ) υπάρχει στο τέλος των βιβλίων ολ κληρο 16σέλιδο, το οποίο διαφημίζει το σύστημα των δ σεων και ακολούθως λες τις σειρές και τους τίτλους βιβλίων που περιλαμβάνονται σε αυτά.

Eίναι ενδεικτικ της προσπάθειας των εκδοτών να συγκροτήσουν μια εκδοτική πολιτική, να σχεδιάσουν ένα εκδοτικ πρ γραμμα και να το κάνουν γνωστ . Aρχίζουν δηλαδή τώρα να συντονίζουν λες τις εργασίες της παραγωγής, της διακίνησης και της προώθησης του βιβλίου. Δεν αρκούνται στην έκδοση εν ς τίτλου και μ νο, αλλά τον εντάσσουν σε «σειρές», και μέσα στο βιβλίο δείχνουν τη συνοχή και την αλληλουχία των «σειρών» αυτών. Σε πολλές περιπτώσεις, σε αυτές τις τελευταίες σελίδες συναντάμε χι μ νο αναφορές αλλά και περιλήψεις των έργων που «εξεδ θησαν». Στα τελευταία τυπογραφικά μπορεί να συναντήσουμε, μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του ’20, και καταλ γους συνδρομητών Συνέχεια στην 24η σελίδα KYPIAKH 9 MAΪOY 1999 - H KAΘHMEPINH

23

Συνέχεια απ την 23η σελίδα

( πως σε βιβλία των εκδ σεων «Σαλίβερος»).

Διαστάσεις και σύνθεση Oι συνήθεις διαστάσεις των βιβλίων αυτής της περι δου είναι τα μικρά σχήματα. Για παράδειγμα, η «Θεατρική Bιβλιοθήκη» του «Zηκάκη» (διαστάσεων 10,5 x 14) ή η σειρά «Eκλεκτά Eργα» των εκδ σεων «Bασιλείου», τα Aπαντα του Ξεν πουλου απ τον Kολλάρο και πλήθος άλλα, έχουν διαστάσεις μικρ τερες απ τη συνήθη σήμερα 14 x 21 εκατοστών.

H κλασική αυτή διάσταση ήταν πιο σπάνια απ ,τι σήμερα, ενώ ακ μα πιο σπάνιες ήταν οι μεγαλύτερες διαστάσεις. Aυτές οι τελευταίες εμφανίζονται μετά τα μέσα της δεκαετίας του ’20 σε πολλές καλλιτεχνικές εκδ σεις, ενώ με την έκδοση του «Eγκυκλοπαιδικού Λεξικού» του Eλευθερουδάκη και της «Mεγάλης Eλληνικής Eγκυκλοπαίδειας» του «Πυρσού» εισάγονται οι μεγάλες διαστάσεις στον εκδοτικ χώρο.

Tυπογραφικά στοιχεία Oι γραμματοσειρές είναι το βασικ υλικ του τυπογραφικού ύφους. O 19ος αιώνας δεν θα δώσει μ νο νέες τεχνικές και μεθ δους, αλλά τ τε θα σχεδιαστούν και νέοι τυπογραφικοί χαρακτήρες. Θα καθιερωθούν τα κυρτά γράμματα Λειψίας· τα Nτιντ (Didot) θα δώσουν το 1878 τα νε τερα Eλζεβίρ και το 1890 τα Aπλά· το 1924 ο Γάλλος Φρανσουά Tιμπουτ θα ομαδοποιήσει τις οικογένειες γραμμάτων σε τέσσερις κατηγορίες με βάση την απ ληξη (πατούρα) τους: τα Iσοπαχή, τα Aιγυπτιακά, τα Eλζεβίρ και τα Nτιντ . Bέβαια τα τελευταία εκατ χρ νια συναντάμε τα ίδια στοιχεία με ελαφρές παραλλαγές και με διαφορετικές ονομασίες. Για παράδειγμα, τα Nτιντ μετονομάζονται σε Aπλά ή τα Eλζεβίρ, με τις πολλές παραλλαγές τους, αναφέρονται στον κατάλογο των στοιχειοχυτών Kαρύδη–Kαρ τση (το 1921) ως Πριγκηπίσσης. Στην Eλλάδα τα πρώτα στοιχειοχυτήρια ανιχνεύονται γύρω στο 1820 ως τμήματα τυπογραφείων. Tα σημαντικ τερα μως χρονολογούνται απ το τέλος του 19ου αιώνα: του A. Πετράκου, ο οποίος συνεταιρίστηκε με τον Aπ. Παυλίδη το 1905 και το 1909 με τον Eμ. Kαρπαθάκη. O τελευταίος θα δημιουργήσει το 1922 δικ του στοιχειοχυτήριο. Στις εκδ σεις των τεσσάρων πρώτων δεκαετιών του αιώνα μας συναντάμε μεγάλο φάσμα απ τις υπάρχουσες γραμματοσειρές. Στα Iσοπαχή συναντάμε τυπογραφικές οικογένειες πως τα Aττικά, σε βιβλία του «Δημητράκου», του «Πυρσού», του «Γκοβ στη». Eπίσης τα Oλύμπια σε Tυπογραφικά στοιχεία «Aπλά των 12΄ (στιγμών) – διάφορες οικογένειες και μολυβένιο πλαίσιο». Aπ το βιβλίο «Tυπογραφείο “Kείμενα” – Kατάλογος των στοιχείων», εκδ. «Γραβριηλίδης», Aθήνα 1992.

24 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 MAΪOY 1999

Oι καλλιτεχνικές εκδ σεις είναι σπάνιες στην Eλλάδα πριν απ τη δεκαετία του ’20, μως θα πυκνώσουν, στη συνέχεια και θα υπάρξουν έξοχες δουλειές, ταν σημαντικοί καλλιτέχνες θα ασχοληθούν με τα εξώφυλλα, το σχεδιασμ της σελίδας, την εικονογράφηση, κ.λπ. του βιβλίου. Eπάνω: σελίδα απ την καλλιτεχνική έκδοση «Σκαραβαίοι και Tερρακ τες» – ποίηση I. Γρυπάρη, σχέδια Πολυξένης Δημαρά, Aθήνα 1928.

βιβλία του Γκοβ στη. Σε πολλά βιβλία χρησιμοποιούνται τα Eλζεβίρ (στις εκδ σεις «Φέξη»,«Bασιλείου», «Kολλάρου», κ.ά.). Tέλος, στα Nτινι συναντάμε τα Aπλά, σε βιβλία του Φέξη ή του Zηκάκη. Γενικά υπάρχει ένας πλούτος στη χρήση, αν και μάλλον πρ κειται για επιλογή του τυπογράφου.

Yπάρχει γενικώς ένας έντονος διάλογος για το αν η κρίση γενικ τερα του βιβλίου –κατά τη δεκαετία του ’30– οφείλεται και στο υψηλ κ στος του χαρτιού. Tο χαρτί μως είναι και στοιχείο του «ύφους» του βιβλίου. Tο πιο συνηθισμένο χαρτί είναι την ίδια εποχή το «δημοσιογραφικ », φθην χαρτί για φθηνές εκδ σεις. Πολλές φορές το ίδιο το χαρτί που χρησιμοποιείται για το σώμα του βιβλίου χρησιμοποιείται και στο εξώφυλλ του. ΄H, στη χειρ τερη περίπτωση, το χαρτί του εξώφυλλου είναι λεπτ τερο, φθην τερο, απ’ ,τι στα τυπογραφικά.

Aυτ βέβαια βαθμιαία αλλάζει. Mε την πάροδο του χρ νου συναντάμε καλύτερης ποι τητας χαρτί. Eξώφυλλα με σκληρ κάλυμμα συναντάμε και απ τον 19ο αιώνα. Ωστ σο απ τον αιώνα μας τα εξώφυλλα απ χαρτ νι γενικεύονται και «ντύνουν» βιβλία με μεγάλα τιράζ ( πως η λογοτεχνική σειρά Eλευθερουδάκη, η θεατρική και η λογοτεχνική σειρά Bασιλείου, οι εκδ σεις Γανιάρη, κ.ά.).

Aλλα είδη χαρτιού που συναντάμε είναι το «τυπογραφικ » (οι εκδ σεις «Φέξη» και «Σαλίβερου» το χρησιμοποιούν συχνά), «γραφής» (εκδ σεις «Kολλάρος», «Zηκάκης»), χαρτιά σκληρά, λεία και λευκά. Aκ μα το Mπρίστολ και το Mπουφάν, χαρτί αφράτο, ελαφρύ, που βγάζει χνούδι (εκδ σεις «Πυρσ ς»). Γενικώς, μέσα στη δεκαετία του ’30 υπάρχει στην Eλλάδα ένα μεγάλο φάσμα απ είδη χαρτιών. Στο εργοστάσιο Aσπιώτη – Eλκα, στην απογραφή χαρτιού το 1936 υπάρχουν δεκάδες είδη, πολλά απ αυτά για βιβλιοεκδοτική χρήση.

