Groenaanpakplan voor Dukenburg 2010

Collegevoorstel

Openbaar

Onderwerp

Groenaanpakplan voor Dukenburg

Programma / Programmanummer

BW-nummer

Openbare besluitenlijst 18 december 2007 Groen & Water / 1023 en Openbare Ruimte / 1062 Collegevergadering no 47 Portefeuillehouder

J. van der Meer en T. Tankir Samenvatting Directie/afdeling, ambtenaar, telefoonnr.

Aanwezig: Dukenburg is opgezet als een stadsdeel met veel groen als G610, Gerda Hendriks, 9608 Th. de Graaf Voorzitter wezenlijk kenmerk. De inrichting van het groen, de oorspronkelijke P. Depla, H. van Hooft sr., L. Scholten, H.Datum Kunst, Wethouders ambtelijk voorstel sortimentskeuze en de wijzigingen in het beheer hebben er toe P. Lucassen, J. van der Meer 08 september 2010 geleid dat het groen eenvormig van beeld is geworden en door Registratienummer P. Eringa Gemeentesecretaris veroudering vele beheerproblemen kent. Bovendien sluit het groen 10.0022864 A. Kuil Communicatie niet meer voldoende aan op de wensen van de huidige bewoners.

Sofovic Verslag Ons GroenaanpakplanM. voor Dukenburg geeft concreet richting aan

beheer en inrichting hetgeen  leidt tot zichtbare kwaliteitsverbetering van het groen;  aansluit bij de actuele bewonerswensen;  ervoor zorgt dat een efficiënter beheer van het openbaar groen mogelijk is;  leidt tot duurzaam openbaar groen.

Ter besluitvorming door het college Aldus

vastgesteld in de vergadering van:

1) Vaststellen van het Groenaanpakplan voor Dukenburg bestaande uit: - Dukenburg: Groen in Beweging (rapport) - Handboek Groen Dukenburg (handvatten voor inrichting en beheer) 2) Vaststellen van de actief informerende brief aan de Raad.

De voorzitter,

Paraaf

Datum

akkoord

Leidinggevende

De secretaris, K.P.A. Akkers, G610 Programmamanager H. Derckx, G600

Programmadirecteur B. Drummen G000

Programmamanager J. Ter Wal G500

Porgrammamanager

 Alleen ter besluitvorming door het College  Formele consultatie van de Raad (uiterlijk 07-09-2010)

P. Oomens G200

Paraaf

Besluit B&W d.d. 28 september 2010 nummer: 3.1  Conform advies

 Aanhouden  Anders, nl.

Datum

akkoord Bestuursagenda

1

Gemeentesecretaris (waarnemend) Portefeuillehouder

collegevoorstel 2009 def

Collegevoorstel

1

Probleemstelling

Dukenburg is een stadsdeel met de typerende kenmerken uit de jaren ‘60 en ‘70, ontworpen naar de ideeën van de New Towns. Dit is deels gebaseerd op de tuinstadgedachte, met zelfstandige en groene satellietwijken op afstand van het stadscentrum.

Dukenburg kent het grootste areaal aan groen per inwoner in Nijmegen.

De invulling van het groen in Dukenburg met veel inheemse, snelgroeiende groensoorten heeft geleid tot het specifieke woonklimaat, maar het groen zorgt inmiddels ook voortdurend voor beheerproblemen en overlast bij burgers. Door zijn ouderdom is veel van het groen aan vervanging toe.

De problemen zijn met ons reguliere groenbeheer niet meer op te lossen. Een integrale aanpak vanuit (her-)inrichting èn beheer van het Dukenburgse groen is nodig. Dit vereist concrete handvatten voor een kwaliteitsimpuls die Dukenburgs groen weer bij de tijd brengt en bestendig maakt voor de komende 50 jaar. Ons uitgangspunt is dat met beperkte, gerichte ingrepen zovel mogelijk resultaat wordt behaald.

2

Juridische aspecten

In het groenstructuurplan ‘De groene Draad’ (2007), het uitbreidingsplan ‘Hart van Dukenburg’ (2005) en het Waterplan (2001) is opgenomen dat naast de inbreiding van de bebouwing in Dukenburg, er een kwaliteitsimpuls voor het groen nodig is. Ons Groenaanpakplan voor Dukenburg is de opmaat voor die kwaliteitsimpuls.

Het Groenaanpakplan is opgesteld in opdracht vanuit het programma Groen en Water (1023), in nauwe afstemming met het programma Openbare Ruimte (1062).

Bij het opstellen ervan is nauw samengewerkt door de afdelingen Openbare Ruimte, Stadsbeheer, Wijkmanagement en Stadsontwikkeling.

3

Doelstelling

1. Het doel van dit Groenaanpakplan is een duurzame kwaliteitsimpuls voor de groene ruimte in Dukenburg. De kwaliteit uit zich in een duurzame, bruikbare en aantrekkelijke groene openbare ruimte.

2. Het Handboek Groen Dukenburg biedt ten aanzien van het groen in Dukenburg duidelijkheid over de gewenste vormgeving, inrichting en beheer van het Dukenburgse groen.

4

Argumenten

1.1 De aanleiding van het Groenaanpakplan voor Dukenburg is meervoudig van aard:  weinig differentiatie door sanering in het groen gedurende de afgelopen decennia;  ontbreken van de samenhang in het groen over het gehele stadsdeel, als gevolg van vele ad-hoc aanpassingen;  gevoelens van onveiligheid en verloedering bij bewoners/gebruikers;  ‘’overkoken’’ van het groen in de kleinere groenvakken (vooral bosplantsoen en heesterbeplanting);  het oorspronkelijk stedenbouwkundig plan komt niet meer tot zijn recht;  achteraf bekeken zijn er in de jaren ’60/’70 ‘ontwerpfouten’ gemaakt;  in de loop der tijd is er een beheerachterstand in het groen ontstaan;

Collegevoorstel

Vervolgvel

2 

functiewijzigingen vragen om een aangepaste inrichting en beheer van de woonomgeving.

In het Groenaanpakplan zijn drie principes beschreven om te komen tot een kwaliteitsimpuls voor de groene ruimte in Dukenburg.

A. Groen inrichten vanuit (ruimtelijke) kwaliteit Het groen wordt zodanig beheerd zodat het karakter van de wijk behouden blijft, terwijl tegelijkertijd het groen wordt aangepast aan de eisen van deze tijd. Het versterken van de elementen in de groenstructuur en de beleving van het groen zijn hierbij van essentieel belang. Realisatie vindt plaats door: - inbrengen van grootschalige samenhang in de groenstructuur; - gericht karakter toekennen aan het groen in Dukenburg; - contrasten en differentiatie in de wijk benadrukken; - wijkoverschrijdende structuren verbinden en/of karakter geven; - groen en gebruik met elkaar verankeren.

B. Efficiëntie in beheer We gaan uit van duurzaam groenbeheer. Duurzaam groenbeheer richt zich op een zo lang mogelijke omlooptijd van de individuele elementen door een goede groeiplaats en vakmatig onderhoud. Met zo min mogelijke ingrepen wordt het groen begeleid tot volle wasdom en een lange levensduur. Realisatie vindt plaats door: - werken met/naar eindbeelden; - het juiste groen op de juiste plaats; meer effect met minder groen; - werken met inzicht in vervangingsinvesteringen; - inzet op kwaliteit voor de lange termijn; - tijdig kleine ingrepen in plaats van te laat grote ingrepen; - de verschillende groentypes in samenhang met elkaar beschouwen; - de bestaande volwassen beplanting als uitgangspunt hanteren; - bomen en struiken voldoende ruimte geven.

C. Gebruik van het groen We gaan uit van een intensieve gebruiksfunctie nabij woningen en een extensievere gebruiksfunctie verder van woningen. Realisatie vindt plaats door: - de groene ruimte is robuust ingericht waar nodig, aantrekkelijk waar mogelijk; - functies toekennen en waar mogelijk combineren; het groen beter afstemmen op de frequentie van het gebruik; - verbeteren overgang privaat – publieke ruimte (o.a. schuttingen).

1.2 Voor het groen in Dukenburg zijn drie karakters geformuleerd. De drie karakters zijn een versterking en uitvergroting van al bestaande kwaliteiten. In principe valt elke locatie onder slechts één van de drie karakters. Met de realisatie van drie karakters wordt het groen in het stadsdeel herkenbaarder en afwisselender: 1. Leven & Ontspanning: In de groengebieden met dit karakter ligt de nadruk op het gebruik van het groen en de relatie met de woonwijken. Deze plekken zijn geschikt voor alledaags gebruik. De groengebieden bestaan uit grote aaneengesloten stukken groen tussen twee wijken of vormen een groene dooradering binnen een wijk.

2. Rust & Ecologie: deze lange, natuurlijke linten bestaan uit een combinatie van land en water met natuurvriendelijke oevers, plas/dras situaties en bos. De nadruk ligt op het natuurlijke beeld en de continuïteit van lange slingerende linten door het

Collegevoorstel

Vervolgvel

3

stadsdeel. Met de realisatie wordt de afwateringsstructuur beter zichtbaar en beleefbaar.

3. Historie & Allure: hier ligt de nadruk op de allure die ontstaat op het grensvlak van natuur, cultuur en historie. Deze lijnen en plekken verbijzonderen het stadsdeel en vormen schakels tussen de groene dooradering en de wegenstructuur. Het karakter Historie & Allure bestaat uit de historische restanten die nog aanwezig zijn, uit de groene vlakken rondom prominente hoogbouw en uit de restanten van het landgoed Dukenburg.

5

Klimaat

Door uitvoering van het Groenaanpakplan dragen we ertoe bij dat Dukenburg bestand is tegen de klimaatsveranderingen.

6

Financiën

Op dit moment is er voor groenbeheer in Dukenburg binnen het programma Openbare ruimte (1062) structureel jaarlijks circa € 1.100.000 beschikbaar. Op basis van zogenaamde kentallen is berekend dat dit bedrag gezien de onderhoudsbehoefte en voor duurzame instandhouding van het groen circa 50% te laag is. In de regel leiden feitelijke aanbestedingen tot kosten die beduidend lager liggen dan de op basis van kentallen berekende kosten. Desalniettemin is het een gegeven dat het structureel beschikbare budget voor het groenbeheer in Dukenburg te laag is. Gezien de beperkte budgettaire mogelijkheden en de afwegingen voor groen binnen de gehele stad is dat niet te voorkomen.

Voor de uitvoering van dit Groenaanpakplan zetten we de volgende extra budgetten in:  binnen het Programma Openbare ruimte jaarlijks € 200.000 extra om onderhoudsachterstanden in te lopen; dit is onderdeel van de structurele exploitatieuitbreiding in 2009 van € 700.000 ten behoeve van wegwerken achterstanden Integraal Beheer Openbare Ruimte. In het collegebesluit van 29-06-2010 over de Wijkbeheerplannen Openbare Ruimte (reg. nr. 10.0015033) is dit budget opgenomen.  binnen het Programma Groen en Water zetten we jaarlijks € 200.000 vanuit Woonmilieuverbetering in voor noodzakelijke herinrichtingen. Binnen het programma Woonmilieuverbetering realiseren we projecten gericht op verbetering van de leefbaarheid en leefmilieu. In het voorliggende Groenaanpakplan betreft het wijzigingen in de groenstructuur die verder gaan dan in het reguliere beheer en onderhoud zijn voorzien.

Daarnaast werkt het Groenaanpakplan door naar andere beleidsvelden en zoeken we naar kostendragers voor aanpak van het groen, zoals bijvoorbeeld annex aan de aanpak van vijvers en duikers of annex aan inbreidingen of reconstructies.

Het Groenaanpakplan voor Dukenburg gaat uit van extra inspanningen gedurende tien jaar.

Zodoende kunnen we in de loop der tijd zorgvuldig en effectief aanhaken op ruimtelijke ontwikkelingen binnen Dukenburg.

De verwachting daarbij is dat de uitvoering van het Groenaanpakplan leidt tot een efficiënter te beheren groenstructuur, ergo naar minder kosten voor beheer.

Gezien de lange looptijd beogen we in 2014 een tussentijdse evaluatie van dit Groenaanpakplan. Deze evaluatie richten we op de vraag of het rendement van het Groenaanpakplan wat betreft de uitwerking ervan op kwaliteit, duurzaamheid en

Collegevoorstel

Vervolgvel

4

belevingswaarde van het groen en op de beheerkosten voldoende is, ook gezien vanuit de bredere afwegingen voor inzet van onze financiële middelen.

Deze evaluatie pakken we op vanuit de programma’s Groen en Water en het programma Openbare ruimte.

7

Communicatie

Voor het succesvol uitvoeren van dit Groenaanpakplan zijn communicatie en samenwerking met de betrokken bewoners onmisbaar. In het voortraject van dit plan is de probleemanalyse uitgevoerd met zowel de ambtelijk betrokkenen als bewoners. Het aanpakplan is tijdens het proces teruggekoppeld aan diezelfde groep.

Na vaststelling van dit Groenaanpakplan blijven communicatie en samenwerking van belang.

Het Groenaanpakplan geeft daartoe in detail richtlijnen. Met name informatie op het juiste moment is door bewoners als belangrijkste punt ingebracht. Bij de uitvoering van concrete maatregelen wordt afgestemd met omwonenden.

8

Uitvoering en evaluatie

In 2010 is een aanvang gemaakt met de uitvoering van de voorgestelde maatregelen. Gezien de omvang en aard van de problematiek en gezien het feit dat we optimaal willen aanhaken op ruimtelijke ontwikkelingen heeft de omvorming en uitvoering een langjarig karakter. We gaan uit van tien jaar. Binnen de programma’s Openbare Ruimte en Groen en Water worden de omvormingsmaatregelen jaarlijks geprogrammeerd en uitgevoerd.

Het Groenaanpakplan voorziet in wijksgewijze aanpak.

Gezien de lange looptijd beogen we in 2014 een tussentijdse evaluatie van dit Groenaanpakplan. Deze evaluatie pakken we op vanuit de programma’s Groen en Water en het programma Openbare ruimte.

9

Risico

n.v.t.

Bijlage(n):

Groenaanpakplan voor Dukenburg: Dukenburg: Groen in Beweging (rapport) en Handboek Groen Dukenburg Brief aan de Raad

Directie Grondgebied Openbare Ruimte Beleid OR

Korte Nieuwstraat 6 6511 PP Nijmegen

Openbare besluitenlijst 18 december 2007 Collegevergadering 47 Nijmegen Aan de Gemeenteraad van no

Telefoon

14024

Telefax

(024) 323 93 34

E-mail

gemeente@nijmegen.nl

Postadres

Aanwezig: Voorzitter Wethouders Gemeentesecretaris Communicatie Datum Verslag 28 september 2010

Postbus 9105 6500 HG Nijmegen Th. de Graaf P. Depla, H. van Hooft sr., L. Scholten, H. Kunst, P. Lucassen, J. van der Meer P. Eringa A. Kuil Ons kenmerk Contactpersoon M. Sofovic G610/10.0024425 Gerda Hendriks

Onderwerp

Datum uw brief

Groenaanpakplan Dukenburg

Doorkiesnummer

(024) 3299608

Aldus vastgesteld in de vergadering van: Geachte leden van de Raad,

Hierbij bieden we het Groenaanpakplan voor Dukenburg (met de bijlage Handboek Groen Dukenburg) aan. In dit plan worden de kaders en beheerbeelden aangegeven voor beheer en, De secretaris, waar nodig, herinrichten vanDe hetvoorzitter, groen.

Het Groenaanpakplan vloeit voort uit het groenstructuurplan ‘’De groene Draad’’ dat door u is vastgesteld in 2007. Essentieel in het Groenaanpakplan is dat de stedenbouwkundige structuur, de inrichting van het groen en het beheer van het groen in hun onderlinge samenhang bekeken worden. Bovendien is bij de opstelling ervan veel overleg geweest met bewoners en bewonersorganisaties in Dukenburg. Bij de uitvoering van het plan worden uiteraard de bewoners betrokken en geïnformeerd.

Een van de kwaliteiten van Dukenburg is de ruime groene stedenbouwkundige opzet. Veel mensen wonen in Dukenburg vanwege dat groene imago. Dit groen is inmiddels 30 tot 40 jaar oud en beantwoordt niet overal meer aan de eisen en de wensen van deze tijd. De inrichting van het groen, de oorspronkelijke sortimentskeuze en de wijzigingen nadien in het beheer hebben ertoe geleid dat het groen eenvormig van beeld is geworden en door veroudering vele beheerproblemen kent. Bovendien sluit het groen niet meer voldoende aan op de wensen van de huidige bewoners. Het voorliggende groenplan geeft concreet richting aan het beheer en de inrichting van het groen. Het doel van het Groenaanpakplan is een zichtbare kwaliteitsverbetering van het groen dat beter aansluit bij de wensen van de bewoners. Een efficiënter beheer en een duurzaam karakter zijn hierbij uitgangspunten.

Met dit Groenaanpakplan willen we alle achterstanden wegwerken, de problemen die bewoners ervaren oplossen en ervoor zorgen dat het groen weer een duidelijk en herkenbaar karakter krijgt.

www.nijmegen.nl

brief aan de raad 2009 def

1

Gemeente Nijmegen Directie Grondgebied Openbare Ruimte Beleid OR

Vervolgvel

1

Voor de uitvoering van dit Groenaanpakplan zetten we de volgende budgetten in:  binnen het Programma Openbare ruimte jaarlijks € 200.000 extra om onderhoudsachterstanden in te lopen; dit is onderdeel van de structurele exploitatieuitbreiding in 2009 van € 700.000 ten behoeve van wegwerken achterstanden Integraal Beheer Openbare Ruimte.  binnen het Programma Groen en Water zetten we jaarlijks € 200.000 vanuit Woonmilieuverbetering in voor noodzakelijke herinrichtingen. Binnen het product Woonmilieuverbetering realiseren we projecten gericht op verbetering van de leefbaarheid en leefmilieu. In het voorliggende Groenaanpakplan betreft het wijzigingen in de groenstructuur die verder gaan dan in het reguliere beheer en onderhoud zijn voorzien.