Eνδεικτικά: χαρτί ματ, κουσέ, σατέν, μπρίστολ, λευκ και χρωματιστ , ακ μα και «ιμιτασι ν μπρίστολ» ή και χαρτί ιλουστρασι ν.

Tο χαρτί εισάγεται κυρίως απ το εξωτερικ , ενώ εισάγεται η συνήθεια να τυπώνεται ορισμένος αριθμ ς αντιτύπων σε καλύτερης ποι τητας χαρτιού. Για παράδειγμα σε «Oλλανδέζικο χαρτί» ή σε «διαλεχτ βεργάτο χαρτί», πως αναφέρεται στους κολοφώνες βιβλίων. Πηγές: 1. Δημήτρης Παυλ πουλος, «Xαρακτική Γραφικές Tέχνες. Iστορία – Tεχνικές – Mέθοδοι», Aθήνα 1995.

2. Περιπέτειες του βιβλίου στην Eλλάδα.

Aνθολ για E.K.E.B.I. – 1998.

3. Περιοδικ H.Y.Φ.E.N., τεύχος 1ο – 1998.

4. Eνθετο «7 Hμέρες» – «Kαθημερινή», αφιέρωμα στην Eπτανησιακή Tέχνη, 23 Φεβρουαρίου 1997.

5. Συλλογές των ηθοποιών Iωάννη Kουνάδη και Nεκταρίας Xουβαρδά. * Tο άρθρο αυτ γράφηκε στο πλαίσιο της πτυχιακής εργασίας των συντακτών του με θέμα τους εκδοτικούς οίκους της περι δου 1900–1940, υπ την εποπτεία της καθηγήτριας Δώρας Παππά.

Oι διώξεις του βιβλίου (1900 – 1940) Λογοκρισία και καταστολή εναντίον πνευματικού προϊ ντος Tου Γιάννη Xρυσοβέργη Iστορικού

ΣE OΛH τη διάρκεια της περι δου 1900–1940 η κρατική καταστολή είναι παρούσα στο χώρο των εκδ σεων. Γνωρίζει περι δους ξυνσης και ύφεσης, ανάλογα με την ένταση των πολιτικών και κοινωνικών ζητημάτων. Oι περιπτώσεις ποινικών διώξεων συγγραφέων και κατασχέσεων βιβλίων είναι συχνές. Συχνή είναι επίσης η ενορχηστρωμένη επίθεση εναντίον εν ς συγγραφέα, ο οποίος πρώτα εκτίθεται οργανωμένα στη χλεύη των «αγανακτισμένων πολιτών» και στη συνέχεια ακολουθεί η δικαστική δίωξή του. H λογοκρισία γνώρισε στιγμές δ ξας στη διάρκεια της εφήμερης δικτατορίας του Πάγκαλου και στη μεταξική δικτατορία. Oμως και σε περι δους «ομαλού» πολιτικού βίου, οι διώξεις «ανατρεπτικών» συγγραφέων και οι κατασχέσεις των βιβλίων τους είναι στην ημερήσια διάταξη.

Eκείνο που αλλάζει είναι ο κατά καιρούς στ χος της κρατικής καταστολής. Eτσι, στις δύο πρώτες δεκαετίες τα έργα των δημοτικιστών αποτελούν τον προνομιούχο στ χο της καταστολής. Aντίθετα, στις δύο επ μενες τη σκυτάλη παίρνουν τα «πορνογραφικά» και τα «ανατρεπτικού περιεχομένου» έργα. Στο κατώφλι του εικοστού αιώνα το γλωσσικ ζήτημα γνώριζε πρωτοφανή ένταση. Δεν υπήρχε άνθρωπος των γραμμάτων που να μην έχει εμπλακεί στη σύγκρουση.

Tο γλωσσικ έχει υπερβεί τα ρια μιας φιλολογικής διαμάχης και έχει μετατραπεί σε πολιτικ και κοινωνικ ζήτημα. Tέτοιο έμελλε να μείνει μέχρι το 1975, οπ τε και καθιερώθηκε η γενικευμένη χρήση της δημοτικής.

Oι πρώτες εκδηλώσεις αντιδημοτικιστικής υστερίας είναι τα Eυαγγελιακά και τα Oρεστειακά. Tο γλωσσικ ζήτημα μετατρέπεται σε μείζον πολιτικ ζήτημα. Kαι στις δύο περιπτώσεις οι αντιδράσεις κατά των «αντεθνικών στοιχείων» παίρνουν τη μορφή αιματηρών ταραχών.

O Aλέξανδρος Δελμούζος και οι καινοτ μες γλωσσικές και εκπαιδευτικές ιδέες του συγκαταλέγονται στα διακεκριμένα θύματα της αντιδημοτικιστικής κατακραυγής και των δικαστικών μέτρων στις αρχές της δεύτερης δεκαετίας του αιώνα μας. Στη φωτογραφία, ο Δελμούζος στο γραφείο του, στην Aθήνα, το 1923 (απ το βιβλίο του E.Π. Παπανούτσου, «Aλ. Δελμούζος – H ζωή του», εκδ. MIET, Aθήνα 1978).

του σοσιαλισμού». Στην εκστρατεία κατά των δημοτικιστών διακρίθηκε η εφημερίδα «Kήρυξ», ενώ ο κλήρος της π λης με επικεφαλής τον μητροπολίτη Δημητριάδος Γερμαν Mαυρομάτη ανέλαβε το κύριο βάρος της κινητοποίησης του πληθυσμού εναντίον των «εχθρών του έθνους και της θρησκείας». Σε βάρος του Δελμούζου ασκείται ποινική δίωξη για διαφθορά των μαθητριών και το σχολείο κλείνει. Eπειτα απ καταγγελία ανώνυμου «Zαγοραίου πατριώτου» ο εισαγγελέας δίνει παραγγελία στον ειρηνοδίκη του χωριού να «μεταβείτε πάραυτα εις την οικίαν του περί ου πρ κειται Kορδάτου και να προβείτε εις κατάσχεσιν των αναρχικών, αθεϊκών και μαλλιαρών βιβλίων του...». H απάντηση του ειρηνοδίκη είναι απολαυστική: «...Kατεσχέθησαν τα “Aπαντα”, ποιήματα Σολωμού τιν ς, γεγραμμένα εις γλώσσαν μαλλιαρήν... Eύρον ωσαύτως και άλλα τινά βιβλία υπ τον τίτλον “Aθεϊσμ ς”... αλλά ταύτα είναι γεγραμμένα εις την εθνικήν γλώσσαν»...

O Kώστας Bάρναλης, σχολάρχης την εποχή εκείνη στην Aργαλαστή, υφίσταται διοικητικές κυρώσεις Συνέχεια στην 26η σελίδα

«Ποιήματα Σολωμού τιν ς...» Προς το τέλος της δεκαετίας η «αντιμαλλιαρή» υστερία μεταφέρεται στο B λο. Aιτία το ριζοσπαστικ κίνημα που αναπτύσσεται στην π λη και εκφράζεται με την ίδρυση του Eργατικού Kέντρου B λου, και του Προτύπου Σχολείου Θηλέων, απ τον Aλ. Δελμούζο.

Eπιφανείς παράγοντες και δημοσιογράφοι της π λης ανέλαβαν να σώσουν τη βολιώτικη κοινωνία απ το «μίασμα του μαλλιαρισμού και

O Kώστας Bάρναλης, σχολάρχης στην Aργαλαστή την εποχή των αντιδημοτικιστών απαγορεύσεων και διώξεων στα μέσα της εικοσαετίας 1910–1920, υπέστη διοικητικές κυρώσεις για τις δημοτικιστικές του πεποιθήσεις. Στη φωτογραφία, ο Bάρναλης (στο κέντρο, πρώτος απ αριστερά), με τους μαθητές της B΄ τάξης Eλληνικού στα Mέγαρα, το 1911 (πηγή: «Kώστας Bάρναλης – Φιλολογικά Aπομνημονεύματα», εκδ. «Kέδρος», 1980).

KYPIAKH 9 MAΪOY 1999 - H KAΘHMEPINH

25

Συνέχεια απ την 25η σελίδα

μ νο και μ νο επειδή ήταν δημοτικιστής.

Oμως, η ένταση του κυνηγιού μαγισσών καταδεικνύεται στα σα διαμείφθηκαν στην Aναθεωρητική Bουλή του 1911, κατά τη συζήτηση του γλωσσικού ζητήματος. Oι προτάσεις για αποπομπή των δημοτικιστών δημοσίων υπαλλήλων, η δημιουργία εξεταστικής επιτροπής, η οποία διερεύνησε αν οι δημοτικιστές χρηματοδοτούνται απ το εξωτερικ , αλλά και η αγ ρευση του Aλέξανδρου Παπαναστασίου είναι ενδεικτικές του κλίματος που επικρατούσε.

Γλωσσικ ζήτημα και σχολικ βιβλίο H αντιπαράθεση δημοτικιστών και καθαρευουσιάνων είχε σημαντικές επιπτώσεις και στην εκπαίδευση. Για πρώτη φορά εγκρίθηκαν, στα 1917, σχολικά εγχειρίδια γραμμένα στη δημοτική, απ την κυβέρνηση η οποία προέκυψε απ το κίνημα του 1916 στη Θεσσαλονίκη. H ήττα του Bενιζέλου στις εκλογές του 1920 και η επάνοδος των μοναρχικών είχε ως αποτέλεσμα την άμεση αντικατάσταση των σχολικών εγχειριδίων. Tο κίνημα των Πλαστήρα–Γονατά αποκατέστησε την «τάξη», εγκρίνοντας άμεσα νέα σχολικά εγχειρίδια, γραμμένα στη δημοτική, που μως και αυτά με τη σειρά τους καταργήθηκαν απ τη δικτατορία του Πάγκαλου στα 1925. H αποκατάσταση της Δημοκρατίας επανέφερε τη διδασκαλία της δημοτικής στα σχολεία, για να επαναφέρει την καθαρεύουσα ο Mεταξάς, λίγο μετά την εγκαθίδρυση του καθεστώτος της 4ης Aυγούστου.

Oι αλλαγές αυτές δεν ήταν καθ λου ανώδυνες. Tο π ρισμα της «Eπιτροπείας της διορισθείσης προς εξέτασιν της γλωσσικής διδασκαλίας των δημοτικών σχολείων» είναι ενδεικτικ : «Nα εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και να καώσι τα συμφώνως προς τους ν μους εκείνους συνταχθέντα και σήμερον εν χρήσει υπάρχοντα αναγνωστικά βιβλία ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεως... Nα καταδιωχθώσι ποινικώς οι υπαίτιοι των προς διαφθοράν της ελληνικής γλώσσης και παιδείας τελεσθέντων πραξικοπημάτων». Tο π ρισμα υπογράφουν οι Σ. Σακελλαρ πουλος, A. Σκιάς, N. Eξαρχ πουλος, Θ. Mιχαλ πουλος, I. Mεγαρεύς και Xρ. Oικον μου.

Aξίζει να σημειωθεί τι τα βιβλία που πρέπει «εκβληθώσι εκ των σχολείων και να καώσι» είναι τα «Ψηλά βουνά» και το «Aλφαβητάρι με τον ήλιο». Oι δε υπαίτιοι προς διαφθοράν της ελληνικής γλώσσης» είναι οι Zαχαρίας Παπαντωνίου, Παύλος Nιρβάνας, Mαν λης Tριανταφυλλίδης, Aλέξανδρος Δελμούζος και Δημοσθένης Aνδρεάδης.

H πολιτικοποίηση της καταστολής H δεκαετία των πολέμων φέρνει την ελληνική κοινωνία αντιμέτωπη

26 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 MAΪOY 1999

Aριστερά: Tο «Aλφαβητάρι με τον ήλιο» υπήρξε ένα απ τα πρώτα θύματα της εκπαιδευτικής «αντιμεταρρύθμισης» που επακολούθησε μετά την εκλογική ήττα του Bενιζέλου το 1922. Tο γλωσσικ ζήτημα, αντανάκλαση στο χώρο της παιδείας και του πνεύματος των ασυμβίβαστων αντιθέσεων στο εσωτερικ της ελληνικής κοινωνίας, αναγορεύτηκε επί δεκαετίες σε μείζον θέμα πολιτικής και ιδεολογικής αντιπαράθεσης, με οδυνηρές για τον τ πο συνέπειες. Δεξιά: Mια πολυσχιδής σο και απροσδι ριστη κατηγορία εντύπων, τα λαϊκά αναγνώσματα ερωτικού περιεχομένου, ιστορίες με πιπεράτα υπονοούμενα που η λογοκρισία χαρακτήριζε συλλήβδην πορνογραφικά, γνώρισε ιδιαίτερη άνθηση έως τη δικτατορία του Πάγκαλου.

O N. Kαζαντζάκης και ο Παναΐτ Iστράτι, στην Aθήνα το 1928. Mια διάλεξη για τη Σοβιετική Eνωση που επρ κειτο να δώσει ο τελευταίος σε αθηναϊκ θέατρο, προκάλεσε την επέμβαση του εισαγγελέα και την απέλαση του ξένου συγγραφέα απ την Eλλάδα (φωτ. αρχείο Eλένης Kαζαντζάκη).

με νέα, πρωτοφανή φαιν μενα. H εξάπλωση του μαρξισμού και η ανάπτυξη εργατικού κινήματος, η χειραφέτηση των γυναικών, η έκρηξη της σεξουαλικ τητας και η εισβολή του κινηματογράφου φέρνουν την επίσημη ιδεολογία σε αμηχανία. Oι δημοτικιστές παύουν να είναι τα αποκλειστικά θύματα των διωγμών· οι προστάτες της ηθικής και των αξιών του έθνους καλούνται να αντιμετωπίσουν, εκτ ς απ τους «μαλλιαρούς» και την «πορνογραφία» και τη χωρίς προηγούμενο διάδοση των καινοφανών σοσιαλιστικών απ ψεων.

Xαρακτηριστικ παράδειγμα της επέκτασης αυτής της καταστολής αποτελούν τα Mαρασλειακά. Oι εκπαιδευτικοί σύμβουλοι της Mαρασλείου Παιδαγωγικής Aκαδημίας κατηγορούνται δι τι «έχουν κομμουνιστικάς ροπάς» και δι τι «εκάλεσαν εν τη Παιδαγωγική Aκαδημία κομμουνιστάς ή κομμουνίζοντας εκπαιδευτικούς λειτουργούς» (έκθεση της ανακριτικής επιτροπής Eκπαιδευτικών Συμβούλων).

H καταστολή της «πορνογραφίας» πως συχνά χαρακτηρίζονται τα λαϊκά αναγνώσματα με τις πιπεράτες ιστορίες τις γεμάτες σεξουαλικά υπονοούμενα, σηματοδοτείται απ την κύρωση της διεθνούς σύμβασης κατά της πορνογραφίας, στα 1929.

Mολον τι δεν υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία για διώξεις των εκδοτών τέτοιων λαϊκών αναγνωσμάτων, ενδεικτικ είναι το εξής: μέχρι την επιβολή της δικτατορίας του

Πάγκαλου τα ερωτικού περιεχομένου λαϊκά αναγνώσματα ανθούν. Στη διάρκεια της δικτατορίας του Πάγκαλου, η οποία ως γνωστ ν επέδειξε ιδιαίτερο ζήλο στην προάσπιση των χρηστών ηθών του έθνους –τα ανεκδιήγητα διατάγματα περί του μήκους της γυναικείας φούστας άφησαν εποχή– η κυκλοφορία των αναγνωσμάτων αυτών σίγουρα περιορίστηκε δραστικά.

Eκείνο μως που έχει ενδιαφέρον είναι τι και μετά τη δικτατορία του Πάγκαλου ο αριθμ ς των τίτλων τους είναι σημαντικά περιορισμένος σε σχέση με την προ της δικτατορίας περίοδο. Δεν υπάρχουν στοιχεία τα οποία θα μπορούσαν να μας διαφωτίσουν ως προς το αν η μείωση αυτή των τίτλων οφείλεται σε κορεσμ του αναγνωστικού κοινού ή σε μια συστηματικ τερη καταστολή. Γεγον ς πάντως είναι τι απ τις αρχές της δεκαετίας του ’30 και μετά ο αριθμ ς των νέων τίτλων ελαχιστοποιείται. Σε ,τι αφορά τα βιβλία κοινωνικού περιεχομένου, με εξαίρεση τις δικτατορίες του Πάγκαλου και του Mεταξά, η καταστολή είναι περιστασιακή. Aπ τα υπάρχοντα στοιχεία η ψήφιση του «ιδιώνυμου» στα 1929 δεν επηρέασε τις μαρξιστικές εκδ σεις. Kαταστολή μως υπήρχε σε λη τη διάρκεια της εικοσαετίας.

H έκδοση της Kοινωνικής Σημασίας της Eπαναστάσεως του 1821, του Γιάννη Kορδάτου στα 1924 προκάλεσε εντον τατη πολεμική και δεν ήταν λίγες οι φωνές που απαίτησαν την απαγ ρευση της κυκλοφορίας του βιβλίου. Kαι μολον τι η κυκλοφορία του βιβλίου δεν απαγορεύτηκε, ήταν τέτοιες οι

διώξεις σε βάρος των αναγνωστών του –μαζικές αποβολές μαθητών δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, παύση καθηγητών οι οποίοι αναφέρονταν σε αυτ – που ο εκδ της Γ.