Daarnaast werkt het Groenaanpakplan door naar andere beleidsvelden en zoeken we naar kostendragers voor aanpak van het groen, zoals bijvoorbeeld annex aan de aanpak van vijvers en duikers of annex aan inbreidingen of reconstructies.

Het Groenaanpakplan voor Dukenburg gaat uit van extra inspanningen gedurende tien jaar.

Zodoende kunnen we in de loop der tijd zorgvuldig en effectief aanhaken op ruimtelijke ontwikkelingen binnen Dukenburg.

De verwachting daarbij is dat de uitvoering van het Groenaanpakplan leidt tot een efficiënter te beheren groenstructuur, ergo naar minder kosten voor beheer.

Hopende u hiermee voldoende geïnformeerd te hebben, Hoogachtend, College van Burgemeester en Wethouders van Nijmegen, De Burgemeester,

De Gemeentesecretaris,

mr. Th.C. de Graaf

drs. B. van der Ploeg

Aantal Bijlagen: 3

www.nijmegen.nl

brief aan de raad 2009 def

Handboek Groen Dukenburg Handboek met inrichtingsvoorstellen voor de groenstructuur van Dukenburg Bijlage bij Groenplan Dukenburg

Februari 2010

Gemeente Nijmegen - DHV

2

Gemeente Nijmegen / Groenplan Dukenburg - Handboek

Inhoudsopgave Inleiding Drie karakters Uitgangspunten

5 7 11

1 2 3

13 29 41

Leven & Ontspanning Rust & Ecologie Historie & Allure

Gemeente Nijmegen / Groenplan Dukenburg - Handboek

3

4

Gemeente Nijmegen / Groenplan Dukenburg - Handboek

Inleiding Dit Handboek Groen Dukenburg is een bijlage bij het groenplan Dukenburg. Het groenplan voorziet in een integraal ontwerp voor het groen in Dukenburg. Hiermee worden verschillende effecten bereikt. Het oorspronkelijke ontwerp wordt op enkele plaatsen hersteld en op andere plaatsen wordt het oorspronkelijke ontwerp juist aangepast om beter afgestemd te zijn op het huidige gebruik. De inrichting van het groen wordt in het gehele stadsdeel beter afgestemd op de mogelijkheden van het beheer. Voor alle locaties wordt een visie en een wensbeeld geformuleerd.

Met de wensbeelden wordt er ook voorzien in een kwaliteitsimpuls voor het groen. Zo wordt er aan grotere gebieden een speciďŹ ek karakter toegekend en de bestaande wijkoverschrijdende structuren in het stadsdeel worden versterkt. Een meer gedetailleerde omschrijving van de kwaliteitsimpuls wordt gegeven in het groenplan.

Doel Het doel van dit handboek is om naar iedereen die betrokken is bij de inrichting en het beheer van het groen in Dukenburg duidelijkheid te geven over de gewenste vormgeving van het groen. De wensbeelden in het handboek kunnen gebruikt worden wanneer herinrichting wenselijk of vanwege de conditie van het groen noodzakelijk is.

In het handboek wordt een ambitieus beeld neergezet van het groen in Dukenburg.

Het geformuleerde wensbeeld zal in verschillende gevallen niet op korte termijn gerealiseerd (kunnen) worden. Het is de intentie van dit handboek en het groenplan om een perspectief te schetsen van hoe het groen in Dukenburg er op lange termijn uit kan zien. Aan de wensbeelden in dit handboek is geen tijdslijn of hiĂŤrachie verbonden.

Gemeente Nijmegen / Groenplan Dukenburg - Handboek

5

&O

Leven & Ontspanning

Rust & Ecologie

Historie & Allure

Drie karakters Voor het groen in Dukenburg zijn drie karakters geformuleerd. De drie karakters zijn een versterking en uitvergroting van bestaande kwaliteiten die blijken uit de inventarisatie. Door de kwaliteiten van de drie karakters meer expliciet te formuleren op locaties wordt de kwaliteit van de totale groenstructuur versterkt.

De karakters vormen een integrale visie op het groen. Een karakter zegt iets over het wensbeeld en het gebruik van een ruimte, het aantal routes door een gebied, de oriëntatie ten opzichte van woningen en wegen, de overgangen privé-openbaar en het beheer.

Met de realisatie van drie karakters wordt het groen in het stadsdeel meer gedifferentieerd. In de huidige situatie is het groen door een gebrek aan duidelijk beleid eenvormig. Door gericht karakters toe te kennen aan het groen krijgt het groen in Dukenburg een meer specifiek karakter. Door de verschillende combinaties tussen de drie karakters en de gevarieerde bebouwing in de verschillende wijken ontstaat er meer differentiatie. Binnen de karakters is er voldoende mogelijkheid tot differentiatie om de inrichting af te stemmen op de bebouwing en de wensen van bewoners.

De karakters Het karakter Leven & Ontspanning creëert duidelijke speel en wandelparken in de groene dooradering. Het karakter Leven & Ontspanning bevat zeven groengebieden.

In de groengebieden ligt de nadruk op het gebruik van het groen en de relatie met de woonwijken. Deze plekken zijn geschikt voor alledaags gebruik door alle bewoners van het stadsdeel. De groengebieden bestaan uit grote aaneengesloten stukken groen tussen twee wijken of vormen een groene dooradering binnen een wijk.

Het karakter Rust & Ecologie bestaat uit lange, natuurlijke linten over de lijnen van de afwatering en velden in de groene dooradering met een combinatie van land en water. De gebieden kennen natuurvriendelijke oevers, plas/dras situaties en bosgebieden. De nadruk ligt op het natuurlijke beeld en de continuïteit van lange slingerende linten door het stadsdeel. Met de realisatie van de linten wordt de onderliggende afwateringsstructuur van het stadsdeel zichtbaar gemaakt aan de oppervlakte. De vlakken vormen rustplekken in het stadsdeel om te ontsnappen aan de bebouwing.

Het karakter Historie & Allure creëert ‘tuinen’ en lange lijnen met een prestigieuze uitstraling. Hier ligt de nadruk op allure die ontstaat op het grensvlak van natuur, cultuur en historie. Deze lijnen en plekken verbijzonderen het stadsdeel en vormen schakels tussen de groene dooradering en de wegenstructuur.

Het karakter Historie & Allure bestaat uit de lijnen van historische beplanting die nog aanwezig zijn in de wijk en uit de groene vlakken rondom prominente hoogbouw

Gemeente Nijmegen / Groenplan Dukenburg - Handboek

7

(bij de hoofdstructuur) en bij de restanten van het landgoed. Deze vlakken worden tuinen genoemd. De lijnen verbinden de groenstructuur met de bebouwing op een manier die de uitstraling van het hele stadsdeel verbeterd. De tuinen vormen uithangborden van het stadsdeel.

In principe valt elke locatie onder slechts ĂŠĂŠn van de drie karakters. De enige uitzondering daarop is wanneer een lijn van het karakter Historie & Allure een groengebied of lint kruist van het karakter Leven & Ontspanning of Rust & Ecologie.

In deze gevallen kan de keuze gemaakt worden om de grond in te richten binnen het karakter Leven & Ontspanning terwijl de kruisende bomenrij onderdeel is van het karakter Historie & Allure.

Onderbouwing locatiekeuze De karakters zijn toegekend aan locaties gebaseerd op bestaande kenmerken van het groen. Grote aaneengesloten delen groen binnen wijken zijn benoemd tot Leven & Ontspanning. De meeste smalle groenstroken met waterpartijen die het stadsdeel doorkruisen zijn onderdeel van het karakter Rust & Ecologie. Historische lanen, de hoofdstructuur van het stadsdeel en de wijkontsluitingswegen zijn benoemd tot Historie & Allure. Bij de afweging is er op gelet dat er bij alle wijken een combinatie van karakters aanwezig is. Bij de keuze voor de ene of de andere locatie is er op gelet dat er bij groengebieden van het karakter Leven & Ontspanning zicht is vanuit woningen en dat de twee andere karakters meer afgezonderd liggen. Daarnaast is er gekeken naar de bestaande beplanting en inrichting van de groenstructuur. Op plaatsen waar twee karakters elkaar raken is per locatie gekeken welk groentype dominant is.

Hoofdstukopbouw Karakters De karakters bestaan uit een wensbeeld dat verduidelijkt wordt door middel van een fotoimpressie. Het wensbeeld is het uitgangspunt van het karakter en leidend bij alle beheer- en inrichtingsmaatregelen. Het wensbeeld wordt onderbouwd met uitspraken over gebruik, beeld en bouwstenen. Ook wordt in het begin van elk hoofdstuk aangegeven welke maatregelen genomen moeten worden om het wensbeeld te realiseren.

Bij elk karakter worden er verschillende inrichtingsadviezen gegeven die aansluiten op het geformuleerde wensbeeld. De inrichtingsadviezen zijn bedoeld als verduidelijking van het wensbeeld. Met deze inrichtingsadviezen wordt het gewenste beeld bereikt maar het staat de beheerders vrij om met vergelijkbare inrichtingsmaatregelen eenzelfde beeld te verkrijgen. Het geformuleerde principe is daarbij leidend. Dit betekent dat de gewenste sfeer, functie en uitstraling gelijk moet zijn aan het wensbeeld.

Gemeente Nijmegen / Groenplan Dukenburg - Handboek

9

Uitgangspunten Leeswijzer De beschrijving aan de hand van drie karakters maakt het handboek beknopt en handzaam omdat elke maatregel maar één keer beschreven wordt. Doordat karakters elkaar kunnen overlappen (met name bij wegen en groene dooradering) is het mogelijk dat er voor een specifieke locatie in Dukenburg op meerdere plaatsen in dit handboek richtlijnen te vinden zijn. Om die reden verdient het aanbeveling het rapport eerst in grote lijnen door te nemen alvorens richtlijnen te zoeken voor een specifieke locatie.

Het groen in Dukenburg wordt ondergebracht in drie karakters. Op elk deel van het groen in Dukenburg is een van de drie karakters van toepassing. Op een kaart is aangegeven op welk deel van het groen welk karakter van toepassing is.

Beleid Voor het groen van Dukenburg zijn meerdere beleidsdocumenten opgesteld.

Bestaande beleidsdocumenten die betrekking hebben op het groen in Dukenburg zijn De Groene Draad, Buiten spelen en Buiten sporten, Een nieuwe toekomst voor Staddijk, Visie Kanaalzone, Handboek Stadsbomen en Notitie streefbeelden watergangen Dukenburg. Deze beleidsdocumenten blijven leidend voor de gebieden waarop ze betrekking hebben.

Het handboek is bedoeld als concretisering en praktische uitwerking van reeds geldend beleid. In dit handboek is het genoemde beleid inzichtelijk gemaakt en doorvertaald naar inrichtingsvoorstellen om een compleet beeld te schetsen.

Gemeente Nijmegen / Groenplan Dukenburg - Handboek

11

Karakter 1

1.1 Leven & Ontspanning

Leven & Ontspanning De vlakken van het karakter Leven & Ontspanning vormen zeven groengebieden tussen de woonwijken van Dukenburg. Dit zijn de groengebieden van Weezenhof, Malvert, Lankforst, Zwanenveld, Tolhuis, Meijhorst en Aldenhof. Deze delen van de groene dooradering van Dukenburg worden ingericht als een park. De groengebieden bestaan uit grote aaneengesloten vlakken binnen een wijk. De groengebieden zijn niet met elkaar verbonden.

De groengebieden zijn goed toegankelijk vanuit omringende buurten en via verschillende doorgaande wandelroutes. Dit betekent dat de gebieden sterk verweven zijn in de structuur van het stadsdeel. Het is belangrijk dat de groengebieden altijd een groene wereld bieden die een sterk contrast vormt met de stedelijke omgeving. Bij de inrichting is er veel aandacht voor sociale veiligheid.

Binnen een groengebied lopen de verschillende elementen geleidelijk in elkaar over. Ook tussen de groengebieden en de omringende woonwijken is er altijd een visuele relatie. Enkele groengebieden sluiten aan op het omringende landschap.

Ook het buurtgroen in het stadsdeel is onderdeel van het karakter Leven & Ontspanning. Dit zijn kleine perkjes en snippers groen tussen woningen die geen onderdeel zijn van de aaneengesloten groene dooradering. Het buurtgroen wordt apart behandeld.

Omschrijving

Leven & Ontspanning

Wensbeeld

De groengebieden van het karakter Leven & Ontspanning vertegenwoordigen de belangrijkste gebruikswaarde van het groen in Dukenburg.

Het beeld van het karakter Leven & Ontspanning is een glooiend parklandschap met bijzondere bomen en planten en toegankelijke grasweiden. Het landschap heeft een halfopen karakter waarbij er altijd enige spanning in het beeld zit maar dat in het algemeen overzichtelijk is.

De groengebieden hebben een grote sierwaarde en zijn rijk aan kleuren en verschillen. De opzet is eenvoudig met grote ruimtes en geleidelijke overgangen.

BEELD Het beeld van het karakter Leven & Ontspanning is een glooiend landschapspark met bijzondere bomen en heesters omgeven door toegankelijke grasweiden. Het landschap heeft een halfopen karakter. Dit betekent dat het groengebied overzichtelijk is maar dat er altijd enige spanning in het beeld zit.

1

Bouwstenen zijn aanwezig maar het beeld is onverzorgd

Het beeld is gecultiveerd en de opzet is eenvoudig en robuust met grote ruimtes en geleidelijke overgangen tussen verschillende plekken (zie afbeelding 2 en 4). Binnen het karakter wordt er onderscheid gemaakt tussen wandelparken en speelweiden.

De speelweiden zijn vriendelijk en goed toegankelijk en bieden eerder een robuuste leefomgeving dan een indrukwekkende uitstraling. De wandelparken herbergen een grotere sierwaarde. Binnen de robuuste structuur zijn de groengebieden rijk aan kleuren en verschillen in textuur.

2

Verbeterd beheer geeft beeld van landschapspark

Wensbeeld & Gebruik

GEBRUIK De groengebieden van het karakter Leven & Ontspanning vertegenwoordigen de belangrijkste gebruiks-waarde van het groen in Dukenburg.

Intensief en divers gebruik door verschillende gebruikers tegelijk moet mogelijk zijn.

3

De verschillende gebruiksfuncties moeten ten opzichte van elkaar en ten opzichte van de wijk ontworpen worden. Een grote variatie in plekken is gewenst zodat er verbleven kan worden in de schaduw, in de zon, bij het water of juist dicht bij huis. De randen van de groengebieden zullen in de praktijk gebruikt worden als buurtgroen en moeten ook zodanig ontworpen worden.

4

16

Impressie van mogelijk gebruik bestaande situatie

De groengebieden hebben het karakter van een landschapspark. In de landschapsparken zijn verschillende plaatsen gemaakt voor speciďŹ ek gebruik zoals speelweiden, jeu de boulesbanen, vijvers, picknickplaatsen, en hardlooproutes.

Impressie van speelweide met zicht vanuit woningen

Gemeente Nijmegen / Groenplan Dukenburg - Handboek

BOUWSTENEN De inrichting is gericht op intensief gebruik.

De belangrijkste bouwstenen van de inrichting zijn gemaaide grasvelden afgewisseld met bomengroepen in kruidenvegetatie of onderbegroeiing en groepen heesters of bosplantsoen.

De groengebieden en speelweiden hebben altijd een groen karakter. Plaatselijk kan de nadruk verschillen van licht natuurlijk met een kruidenweide en inheemse begroeiing tot sterk cultuurlijk met cultivars en blokhagen.

5

Het parklandschap wordt onderbroken bij de speeltuin

De vormgeving van het groengebied wordt afgestemd op het te verwachten gebruik. De vormgeving van de speelweiden is robuust met hagen, gazon en bomen als platanen of linden. In de delen die zijn ingericht als landschapspark zijn de ruimtes kleiner en is er meer mogelijkheid voor sierheesters en bloemen.

6

Het parklandschap is continu met losse elementen

MAATREGELEN

• • • • • • • •

Dunnen beplanting Doorzetten grasweide Toevoegen bomen met sierwaarde Verlevendigen kale delen van de groengebieden (zie afbeelding 7 en 8) Beter afwateren van natte speelweiden Verfraaiien overgangen privé - openbaar Verbeteren (sociale) veiligheid met inrichtingsen beheermaatregelen Plaatselijk toegankelijk maken van oevers

7

Grote open grasweide geeft weinig spanning in het beeld

8

Aanplant van heesters geeft meer variatie aan de ruimte

Het beheer van het karakter moet intensief gebruik mogelijk maken en de groengebieden moeten een verzorgde uitstraling hebben.

Gemeente Nijmegen / Groenplan Dukenburg - Handboek

Inrichtingsadviezen

Om het wensbeeld van het karakter Leven & Ontspanning te verkrijgen zijn een aantal maatregelen nodig. Veelal betreft het meer gericht onderhoud van bestaande bomen, heesters en bosplantsoen. Daarnaast zijn nog enkele andere maatregelen nodig.