I. Bασιλείου τις προβάλλει ως δικαιολογία για την καθυστέρηση της ανατύπωσης του βιβλίου. Συναφής είναι και η αντίδραση που προκάλεσε η επίσκεψη του Παναΐτ Iστράτι στην Aθήνα στα 1928.

O Iστράτι επρ κειτο να δώσει, μαζί με τον Nίκο Kαζαντζάκη, διάλεξη σε αθηναϊκ θέατρο για τη Σοβιετική Eνωση. H διάλεξη αυτή δεν έγινε ποτέ. Oι «θεματοφύλακες των αξιών του έθνους» προκάλεσαν την παρέμβαση του εισαγγελέα, οι ανακρίσεις του οποίου σε βάρος των δυο συγγραφέων κατέληξαν στην απέλαση του Παναΐτ Iστράτι απ την Eλλάδα.

H μέθοδος της συκοφαντικής εκστρατείας ακολουθήθηκε και στην περίπτωση του Iωάννη Συκουτρή.

H μετάφραση του Συμποσίου του Πλάτωνα προκάλεσε ρίγη εθνικής οργής. Aπ τα τέλη του 1936, κάθε λογής σωματεία, κυνηγών, εκδοροσφαγέων, παλαιών πολεμιστών και ,τι άλλο μπορεί να φανταστεί ο νους του ανθρώπου, κατέκλυσαν τον Tύπο με πανομοι τυπα τηλεγραφήματα καταδίκης του Συκουτρή. H ένταση της εκστρατείας ήταν τέτοια, που οδήγησε τον Συκουτρή, στα μέσα του 1937, στην αυτοκτονία.

Eπιτροπή Λογοκρισίας O Iωάννης Συκουτρής (1901–1937), κλασικ ς φιλ λογος και πανεπιστημιακ ς, εξέχων μελετητής του Πλάτωνα. Yπήρξε τραγικ θύμα των σκοταδιστικών αντιλήψεων του οπισθοδρομικ τερου τμήματος της ελληνικής κοινωνίας: οδηγήθηκε στην αυτοκτονία απ την κακ βουλη υποδοχή της μετάφρασής του του «Συμποσίου» του Πλάτωνα.

H λογοκρισία και οι διωγμοί του βιβλίου στην ακραία ιεροεξεταστική τους μορφή: δημ σια και πανηγυρική καύση «ανατρεπτικών» βιβλίων απ το μεταξικ καθεστώς της 4ης Aυγούστου 1936 – «H Eθνική Φοιτητική Nεολαία Πειραιώς, προβαίνουσα εις την εξαφάνισιν διά πυράς ολοκλήρου σειράς κομμουνιστικών εντύπων... προσκαλεί άπαντας τους εθνικ φρονας νέους πως προσέλθουν εν τη πλατεία Tερψιθέας 7 μ.μ. ίνα εν σώματι....» (Eφημερίδες, 10 Aυγούστου 1936).

Oι δικτατορίες του Πάγκαλου και του Mεταξά είναι μ νες περίοδοι κατά τη διάρκεια των οποίων επιβάλλεται πλήρης λογοκρισία στις εκδ σεις του βιβλίου. Kατά τη διάρκεια της δικτατορίας του Πάγκαλου τα «ανατρεπτικά βιβλία» κατάσχονταν στο τυπογραφείο. Tο πλέον γνωστ θύμα της τακτικής αυτής ήταν η δεύτερη έκδοση της Kοινωνικής Σημασίας της Eπαναστάσεως του 1821, η οποία κατά τον Kορδάτο κατ ρθωσε να κυκλοφορήσει παράνομα. Oμως ο ισχυρισμ ς του συγγραφέα δεν έχει επιβεβαιωθεί, καθ’ σον δεν έχει βρεθεί πουθενά αντίτυπο της έκδοσης του 1925. Στη διάρκεια της μεταξικής δικτατορίας η λογοκρισία παίρνει ιεροεξεταστική μορφή. Kανένα βιβλίο δεν εκδίδεται αν προηγουμένως δεν έχει λάβει την έγκριση της Eπιτροπής Λογοκρισίας, στην οποία συμμετέχουν γνωστοί λογοτέχνες, πως ο Tέλλος Aγρας και ο Tίμος Mωραϊτίνης. H Eιδική Aσφάλεια και η Eθνική Oργάνωσις Nεολαίας εισβάλλουν στις αποθήκες των εκδοτικών οίκων και κατάσχουν λα τα «ανατρεπτικού περιεχομένου» βιβλία, τα οποία καίγονται δημ σια σε πανηγυρικές τελετές. Tυχ ν αποδεκτές δραστηρι τητες αριστερών συγγραφέων, επιτρεπ ταν να εκδοθούν μ νο με ψευδώνυμο, πως στην περίπτωση της έκδοσης της σειράς των αρχαίων Eλλήνων συγγραφέων απ τον Zαχαρ πουλο.

KYPIAKH 9 MAΪOY 1999 - H KAΘHMEPINH

27

Eνα πρωτοποριακ εγχείρημα «Nέα Bιβλία» στο μεταπολεμικ εκδοτικ τοπίο Tων Δήμητρας Λαμπροπούλου Πελαγίας Mαρκέτου Iστορικών

TO METAΠOΛEMIKO τοπίο της ελληνικής βιβλιοπαραγωγής περιλαμβάνει αρκετούς εκδοτικούς οίκους, άλλους παλαι τερους και άλλους δημιουργημένους στα χρ νια του πολέμου, χρ νια στα οποία παρατηρείται αυξημένη ζήτηση βιβλίων. Oι εκδ σεις «Γκοβ στη», ο Aργύρης «Παπαζήσης», οι «Φίλοι του Bιβλίου», ο «Iκαρος» αποτελούν ορισμένα απ τα σημαντικά εκδοτικά ον ματα της εποχής. Kαι αυτή την περίοδο βλέπουμε να συνεχίζεται η παράδοση των καλλιτεχνικών εκδ σεων, που έχει δημιουργηθεί ήδη απ τη δεκαετία του 1930. O «Iκαρος», π.χ., αποτελεί μια απ τις νεαρές ανάλογες εκδοτικές προσπάθειες αυτής της εποχής. Iδρύεται το 1943 απ τον Nίκο Kαρύδη, τον Aλέκο Πατσιφά και τον Mάριο Πλωρίτη και θέτει ως κεντρικ στ χο του την παρουσίαση νέων Eλλήνων λογοτεχνών. Eκδίδει έργα του Eγγον πουλου, του Σεφέρη, του Σικελιανού, του Παπατζώνη, του Xουρμούζιου, του Kακριδή, του Δημαρά και πολλών άλλων, ενώ το 1947 πραγματοποιεί και την πρώτη αθηναϊκή έκδοση του Kαβάφη. Πολύ συχνά οι εκδ σεις του περιλαμβάνουν σχέδια ζωγράφων, πως ο Γ. M ραλης, ο Σ.

Bασιλείου, ο Γ. Tσαρούχης, ο A. Tάσσος, ο N. Eγγον πουλος, κ.ά. Στο πλαίσιο αυτής της κίνησης σοβαρών και πρωτοπ ρων για την εποχή τους εκδοτικών δραστηριοτήτων, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και μία σχεδ ν άγνωστη στους μεταγενέστερους εκδοτική προσπάθεια. Πρ κειται για την εταιρεία «Tα Nέα Bιβλία», η οποία ανήκει στο KKE, διευθύνεται απ τον Γ.Δ. Zωιτ πουλο (Γ.Δ. Zιούτο) και λειτουργεί κατά το διάστημα 1945–1948. Aποτελεί μια απ τις πολλές αριστερές προσπάθειες της περι δου, και, σον αφορά τους στ χους του κομμουνιστικού κ μματος, είναι ενταγμένη στη «μορφωτική προσπάθειά» του, η οποία επιδιώκεται να χαρακτηρίσει την οργανωτική του συγκρ τηση αλλά και να καλύψει το πεδίο της θεωρητικής τεκμηρίωσης των πολιτικών προταγμάτων της εποχής.

Bραχύβια δράση «Tα Nέα Bιβλία» ξεκινούν τη λειτουργία τους το Mάιο του 1945, λίγους μ λις μήνες μετά τα γεγον τα του Δεκέμβρη του ’44. Λειτουργούν ως ανώνυμη εταιρεία, με πρωτοφανή για τα ελληνικά δεδομένα οργάνωση, ενώ το διοικητικ τους συμβούλιο αποτελείται απ τους Γ. Zωιτ πουλο, Hλία Hλιού, Δ μνα Παπάζογλου, M. Πορφυρογένη και K. Nα-

28 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 MAΪOY 1999

«H 18η Mπρυμαίρ του Λουδοβίκου Bοναπάρτη», του Kαρλ Mαρξ, μια φροντισμένη έκδοση των «Nέων Bιβλίων». Kεντρική στ χευση των εκδ σεων αυτών ήταν η προβολή των ιδεών του σοσιαλισμού και το χτύπημα του «λαθρεμπορίου του Mαρξισμού».

σιάκο. Σε διάστημα τριών χρ νων εκδίδουν περίπου 60 τίτλους. Tο ίδιο διάστημα τίθενται σε εφαρμογή και τα «έκτακτα μέτρα», που θα διαμορφώσουν το θεσμικ πλαίσιο του Eμφύλιου. Kαθώς η σύγκρουση οξύνεται, τα «Nέα Bιβλία» κλείνουν οριστικά, έπειτα απ πολλές περιπέτειες, το Mάιο του 1948, βάσει του αναγκαστικού ν μου 509/1947 («περί μέτρων ασφαλείας του κράτους, του πολιτεύματος, του κοινωνικού καθεστώτος και προστασίας των ελευθεριών των πολιτών»).

Tα πρώτα δείγματα της φυσιογνωμίας των Nέων Bιβλίων διαπιστώνονται απ τις θεματικές εν τητες που καλύπτουν οι εκδ σεις.

Aυτές αφορούν τα σύγχρονα προβλήματα της ελληνικής πραγματικ τητας, την ιστορία, την οικονομία, τη φιλοσοφία, την πολιτική, την

Eθνική Aντίσταση, τις τέχνες, την ελληνική και ξένη λογοτεχνία, την παρουσίαση μαρξιστικών έργων, εκλαϊκευτικά έργα σε χαμηλές τιμές, καθώς και την παιδική λογοτεχνία – η σειρά Παιδική Bιβλιοθήκη έχει στο ενεργητικ της την έκδοση τριών άρτια επιμελημένων παιδικών βιβλίων. Στο σχεδιασμ της εταιρείας περιλαμβάνεται ακ μη η προετοιμασία και άλλων σειρών, πως επιστημονική, παιδαγωγική και λαϊκή βιβλιοθήκη, που μως δεν πρ λαβαν να ολοκληρωθούν. Eκδίδονται έργα των K. Mαρξ, Δ. Γληνού, K. Bάρναλη, A. Σικελιανού, Π. Λεκατσά, K. Φριλίγγου, B. Pώτα, Tζον Πρίσλεϊ, Γ. Zέβγου, Λ. Σεγκάλ, A. Aγγελοπούλου, Σ. Σαράφη, καθώς και η περιοδική έκδοση «Aρχείο Eθνικής Aντίστασης».

Yπάρχουν περισσ τερα απ ένα

επίπεδα διερεύνησης του τρ που με τον οποίο οι πρωταγωνιστές αντιλαμβάνονται το «νέο» χαρακτήρα της προσπάθειάς τους. Tο πρώτο απ αυτά καλύπτει την εξωτερική παρατήρηση των βιβλίων. «Tα Nέα Bιβλία» επιδιώκουν να είναι «βιβλία χωρίς λάθη», που σέβονται το κοιν . H συμβολή του Γ. Zιούτου, σον αφορά την παρουσίαση του βιβλίου, είναι εμφανής χι μ νο στα βιβλία που εκδίδονται αλλά και στο αρχειακ υλικ που κρατά ο ίδιος ως διευθυντής της εταιρείας1. O έλεγχος των μεταφράσεων είναι πολλαπλ ς, δίνεται μεγάλη σημασία στην προσεκτική παρακολούθηση ξένων εκδ σεων και την επιλογή απ αυτές στοιχείων που χρησιμοποιούνται και στην ελληνικμή, προσέχεται ιδιαίτερα η συγγραφή των προλ γων.

H γλώσσα των κειμένων μπορεί να περιγραφεί ως προσεγμένη δημοτική, για την οποία δίνονται αυστηρές οδηγίες. Mάλιστα, αρκετές εκδ σεις συνοδεύονται απ παροράματα, ενώ μέσα σε κάθε βιβλίο εσωκλείεται δελτίο ελέγχου, με το οποίο παροτρύνεται ο αναγνώστης να ανταλλάξει το αντίτυπο στην περίπτωση που «παρουσιάζει οποιαδήποτε κακοτεχνία», καθώς επίσης και να κάνει παρατηρήσεις και υποδείξεις γύρω απ την έκδοση βιβλίων2. Aξιοπρ σεκτη είναι και η καλλιτεχνική επιμέλεια των εκδ σεων, με υπεύθυνο τον A. Tάσσο, αποτέλεσμα της οποίας είναι και ορισμένα εξαιρετικά χαρακτικά, ενδεικτικά τ σο για την αισθητική της εποχής σο και του συγκεκριμένου ρεύματος. Tο σύνολο αυτών των στοιχείων συνθέτει, τελικά, εκδ σεις πολύ καλής ποι τητας, λαμβανομένων μάλιστα υπ ψη και των οικονομικών και πολιτικών δυσχερειών της εποχής.

Aισθητική ικανοποίηση Bιβλία χωρίς λάθη, λοιπ ν, ο πρώτος στ χος του εκδοτικού. Ωστ σο, αυτ ς προκύπτει δευτερευ ντως απ την ανάγκη της αισθητικής ικανοποίησης. Γιατί, σύμφωνα με τους πρωταγωνιστές, τα βιβλία στα οποία πρωτίστως αξίζει μια τέτοια μεταχείριση είναι τα καλά μαρξιστικά βιβλία, εκείνα που παρέχουν την πολιτική, ιστορική και επιστημονική τεκμηρίωση των καθηκ ντων της συγκυρίας. Eτσι, στον απολογισμ της δράσης του πρώτου χρ νου λειτουργίας της εταιρείας, οι στ χοι της περιγράφονται ως εξής: «Aπ μια δίπλα στις άλλες εκδοτική εταιρεία, πρέπει να γίνουμε ο εκδοτικ ς οργανισμ ς του ελληνικού λαού». Στη δεδομένη πολιτική συγκυρία το 1946, ο ελληνικ ς λα ς δεν είχε σοβαρ τερες έγνοιες απ το να α-

ποκτήσει έναν αξι πιστο εκδοτικ οργανισμ ; Kαι μως, εκτ ς απ «Tα Nέα Bιβλία», την ίδια περίοδο πολλοί εκδοτικοί οίκοι επιδίδονται στη δημοσίευση σοσιαλιστικών έργων και φαίνεται τι ώς το 1947 η παραγωγή και η κατανάλωση τέτοιων βιβλίων είναι αξιοσημείωτη. H διαπίστωση αυτής μας επιτρέπει να αναζητήσουμε σε ένα δεύτερο επίπεδο το γιατί η προσπάθεια των Nέων Bιβλίων αυτοπροσδιορίζεται ως νέα. Oι ιστορικές προϋποθέσεις εμφάνισής της είναι αυτές που έχει διαμορφώσει το ρεύμα της Eθνικής Aντίστασης, ως ρεύμα με κοινωνικές, πολιτικές αλλά και ευρύτερα πολιτισμικές συντεταγμένες.

Tο βιβλίο, η μορφωτική δραστηρι τητα γενικά, αποτελεί συστατικ στοιχείο εν ς πολιτισμού που η δυναμική του δεν είναι καθ λου εύκολο να κατασταλεί, επιδίωξη που ήδη έχει αρχίσει να επιχειρείται απ το πολιτικ καθεστώς κατά την περίοδο που μας απασχολεί εδώ. Aντίθετα, η δυναμική αυτή δεν φαίνεται μ νο να στηρίζεται στο παρελθ ν της, αλλά και να διεκδικεί το μέλλον της, και μάλιστα σε μια περίοδο κατά την οποία το μέλλον αυτ μοιάζει να καταργείται ή έστω να είναι εξαιρετικά αβέβαιο. H προσδοκία αυτού του μέλλοντος μετατοπίζεται στο παρ ν και νοηματοδοτείται μέσα απ τη χρήση του ρου «νέος». Tο κομμουνιστικ κ μμα επιδιώκει στη δεδομένη στιγμή να εμφανιστεί ως ο διακριτικ ς φορέας αυτού του νεωτερικού στοιχείου, διατυπώνοντας μια συνολική πολιτική, οικονομική και πολιτιστική πρ ταση. «Tα Nέα Bιβλία» αποτυπώνουν αυτή την αντίληψη, καθώς και την αισιοδοξία της κυριαρχίας της. Aισιοδοξία η οποία στηρίζεται αφεν ς στη γενική πεποίθηση για τις «δημιουργικές ικαν τητες του λαού σε μια εποχή κοσμογονικών ανησυχιών», αφετέρου στη συγκεκριμένη ζήτηση του αναγνωστικού κοινού των Nέων Bιβλίων. Tο κοιν στο οποίο απευθύνονται «Tα Nέα Bιβλία» είναι το αριστερ αλλά και ευρύτερα προοδευτικ κοιν , που αυτή την εποχή έχει σημαντικά διευρυνθεί και παρουσιάζει αυξημένες μορφωτικές απαιτήσεις.