17

BOMEN Bomen zijn kenmerkende elementen van de groengebieden en belangrijk voor het ruimtelijke beeld. Bomen kunnen een ruimte begrenzen, verbijzonderen, een locatie markeren of de schaal van een groengebied verbinden met aangrenzende bebouwing (zie afbeelding 10).

9

Inrichtingsadviezen

10

18

Bomen in groepen in gazon bepalen karakter van de plek

Bomen verbinden het groengebied met de bebouwing

Bomen staan in groepen in gazon, in een kruidenweide of in onderbegroeiing. In een parkachtige omgeving kan een enkele imposante solitair staan. Bomenrijen beperkt toepassen als begrenzing bij speelweiden. De plantafstand is dan groot en bomen worden opgekroond om zicht onder de kruin door te bewaren.

Het uitgangspunt bij de inrichting is het huidige bomenbestand. De kwaliteiten hiervan blijven behouden. Er kan gekozen worden voor zowel inheemse bomen als sierbomen. Bomen van alle grootten kunnen toegepast worden al naar gelang de situatie.

Afhankelijk van de nadruk op speelweide of wandelpark kan gekozen worden voor een meer robuuste soort of een boom met een hogere sierwaarde.

Bomen krijgen de ruimte. Waar bomen te dicht op elkaar staan krijgen de goede exemplaren de ruimte.

Bij het beheer is het van belang dat het beeld verzorgd is. Dit betekent bijvoorbeeld dat bij bomen in een kruidenweide of tussen bodembedekkers de kroon los staat van de onderbegroeiing (zie afbeelding 11-12). In gazon kan de kroon wel tot aan de grond reiken.

11

Bomen en heesters vormen amorfe massa

12

Kroon van bomen staat los van de onderbegroeiing

Gemeente Nijmegen / Groenplan Dukenburg - Handboek

HEESTERS / BOSPLANTSOEN Bosplantsoen heeft een belangrijke ruimtelijke werking. Het geeft een visuele scheiding tussen verschillende delen van de groengebieden of tussen groengebieden en omringende bebouwing.

Daarnaast kunnen heesters en bosplantsoen bijzondere plekken markeren.

Heesters zijn te vinden in groepen of als enkele grote solitair. Bosplantsoen is in dit karakter beperkt aanwezig en niet in grote oppervlakken.

13

Het beeld van zowel heesters als bosplantsoen moet verzorgd zijn. Zowel heesters als bosplantsoen zijn semi-transparant en planten moeten afzonderlijk herkenbaar zijn.

14

Bosplantsoen vormt een dichte massa

Planten zijn herkenbaar en plantsoen is semi-transparant

BODEMBEDEKKERS Bodembedekkers hebben een cultuurlijk karakter en de voornaamste betekenis van bodembedekkers is decoratief. Bij toepassing onder bomen kan er gekozen worden voor een neutrale soort. Bij het toepassen van bodembedekkers zonder bomen kiezen voor een siervariant.

De voorkeur gaat uit naar laagblijvende beplanting waarbij beperkt onderhoud nodig is. Binnen een groengebied gebruik maken van een beperkt aantal soorten en grotere vlakken met ĂŠĂŠn soort.

15

Bodembedekkers lopen over in kronen van bomen

Ook bij bodembedekkers moet het beeld verzorgd zijn. Dit betekent bijvoorbeeld dat de beplanting afzonderlijk herkenbaar moet zijn en de begroeiing niet doorwoekerd tot in de kroon van bomen (zie afbeelding 15 en 16).

16

Bodembedekkers duidelijk te onderscheiden

Gemeente Nijmegen / Groenplan Dukenburg - Handboek

19

GRAS Gras vormt de voornaamste bouwsteen van dit groentype. De grasweiden verbinden de ruimte en bieden speelruimte.

17

Kleine stukken hoger gras ter afwisseling

Er wordt onderscheid gemaakt tussen speelweiden en grasvelden in wandelparken. De speelweiden worden zeer regelmatig gemaaid en kunnen een groot oppervlak hebben. De grasvelden in de wandelparken zijn kleiner van maat en hebben een meer gevarieerde vorm. De grasvelden worden vaker afgewisseld met bosplantsoen, bomen en heesters.

De grasvelden in het karakter Leven & Ontspanning moeten begaanbaar zijn. Dit vraagt om regelmatig maaien. Natte plekken in het gras zijn niet wenselijk. Waar er sprake is van vernatting moeten hiervoor maatregelen getroffen worden.

Op speciďŹ eke plaatsen kan er gekozen worden voor hoger gras dat een meer avontuurlijke speelomgeving biedt.

18

Speelweiden hebben een groter formaat

OEVERS & WATER

Inrichtingsadviezen

Het water is een beperkt onderdeel van het karakter Leven & Ontspanning.

20

De waterpartijen verlevendigen een groengebied, geven het karakter en bieden spelruimtes, en uitzichtpunten.

19

Dichtgegroeide oever maakt water slecht zichtbaar

20

Oevers zijn plaatselijk toegankelijk als speelplekken

Gemeente Nijmegen / Groenplan Dukenburg - Handboek

Het water is plaatselijk goed toegankelijk met geleidelijke oevers. Voor de veiligheid zijn hier de waterpartijen de eerste twee meter maximaal een halve meter diep. De oevers zijn begroeid met oevervegetatie. Plaatselijk is het water direct zichtbaar en benaderbaar (zie afbeelding 20).

(SOCIALE) VEILIGHEID Veiligheid en sociale veiligheid zijn van groot belang. Het beheer en de inrichting is in dit groentype gericht op het verkrijgen van een grote sociale veiligheid. Door maatregelen ten opzichte van de routing, beplanting en zichtbaarheid wordt de sociale veiligheid verbeterd.

Bij doorgaande paden bevindt zich minimaal een meter gazon direct naast het pad.

Vanuit woningen en vanaf de doorgaande weg is er (gefragmenteerd) zicht op de groengebieden.

Dit betekent dat de groengebieden niet volledig visueel afgezonderd zijn maar ook niet volledig geexposeerd zijn. Tegelijk moet overlast naar de woningen beperkt worden.

21

Sociaal onveilige route

Ontmoetingen van het groengebied met water en verkeer moeten voldoende veilig zijn.

Het onderhouden van bosplantsoen en heesters volgens de richtlijnen van het karakter draagt al sterk bij aan de sociale veiligheid.

22

Een meter gazon naast het pad

PADEN / MEUBILAIR De groengebieden van het karakter Leven & Ontspanning worden door veel paden verbonden met de aangrenzende woonwijken.

De paden lopen door de ruimte en worden niet afgezonderd van de grasvelden. Paden volgen een logische routing tussen twee punten. De paden moeten duidelijk zichtbaar zijn in de openbare ruimte. Op plaatsen waar de paden schuil gaan achter dichte heesters moet de begroeiing verwijderd worden.

Het meubilair bestaat onder meer uit bankjes, speeltoestellen, vuilnisbakken, verlichtingselementen, honden-uitlaatplaatsen. Er moet gestreefd worden naar minimale toepassing van paaltjes, hekjes en andere verkeerswerende of afscheidende elementen. Voor het overige meubilair moet gestreefd worden naar maximale eenvormigheid. De toepasssing van meubilair moet aansluiten op het handboek inrichting openbare ruimte.

23

Paden missen logische routing zodat sluiproutes ontstaan

24

Verzorgd pad is overzichtelijk en onderdeel van de ruimte

Gemeente Nijmegen / Groenplan Dukenburg - Handboek

21

PRIVÉ - OPENBAAR Overgangen privé - openbaar zijn een belangrijke opgave in Dukenburg. Met name de aansluiting van achterkanten van woningen aan de Groene Dooradering vraagt bijzondere aandacht in dit groenplan.

Op enkele plaatsen grenzen onverzorgde schuttingen direct aan de landschapsparken. Het ontbreken van uniforme begrenzing geeft een slordig en onrustig beeld door de verschillende erfafscheidingen.

25

Zicht op gevarieerde schuttingen geeft een slordig beeld

Op andere locaties worden de schuttingen gescheiden van de Groene Dooradering door een dichte haag van heesters of bosplantsoen. Dit geeft een onverzorgde ruimte tussen de schuttingen en de hagen en vaak is er sprake van afval in deze hagen.

26

Halfhoge haag schermt schuttingen af en vormt speelweide

Het is wenselijk de overgang privé - openbaar aan de achterzijde gedeeltelijk (semi-transparant) af te schermen van de groengebieden. Daarbij moet er voldoende ruimte zijn tussen de erfafscheiding en de beplanting.

Er zijn verschillende mogelijkheden voor een gedeeltelijke afscherming.

Bij veelgebruikte speelweiden kunnen chaotische erfafscheidingen gemaskeerd worden met een halfhoge blokhaag met daarin bomen tweede grootte (zie afbeelding 26).

27

Zicht op onverzorgde en gevarieerde schuttingen

Bij wandelparken kunnen chaotische erfafscheidingen gedeeltelijk afgeschermd worden door de toepassing van borders met heesters en bomen tweede grootte of met bosplantsoen (zie afbeelding 28).

Per locatie kan de beheerder of de ontwerper zoeken naar de geschikte vertaling van dit principe.

28

22

Schuttingen afgeschermd met bosplantsoen

Gemeente Nijmegen / Groenplan Dukenburg - Handboek

STRAATBOMEN Het gewenste karakter van woonstraten is afhankelijk van de wijk, de bebouwing, en de aangrenzende groengebieden. Voor de woonstraten is dan ook geen wensbeeld geformuleerd maar zijn er enkel inrichtingsadviezen opgesteld. Wanneer er in een straat geen problemen zijn met het bestaande groen dan kan de situatie behouden blijven.

Deze situatie is te vinden bij woonstraten met rijtjeshuizen en vrijstaande woningen in Malvert, Aldenhof en Meijhorst en de zuidelijke woonstraten van Zwanenveld. Er zijn ook straatbomen bij maisonnettecomplexen en galerijflats (zie afbeelding 48-50).

29

30

Woonstraat in Malvert met een stenig beeld

Meer aantrekkelijke woonstraat door toepassing van bomen

In de volgende straten wordt geen laanbeplanting gerealiseerd: • Straten die aan een zijde grenzen aan de groengebieden.

• Straten die aan twee uiteinden uitkijken op de groengebieden.

• Straten met veel groengebieden.

De straatbomen hebben een nauwe relatie met de directe leefomgeving en de bebouwing op wijk- of buurtniveau. De ruimte, soortkeuze en het beheer van de straatbomen dient afgestemd te zijn op de wensen van de bewoners.

31

Laanbeplanting niet nodig bij straat grenzend aan groen

De uitgangspunten uit het Handboek Stadsbomen blijven onverminderd van toepassing.

32

Wensbeeld & Gebruik Woonstraten

In een straat kan gekozen worden voor laanbeplanting of voor enkele losse straatbomen op de hoeken van een straat. Er wordt alleen laanbeplanting toegepast wanneer dit bijdraagt aan het beeld van de straat. Dit is het geval in brede straten met bebouwing aan weerszijden en zonder direct zicht op de groengebieden.

Laanbeplanting niet nodig bij straat met zicht op groen

Gemeente Nijmegen / Groenplan Dukenburg - Handboek

23

WOONSTRATEN Woonstraten in de bloemkoolwijken (Zwanenveld, Tolhuis en Weezenhof) variĂŤren sterk van karakter door verschillende woningtypen en de onregelmatige verkaveling.

De straten zijn eenvoudig en gebruiksvriendelijk ingericht. In een enkel geval kan laanbeplanting toegepast worden. Veelal wordt in deze wijken volstaan met een boom of een groep bomen van de 2de of 3de grootte op markante plekken of bij een knik van de weg.

33

Laanbeplanting van berken en eiken in Weezenhof

Inrichtingsadviezen

Het boomformaat is afhankelijk van de beschikbare ruimte (zowel ondergronds als bovengronds).

24

34

Groep berken op een hoek van wegen in Weezenhof

35

Stenig pleintje in Tolhuis is onaantrekkelijk

36

Heringericht pleintje in Tolhuis biedt verblijfskwaliteit

Gemeente Nijmegen / Groenplan Dukenburg - Handboek

De belangrijkste opgave van de woonomgeving in bloemkoolwijken betreft de (vaak driehoekige) pleintjes op het einde van een woonstraat. Op deze pleintjes is er geen goede balans tussen de gebruiksfunctie en de inrichting. De plekken kennen een hoge parkeerdruk, zijn vaak onaantrekkelijk ingericht. Voor verschillende van deze pleintjes is een herinrichting gewenst. Hierbij dient gestreefd te worden naar een uitgebalanceerde inrichting met meer groen en behoud van parkeerplaatsen.

37

Stenig pleintje in Weezenhof is onaantrekkelijk

WOONSTRATEN Woonstraten in de stempelwijken (Malvert, Lankforst, Meijhorst en Aldenhof) zijn vaak korte rechte lijnen met rijtjeswoningen die met de voorzijde georiĂŤnteerd zijn op de straat. De woonstraten hebben een stenig karakter. In de verschillende straten zijn momenteel sterk afwijkende bomen toegepast variĂŤrend van eerste grootte tot derde grootte In brede straten met een stenig karakter wordt laanbeplanting gerealiseerd om het beeld aantrekkelijker te maken. De laanbeplanting moet de straten een groene uitstraling geven en het beeld van de weg smaller maken. De laanbeplanting bestaat uit bomen van de tweede en derde grootte.

Wanneer het wensbeeld bereikt kan worden met minder bomen op een grotere plantafstand dan is dat wenselijk. Bomen van de eerste grootte worden vervangen door kleinere exemplaren.

In sommige straten biedt een enkele boom op een hoek van een straat meer kwaliteit dan laanbeplanting. Hier wordt gekozen voor een enkele solitair of een groep bomen.

39

Woonstraat in Malvert met stenig karakter

Ontwerp voor herinrichting woonstraat Malvert

Een enkele boom op een hoek van een straat

40

41

Straat in Malvert met te grote bomen

Inrichtingsadviezen

42

38

Straat met bomen van de tweede grootte

Gemeente Nijmegen / Groenplan Dukenburg - Handboek

25

BUURTGROEN Behalve de grote aaneengesloten stukken groen zijn er ook nog veel kleinere stukken groen tussen de woningen. Al dit buurtgroen valt onder het karakter Leven & Ontspanning.

Het buurtgroen dicht bij de woningen heeft een grote invloed op de totaalbeleving van groen in Dukenburg. Met deze perken worden de bewoners immers dagelijks geconfronteerd. Om die reden heeft het buurtgroen ook het meeste te verduren in dagelijks gebruik.

43

Vervallen perkje buurtgroen met verwilderde beplanting

De perken krijgen allemaal een verzorgde uitstraling. Per perceel wordt er gekozen voor een sierfunctie of een gebruiksfunctie. Bij een gebruiksfunctie kan er gedacht worden aan een klein trapveldje, een jeu de boulesbaan. Ook kan de inrichting afgestemd worden op de wensen van de bewoners. Bij voorkeur wordt er gekozen voor een eenvoudige inrichting met gazon en eventueel enkele bomen.

44

Buurtgroen met gebruiksfunctie

Het buurtgroen heeft een nauwe relatie met de directe leefomgeving en de bebouwing op wijk- of buurtniveau. De ruimte, inrichting en het beheer van het buurtgroen dient afgestemd te zijn op de wensen van de gebruikers.

26

45

Buurtgroen met sierfunctie in Tolhuis

46

Buurtgroen met sierfunctie in Aldenhof

Gemeente Nijmegen / Groenplan Dukenburg - Handboek

Voor alle perken geldt dat wildgroei voorkomen moet worden. Kleine hoeken met een sierfunctie krijgen een inrichting van grasvegetatie, bodembedekkers, bomen van de derde grootte of losse struiken. Overwoekerde hoeken worden gesnoeid en uitgedund. Indien in de praktijk blijkt dat buurtgroen weinig tot geen gebruiksfunctie heeft wordt gekozen voor een sierfunctie.

BUURTGROEN De buurten met maisonnettecomplexen hebben momenteel een weinig aantrekkelijke uitstraling.

Waar mogelijk wordt aan de voorzijde vergroening toegepast. De achterzijde krijgt overal een gazon met een bomenrij.

Het groen bestaat uit gemaaid gras met enkele lage heesters en bomenrijen parallel aan de bebouwing. De bomen staan op voldoende afstand van de bebouwing. Er wordt gekozen voor soorten die weinig schaduw geven in de winter. Een rij bestaat uit vier tot vijf bomen. Dit aantal is beperkt, het enige doel is om een verband te leggen tussen de groenstructuur en de bebouwing.

47

Voorkant van maisonnettes heeft een stenige omgeving

48

Achterkant met bomenrij geeft meer aantrekkelijk beeld

Het groen rond de maisonnettes is niet begrenst en loopt over in de aangrenzende buurten of groengebieden.

De buurten met galerijflats hebben momenteel veelal een aantrekkelijke uitstraling. Dit komt door de prettige situering van de gebouwen in het groen.

De bestaande situatie wordt versterkt.

Het groen bestaat uit gemaaid gras met lage heesters en bomenrijen parallel aan de bebouwing.

De bomen staan op voldoende afstand van de bebouwing. Er wordt gekozen voor soorten die weinig schaduw geven in de winter.

49

Omgeving van galerijflats heeft al een aantrekkelijk beeld

50

Achterzijde galerijflats met een bomenrij

Gemeente Nijmegen / Groenplan Dukenburg - Handboek

27

Karakter 2

1.2 Rust & Ecologie

Rust & Ecologie De linten en vlakken van het karakter Rust & Ecologie vormen een netwerk van natuurlijk beheerde plekken binnen Dukenburg. Het netwerk bestaat uit smalle slingerende linten die het stadsdeel doorkruisen. Daarnaast bevat het karakter ook enkele bosgebieden.