«Bιβλία χωρίς λάθη»: αυστηρά προσεγμένη δημοτική, πολλαπλ ς έλεγχος των μεταφράσεων και των τυπογραφικών δοκιμίων, παροράματα, κ.λπ. Kαι μέσα σε κάθε αντίτυπο ένα δελτίο ελέγχου: για την ανταλλαγή των κακέκτυπων και με την προτροπή στον αναγνώστη να βοηθά στη βελτίωση του εκδοτικού αποτελέσματος.

«O Xριστ ς στη Pώμη» του Aγγελου Σικελιανού, απ τα «Nέα Bιβλία», το 1946. Iστορία, Oικονομία, Φιλοσοφία, Πολιτική, Tέχνες, Λογοτεχνία, Mαρξισμ ς: μια ποικιλία θεματικών ενοτήτων στο πρ γραμμα των Nέων Bιβλίων, ενδεικτική του εκδοτικού τους στίγματος και της φυσιογνωμίας τους.

Iδεολογική συνιστώσα Ωστ σο, η μορφωτική δραστηρι τητα έχει και τον αυτοτελή της ρ λο ως συνιστώσα της ιδεολογικής και οργανωτικής συγκρ τησης του KKE εκείνη την περίοδο. Oι κατευθύνσεις αυτής της δραστηρι τητας απεικονίζονται πρωτίστως στα έντυπα και τις εκδ σεις του. Oπως παρατηρεί ο Π. Nούτσος, στην τριακονταετία 1926–1955, το σύνολο της μορφωτικής εργασίας του KKE, προφορικής και κυρίως γραπτής, συγκροτεί την ιδιοσυστασία του ως «μαρξιστικού–λενινιστικού κ μματος»3. «Tα Nέα Bιβλία» έρχονται να παίξουν και εδώ το ρ λο τους, ενταγμένα σ’ ένα σύνολο εκδοτικών δραστηριοτήτων του KKE, εξυπηρετώντας μως την κάλυψη εν ς ευρύτερου κύκλου θεμάτων και συνεργασιών που δεν μπορούν να

«Oι Ψαλμοί του Δαβίδ», σε μετάφραση απ τα εβραϊκά, του K. Φριλίγγου, με εισαγωγή και σχ λια του ιδίου. Tα εξαίρετα χαρακτικά της εικονογράφησης και της κ σμησης του βιβλίου είναι δουλειά του χαράκτη A. Tάσσου, που είχε και την ευθύνη της καλλιτεχνικής επιμέλειας των εκδ σεων.

πραγματοποιήσουν οι καθαρά κομματικές εκδ σεις.

Yπ αυτήν την οπτική αντιμετωπίζονται και τα διάφορα πεδία γνώσης στο εκδοτικ πρ γραμμα των Nέων Bιβλίων. Tρεις διαπλεκ μενες μεταξύ τους και αλληλοσυμπληρούμενες έννοιες αποτελούν τα εργαλεία για την επιλογή και την ιεράρχηση των βιβλίων που θα εκδοθούν: η ανάλυση των σύγχρονων προβλημάτων του ελληνισμού, η θεωρία του μαρξισμού–λενινισμού και η ιστορία. Oι εκδοτικές επιλογές επιδιώκουν, ταυτ χρονα, να χτυπήσουν το «λαθρεμπ ριο του μαρξισμού», αν και αυτ γίνεται διαμέσου της δημοσίευσης κυρίως μεταφρασμένων και χι πρωτ τυπων έργων. H πολεμική εναντίον αυτού του «λαθρεμπορίου» έχει πρωτίστως πολιτικ χαρακτήρα, καθώς επιτρέπει στο κομμουνιστικ κ μμα, χι μ νο να διεκδικήσει την πνευματική κληρονομιά του μαρξισμού, αλλά και να αναδειχτεί ως ο μοναδικ ς, ο γνήσιος εκφραστής του.

Tα ερωτήματα γύρω απ τους τρ πους με τους οποίους ο Eμφύλιος επηρέασε το βιβλίο παραμένουν ανοιχτά. Ωστ σο η μελέτη της εκδοτικής προσπάθειας των Nέων Bιβλίων φωτίζει απ μια ιδιαίτερη οπτική γωνία το περίπλοκο τοπίο της εποχής, καθώς εφιστά την προσοχή στο τι τα κοινωνικά ρεύματα δεν μπορούν να ερμηνευτούν αν δεν αντιμετωπιστούν και ως ρεύματα κουλτούρας. Σημειώσεις: 1. Σε έκθεσή του γύρω απ τη λειτουργία της εταιρείας ο Γ. Zωιτ πουλος γράφει: Σαν σύνθημα της δουλειάς μπήκε να δώσουμε τα καλύτερα βιβλία (στη μορφή και στο περιεχ μενο), με πρώτη μερική εφαρμογή τού: βιβλία χωρίς λάθη («Aρχείο Γ. Zιούτου», Aθήνα, στην κατοχή της κ ρης του).

2. Tα δελτία ελέγχου που εσωκλείονται μέσα σε κάθε βιβλίο αποτελούν ένα στοιχείο πρωτ τυπο ακ μη και για τα σημερινά δεδομένα, καθώς επιμένουν στην άμεση σχέση ανάμεσα στον παραγωγ και τον καταναλωτή του βιβλίου. Σε αυτά τα δελτία γράφεται μεταξύ άλλων: «(...) H έκδοση βιβλίων είναι μια θετική συμβολή στον πνευματικ πολιτισμ της χώρας. Γι’ αυτ και είναι μια υψηλή κοινωνική λειτουργία, που πρέπει να ασκείται υπεύθυνα. Tο αναγνωστικ κοιν πρέπει να συμμετέχει στην άσκηση της λειτουργίας αυτής».

3. Παναγιώτης Nούτσος, «H σοσιαλιστική σκέψη στην Eλλάδα απ το 1875 ώς το 1974», εκδ. «Γνώση», Aθήνα 1993, τ.Γ΄ (1926-1955), σ. 67.

KYPIAKH 9 MAΪOY 1999 - H KAΘHMEPINH

29

Tο βιβλίο χθες, σήμερα, αύριο Oψεις και απ ψεις του μεταπολεμικού βιβλιοεκδοτικού τοπίου Mια συζήτηση με τη Mυρσίνη Zορμπά Διευθύντρια του Eθνικού Kέντρου Bιβλίου

— Π σο συνδέεται η πρώτη περίοδος άνθησης του βιβλίου, το 1900 – 1940, με τη μεταπολεμική πορεία του ώς σήμερα; — H πρώτη εκείνη περίοδος δημιούργησε τις καταβολές, την παράδοση, οπ τε το βιβλίο, μεταπολεμικά, δεν ξεκινά απ το μηδέν, μολον τι κινείται πλέον σε διαφορετικές συνθήκες. Διακρίνει κανείς τρεις πάνω κάτω περι δους: τη δεκαετία 1955–1965, που υπήρχε άνθηση κυρίως σε εγκυκλοπαιδικά και άλλα πολύτομα έργα· την περίοδο της δικτατορίας 1967 –1973, που, παρά τη λογοκρισία, σημειώθηκε έντονη εκδοτική παραγωγή πολιτικών βιβλίων, κυρίως μαρξιστικής κατεύθυνσης· και τη μεταδικτατορική περίοδο, που διαρκεί ώς τις μέρες μας και που χαρακτηρίζεται απ ανάπτυξη της αγοράς του βιβλίου, με συνεχή αύξηση των εκδιδ μενων τίτλων και του αναγνωστικού κοινού. Στις σημερινές συνθήκες καταναλωτικής ευημερίας οπωσδήποτε ευνοείται και το βιβλίο...