De linten vormen natuurlijke rustpunten in het stadsdeel en bestaan uit opeenvolgende groene gebieden langs de structuur van afwateringskanalen. De vlakken bestaan uit grotere en bredere fragmenten zoals bos of bloemen- en kruidenweide van de Groene Dooradering die op dit moment al ecologisch beheerd worden.

Met de realisatie van de linten wordt de onderliggende afwateringsstructuur van het stadsdeel zichtbaar gemaakt aan de oppervlakte.

De linten vormen autonome structuren in het stadsdeel en de wegen passeren de linten bij voorkeur met een brug. Waar dit (nog) niet mogelijk is wordt de laanbeplanting van de wegen kort onderbroken.

De linten liggen tussen twee wijken en liggen afgezonderd van woningen of achterkanten van huizen. De linten openen zich naar aangrenzende of kruisende wegen. Aan de randen van het stadsdeel sluit het netwerk van linten aan op het omringende landschap.

Omschrijving

Rust & Ecologie

Wensbeeld

De groengebieden van het karakter Rust & Ecologie vormen lange, slingerende linten dwars door het stadsdeel Dukenburg.

De linten doorkruisen het gehele stadsdeel en overstijgen de schaal van de wijken. In de linten is de afwatering zichtbaar die kenmerkend is voor Dukenburg.

De linten zijn natuurlijk ingericht met compacte ruimtes en veel diversiteit. De uitstraling is rustig en natuurlijk.

BEELD Het beeld van het karakter Rust & Ecologie is dat van een slingerende waterpartij omgeven door weides, bosplantsoen en vijvers. Het beeld is rustig en natuurlijk met een grote plantenrijkdom en weinig tot geen cultuurlijke elementen.

51

Referentiebeeld karakter Rust & Ecologie

Het beeld is afwisselend open en gesloten. Het formaat van de ruimtes wijzigt van klein tot groot.

De linten zijn plaatselijk afgezonderd van de bebouwing en hebben op andere plaatsen een open karakter naar de bebouwing.

Binnen de linten zelf is er veel spanning in de ruimtelijke opbouw. De structuur is kleinschalig met compacte ruimtes, veel diversiteit en geen lange zichtlijnen. De blik van de wandelaar in de linten wordt door bomen of plukken bosplantsoen langs de slingerende waterpartij geleid. Hierdoor wordt de continuĂŻteit van de linten zichtbaar.

52

Referentiebeeld karakter Rust & Ecologie

Wensbeeld & Gebruik

GEBRUIK

53

De routes door de linten zijn geen hoofdroutes maar een avontuurlijk alternatief van doorgaande routes of vormen een ommetje door een natuurlijke omgeving.

Hondenuitlaatplaatsen of intensieve recreatieve voorzieningen horen thuis in het karakter Leven & Ontspanning.

54

32

Lint in gebruik als kijkgroen

Het netwerk van linten en vlakken is slechts beperkt toegankelijk. De linten en vlakken worden gebruikt door wandelaars, door hardlopers en als kijkgroen voor bewoners en automobilisten.

De belangrijkste functie van de linten is om ruimte en een natuurlijke uitstraling te geven aan het stadsdeel. Bovendien kunnen de linten gebruikt worden voor extensieve recreatie, als picknickplek of vislocatie. Daarnaast kunnen de linten een educatieve functie hebben wanneer de ecologische waarde hoog is.

Wandelen door het hoge gras is plaatselijk mogelijk

Gemeente Nijmegen / Groenplan Dukenburg - Handboek

BOUWSTENEN De inrichting van de linten en vlakken wordt sterk bepaald door de beplanting. Het karakter kent een grote plantenrijkdom. De linten zijn opgebouwd uit afzonderlijke segmenten met elk een verschillend karakter dat bepaald wordt door afwijkende beplanting. Bij de inrichting is het de uitdaging om de variatie in beeld te behouden zonder de continuïteit van de linten te verliezen.

Het samenspel tussen land en water is van belang.

De overgang van land naar water is geleidelijk en de planten die gedijen op het grensvlak van land en water vormen een belangrijk kenmerk van het karakter.

55

Overgang tussen land en water is belangrijk

De beplanting binnen de linten en vlakken is inheems. Cultuurlijke beplanting zoals sierheesters, blokhagen, cultivars en bloemenperken komen zo min mogelijk voor. De inrichting bestaat uit kruidenweiden en onderbegroeiing, heesters, bomen, bosplantsoen en waterpartijen met natuurvriendelijke oevers.

56

Mogelijke toepassing van heesters en bosplantsoen

MAATREGELEN Om het wensbeeld van het karakter Rust & Ecologie te verkrijgen is een aantal maatregelen nodig. Veelal betreft het meer gericht onderhoud van bestaande bomen, heesters en bosplantsoen.

Daarnaast zijn nog andere maatregelen voorzien: • • • • • • • • •

Opschonen beplanting Doorzetten waterpartijen Vergroten vijvers Creëeren natuurvriendelijke oevers Weghalen ongewenste en woekerende kruiden Verschralen door aangepast maairegime Weghalen blokhagen, Verwijderen planten in de lijn van het lint Duikers vervangen door bruggen

57

Weghalen blokhaag versterkt het natuurlijke karakter

Het beheer is gericht op een natuurlijk beeld.

Plaatselijk kan er gericht beheerd worden op behoud en ontwikkeling van flora en fauna.

58

Zicht op groenstrook openen

Gemeente Nijmegen / Groenplan Dukenburg - Handboek

33

ECOLOGISCH BEHEER Beleid voor natuur binnen het stedelijke gebied heeft altijd betrekking op stadsnatuur. De natuur wordt meer gestuurd dan in de “echte” natuur, natuurlijke processen zijn beperkt mogelijk. De natuurlijk ingerichte en beheerde terreinen kunnen ingedeeld worden in drie niveaus: Ecologisch • Op beperkte schaal zijn natuurlijke processen mogelijk • Beheer gericht op begeleiding van deze processen en de natuurlijke ontwikkeling van het gebied • Ontwikkeling van o.a. mantel en zoom, ruigtekruiden zijn toegestaan • Beheer gericht op flora en fauna

Inrichtingsadviezen

Natuurlijk • Geen sprake van natuurlijke processen • Beheer gericht op sturing van de natuurlijke processen in het gebied • Naast de ontwikkeling van natuur, speelt de beleving ook een belangrijke rol. Het gebied moet er wel aantrekkelijk uit blijven zien.

• Beheer vooral richten op de floristische ontwikkeling met name graslandvegetaties en oeverbegroeiing.

34

59 Studiekaartje Ecologie en Natuur waaruit de ecologische structuur is bepaald.

Natuurbeleving • De uitstraling van het gebied is natuurlijk en landelijk: lang gras, bloemrijk, losse heestergroepen enz.

• Beheer gericht op het beeld en de veiligheid van het gebied.

Bijzondere natuurlijke plekken Binnen de gebieden met een cultuurlijk beheer kunnen plekken of onderdelen voorkomen die de eigenschappen hebben van natuurlijk beheer.

Dit kunnen bloemrijke graslandjes zijn of een heesterrand die uit kan groeien als een bosrand.

Het voorkomen wordt bepaald door de inbreng en de initiatieven van bewoners.

De overige plekken zijn cultuurlijk ingericht.

Gemeente Nijmegen / Groenplan Dukenburg - Handboek

BOS De bosgebieden in Dukenburg maken deel uit van het karakter Rust & Ecologie. De bosgebieden in Dukenburg zijn het Douglasbos, het Uilenbosje, de bosstrook bij Aldenhof en enkele fragmenten in park Staddijk. Het beheer in de bosgebieden is er op gericht een gelaagde opbouw van de bossen te behouden en verder te ontwikkelen.

Een gelaagde opbouw bestaat uit een kern met een boomlaag, een struiklaag en een kruidlaag.

De randen bestaan uit een mantel of zoom met kruiden.

60

Het Douglasbos bij het Grand Canal

61

Het Uilenbosje bij Lankforst

RANDEN VAN HET BOS Om de strakke overgang tussen bos en gras natuurlijker te laten verlopen, wordt de ontwikkeling van een zoombeplanting gestimuleerd. Het beheer van deze zoombeplanting is er op gericht om verruiging te voorkomen. Ruigtekruiden horen in deze zone, de ontwikkeling van houtachtigen wordt tegengegaan. .

62

Streven naar een gezonde gelaagdheid

63

Referentiebeeld: Zoombeplanting

Gemeente Nijmegen / Groenplan Dukenburg - Handboek

35

BOMEN Bomen hebben een grote invloed op het beeld in het karakter Rust & Ecologie. Bomen geven karakter aan een ruimte, leiden de blik naar een bepaald punt en geven schaduw.

De toepassing van bomen, heesters en onderbegroeiing wordt op elkaar afgestemd. Met deze elementen worden verschillende sferen gerealiseerd in segmenten van de linten.

68

Toepassing van bomen past bij kenmerken van karakter

Er wordt gekozen voor inheemse soorten van de eerste of tweede grootte. Bomen worden niet hoog opgekroond en krijgen de ruimte om zich te ontwikkelen.

Bomen kunnen voorkomen als solitair, in kleine bossen zoals berkenweiden met onderbegroeiing maar kunnen ook open ruimtes omsluiten of een watergang begeleiden.

Er wordt gestreefd naar een gedifferentieerd beeld met verschillende soorten.

69

Wilg op de overgang van land en water

Inrichtingsadviezen

BOSPLANTSOEN / HEESTERS De afwisseling tussen open en gesloten plekken in het karakter wordt met name vormgegeven door bosplantsoen. Bosplantsoen wordt aangeplant om de linten af te schermen van aangenzende bebouwing of om ruimtes binnen de linten te begrenzen.

70

Heesters kunnen ruimten verbijzonderen of net meer uitstraling geven. Begroeiing van heesters of kruidenvegetatie kan doorlopen tot in het water. Bomen, bosplantsoen, heesters en bodembedekkers mogen in elkaar overgaan en door elkaar groeien zolang het beeld niet onverzorgd wordt.

71

36

Voorbeeld van gesloten bosplantsoen (Aldenhof)

Het bosplantsoen is gesloten of semi-transparant.

Planten hoeven niet afzonderlijk herkenbaar te zijn maar het algehele beeld mag niet verwilderd zijn.

Het is wenselijk te streven naar kruidenlaag indien mogelijk.

Voorbeeld van transparant bosplantsoen (Lankforst)

Gemeente Nijmegen / Groenplan Dukenburg - Handboek

GRAS De meer open segmenten binnen de linten kennen grotendeels een begroeiing van kruidenweide.

Gazon komt in dit karakter niet voor. De kruidenweiden zijn toegankelijk maar het beheer is niet gericht op toegankelijkheid. Een vochtige ondergrond of natte plekken in de kruidenweide zijn geen bezwaar.

Het beheer moet er op gericht zijn om een grotere soortenrijkdom te verkrijgen in de kruidenweiden.

Het doel blijft echter een natuurlijk beeld (beleving) en niet primair ecologische kwaliteit.

(Sociale) veligheid is een minder belangrijk aspect in dit karakter. De routes in dit karakter bieden enkel een alternatieve route en het karakter biedt geen intensieve speelplekken. Langs paden en in de buurt van huizen is het gras enkele meters strak gemaaid.

72

73

Voorbeeld kruidenweide

Kruidenweide bij het Grand Canal

Gemeente Nijmegen / Groenplan Dukenburg - Handboek

37

WATER & OEVERS Het water is een belangrijk element in dit karakter.

De waterpartijen vormen de linten, hebben een grote invloed op de beplanting en geven karakter aan de ruimte.

74

Voorbeeld van ecologisch lint in Lankforst

Om die reden worden de waterpartijen gevarieerder en interessanter gemaakt. De rechte waterpartijen worden meer slingerend gemaakt, de oevers worden afwisselend begroeid met heesters en kruidenvegetatie en alle oevers zijn auw en natuurvriendelijk. De oevers worden bij voorkeur niet toegankelijk gemaakt.

Waar speelruimte gewenst is aan het water en het lint grenst aan een groengebied van het karakter Leven & Ontspanning dan kan een zijde van het water tot het karakter Leven & Ontspanning behoren.

Er moet gestreefd worden naar een grotere soortenrijkdom van ora en fauna in het water.

75

Voorbeeld van ecologisch lint in Lankforst

Waar dit vanuit waterberging wenselijk is kan het wateroppervlak uitgebreid worden. Dit gebeurt bij voorkeur door een open verbinding te realiseren tussen twee bestaande vijvers maar kan ook door bestaande vijvers te verbreden.

38

76

Waterpartijen bestaan uit losse vijvers.

77

Doorzetten waterpartij kan het beeld verbeteren.

Gemeente Nijmegen / Groenplan Dukenburg - Handboek

In het hele stadsdeel kunnen duikers tussen bestaande vijvers worden vervangen door open verbindingen. Ook kunnen duikers onder wegen worden vervangen door bruggen. Op een enkele plek kan er een nieuwe waterpartij aangelegd worden wanneer dit wenselijk is vanuit waterberging en wanneer dit de natuurlijke beleving van de linten versterkt. Op afbeelding 77 is een voorbeeld aangegeven van het effect dat een dergelijke maatregel kan hebben.

PADEN & MEUBILAIR Er komen slechts beperkt paden voor in dit karakter. De paden zijn slingerend en bij voorkeur gerealiseerd met halfverharding of bestaan uit gemaaid gras. De paden zijn geschikt voor wandelaars en sporters.

De paden bieden een meer avontuurlijke route.

De heesters en het bosplantsoen direct naast de paden zijn semi-transparant.

Meubilair is in dit groentype slechts beperkt aanwezig. De aanwezigheid van hekken en paaltjes moet zoveel mogelijk beperkt worden.

78

79

Pad langs de van Apelterenweg

Gemaaide graspaden passen goed bij dit karakter

PRIVE - OPENBAAR De linten en vlakken van dit karakter zijn afgezonderd van de bebouwing. Voorkanten van woningen grenzen niet direct aan dit groentype.

Er is geen direct zicht vanuit woningen op dit karakter. Schuttingen en erfafscheidingen zijn gefragmenteerd zichtbaar vanuit de groenstructuur.

80

81

Voorbeeld: Zicht vanuit woningen afgeschermd

Voorbeeld: Zicht vanuit woningen deels afgeschermd

Gemeente Nijmegen / Groenplan Dukenburg - Handboek

39

Karakter 3

1.3 Historie & Allure

Historie & Allure Het karakter Historie & Allure bestaat uit historische lanen, publieke tuinen en belangrijke ontsluitingswegen. Door de prominente uitstraling bepalen de objecten van dit karakter in sterke mate de uitstraling van het stadsdeel.

De allure van het karakter bestaat uit gecultiveerde natuur en het samenspel van natuur, cultuur, bebouwing en historie. De imposante bomenrijen, de geschoren hagen en de lange zichtlijnen verbijzonderen het stadsdeel.

De lanen bestaan uit fragmenten van historische beplanting die nog aanwezig zijn in de wijk. De lanen kruisen meerdere wijken als doorgaande ďŹ ets- of wandelroutes of staan als bomenrijen in een parkomgeving.

De tuinen bestaan uit groene vlakken rondom prominente hoogbouw en de restanten van het landgoed.

De hoofdwegenstructuur wordt gekenmerkt door een ruim proďŹ el en prominente laanbeplanting. De wijkontsluitingswegen geven karakter aan een wijk en verbinden de schaal van de wijk met die van het stadsdeel. Het karakter van de wijkontsluitingswegen verschilt per wijk.

Omschrijving

Historie & Allure

Wensbeeld

Karakter Historie & Allure heeft betrekking op de meest representatieve delen van Dukenburg zoals lanen, ontsluitingswegen en publieke tuinen.

De lanen zijn lang, imposant en degelijk vormgegeven. De opzet is eenduidig over lange stukken.

BEELD Het beeld van het karakter Historie & Allure bestaat uit imposante historische lanen die het stadsdeel doorkruisen in combinatie met tuinen bij karakteristieke bebouwing.

Het beeld van het karakter is opgebouwd uit grote vlakken met daarin krachtige elementen als bomen, flats en wegen.

82

Huidig beeld bij flatgebouwen

De lanen en tuinen van het karakter behoren tot de grotere elementen in het stadsdeel. De lanen kruisen meerdere wijken en behouden een eigen karakter over de gehele lengte. Enkele tuinen zijn zichtbaar vanaf de hoofdstructuur.

De ontsluitingswegen bepalen de uitstraling van het stadsdeel in het dagelijks gebruik.

De grootschaligheid van het karakter reageert niet op variaties tussen wijken, tussen verschillende typen kleinschalige bebouwing en reageert slechts beperkt op de andere twee karakters.

83

Wensbeeld historische laan

GEBRUIK

Wensbeeld & Gebruik

De representatieve lanen van het karakter Historie & Allure vervullen ook in gebruik een sleutelrol in het stadsdeel. De hoofdwegenstructuur en de doorgaande fiets- en wandelroutes lopen over de lijnen en verbinden de wijken onderling.

De tuinen kennen een beperkt gebruik als wandelpark maar fungeren voornamelijk als kijkgroen. Indien het aantrekkelijk ingepast kan worden dan is ook parkeren een mogelijke functie in tuinen.

De functie van de ontsluitingswegen is uiteraard voornamelijk verkeerskundig. Daarnaast omkadert de hoofdstructuur ook de verschillende wijken.

84

44

Historische laan in gebruik als wandelroute

Gemeente Nijmegen / Groenplan Dukenburg - Handboek

BOUWSTENEN Het karakter is ingericht met grootschalige elementen zoals bomen eerste grootte, grasvelden, stinzeplanten, waterpartijen en lange rechte paden.

Er worden cultuurlijke elementen toegepast zoals blokhagen en sierheesters.

De lanen hebben uiteraard laanbeplanting met een cultuurlijke onderbegroeiing van gazon, blokhagen of sierheesters. Ook een natuurlijke onderbegroeiing is mogelijk mits deze bijdraagt aan het representatieve beeld.

De groene vlakken rondom de flats hebben een cultuurlijk karakter.

85

Voorbeeld toepassing van haag bij laanbeplanting

Er wordt bij voorkeur gewerkt met een beperkt aantal inrichtingsmiddelen en een beperkt assortiment beplanting om een eenvoudig en krachtig beeld te krijgen. De beplanting heeft een lange levensduur.De inrichting is gericht op allure.

86

Beperken aantal inrichtingsmiddelen geeft krachtig beeld

MAATREGELEN Om het wensbeeld van het karakter Historie en Allure te verkrijgen is een aantal maatregelen nodig. Het is met name van belang om gericht keuzes te maken in het beheer die de continuïteit en de monumentaliteit van de lanen en tuinen versterken.

• • • • •

Instandhouden en versterken bestaande lanen Verwijderen of uitdunnen heesters en bosplantsoen Aanplanten hagen bij nieuwe laan Aanplanten bomen (gaten in laanbeplanting aanvullen) Vervangen bomen wijkontsluitingswegen tweede grootte

87

Opgaande heesters doen afbreuk aan de allure

Het beeld dat ontstaat door de te nemen maatregelen is omschreven op de komende pagina’s.

88

Omvormen van opgaande heesters naar gras geeft meer allure

Gemeente Nijmegen / Groenplan Dukenburg - Handboek

45

BOMEN Bomen zijn de meest kenmerkende elementen van het karakter. Bomen vormen de lanen en ontsluitingwegen, omsluiten tuinen en verbinden de schaal van flatgebouwen met de openbare ruimte.

Bomen staan langs paden, in groepen in gazon of als solitair. Langs een laan wordt er naar gestreefd een continu beeld te verkrijgen door bomen te gebruiken van een enkele soort en deze op dezelfde wijze te beheren.

89

Bomen verbinden de schaal van de flat met de ruimte

Bij de aanplant van nieuwe bomen wordt er aangesloten op de bestaande soorten. Historische plantafstanden worden gerespecteerd.

Per locatie wordt er gestreefd naar een minimum aan soorten. Ook in dit karakter geldt de vuistregel dat er naar gestreefd wordt het wensbeeld te bereiken met een minimum aan bomen. Waar bomen te dicht op elkaar staan krijgen de goede exemplaren de ruimte.

Inrichtingsadviezen

90

46

Bomen van een historische laan

De historische lanen maken deel uit van de primaire hoofdbomenstructuur. De paden worden geflankeerd door een bomenrij of een laan. De kronen van de bomen raken elkaar en vormen een gesloten bladerdak boven het pad. De bomen van de 1ste grootte zijn veelal inheems en bestaan per laan of rij uit één soort.

De hoofdwegen en de wijkontsluitingswegen worden in een apart blok behandeld.

91

Bomen langs de hoofdstructuur en een historische laan

92

Onderbrekingen in de historische lanen herstellen

Gemeente Nijmegen / Groenplan Dukenburg - Handboek

De uitstraling van de lijnen en de lanen is landelijk en natuurlijk. De bermen bestaan uit grasbermen, bloemrijke zomen of losse hagen. Op sommige plaatsen vormt de historische lijn de overgang van het natuurlijke groen naar het cultuurlijke.

De kwaliteit van de standplaats moet zodanig zijn dat bomen tenminste 50 (secundaire structuur) tot 80 jaar (primaire structuur) in goede conditie blijven. Ten aanzien van kappen geldt het “nee, tenzij principe”. Wanneer kappen noodzakelijk is, dient tenminste één nieuwe boom elders binnen de hoofdgroenstructuur te worden aangeplant.

HEESTERS Heesters zijn te vinden in de tuinen in de vorm van groepen of als enkele grote solitairen. Heesters of bosplantsoen worden semi-transparant toegepast om bijvoorbeeld achtertuinen af te schermen.

Veel aandacht voor onderhoud is noodzakelijk om verwildering te voorkomen.

In de lanen kunnen losse heesters de onderbegroeiing vormen onder de bomenrij.

Planten moeten afzonderlijk herkenbaar zijn en niet doorgroeien tot in de kronen van bomen. Het beeld van de bomen (de laan) moet dominant blijven.

93

Heesters zijn semi-transparant (beeld Teersdijk)

Bosplantsoen is in dit karakter in principe niet aanwezig

94

Bestaande toegang tot Teersdijk

HAGEN EN BODEMBEDEKKERS Geschoren hagen of blokhagen kunnen een pad begeleiden, een ruimte omkaderen of als inrichtingselement fungeren in een tuin.

Bodembedekkers in de vorm van stinzeplanten, verwilderende vaste planten en spontane ontwikkeling van bodembedekkende kruiden zoals hondsdraf en speenkruid worden gestimuleerd.

95

96

Mogelijke toepassing van bodembedekkers

Blokhaag geeft karakter aan historische laan

Gemeente Nijmegen / Groenplan Dukenburg - Handboek

47

MEUBILAIR EN TUINEN Het meubilair bestaat uit bankjes, speeltoestellen, vuilnisbakken en verlichtingselementen.

Bij de keuze van meubilair moet gestreefd worden naar minimale toepassing van paaltjes, hekjes en andere verkeerswerende elementen. Voor het overige meubilair moet gestreefd worden naar maximale eenvormigheid en combinaties.

97

Voorbeeld tuin bij Weezenhof

98

Voorbeeld tuin bij Lankforst

De realisatie van barokke tuinen of boomgaarden in Dukenburg is alleen mogelijk wanneer het beheer volledig in handen is van bewoners en wanneer dit beheer voor lange termijn gewaarborgd is.

Inrichtingsadviezen

GRAS Ook gras vormt een belangrijke bouwsteen van dit groentype. De tuinen bij flatgebouwen bestaan grotendeels uit gazon en ook langs de lanen wordt gazon of kruidenweide toegepast.

De paden van dit karakter volgen de rechte lijnen van de lanen en zijn in gebruik als wandelpad of fietspad. De paden zijn goed zichtbaar, sociaal veilig en gebruiksvriendelijk. De paden sluiten goed aan op het omringende fietsnetwerk.

99

100

48

Toepassing van gras als voorbeeld

Toepassing van gras als voorbeeld

Gemeente Nijmegen / Groenplan Dukenburg - Handboek

Door de tuinen lopen wandelpaden. Deze worden ingericht in overeenstemming met het ontwerp van de tuin.

SOCIALE VEILIGHEID Sociale veiligheid is van groot belang omdat dit karakter veel doorgaande routes herbergt.

Er wordt echter geen afbreuk gedaan aan het wensbeeld met oude en grote bomen ook al geven deze vaak veel schaduw en beperken de bomen het zicht. Binnen het wensbeeld wordt er gezocht naar mogelijkheden om de sociale veiligheid te verbeteren.

Bij donkere bomenrijen wordt er bij voorkeur gekozen voor een onderbegroeiing van gras of lage bodembedekkers. Bij hoge en meer transparante laanbeplanting kan er gekozen worden voor heesters of geschoren hagen. Op kruisingen kan de onderbegroeiing onderbroken worden.

101

Karakter van historische laan geeft donkere paden

OEVERS & WATER Waterpartijen zijn slechts beperkt onderdeel van dit karakter. De meeste vijvers in Dukenburg zijn deel van de karakters rust & ecologie of Leven & Ontspanning. Enkel de historische structuur van het Grand Canal behoort tot dit karakter.

Het oorspronkelijke Grand Canal is onderbroken en uitgebreid met enkele lobben. De rechte lijn wordt ingericht als historie & allure.

De rechte lijn van het kanaal wordt versterkt door overhangende bomen te verwijderen. Langs de oevers komt een rand rietbeplanting in een rechte lijn. Dit wordt verwezenlijkt door de bodem plaatselijk te verdiepen. De lobben krijgen een natuurlijke inrichting.

102

Huidig beeld van het Grand Canal

103

Huidig beeld van het Grand Canal

Gemeente Nijmegen / Groenplan Dukenburg - Handboek

49

HOOFDSTRUCTUUR De hoofdwegenstructuur van Dukenburg bestaat uit de hoofdwegen van het stadsdeel. Dit zijn de Van Apelterenweg, de Van Rosenburgweg, de Van Schuijlenburgweg, de Van Boetbergenweg en de Nieuwe Dukenburgseweg. De hoofdstructuur vormt naast een verbinding ook een grens tussen verschillende wijken. De wegen zijn breed met een ruime middenberm en zonder een wand van gebouwen aan de zijkanten. Voor de hoofdstructuur is een algemene visie opgesteld die is verduidelijkt per wegdeel (specifiek ontwerp voor de Van Apelterenweg, Van Boetbergenweg etc.).

Wensbeeld Hoofdstructuur

De wegen van de hoofdstructuur vallen vrijwel allemaal onder de primaire hoofdbomenstructuur (zie handboek Stadsbomen).

De Van Rosenburgweg is benoemd als secundaire hoofdbomenstructuur.

50

104

Van Apelterenweg

Visie De uitstraling van de wegen is ruim en natuurlijk.

Deze wegen hebben gescheiden rijstroken met bermen tussen de rijstroken, zijbermen., een berm tussen de fietspaden en de rijweg. De bermen bestaan uit bloemrijke grasbermen met een landelijke en natuurlijke uitstraling. Het beeld oogt altijd verzorgd en de hoogte van de vegetatie is afgestemd op een veilig uitzicht over de weg.

De wegen worden geflankeerd door een bomenrij of een bomenlaan met bomen van de eerste grootte waarbij de kronen in de rij elkaar net raken of los van elkaar staan. Boven de weg is het kronendak niet gesloten.

De bomen van de 1ste grootte zijn inheems of cultivars van inheemse soorten. De bomenrij of laan bestaat uit één soort.

De kwaliteit van de standplaats moet zodanig zijn dat bomen tenminste 50 (secundaire structuur) tot 80 jaar (primaire structuur) in goede conditie blijft. Ten aanzien van kappen geldt het “nee, tenzij principe”. Wanneer kappen noodzakelijk is, dient tenminste één nieuwe boom elders binnen de hoofdgroenstructuur te worden aangeplant.

Gemeente Nijmegen / Groenplan Dukenburg - Handboek

HOOFDSTRUCTUUR De wilgen langs de Van Apelterenweg zijn aan het einde van hun levensduur en moeten vervangen worden. Bij het vervangen van de bomen moet er gekozen worden voor een meer duurzame variant.

De keuze voor een nieuwe boom wordt gemaakt in samenhang met een ontwerp voor het wegprofiel.

105

Van Apelteren weg in de huidige situatie

Parallel aan de Van Apelterenweg loopt aan de westzijde een historische laan van eiken.

De structuur van deze laan wordt versterkt (zie karakter historie & allure). De laanbeplanting van de hoofdstructuur mag in beeld niet concurreren met deze bomen. Daarom wordt er gekozen voor een soort die in beeld sterk afwijkt van de eiken en die een smalle kroon heeft zodat deze los blijft van de kronen van de historische laan. Door te kiezen voor een enkele rij bomen tussen de weg en het fietspad staat de beplanting van de hoofdstructuur los van de beplanting van de historische laan.

Voor de Van Apelterenweg wordt er gekozen voor een boom met een smalle hoog opgaande kroon.

Deze geeft een sterk karakter aan de weg zonder te raken aan de historische laan. De voorkeur gaat uit naar een boom die een opvallende seizoensbeleving geeft.

106

Nieuwe situatie Van Apelterenweg

Gemeente Nijmegen / Groenplan Dukenburg - Handboek

Inrichtingsadviezen

Het fietspad wordt iets verlegd om de nieuwe bomen meer ruimte te geven tussen de weg en het fietspad (zie afbeelding 106). De middenberm blijft behouden en de fietspaden blijven ongewijzigd.

De wilgen worden vervangen door nieuwe bomen aan weerszijden van de weg. Bomen in de zijberm versterken het profiel van de weg en kaderen het zicht op de achter liggende wijken. Er komt een enkele rij bomen tussen de weg en het fietspad. Deze vervangt de huidige dubbele rij aan weerszijden van het fietspad.

51

HOOFDSTRUCTUUR Bij de Van Schuijlenburgweg, de Van Boetbergweg, de Van Rosenburgweg en de Nieuwe Dukenburgseweg blijft het bestaande wegproďŹ el en de laanbeplanting gehandhaafd. Op stukken waar momenteel laanbplanting ontbreekt wordt deze toegevoegd. De middenberm wordt bloemrijker gemaakt.

107

Van Boetbergweg

Bij de Van Boetbergweg en de Nieuwe Dukenburgseweg wordt daarnaast de beplanting op het talud van de brug over het Maaswaalkanaal uitgedund. De beplanting behoudt een gesloten karakter.

Inrichtingsadviezen

Bij de Nieuwe Dukenburgseweg wordt het zicht op de restanten van het landgoed prominenter vormgegeven door heesters en bosplantsoen te verwijderen.

52

108

Nieuwe Dukenburgseweg

109

Van Schuijlenburgweg

110

Van Schuijlenburgweg

Gemeente Nijmegen / Groenplan Dukenburg - Handboek

HOOFDSTRUCTUUR In het oorspronkelijke stedenbouwkundige ontwerp is bij de entrees van de wijken vanaf de hoofdstructuur een imposante entree voorzien.

Deze bestaat uit een ruim profiel met een brede middenberm met blokhaag. In veel wijken is deze entree verdwenen. Hiermee wordt de overgang van hoofdstructuur naar wijkontsluitingsweg onduidelijker. Bovendien geeft het brede profiel zonder de ruime blokhaag een onaantrekkelijk beeld.

111 Entree Zwanenveld heeft te weinig allure

De oorspronkelijke entrees worden in het gehele stadsdeel hersteld. Waar toepasselijk worden er nog bomen aangeplant in de middenberm. Er wordt gekozen voor een karakteristieke boom van de tweede grootte. De boom mag een cultuurlijk karakter hebben.

112

Originele entree herstellen (beeld Malvert/Lankforst)

113

Origineel profiel entree wijken (Meijhorst)

114

Gewenst profiel entree wijken

Gemeente Nijmegen / Groenplan Dukenburg - Handboek

53

WIJKONTSLUITINGSWEGEN

Wensbeeld Wijkontsluitingswegen

De zeven wijkontsluitingswegen dragen de naam van de wijk.

54

De inrichting van de wijkontsluitingswegen hangt samen met het karakter van de wijk. In de stempelwijken Malvert, Lankforst, Meijhorst en Aldenhof heeft de weg een stenig karakter met lange rechte zichtlijnen en grenzen woningen met de voorzijde aan de wijkontsluitingsweg. In de bloemkoolwijken Weezenhof, Zwanenveld en Tolhuis heeft de weg een meer slingerend karakter.

Woningen liggen op grotere afstand van de weg die omgeven wordt door brede grasvelden en kleine hoekjes groen. In Zwanenveld grenzen er over vrijwel de gehele lengte van de weg achterkanten van woningen aan de wijkontsluitingsweg.

In de visie wordt onderscheid gemaakt in wijkontsluitingswegen van bloemkoolwijken en stempelwijken. Voor beide typen wijken wordt een afzonderlijke opgave geformuleerd. Vervolgens wordt de visie per wijk verduidelijkt.

115

Bestaand profiel wijkontsluitingsweg Tolhuis

De wijkontslutingswegen worden geflankeerd door een bomenrij of laan, waarbij de bomen waar mogelijk in de aangrenzende groenstroken staan.

Wanneer dit niet mogelijk is, staan bomen in de verharding waarbij de groeiplaatsomstandigheden zo optimaal mogelijk zijn. In Weezenhof staan de bomen in een groenstrook direct naast de weg en ligt het trottoir verder van de weg. De kronen van de bomen raken elkaar nergens, het kronendak is open en transparant. Er is duidelijk sprake van een rij of laan. De bomenrij of laan bestaat uit één soort. waarbij voor iedere wijkontsluitingsweg een andere soort gebruikt is.

In deze structuur staan overwegend bomen van de 2de grootte met een levensverwachting van minimaal 50 jaar. Voor deze structuur geldt eveneens het “nee, tenzij principe” en de daarbij horende compensatieplicht.

Gemeente Nijmegen / Groenplan Dukenburg - Handboek

WIJKONTSLUITINGSWEGEN De wijkontsluitingswegen van de drie bloemkoolwijken Weezenhof, Zwanenveld en Tolhuis zijn verschillend en kennen een afwijkende opgave. De kern van de opgave is echter algemeen te formuleren.

Langs de wijkontsluitingswegen van de bloemkoolwijken is geen bebouwing georiënteerd.

Aan de wegen grenzen groene randen, kleine perken groen of achterkanten van woningen.

Daarnaast hebben de wijkontsluitingswegen in de bloemkoolwijken ook geen sterk eigen profiel doordat laanbeplanting ontbreekt of slecht geplaatst is. Hierdoor wordt de richting van de wegen onduidelijk, het beeld is niet prominent, onduidelijk en rommelig. Bovendien onderscheiden de wijkontsluitingswegen zich onvoldoende van de woonstraten. De opgave voor de bloemkoolwijken is om het profiel van de wijkontsluitingsweg te versterken en de oriëntatie in de wijken te verbeteren. De oplossing voor deze opgave wordt per wijk geformuleerd.