— Δηλαδή αγοράζεται... Oμως, διαβάζεται κι λας; — Yπάρχει ντως μια απ κλιση ανάμεσα στα δύο αυτά μεγέθη, αλλά δεν είναι τ σο δραματική σο πιστεύεται. Aλλωστε και το τι κάποιος προτιμά να αγοράσει ένα βιβλίο αντί για κάποιο άλλο πολιτιστικ αγαθ , π.χ. την κασέτα ή το CD, αυτ προδίδει μια αξιοσημείωτη τάση, δεν το κάνει απ κεν δοξο καταναλωτισμ . Eξάλλου η καλή σχέση με το βιβλίο δεν κρίνεται απ το αν το διαβάζεις μονορούφι. Ξέρουμε, π.χ., τι λοι οι φιλαναγνώστες διαβάζουν δύο και τρία και πέντε βιβλία ταυτοχρ νως και πως άλλο το παρατάμε γιατί διαπιστώνουμε τι δεν μας ενδιαφέρει, άλλο το διαβάζουμε μέσα σε μια νύχτα, άλλο το βάζουμε στην αναμονή επειδή πέσαμε πάνω σε κάτι καινούριο και ενδιαφέρον. Oμως λο αυτ αποτελεί συνολικά ένα «περιβάλλον βιβλίου». Aυτ είναι το σημαντικ ζητούμενο και σ’ αυτ έχει συμβάλει η σημερινή άνθηση του βιβλίου στην Eλλάδα. Oταν εμφανίστηκαν οι πρ σφατες νέες τεχνολογίες –και, πριν απ’ αυτές, η τηλε ραση– θεωρούσαμε τι απειλείται το βιβλίο. Συνέβη το αντίθετο. Oι έρευνες δείχνουν τι οι καταναλωτές πολιτιστικών αγαθών είναι καταναλωτές λου του πλέγματος. Πανευρωπαϊκά το βιβλίο αγοράζεται σήμερα περισσ τερο απ το CD. Στην Eυρώπη εκδίδονται σήμερα περισσ τερα βιβλία παρά CD ή κασέτες.

— Kαι στην Eλλάδα;

30 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 MAΪOY 1999

Aπ τη ζωή του βιβλίου στην Eλλάδα του χθες. Tο περίπτερο του βιβλιοπωλείου Kάουφμαν στους Δελφούς, στη διάρκεια των Δελφικών Γιορτών, το 1930 (φωτ.: Aρχείο, Mουσείο Mπενάκη).

— Δεν το γνωρίζουμε, αφού μ λις τώρα αρχίζει μια έρευνα της αναγνωστικής συμπεριφοράς την Eλλήνων, αλλά δεν πρέπει να έχουμε μεγάλες αποκλίσεις. Oσο περισσ τεροι ξεπερνούν την απέχθεια προς το βιβλίο –αποτέλεσμα, για πολλούς, της κακής σχέσης με το σχολικ βιβλίο–, τ σο περισσ τεροι έρχονται κοντά του, επειδή το πολιτιστικ αυτ αγαθ έχει πίσω του μια παράδοση πολύ ευρύτερη απ’ ,τι έχουν άλλα πολιτιστικά αγαθά. Eξάλλου στην Eλλάδα η πολιτιστική καλλιέργεια φαίνεται να συμβαδίζει με την εξέλιξη της πολιτικής μας ιστορίας και κουλτούρας. Παρατηρώντας μεταπολεμικά το βιβλίο, βλέπουμε να παρακολουθεί, λες, την πορεία των πολιτικών μας πραγμάτων. Yπάρχει μια στενή σύνδεση. Στη μακρά μετεμφυλιακή περίοδο, ταν οι καινοτ μες ιδέες τελούσαν υπ διωγμ και οι φορείς τους υπ τη μ νιμη σκιά της καχυποψίας, το βιβλίο ήταν ο «συνήθης ύποπτος» μολυσματικ ς φορέας αριστερών–ανατρεπτικών ιδεών. Kαι δείτε τι συνέβη τ τε: Oι πολιτικοί κρατούμενοι και εξ ριστοι που ελευθερώνονταν, προσπαθούσαν να επιβιώσουν μέσα σε ένα περιβάλλον που ήταν και εργασιακά εχθρικ , εξαιτίας του δια-

β ητου «πιστοποιητικού κοινωνικών φρονημάτων» που απαιτούνταν για να βρει κανείς δουλειά. Πολλοί στράφηκαν στο οικείο σε αυτούς περιβάλλον του βιβλίου κι έτσι θεμελιώθηκε σιγά σιγά ένας ολ κληρος κ σμος του βιβλίου, ένας πυρήνας απ συγγραφείς, εκδ τες, μεταφραστές, διακινητές κ.λπ. Γνωρίζετε τι το πρώτο εναλλακτικ δίκτυο διανομής του βιβλίου μετά τον π λεμο γεννήθηκε ταυτ χρονα με το εναλλακτικ εμπ ριο «π ρτα π ρτα» των γυαλικών και του ρουχισμού, ειδών πρώτης ανάγκης μετά τις καταστροφές που επέφερε ο π λεμος. Aρχισαν να ανθούν γύρω απ αυτά τα είδη οι πλασιέ. Tο βιβλίο είναι το πρώτο πολιτιστικ αγαθ που κινείται με αυτ τον τρ πο, χέρι με χέρι, προς αναγνώστες που πολλά βιβλία δίσταζαν να τα ζητήσουν στα βιβλιοπωλεία για να μη χαρακτηριστούν ιδεολογικά–πολιτικά. Oταν, λ.χ., το 1965 ο εκδοτικ ς οίκος «Mέλισσα» έβγαλε τη Mεγάλη Σοβιετική Eγκυκλοπαίδεια, τη διέθετε μ νο μέσω πλασιέ και απ την εφημερίδα «Aυγή» – δείγμα προχωρημένου μάρκετινγκ σε μια τ σο πρώιμη εποχή!

— Aραγε οι τζίροι που γίνονται σήμερα μέσω των πλασιέ βιβλίων να κατάγονται απ εκείνα τα χρ νια;

— Δεν αποκλείεται... Eίναι δε τζίροι τεράστιοι — και αφανείς!

— Kαι οι μη αφανείς τζίροι, οι ανθηρές εκδοτικές επιχειρήσεις; — Στην Eλλάδα έχουμε σήμερα για πρώτη φορά το φαιν μενο των εκδοτών βιομηχανικού μεγέθους, με πολυάριθμους υπαλλήλους, πέρα απ τους συνεργάτες, μεταφραστές κ.λπ., και με κύκλο εργασιών που φτάνει τα 2 και τα 2,5 δισεκατομμύρια δρχ. Mιλάμε για επίσημο συνολικ τζίρο του βιβλίου γύρω στα 120 δισεκατομμύρια. Kαθ λου μικρ ς. Συγκρίνεται με πολλά άλλα μαζικά προϊ ντα. O τζίρος της πίτσας, π.χ., είναι χαμηλ τερος, κι αυτ δίνει ένα μέτρο σύγκρισης. Aν τώρα υπολογίσουμε και τα ανεπίσημα, αφανή δίκτυα, τ τε ο τζίρος μπορεί να είναι και διπλάσιος.

— Δηλαδή η επιχείρηση βιβλίο ανθεί, αντέχει στον ανταγωνισμ και ξεπερνάει τις κατά καιρούς πραγματικές ή υποθετικές κρίσεις του. Oι εκθέσεις βιβλίου, ως αντίδοτο στις οικονομικές δυσχέρειες του βιβλίου, π σο το βοήθησαν; — O ρ λος τους είναι γενικά θετικ ς. Oταν φτάνουν να προσελκύουν 150.000 επισκέπτες, λειτουργούν ως μέσο λαϊκής, ας πούμε, προώθησης. Aν αναδιοργανω-

θούν καλύτερα, θα γίνουν πιο ελκυστικές.

— Πώς εννοείτε αυτή την αναδιοργάνωση; — Aναδιαμ ρφωση του χώρου ώστε να διευκολύνεται η προσέγγιση του βιβλίου κατά θεματικές εν τητες. H έκθεση να μη λειτουργεί σαν σύμφυρμα απ μικρομάγαζα, αλλά με τη λογική των συγκοινωνούντων δοχείων, που ο αναγνώστης θα προσανατολίζεται στα ενδιαφέροντά του, θα μπορεί να συγκρίνει και να διαλέγει, να ξεχωρίζει τα καινούρια βιβλία απ τα παλι τερα, να βρίσκει λους μαζί τους τίτλους στις εν τητες που τον ενδιαφέρουν. Aυτή ήταν η άποψή μας και για τη Στοά του Bιβλίου. Δυστυχώς, εξακολουθεί η λογική του μικρού αυτοδημιούργητου μαγαζιού, δεν έχει γίνει κατανοητ τι και στη διανομή — χι μ νο στην παραγωγή— του βιβλίου έχουν αλλάξει πάρα πολλά. Oταν οι μεγάλοι εκδ τες έχουν πιάσει λες τις προθήκες, λα τα ράφια των βιβλιοπωλείων, ο μικροεκδ της πώς θα κινήσει το δικ του προϊ ν; — Yπάρχει αντίδοτο σ’ αυτούς του αποκλεισμούς; — Nομίζω θα βοηθήσει και προς αυτή την κατεύθυνση η ηλεκτρονική τράπεζα που οργανώνουμε, τράπεζα πληροφοριών για λα τα κυκλοφορούντα βιβλία. Θα παρέχεται ηλεκτρονική πληροφ ρηση στους βιβλιοπώλες, με τερματικά διάσπαρτα σε δημ σιους χώρους, που κανείς θα μπορεί να πληροφορείται αμέσως, είτε με βάση το συγγραφέα είτε με βάση το θέμα, ποια βιβλία κυκλοφορούν σχετικά. O βιβλιοπώλης μπορεί να εντοπίζει αμέσως το βιβλίο που του ζητούν και, αν δεν το έχει, να το παραγγέλνει αμέσως ή να πληροφορεί τον πελάτη τι, π.χ., έχει εξαντληθεί. Eτσι και εξυπηρετείται καλύτερα ο πελάτης, και βέβαια το βιβλίο επωφελείται.

— Aναρωτι μαστε ποια είναι η αναλογική σχέση ανάμεσα στις διάφορες κατηγορίες βιβλίων και στην προαγωγή του βιβλίου συνολικά. Oλοι μπορούμε να φανταστούμε το εκτ πισμα, π.χ., των σχολικών βοηθημάτων και των φροντιστηριακών βιβλίων μέσα στη συνολική βιβλιοπαραγωγή...

— Eδώ μπαίνουμε στο θέμα της εκπαίδευσης, που νοσεί βαρύτατα, στο θέμα του εν ς υποχρεωτικού βιβλίου, στο κρατικ μονοπώλιο του Oργανισμού Eκδ σεως Eκπαιδευτικών Bιβλίων, στο ένα και μοναδικ σύγγραμμα στη ανώτατη παιδεία. Oλες αυτές οι κατηγορίες βιβλίων, μαζί με το φροντιστηριακ κ.λπ., βρίσκονται στην «κατάψυξη». Δηλαδή, απ οικονομική–επενδυτική άποψη, το δωρεάν, το μη ανταγωνιστικ σχολικ βιβλίο δεν μπαίνει στη συνολική βιβλιοπαραγωγή, πράγμα που επηρεάζει και την παραγωγή και τη διανομή. Tο φροντιστηριακ βιβλίο, παρά τους τζίρους του, είναι και αυτ ουσιαστικά εκτ ς: εξειδικεύονται σ’ αυτ μ νο ορισμένοι εκδ τες.

— Kαι το «εκτ ς καταψύξεως» κομμάτι;

H «Στοά του Bιβλίου», μια ευτυχισμένη έμπνευση στο πρ γραμμα αναβάθμισης του αθηναϊκού κέντρου. Mια αση ηρεμίας, ενώνει, με τις δυο της εισ δους, και αξιοποιεί λειτουργικά τη Στοά Aρσακείου και τη Στοά Oρφέως. Συγκεντρωμένα εδώ τα βιβλιοπωλεία των περισσ τερων απ τους γνωστούς ελληνικούς εκδοτικούς οίκους, προσφέρουν ανεμπ διστη και ευχάριστη πρ σβαση στο καλ βιβλίο (φωτ.: Γιάννης Mπαρδ πουλος).

— Eδώ υπάρχουν δύο παράλληλες πραγματικ τητες: H καταναλωτική–εμπορική, το καύσιμο που κινεί τη μηχανή· και η ποιοτική. Σε αυτή τη δεύτερη πραγματικ τητα έχουμε μεταβολή βασικών ρων: H πνευματική καλλιέργεια δεν είναι, πως παλιά, μια πυραμίδα που η κορυφή, η «υψηλή κουλτούρα» ήταν για τους λίγους. Tώρα, με την επικοινωνιακή απελευθέρωση, μοιάζει περισσ τερο με ένα πλέγμα, που ο καθένας, είτε ως αναγνώστης είτε ως «καταναλωτής πολιτισμού» γενικ τερα, έχει αυξημένη ευχέρεια προτιμήσεων, επιλογών του τι ο ίδιος θα καταναλώσει. Tο δίκτυο απελευθερώνει την καρδιά των πραγμάτων. Bέβαια ούτε και αυτ είναι για λους. Δι τι ποια είναι τα χαρακτηριστικά του πολιτιστικού καταναλωτή; Oτι είναι κοινωνικά, εκπαιδευτικά, οικονομικά ανεβασμένος – άλλο να έχεις τον υπολογιστή στο σπίτι σου ή στη δουλειά σου, κι άλλο, βέβαια, να καταφεύγεις σ’ αυτ ν σε ένα βιβλιοπωλείο μιας μικρής π λης.

Eντούτοις το δίκτυο απελευθερώνει δυνάμεις. Φυσικά, η πολιτιστική διαμ ρφωση έρχεται και μέσα απ την εκπαίδευση. Kαι εδώ έχουμε επίσης μια ανισ τητα, ένα χάσμα ανάμεσα, π.χ., στα δυο φύλα ή και γεωγραφικά — ο αναλφαβητισμ ς είναι μεγαλύτερος στις γυναίκες απ’ ,τι στους άντρες, μεγαλύτε-

ρος στις αγροτικές περιοχές απ’ ,τι στις αστικές. Aλλά και κοινωνικά οι ευκαιρίες δεν είναι ίδιες, τα σχολεία δεν είναι για λους ίδια.

Oλα αυτά έχουν τον αντίκτυπ τους στο βιβλίο.

—Tα παλιά γνωστά προβλήματα...

Kαι οι νέες προτάσεις; —Eδώ χωρεί, νομίζω, η κρατική παρέμβαση, η οποία πρέπει να αμβλύνει τις ανισ τητες, να εξασφαλίζει κάποιες προϋποθέσεις σε νευραλγικά σημεία...

— Aλλά, δεν είναι οξύμωρο άλλοτε να ζητάμε απ το κράτος να αποχωρεί και άλλοτε να επιστρέφει; — Yπάρχουν υποχρεώσεις που μ νο το κράτος μπορεί να καλύψει –βιβλιοθήκες, διαθρωτικά ζητήματα κ.λπ. Tο κράτος, αντί, δίκην καλοπιάσματος στους εκδ τες, να αγοράζει απ τον καθένα τους βιβλία 500.000 δρχ., τα οποία καταλήγουν σε αποθήκες ή σε βιβλιοθήκες που, το πιθαν τερο, δεν τα έχουν ανάγκη, είναι προτιμ τερο να στηρίζει, π.χ., ένα δίκτυο πληροφ ρησης για λους, ή ένα δίκτυο βιβλιοθηκών για λους – προωθημένα διαρθρωτικά μέτρα, που άπτονται μεν του ιδιωτικού τομέα, αλλά που παίρνονται έτσι ώστε να γίνονται πραγματικά υποδομές στην υπηρεσία κάθε πολίτη. Eτσι το κράτος μετριάζει κάπως τις πολιτιστικές ανισ τητες. Θα επισημάνω τούτο: Δεχ μα-

στε αβασάνιστα λοι οι εμπλεκ μενοι και μη στα πολιτιστικά μας πράγματα να δίνονται μεγαλύτερα κονδύλια στους πιο προνομιούχους, π.χ. να επιδοτείται το εισιτήριο στο Hρώδειο, στο Mέγαρο Mουσικής, στη Λυρική Σκηνή, στο Eθνικ Θέατρο, στις ορχήστρες κλασικής μουσικής κ.λπ., ποσά τεράστια, αν αναλογιστεί κανείς τι ένα τέτοιο εισιτήριο μπορεί να στοιχίζει 50.000 και να πουλιέται μ νο 5.000 δρχ. Ποιος πάει εκεί; Eνας πολύ συγκεκριμένος κ σμος, διπλά προνομιούχος: και ευκολ τερη πρ σβαση έχει στο (δυσεύρετο) εισιτήριο και το αποκτά σε χαμηλή τιμή. Γιατί να μη δούμε και την άλλη, τη σκοτεινή, την αθέατη, την πλευρά του πολιτισμού για τους υπ λοιπους; Που, λ γω συνθηκών αλλά και επειδή το 95% της συνεισφοράς του κράτους πάει μονομερώς, είναι καταδικασμένοι να αρκούνται στην τηλε ραση ή να ακριβοπληρώνουν, π.χ. οι νεολαίοι, για να πάνε σε μια συναυλία. Tο ζητούμενο είναι η σωστή παρέμβαση του κράτους χωρίς να κωλύεται η ομαλή λειτουργία της αγοράς. Kι αυτ ισχύει λως ιδιαιτέρως για το βιβλίο, που είναι ένα ανθεκτικ πολιτιστικ αγαθ , κατ’ εξοχήν φορέας ιδεών και αναντικατάστατο μέσο προαγωγής της ατομικής και συλλογικής πνευματικής καλλιέργειας.

KYPIAKH 9 MAΪOY 1999 - H KAΘHMEPINH

31