116

Bestaand profiel wijkontsluitingsweg Tolhuis

De wijkontsluitingsweg van Tolhuis heeft een redelijk prominent karakter door de karakteristieke bomen en het rustige profiel. Waar mogelijk worden overdadige hoeken in het trottoir vergroend.

Inrichtingsadviezen

Wanneer in de toekomst de bomen moeten worden vervangen zullen de groeiomstandigheden worden verbeterd.

De wijkontsluitingsweg van Weezenhof bestaat uit twee armen. Het beeld van de weg wijzigt sterk langs de armen verder de wijk in.

In het oorspronkelijke ontwerp is er een laanbeplanting gerealiseerd van iepen. Door de Iepenziekte zijn er grote gaten ontstaan in de laan.

Er is reeds een ontwerp afgerond en goedgekeurd voor deze wijkontsluitingsweg. Het ontwerp sluit aan op dit groenplan.

Per wegdeel worden de iepen vervangen door elzen. De drie dubbele rij bomen wordt vervangen door een tweedubbele rij.

117

Bestaand profiel wijkontsluitingsweg Weezenhof

Gemeente Nijmegen / Groenplan Dukenburg - Handboek

55

WIJKONTSLUITINGSWEGEN

Inrichtingsadviezen

In Zwanenveld zijn de overgangen privé-openbaar van groot belang. Hier grenzen langs de gehele weg schuttingen en hagen aan de openbare weg.

Het huidige wegprofiel is breed opgezet met een bomenrij bijna tegen de schuttingen aan. Door deze positie vallen de bomen weg in het totaalbeeld.

Door de brede strook asfalt is het totaalbeeld stenig en doordat de weg geen sterk eigen profiel heeft wordt het beeld gedomineerd door de rommelige schuttingen.

56

118

Schuttingen aan de wijkontsluitingsweg Zwanenveld

119

Bestaand profiel wijkontsluitingsweg Zwanenveld

Een mogelijke oplossing is om het fietspad op dezelfde hoogte te leggen als de trottoirs.

Hierdoor ontstaat er meer variatie en reliëf in het wegprofiel. Vervolgens is het ook mogelijk om een smalle groenstrook te maken aan één zijde van de weg tussen het fietspad en de rijbaan. Door de bomenrij te verplaatsen van de rand van de weg naar deze groenstrook krijgt de weg een duidelijker eigen profiel. Hierdoor wordt het beeld niet langer gedomineerd door de rommelige schuttingen.

De fietspaden en de rijbanen worden iets versmald, maar aan beide zijden van de rijbaan blijft een fietspad en een trottoir liggen.

Omdat ook in dit nieuwe profiel aan beide zijden van de weg een fietspad en een trottoir liggen kan de as om de 200 meter verspringen naar de andere kant van de weg. De as-verspringingen fungeren als snelheidsremmers.

120

Bestaand profiel wijkontsluitingsweg Zwanenveld

121

Gewenst profiel wijkontsluitingsweg Zwanenveld

Gemeente Nijmegen / Groenplan Dukenburg - Handboek

Waar de wijkontsluitingsweg grenst aan een lint van de Groene Dooradering karakter Rust & Ecologie wordt er geen laanbeplanting gerealiseerd.

WIJKONTSLUITINGSWEGEN De wijkontsluitingswegen van de stempelwijken hebben een vergelijkbaar profiel met per wijk een andere laanbeplanting. Door wijzigingen in het wegprofiel wordt het beeld in alle wijken sterk verbeterd.

In de wijken Lankforst en Meijhorst is de laanbeplanting van respectievelijk platanen en eiken nog in redelijk goede conditie. Het beeld is echter te stenig en de wijkontsluitingsweg is te breed. Er is te weinig scheiding tussen autoverkeer, fietsers en voetgangers.

122

Bestaand profiel wijkontsluitingsweg Lankforst

In de wijk Malvert bestaat de laanbeplanting momenteel uit kastanjes en meidoorn. De kastanjes ontwikkelen zich matig in de bestrating en de meidoorn geeft een onaantrekkelijk beeld. Ook hier is de weg te breed en is het beeld te stenig.

Bij herinrichting wordt de huidige boomstructuur vervangen. Met een integraal plan wordt de straat heringericht en de beplanting vervangen.

Tussen de parkeervakken worden bodem-bedekkers geplant in vakken rondom de bestaande bomen (zie afbeelding 126). Dit maakt het totaalbeeld van de straten groener. Bovendien zorgen de bodembedekkers voor een scheiding tussen het trottoir en de weg. Het aanbrengen van een strook rood asfalt om een fietspad aan te geven zorgt voor een visuele versmalling van de weg.

126

Boom omgeven door bodembedekkers in Aldenhof

123

Bestaand profiel wijkontsluitingsweg Malvert

124

Bestaand profiel wijkontsluitingsweg Meijhorst

125

Bestaand profiel wijkontsluitingsweg Aldenhof

Gemeente Nijmegen / Groenplan Dukenburg - Handboek

Inrichtingsadviezen

In de wijk Aldenhof is de wijkontsluitingsweg op aantrekkelijke wijze opgeknapt.

De wijkontsluitingswegen in de stempelwijken krijgen daar waar mogelijk hetzelfde beeld als de vernieuwde wijkontsluitingsweg van Aldenhof (zie afbeelding 125).

57

Wensbeeld Overige Wegen Hoofdbomenstructuur

OVERIGE WEGEN

58

Behalve de wegen van de hoofdwegenstructuur en de wijkontsluitingswegen zijn er nog een aantal wegen onderdeel van de hoofdbomenstructuur. De overige wegen van de hoofdbomenstructuur zijn de Streekweg, de Staddijk, de groenzone langs het kanaal en de Meijhorst 16e straat. Ook deze wegen zijn onderdeel van het karakter Historie & Allure.

128

Huidige situatie Staddijk

Deze vier wegen hebben een sterk wisselend karakter. Om die reden wordt er per weg een afzonderlijk wensbeeld geformuleerd. Wel geldt voor al deze wegen dat het huidige beeld rommelig is en dat een meer coherente uitstraling gewenst is.

De Streekweg verbindt de Van Rosenburgweg met de Staddijk en Meijhorst 16e straat. De weg krijgt een meer prominente uitstraling met laanbeplanting conform het Handboek Stadsbomen.

127

Bestaand proďŹ el Staddijk nabij Aldenhof

De Staddijk ligt tussen Park Staddijk en de wijken Meijhorst en Aldenhof. De weg is halverwege afgesloten en functioneert niet als doorgaande route. De weg heeft een rustig en aantrekkelijk proďŹ el met afwisselend links en rechts van de weg laanbeplanting. Aan de zijde zonder laanbeplanting bevindt zich bosplantsoen of open ruimte. Het beeld is rommelig door gebrekkig of onduidelijk beheer. Er groeien heesters en kleine bomen tussen de laanbeplanting, en op de plaatsen waar geen laanbeplanting staat is het bosplantsoen overwoekerd.

Het bosplantsoen wordt sterk gedund waardoor het zicht op park Staddijk en op de waterpartijen van Meijhorst en Aldenhof verbeterd wordt.

Gemeente Nijmegen / Groenplan Dukenburg - Handboek

OVERIGE WEGEN De zone langs het kanaal is grotendeeld kaalgeslagen door de aanleg van een persleiding.

Op de dijk staat laanbeplanting in de vorm van linden maar deze zijn niet zichtbaar door de dichte heesters die er ook groeien.

Het tracé van de persleiding wordt ingezaaid met een kruidenmengsel. Vervolgens wordt het gebied verschraald door maaibeheer. Het streefbeeld is een gezonde kruidenlaag met daarin diverse geasfalteerde paden en gemaaide paden.

De beplanting op de dijk langs het kanaal wordt uitgedund zodat er een duidelijk bomenrij zichtbaar wordt. Onder de bomenrij groeien verschillende heesters (zie ook wensbeeld Teersdijk). De dijk behoudt een afscheidend karakter zodat het introverte karakter van Dukenburg behouden blijft. Op enkele plaatsen langs het kanaal worden uitzichtpunten gemaakt. Deze plekken zijn makkelijk bereikbaar vanaf de paden en maken het mogelijk het kanaal en de schepen te bekijken.

129

Bestaande situatie Kanaalstraat

De Meijhorst 16e straat verbindt de Van Apelterenweg met de Staddijk en de Streekweg.

De weg ligt op de grens van de wijken Meijhorst en Tolhuis. De straat heeft zowel kenmerken van de wijkontsluitingswegen van Dukenburg en kenmerken van de hoofdstructuur. De bebouwing staat ver van de weg en direct aan de weg grenzen grasvelden en bosgebieden. Door het ontbreken van laanbeplanting ziet de weg er kaal en onaantrekkelijk uit.

De weg krijgt een sterker karakter door laanbeplanting (bomen eerste of tweede grootte) te realiseren aan de noordzijde van de weg. De beplanting komt te staan tussen de rijbaan en het fietspad. De nieuwe bomen sluiten aan op de restanten van de laanbeplanting.

131

Bestaand profiel Meijhorst 16e straat

132

Gewenst profiel Meijhorst 16e straat

Gemeente Nijmegen / Groenplan Dukenburg - Handboek

Inrichtingsadviezen

130 Wensbeeld beplanting op de dijk (beeld Teersdijk(

59

COLOFON Opdrachtgever Project Omvang rapport Auteur Bijdrage Projectleider Datum

: : : : :

Gemeente Nijmegen Groenplan Dukenburg 60 pagina’s DHV B.V. W.J.v.Boekel DHV B.V. I.v.Woudenbeg Ontwerpteam Nijmegen: G. Hendriks & K. Teeken : DHV B.V. C. de Reus : 18 februari 2010

Dukenburg; Groen in beweging.

Gemeente Nijmegen

Gemeente Nijmegen Augustus 2010

Dukenburg: Groen in beweging Gemeente Nijmegen

Gemeente Nijmegen Augustus 2010

Gemeente Nijmegen/Groen in beweging -2-

VOORWOORD

Voor u ligt het “Groenplan Dukenburg, Groen in beweging”. Het stadsdeel Dukenburg is ruim opgezet met veel groen, zowel rondom de wijken als in de directe woonomgeving. In Dukenburg en Lindenholt ligt ongeveer de helft van al het groen van de stad. Dit maakt Dukenburg een uniek deel van Nijmegen. Juist door dit groene karakter hebben veel bewoners gekozen voor een woning in Dukenburg.

Sinds de aanleg van Dukenburg in de jaren ‘60 en ’70 is er veel veranderd: de bomen zijn volwassen geworden, staan vaak te dicht op elkaar of groeien tegen woningen aan, de boomwortels drukken de verharding op, beplanting is erg dicht geworden en groeit over paden. Dat geeft soms hinder of een onveilig gevoel. Op een aantal plekken is het groen in de loop der jaren ook wat verschraald. Bovendien past de uitstraling van het groen niet overal meer bij de eisen van deze tijd.

Om het groen in Dukenburg weer die uitstraling te geven die goed aansluit bij de woonkwaliteit van Dukenburg hebben we dit groenaanpakplan gemaakt. Ja juist: aanpakplan: vegen en poetsen. Met dit groenplan willen we de achterstanden wegwerken, problemen die bewoners met groen ervaren oplossen en er voor zorgen dat het groen weer uitstraling krijgt.

In het aanpakplan maken we onderscheid in verschillende groene sferen. Dicht bij de woningen is dat Leven & Ontspanning, met intensief gebruik van het groen. Rondom de wijken is de sfeer van het groen, samen met de watergangen, Rust & Ecologie. Hier ligt de nadruk op het natuurlijke karakter, het is er stiller en rustiger. De oude lanen, de boombeplanting langs de doorgaande wegen en het groen rond de hoogbouw karakteriseren we als Historie & Allure.

Met de sferen als leidraad gaan we de komende jaren het groen in Dukenburg deels anders inrichten, het achterstallige onderhoud inlopen en een duidelijker karakter geven. Daarmee hopen we het groen in Dukenburg bestendig te maken voor de komende vijftig jaren. Dat gaat niet ineens: we trekken tien jaar uit voor de totale opknapbeurt van het groen in Dukenburg. We beginnen in 2010 met Tolhuis en Zwanenveld.

Onze inzet is dat u een mooi resultaat ziet en behoudt. Dat verdient Dukenburg als een van de groene visitekaartjes van Nijmegen!

Namens het college van burgemeester en wethouders,

Jan van der Meer wethouder Ruimtelijke Ontwikkeling Waalsprong, Wonen, Klimaat & Energie en Groen & Water

Turkay Tankir. wethouder Werk & Inkomen, Openbare Ruimte en Wijken

Gemeente Nijmegen/Groen in beweging -4-

INHOUD

BLAD

1

MANAGEMENTSAMENVATTING

3

2 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6

DUKENBURG IN HET GROEN Aanleiding Problemen Resultaat Doel Reikwijdte Totstandkoming van het plan

6 7 7 7 8 9 9

3 3.1 3.2 3.3 3.4

INVENTARISATIE EN ANALYSE Stedenbouwkundig ontwerp Groenontwerp Achteruitgang van het groen Elementen van het groen

10 10 11 11 13

4 4.1 4.2

TOEKOMSTIG GROEN DUKENBURG Samenhangende groenstructuur Eindbeeld op elementniveau

19 19 24

5 5.1 5.2 5.3 5.4

UITVOERINGSPLAN Beheermaatregelen Visie op de uitvoering eenmalige maatregelen Planning voor de uitvoering Financiën

25 25 25 28 30

6

EFFECTEN VAN HET GROENAANPAKPLAN

32

6.1 6.2 6.3

EFFECT OP BEHEER Effect op leefbaarheid Effect op de financiën

32 32 32

7

COMMUNICATIE EN ORGANISATIE

33

Bijlage 1 Bijlage 2 Bijlage 3

Visie op groen Ontwikkelingen Dukenburg Beheercategorieën Bovenwijks groen

Gemeente Nijmegen/Groen in beweging

augustus 2010 -1-

1

MANAGEMENTSAMENVATTING

Het woon- en leefklimaat van het stadsdeel Dukenburg wordt, naast door het ruime en betaalbare woningaanbod, vooral bepaald door het vele groen in een ruime stedenbouwkundige opzet. Groen is ook voor de Nijmeegse woon- en leefomgeving van groot belang. Groen geeft beleving aan het wisselen van de seizoenen, biedt mogelijkheid tot sociale cohesie, verhoogt de waarde van onroerend goed en geeft ruimte voor recreatie, sport en spel. Door zijn veelheid is het groen in Dukenburg beslist een uitzonderlijke kwaliteit, een waar ‘unique selling point’. Met dit groenaanpakplan willen wij deze Dukenburgse kwaliteit bij de tijd brengen en toekomstwaarde geven.

De aanleiding voor dit groenaanpakplan ligt in ons groenstructuurplan ‘De Groene Draad’ (2007), dat de ambities voor het Nijmeegse groen op hoofdlijnen benoemt. Het groenstructuurplan geeft aan dat voor Dukenburg en Lindenholt -samen bezitten deze stadsdelen de helft van het Nijmeegse openbaar groenspecifieke aanpakplannen nodig zijn.

Van belang is verder dat in het kader van het plan ‘Hart van Dukenburg’ het bestuur aangeeft dat het bouwen in het groen wordt gecompenseerd met een verbeterslag in de kwaliteit van het groen van heel Dukenburg.

Voor dit groenaanpakplan is verder het interne onderzoek ‘Analyse onderhoud openbaar groen Dukenburg en Lindenholt’ (2009) relevant; deze studie geeft een goed beeld van de zorgelijke toestand van het groen in deze twee stadsdelen.

Dukenburg dateert uit de de jaren ‘60 en’ 70, met de stedenbouwkundige kenmerken van die tijd.

Dukenburg is ontworpen naar het idee van de Engelse New Towns, waarin ‘tuinstad’ en ‘functionalisme’ worden gecombineerd. Bij tuinsteden ging men uit van zelfstandige, groene satellietwijken op enige afstand van het stadscentrum. Het functionalisme kenmerkt zich in een sterke scheiding van wonen, werken en recreatie.

Dukenburg bezit binnen Nijmegen per inwoner het meeste oppervlak groen, vooral bestaand uit inheemse, snelgroeiende soorten. Dit gaf Dukenburg al snel haar specifieke aanzien en woonklimaat. Maar ook heeft het allengs geleid tot moeilijk beheerbare situaties en onoverzienbare problemen. Het groen is inmiddels 40 jaar oud en deels aan vervanging toe. Ook kent het oorspronkelijke ontwerp standaardoplossingen die we inmiddels benoemen als ontwerpfouten. Tot slot is de onderhoudsachterstand, met name aan bomen en bosplantsoen, zover opgelopen dat het reguliere beheer de ontstane problemen niet meer aan kan.

Dit plan biedt een samenhangende, meerjarige aanpak vanuit (her-)inrichting en beheer van het Dukenburgse groen.

Het aanpakplan bestaat uit ‘Dukenburg: groen in beweging’ en het toelichtende ‘Handboek Groen Dukenburg’. Het biedt de handvatten voor het realiseren van de kwaliteitsimpuls die Dukenburgs groen bij de tijd brengt en bestendig maakt voor de komende 50 jaar.

We willen met beperkte, gerichte ingrepen het beste resultaat realiseren. We sluiten aan op de bestaande ontwerpstijlen en –keuzen. We verbeteren door binnen de huidige situatie te herschikken, te structureren, af te stemmen en te durven ingrijpen waar nodig.

Om te komen tot het gewenste eindbeeld zijn maatregelen nodig. Deze maatregelen hebben tot doel: • zichtbare kwaliteitsverbetering van het groen nabij de woningen • efficiënt beheer van alle openbaar groen • duurzaam openbaar groen • aansluiten bij bewonerswensen Gemeente Nijmegen/Groen in beweging

augustus 2010 -3-

Het beoogde resultaat is een duurzame, bruikbare en interessante groene openbare ruimte.

Dit groenaanpakplan geeft een handvat in het structureren van de veelheid aan groen: het Dukenburgse groen wordt verdeeld over drie karakters. De karakters geven zonering in gebruik, uitstraling en beheer.

Het betreft de karakters: • Leven & ontspanning • Rust & ecologie • Historie & allure Per karakter gelden kenmerkende elementen en een bijpassend beheer.

Dit plan geeft de handvatten bij noodzakelijke ingrepen voor verbetering en herstel van het groen. Maar het is nadrukkelijk niet de bedoeling alle bestaande groen om te vormen.

Voor de feitelijke aanpak gaan we uit van de bestaande beheerorganisatie. Te onderscheiden zijn het uitvoeren van regulier beheer, het inlopen van achterstallig onderhoud en het verbeteren van de inrichting van de openbare ruimte. Het is nodig om aan de bestaande werkwijze de verbetering van het groen toe te voegen; met name de aanhaking van stedenbouwkundige inzichten bij de praktische aanpak vergt de nodige aandacht.

Op dit moment is er voor groenbeheer in Dukenburg binnen het programma Openbare ruimte structureel jaarlijks circa € 1.100.000 beschikbaar. Op basis van zogenaamde kentallen is berekend dat dit bedrag gezien de onderhoudsbehoefte en voor duurzame instandhouding van het groen circa 50% te laag is. In de regel leiden feitelijke aanbestedingen tot kosten die beduidend lager liggen dan de op basis van kentallen berekende kosten. Desalniettemin is het een gegeven dat het structureel beschikbare budget voor het groenbeheer in Dukenburg te laag is. Gezien de beperkte budgettaire mogelijkheden en de afwegingen voor groen binnen de gehele stad is dat niet te voorkomen.

Voor de uitvoering van dit Groenaanpakplan zetten we de volgende extra budgetten in: binnen het Programma Openbare ruimte jaarlijks € 200.000 extra om onderhoudsachterstanden in te lopen; binnen het Programma Groen en Water zetten we jaarlijks € 200.000 vanuit Woonmilieuverbetering in voor noodzakelijke herinrichtingen.

Daarnaast werkt het Groenaanpakplan door naar andere beleidsvelden en zoeken we naar kostendragers voor aanpak van het groen, zoals bijvoorbeeld annex aan de aanpak van vijvers en duikers of annex aan inbreidingen of reconstructies.

Het Groenaanpakplan voor Dukenburg gaat uit van extra inspanningen gedurende tien jaar. Zodoende kunnen we in de loop der tijd zorgvuldig en effectief aanhaken op ruimtelijke ontwikkelingen binnen Dukenburg.

De verwachting daarbij is dat de uitvoering van het Groenaanpakplan leidt tot een efficiënter te beheren groenstructuur, ergo naar minder kosten voor beheer.

Voor het succesvol uitvoeren van dit groenaanpakplan zijn communicatie en samenwerking met de betrokken bewoners onmisbaar. In het voortraject van dit plan is de probleemanalyse uitgevoerd met zowel de ambtelijk betrokkenen als bewoners. Het plan is tijdens het proces teruggekoppeld aan diezelfde groep. Na goedkeuring is communicatie en samenwerking eveneens van belang. Voorliggend plan geeft Gemeente Nijmegen/Groen in beweging -4-

daartoe richtlijnen voor functioneel en essentieel overleg. Informatie op het juiste tijdstip is daarbij als belangrijkste punt ingebracht door de bewoners. Daarnaast is de zorg uitgesproken over grootschalige ingrepen.

Dankzij een intensief proces van inzet van de kennis vanuit de gemeentelijke organisatie, van stedenbouw tot aan wijkbeheer, ligt hier een breed gedragen en goed uitvoerbaar plan voor. Integrale wijkaanpak kan leiden tot zowel een verbetering van het groen en als het verbeteren van de waardering door de bewoners. Dukenburg biedt vele kansen!

Gemeente Nijmegen/Groen in beweging

augustus 2010 -5-

2

DUKENBURG IN HET GROEN

Het woon- en leefklimaat van het stadsdeel Dukenburg wordt, naast door het ruime en betaalbare woningaanbod, vooral bepaald door het vele groen in een ruime stedenbouwkundige opzet. Door zijn veelheid is het groen in Dukenburg beslist een uitzonderlijke kwaliteit, een waar ‘unique selling point’.

Na jaren van beperkt groenonderhoud hebben bewoners via bewonersorganisatie de Zevensprong de aandacht voor het Dukenburgs groen opgeëist. Zowel het beheer van het groen van Dukenburg als de plannen voor stedenbouwkundige doorontwikkeling van het stadsdeel vroegen om deze aandacht. Het groenstructuurplan ‘De groene Draad’ en het ontwikkelingsplan ‘Hart voor Dukenburg’ zijn de basis voor dit groenaanpakplan. Het Handboek Kwaliteit Openbare Ruimte en het Handboek Stadsbomen vormen de leidraad bij de nadere uitwerking .

Afbeelding 1: Plangebied Dukenburg.

Gemeente Nijmegen/Groen in beweging -6-

2.1

Aanleiding Dukenburg is een uitzonderlijk groen stadsdeel en samen met Lindenholt goed voor 50% van het Nijmeegse areaal aan openbaar groen. Op dit moment heeft Dukenburg ruim 23.000 inwoners met circa 100 m2 groen per inwoner en circa 200m2 per woning; in 1979 bedroeg het aantal Dukenburgers nog 30.500, hetgeen correspondeert met circa 80m2 groen per inwoner en ruim 160m2 groen per woning. De landelijke norm is gesteld op 75m2 groen per woning (Nota Ruimte).

Enerzijds wordt het groene karakter van Dukenburg zeer gewaardeerd, anderzijds geeft de grote hoeveelheid groen overlast: bomen en beplanting nabij woningen nemen zon weg, leveren gevaarlijke situaties op door wortelopdruk en takval en irriteren door bladval.

De beheerders ervaren knelpunten in de huidige situatie door achterstallig onderhoud. Bovendien voorzien zij grootschalige uitval van opgaande beplanting op langere termijn als adequaat onderhoud uitblijft. De bezuinigingsrondes van de laatste twee decennia en het verbod op het gebruik van chemische bestrijdingsmiddelen zijn zichtbaar: het groen van Dukenburg oogt wat sleets en verslonsd. Er zijn in de afgelopen jaren her en der voor de ergste problemen ad hoc-maatregelen getroffen; ook zijn er afgelopen jaren enkele grotere herinichtingen geweest (Geologenstrook, Staddijk,..). Het gevolg is dat de de oorspronkelijke ontwerpgedachte is vertroebeld en dat samenhang is verminderd. De onderhoudsachterstanden zijn nu zo groot dat het reguliere beheer de problemen niet meer aan kan.

In het groenstructuurplan ‘De groene Draad’ (2007) en het uitbreidingsplan ‘Hart van Dukenburg’ 2006 en het Waterplan wordt de wens uitgesproken naast de inbreiding van de bebouwing het totale groen van Dukenburg een kwaliteitsimpuls te geven.

2.2

Problemen De belangrijkste problemen zijn: • weinig differentiatie in het groen door sanering • ontbreken van de samenhang in het groen over het gehele stadsdeel, als gevolg van kleinschalige aanpassingen • gevoelens van onveiligheid en verloedering • in de kleinere groenvakken ‘kookt’ het groen over • oorspronkelijk stedenbouwkundig plan komt niet meer tot zijn recht • door andere inzichten worden nu ‘ontwerpfouten’ geconstateerd • in de loop der tijd is er een beheerachterstand in het groen ontstaan • functiewijzigingen vragen om aangepaste inrichting en beheer van de woonomgeving

2.3

Resultaat Het voorliggende groenaanpakplan richt zich op de kwaliteit voor de lange termijn en leidt tot de volgende resultaten: • behoud en verbetering van de kwaliteit van het groen • een effectiever te beheren groenareaal met een hogere gebruikswaarde en meer samenhang • de functies van het groen zijn helder • inzicht in financiële middelen en in optimale inzet van financiële middelen, samenhangend voor respectievelijk beheer en investering • een beeld welke overige initiatieven kunnen leiden tot een verbetering van het groen

Gemeente Nijmegen/Groen in beweging

augustus 2010 -7-

Het groenaanpakplan is zo de basis voor een meerjarenplanning voor het opwaarderen van de totale groenkwaliteit. Dit groenaanpakplan biedt het kader voor het formuleren van de vervolgopdrachten voor de uitvoering.

2.4

Doel Het doel van dit groenaanpakplan is het realiseren van een kwaliteitsimpuls voor een duurzame, bruikbare en interessante groene openbare ruimte. De principes zijn: Groen inrichten vanuit (ruimtelijke) kwaliteit Het groen wordt gericht beheerd zodat het karakter van de wijk behouden blijft, terwijl tegelijkertijd het groen wordt aangepast aan deze tijd. De groene openbare ruimte is niet enkel de intermediair tussen schuttingen, wegen en gevels. Daarom beschouwen we het groen in Dukenburg als zelfstandige structuur.

Per locatie wordt de eigen kwaliteit van die plek geaccentueerd. Het versterken van de elementen in de groenstructuur en de beleving van het groen zijn hierbij van essentieel belang. Deze kwaliteiten stemmen we af op de bebouwing, functie omgeving etcetera.

DOOR

-

inbrengen van grootschalige samenhang in de groenstructuur gericht karakter toekennen aan het groen in Dukenburg contrasten en differentiatie in de wijk benadrukken wijkoverschrijdende structuren verbinden en/of karakter geven groen en gebruik met elkaar verankeren

Efficiëntie in beheer We gaan uit van duurzaam groenbeheer. Duurzaam groenbeheer richt zich op een zo lang mogelijke omlooptijd van de individuele elementen door een goede groeiplaats en vakmatig onderhoud. Met zo min mogelijke ingrepen wordt het groen begeleid tot volle wasdom en een lange levensduur.

DOOR:

- te werken naar eindbeelden - goede groen op de goede plaats; meer met minder - werken met inzicht in vervangingsinvesteringen - inzet op kwaliteit voor de lange termijn; tijdig kleine ingrepen in plaats van te laat grote - de beheereenheden in samenhang met elkaar zien - de bestaande volwassen beplanting als uitgangspunt - soortkeuze per heestervak beperken tot een soort per plantvak en bewezen soorten kiezen - bomen en struiken voldoende ruimte geven

Gebruik van het groen De groene ruimte is ondersteunend aan allerlei functies. Dit kan een gebruiksfunctie zijn: spelen, wandelen, hond uitlaten, etcetera… of een ruimtelijke functie. We gaan uit van een intensieve gebruiksfunctie nabij woningen en een extensievere gebruiksfunctie verder van woningen af.

DOOR:

- de groene ruimte is robuust ingericht waar nodig, aantrekkelijk waar mogelijk - functies toekennen en waar mogelijk combineren - benoemen van gewijzigde functies in de buitenruimte - toewijzen functie en karakter aan groen, het groen beter afstemmen op het dagelijkse of alledaags gebruik - overgang privaat – publieke ruimte (schuttingen aan de openbare ruimte) beter oplossen - illegaal ingebruikname groen structureel aanpakken

Gemeente Nijmegen/Groen in beweging -8-

2.5

Reikwijdte Dit groenaanpakplan geldt het gemeentelijke groen van de zeven woonwijken en van het park Staddijk.

Het plan is richtinggevend voor het beheer en de (her)inrichting van groen. In de aanbevelingen is het mogelijk dat er wordt verwezen naar kansen voor andere vakgebieden (water, spelen, recreatie) in de openbare ruimte of naar kansen voor initiatieven van bewoners (barokke tuin, boomgaarden,…). De aanbeveling is erop gericht om met een geringe inspanning veel belevingseffect te realiseren.

2.6

Totstandkoming van het plan In opdracht van de programmamanager Groen en Water zijn binnen de gemeentelijke organisatie de volgende afdelingen/bureau’s (2009; 2010) medeopsteller van het groenaanpakplan: Wijkmanagement Stedenbouw en Architectuur Beleid Openbare ruimte Stadsbeheer De penvoerder en inhoudelijke input is van DHV B.V., unit Ruimtelijk Beheer.

In het proces heeft de volgende afstemming plaatsgevonden: – Het ontwerpteam (DHV en gemeentelijk beleid en stedenbouw) maakte het handboek bij dit groenaanpakplan. Deze groep bestond uit: G. Hendriks en K. Teeken van de gemeente en W. van Boekel van DHV. – De projectgroep bestond uit een vertegenwoordiging van de gemeentelijke vakgebieden water, IBOR, spelen, kwaliteitsbeheer, wijkbeheer en groenbeleid. Zij toetsten op de inhoud van de voorstellen.

– De stuurgroep van managers bewaakte de inbedding van het groenplan in de gemeentelijke organisatie. Deze groep bestond uit K. Akkers, H. Derckx, J. Abelen, K. Zoon en E. van Ewijk.

– Voor de afstemming met bewoners is de Zevensprong geconsulteerd. In overleg is gekozen voor een beperkte klankbordgroep die in het proces inhoudelijk meedacht en oordeelde over de kwaliteit van de voorstellen en de bruikbaarheid van het groenaanpakplan.

Gemeente Nijmegen/Groen in beweging

augustus 2010 -9-

3

INVENTARISATIE EN ANALYSE

De bestaande situatie is het gevolg van eerdere initiatieven, (beheer)keuzen en de ontwikkeling van de maatschappij. Dukenburg is een kenmerkend stadsdeel voor de jaren ’60 en ’70. In dit hoofdstuk wordt de huidige situatie van het groen afgezet tegen de visie op de gewenste functie van het groen. Uit de analyse in dit hoofdstuk volgen voorstellen voor de gewenste situatie van het groen van Dukenburg.

In het groenstructuurplan ‘De Groene Draad’ (2007) is het volgende verwoord: “Veel groen in Dukenburg heeft geen functie en bestaat uit gras met bomen en een heesterrand. Door de diverse bezuinigingen op het onderhoud is de kwaliteit van het groen op plaatsen slecht. Het groen ‘kookt over’ en veroorzaakt overlast en een onveilig gevoel. Het groen kent weinig hiërarchie en onderscheidend vermogen en dientengevolge is het aanzien daardoor nogal vlak.”

3.1

Stedenbouwkundig ontwerp Dukenburg ligt ingeklemd tussen het Maas-Waalkanaal aan de oostzijde en de A73 aan de westzijde. In de jaren ’60 van de vorige eeuw is besloten om Nijmegen uit te breiden aan de ‘overzijde’ van het kanaal.

Het stadsdeel Dukenburg bestaat uit de wijken Zwanenveld, Tolhuis, Meijhorst, Lankforst, Malvert, Aldenhof en Weezenhof. In totaal wonen er ruim 23.000 mensen, met circa 100 m2 groen per inwoner en circa 200m2 per woning. In 1979 bedroeg het aantal Dukenburgers nog 30.500, hetgeen correspondeert met circa 80m2 groen per inwoner en ruim 160m2 groen per woning. De landelijke norm is gesteld op 75m2 groen per woning (Nota Ruimte).

Dukenburg dateert uit de jaren ‘60 en’ 70, met de stedenbouwkundige kenmerken van die tijd. Dukenburg is ontworpen naar het idee van de Engelse New Towns, waarin ‘tuinstad’ en ‘functionalisme’ worden gecombineerd. Bij tuinsteden ging men uit van zelfstandige, groene satellietwijken op enige afstand van het stadscentrum. Het functionalisme kenmerkt zich in een sterke scheiding van wonen, werken en recreatie.

De stedenbouwkundige structuur van de wijken onderling is verschillend. De wijken Aldenhof, Malvert, Lankforst en Meijhorst zijn gebouwd op basis van het wederopbouwprincipe van na de Tweede Wereldoorlog: een rationele noordzuid/oostwest verkaveling met de woningen georiënteerd op de woonstraten. Dergelijke wijken worden ook wel stempelwijken genoemd vanwege de grote mate van herhaling van een bepaald verkavelingprincipe.

In de jaren ’70 werd de strakke strokenverkaveling als te zakelijk ervaren. Als reactie daarop zijn wijken ontstaan volgens het gedachtegoed van de Forumbeweging: meer aandacht voor de menselijke maat en schaal. Tolhuis, Zwanenveld en Weezenhof zijn gebouwd volgens dit principe. Deze wijken zijn grillig van structuur. Het woonerf deed zijn intrede en de strakke structuur werd vervangen door vrijere interpretaties: hofjes en een verkaveling onder een andere hoek. Delen van deze wijken zijn sterk naar binnen gekeerd.

Het trottoir is vaak verdwenen, het erf is informeel ingericht, de auto is te gast. De voorheen duidelijke overgang openbaar-privé is vervaagd. In de praktijk spreken we hier over de bloemkoolwijk (zie afbeelding 2 en 3).

De ruimtelijke dragers van Dukenburg als geheel worden gevormd door vier belangrijke doorgaande wegen. Deze hoofdwegen liggen royaal in het groen (laanbeplanting met gesloten en open groen). Vanaf deze hoofdwegen worden de zeven wijken van Dukenburg ontsloten.

Gemeente Nijmegen/Groen in beweging - 10 -

3.2

Groenontwerp Door de meeste wijken heen loopt een groenzone (groene dooradering) die de groene randen om de wijken met elkaar verbindt. Ook het stadsdeel als geheel wordt omkaderd door een groene rand. Aan de oostzijde bevindt zich een smalle groene rand tussen het stadsdeel en het kanaal. De zuid- en westzijde van Dukenburg wordt begrensd door grote groengebieden: de Vogelenzang en stadspark Staddijk. Door deze geleding heeft Dukenburg een groene uitstraling en krijgt het stadsdeel haar introvert karakter.

De wijken onderling worden gescheiden door groene gordels met een stelsel van onderling verbonden vijvers. Dit waterstelsel voert kwelwater vanuit het kanaal en hemelwater af naar het watersysteem buiten Nijmegen.

Afbeelding 2: Dukenburg totaal

3.3

Afbeelding 3: Dukenburg kenmerkt zich door typologie woningen

Achteruitgang van het groen Het oorspronkelijke ontwerp kende veel waarde toe aan groen. Er zijn bij de ontwikkeling van Dukenburg, als gevolg van de toen gangbare principes, achteraf bekeken verkeerde beplantingssoorten gekozen.

Kennis over groeiplaats en eindgrootte van beplanting ontbrak ten tijde van de planvorming, de hang naar snel groenwordende wijken was groot.

Dit heeft tot gevolg dat er in de zeven wijken van Dukenburg specifieke en zich vaak herhalende knelpunten zijn ontstaan. In de loop der jaren is er via het beheer geprobeerd de knelpunten op te lossen.

Ook daaruit zijn op den duur weer nieuwe knelpunten ontstaan.

Gemeente Nijmegen/Groen in beweging

augustus 2010 - 11 -

Bij de bouw van het stadsdeel is er veel aandacht geweest voor de geleding van het groen en is er minder aandacht uitgegaan naar de inrichting zelf en de gebruikswaarde. Dit leidde tot groenstroken die nauwelijks gebruikt worden. Ook is er door de aaneengesloten structuur weinig differentiatie in het groen, een duidelijk eindbeeld was niet voorhanden.

De grote hoeveelheid groen (219 hectare) en bomen (12.000 stuks) vraagt een hoog onderhoudsbudget.

De snelgroeiende inheemse beplanting is aan het einde van de levensloop en aan vervanging toe. In het verleden zijn veel versoberingsingrepen gepleegd als gevolg van bezuinigen en bewonersvragen. Er zijn problemen met achterstallig onderhoud en beheer. Opschot overgroeit de heesterbeplanting, bosplantsoen verdringt elkaar, bomen beconcurreren elkaar en staan te dicht bij de gevels.

Door het gebrek aan visie en de vele ad-hoc besluiten is ook het ontwerp geweld aangedaan en blijft er onvoldoende kwaliteit over. Cultuurhistorie en ecologie hebben pas lang na de feitelijke aanleg aandacht gekregen. Deze thema’s zijn allengs wel her en der ingebracht maar zijn nog niet integraal opgenomen in het wensbeeld van het groen: ze zijn als losse objecten in de groene ruimte terug te vinden.

Afbeelding 4: Verkeersstructuur gericht op wijkontsluiting

Gemeente Nijmegen/Groen in beweging - 12 -

Afbeelding 5: Groenstructuur Dukenburg

3.4

Elementen van het groen Niet alleen in de groenstructuur, ook binnen de diverse groenelementen doen zich problemen voor.

De 12.000 bomen - ruim 200 verschillende soorten - vormen een belangrijke kwaliteit van het Dukenburgs groen. De bomen geven voor de lange termijn karakter aan de wijk, verduidelijken en verlevendigen de stedenbouwkundige structuur. Historische lanen en bomen verwijzen naar de geschiedenis. De bomen veroorzaken echter ook problemen. Specifieke problemen zijn overlast door wortelopdruk, takval, ouderdom en verkeerde soortkeuze (zoals te grote of te kleine bomen ). Al deze problemen doen afbreuk aan de stedenbouwkundige structuur, de beleving en de ruimtelijke kwaliteit. Herinrichting is noodzakelijk.

Bomen uit de hoofdstructuur worden indien noodzakelijk vervangen, bij voorkeur door door duurzame houtsoorten, en bij voorkeur in een groene standplaats.

Het beheer van bomen in Dukenburg is voor de primaire en secundaire structuur vastgelegd in het Handboek Stadsbomen. Het Handboek Stadsbomen is leidend. Dit impliceert dat er voor elke te verwijderen boom in de hoofdboomstructuur elders in de hoofdboomstructuur ten minste ĂŠĂŠn nieuwe boom wordt aangeplant. Waar het voor de kwaliteit van de bomen beter is (onderlinge concurrentie) om minder bomen te behouden, is een dunning zonder compensatie toegestaan. Veel snelgroeiende bomen in Dukenburg zullen vervangen moeten worden door minder bomen van een duurzamer soort.

Foto 1: Te kleine groeiplaats

Gemeente Nijmegen/Groen in beweging

Foto 2: Bomen op de verkeerde plaats

augustus 2010 - 13 -

Meer met minder Het huidige bomenbestand is aangeplant om in een zo kort mogelijke tijd een zo groen mogelijk beeld te realiseren. Nu, 40 jaar na aanleg, is dat doel meer dan gehaald. Veel bomen staan dicht op gevels, dicht op elkaar en in grote getale in de plantsoenen. Door de geringe plantafstand ontstaat veel onderlinge concurrentie en daardoor ongezonde bomen. Zoals ook is opgenomen in het Handboek Stadsbomen is het streven een duurzaam bomenbestand met een lange omlooptijd per boom. Daartoe is een optimale groeiplaats nodig. Voor bomen betekent dat er voldoende lucht, licht en water nodig is. Het beheer van het bomenbestand is gericht op het ontwikkelen van een maximaal kroonvolume voor heel Dukenburg. Vanuit de vakkennis kan gesteld worden dat dit maximale kroonvolume te realiseren is met een kleiner stammenaantal. Naast het vervangen van bomen is het vrijzetten van toekomstbomen een belangrijke maatregel voor de komende jaren. Het aantal bomen in Dukenburg zal op termijn kunnen afnemen met met 20%, maar het kroonvolume blijft gelijk of neemt zelfs toe.

Afbeelding 6: De ontwikkeling van een boom Ecologie Op enkele plaatsen in Dukenburg heeft het groen een meer natuurlijke waarde. In de jaren ‘80 is ecologisch groen binnen de stedelijke groenvoorziening geïntroduceerd. In eerste instantie was ecologie synoniem voor extensief beheer. Ruige kruidenweide en het niet-beheren van bomen en bosplantsoen zijn in Dukenburg geïntroduceerd. Natuurlijk groen behoort echter het groen te zijn dat volgens de natuurlijke habitat kan uitgroeien in een kader van natuurlijke samenhang. Dukenburg kent een aantal waardevolle soorten zoals de ijsvogel, diverse soorten kikkers en padden, de blauwe rapunzel en de gevlekte rietorchis. In het onderhoud wordt onvoldoende rekening gehouden met de aanwezigheid van bijzondere soorten. Bij het maaien van de grasvelden wordt bijvoorbeeld te weinig rekening gehouden met het tijdstip van maaien. In de nieuwe onderhoudsbestekken zal meer aandacht komen voor bijzondere soorten.

Momenteel is er binnen de gemeentelijke organisatie voldoende kennis van natuurlijke ontwikkeling. De uitvoering van het Waterplan (2001) bood veel kans voor verhoging van de ecologische waarde in en langs de vijvers. Voor Park Staddijk en de Geologenstrook is recent de ecologische waarde vastgelegd in omvormingsplannen, beheerplannen zijn in ontwikkeling. Voor de bosgebiedjes zoals Douglasbos en Uilenbosje is nog geen toekomstvisie en het beheer is niet op orde. Voornoemde ecologische elementen zijn tot op heden losse elementen in het Dukenburgs groen. De samenhang op stadsdeelniveau en de aantakking op de grote groengebieden in de omgeving ontbreken.

Gemeente Nijmegen/Groen in beweging - 14 -

Water De vijvers hebben een waterhuishoudkundige functie (berging en afvoer van water) en zijn daarom onderling met elkaar verbonden. De vijvers vormden tevens een belangrijk inrichtingselement in het oorspronkelijke stedenbouwkundige ontwerp. De vijvers zijn opvallend aanwezig in de groene dooradering van het stadsdeel. Het beheer is aangepast als gevolg van de uitvoering van het Waterplan (2001).

Voor het oog zijn de vijvers van Dukenburg afzonderlijke elementen, omdat ze onzichtbaar onderling verbonden zijn met duikers onder de waterspiegel. De grote lijnen van de waterafvoer zijn niet te herkennen in de openbare ruimte. Dit is een gemiste kans, water geeft immers een andere dimensie aan de beleving. Het zichtbaar verbinden van de watergangen behoort tot de wensen.

Afbeelding 7: Ecologie & natuur; uitgangspunten vóór het Afbeelding 8: Water. opstellen van de groenvisie.

Gemeente Nijmegen/Groen in beweging

augustus 2010 - 15 -

Cultuurhistorie De stedenbouwkundige structuur van het stadsdeel komt voort uit de principes van de New Town en is niet gebaseerd op de oude verkaveling van de landbouwkavels of het landgoed Dukenburg. Tijdens de bouw van Dukenburg is er vrijwel overal een meter zand opgebracht. De verwijzingen naar de Maasgeulen (tijdlaag: Geomorfologie) zijn vrijwel overal verdwenen. Alleen in Park Staddijk en in de Geologenstrook zijn de Maasgeulen nog herkenbaar. De historische elementen op maaiveld, zoals het landgoed, lanen en boomgaarden zijn onderbroken.

Heroriëntering op de cultuurhistorisch waardevolle elementen biedt kansen. Met name de oude lanen van het landgoed en het Grand Canal kunnen een verrijking vormen. Het geven van een gebruiksfunctie in de vorm van bijvoorbeeld fietspaden zal een toevoeging en opwaardering van Dukenburg zijn. Herstel en onderhoud van de belangrijke cultuurhistorische elementen bieden differentiatie in het groen.

Recreatie Het groen in de directe woonomgeving is bij uitstek groen om te beleven en te gebruiken. Van oorsprong voorziet het ontwerp maar heel beperkt in het ondersteunen van het recreatief gebruik van het groen. Door de schaal en toegankelijkheid is er veel gebruik mogelijk.

Naast de mogelijkheden in Dukenburg is de aansluiting op routes en recreatiemogelijkheden in de omgeving van Dukenburg van groot belang.

Afbeelding 9: Ommetje Zwanenveld-Lankforst

Dukenburg biedt volop ruimte voor spelen en recreëren voor jong en oud.

Ruimtes voor vormen van vrijetijdsbesteding en recreatie zijn: • paden (wandelen, skeeleren, fietsen, nordic walking, etcetera) • vijvers (vissen, varen) • velden (spelen, hondenrenveld, picknick, kinderfeestjes, etcetera) • natuurlijk groen (ontdekken, flora-faunabeleving, seizoenenbeleving) Dit groenaanpakplan wil aantrekkelijke recreatieve omgeving dicht bij huis ondersteunen.

Gemeente Nijmegen/Groen in beweging - 16 -

Speelwaarde Met het speelruimteplan van Nijmegen is een aanzet gemaakt voor een goede verdeling van formele speelplekken over het stadsdeel. Het aantal mag lager, aldus het plan. In de praktijk lukt de sanering als gevolg van bewonersbelangen niet. Het aantal formele speelplaatsen blijft hoog. Momenteel wordt nagedacht over het maken van een nieuw beleid waarbij ook het thema ‘natuurlijk spelen’ wordt ingebracht. In het huidige speelruimteplan ontbreekt de visie op de informele of natuurlijke speelruimte (dit is ruimte geschikt is in te spelen, maar er niet specifiek op ingericht). Daar ligt een kans voor het verbeteren van de speelwaarde van de Dukenburgse wijken.

Afbeelding 10: Cultuurhistorie

Gemeente Nijmegen/Groen in beweging

Afbeelding 11: Functiekaart

augustus 2010 - 17 -

geplande ontwikkelingen

Afbeelding 12: Karakters

Gemeente Nijmegen/Groen in beweging - 18 -

4

TOEKOMSTIG GROEN DUKENBURG

In het vorige hoofdstuk zijn de knelpunten van het Dukenburgse groen beschreven.

Voor het opheffen van de knelpunten onderscheiden we meerdere sporen: • het beheer in overeenstemming brengen met de gewenste eindbeelden • de wijze van aanbesteden van onderhoud aanpassen op de gewenste resultaten van beheer; • de (her)inrichting van het groen afstemmen op de (functionele) eisen vanuit de woonomgeving We zullen zien dat grote delen van het huidige Dukenburgs groen gehandhaafd kunnen blijven en passen in de voorgestelde samenhangende structuur. Mogelijk tot 40% van het groenareaal zal een kleinere of grotere ingreep ondergaan .We gaan daarbij uit van een uitvoeringstermijn van tien jaren.

Bij het opstellen van het groenplan is rekening gehouden met de toekomstige ontwikkelingen zoals opgenomen in bijlage 2. De doorgaande groene structuren blijven behouden en bij de uitwerking wordt rekening gehouden met de karakters zoals opgenomen in het Handboek Groen.

4.1

Samenhangende groenstructuur Voor het verkrijgen van samenhang in het groen definiëren we de overkoepelende structuur opnieuw.

Immers de belangrijkste kwaliteit van Dukenburg is de grote hoeveelheid groen als dooradering en omranding van de wijken. Er is gekozen voor een methode om differentiatie in het groen te bevorderen en de overkoepelende structuur van Dukenburg te ondersteunen.

Daarom zijn voor het groen van Dukenburg drie karakters geformuleerd. De drie karakters zijn een versterking en uitvergroting van bestaande kwaliteiten van het groen. De karakters vormen een integrale visie op het groen ontstaan uit beeld, gebruik en beheer.

De karakters zijn benoemd als: Leven & Ontspanning Rust & Ecologie Historie & Allure De opzet is zodanig dat iedere locatie onder slechts één van de karakters valt. In grensgevallen werken we in de sfeer van het gestelde karakter, terwijl er soms elementen worden ingepast uit de andere karakters. De toelichting op de karakteristieken staat in het handboek, dat als bijlage bij dit groenplan is opgenomen.

Gemeente Nijmegen/Groen in beweging

augustus 2010 - 19 -

4.1.1

Leven & Ontspanning Het karakter Leven & Ontspanning vertegenwoordigt de belangrijkste sier- en gebruikswaarde van het groen in Dukenburg. Dit karakter omvat buurtparken, woonstraten, speelplekken en overhoeken nabij de woningen. In de parken ligt de nadruk op het gebruik van het groen en de relatie met de woonwijken. Deze parken zijn geschikt voor alledaags gebruik door alle bewoners. Zij beslaan grote aaneengesloten stukken groen tussen twee wijken of vormen de groene dooradering binnen een wijk.

Het beeld van het karakter Leven & Ontspanning is een glooiend parklandschap met bijzondere bomen en planten en toegankelijke grasweiden. Het landschap is halfopen; er zit altijd enige spanning in het beeld, maar het blijft in het algemeen overzichtelijk. De woonstraten zijn aangekleed met zo mogelijk grote bomen op ruime standplaatsen; bloemrijke heesters kleden de woonstraten en pleintjes aan.

Het groen is toegankelijk, gevarieerd, vriendelijk en rijk aan kleuren en verschillen. De opzet is eenvoudig met grote ruimtes en geleidelijke overgangen vanaf de woonstraten aan de voorzijde van de woningen naar de buurtparken aan de achterzijde.

Foto 3: Symbool

Foto 4: Sfeerimpressie Leven & Ontspanning

Inrichting De inrichting van de buurtparken bestaat uit gemaaide grasvelden afgewisseld met bomengroepen e (bomen 1 grootte) in kruidenvegetatie of in onderbegroeiing en groepen heesters.

Kenmerken van woonstraat is dat er geen laanvorming noodzakelijk is. Algemene aankleding, e karakterisering van de straat is het doel. De bomen van de 1 grootte worden uitsluitend in het groen gehandhaafd. Op diverse plekken is een ruil tussen verharding en groen nodig zodat bomen in groen komen te staan. De afschermende beplanting langs tuinen heeft sierwaarde door bessen, bloemen en bladkleur.

Het gewenste karakter van woonstraten is afhankelijk van de wijk, de bebouwing, en de aangrenzende groene dooradering. De adviezen in dit hoofdstuk zijn bedoeld als richtlijn wanneer een nieuwe inrichting gewenst is. Wanneer er in een straat geen problemen zijn met het bestaande groen, dan is er geen wijziging nodig.

Gemeente Nijmegen/Groen in beweging - 20 -

Maatregelen om het karakter te versterken: Leven & Ontspanning Algemeen

Renoveren beplanting Creëren cultuurlijk en gecultiveerd beeld Vergroten sierwaarde van de wandelparken Vergroten sociale veiligheid Verbeteren ruimtelijke opbouw Overgang prive-openbaar aan achterzijde semitransparant maken Natuurlijke speelplekken creëren

Bomen

Bomen juist opkronen Bomenrij aanplanten (indien ruimte beschikbaar is) Goede bomen de ruimte geven

Houtige gewassen

Verzorgd beeld realiseren Grotere vlakken met een soort aanplanten

Kruidachtige gewassen

Grotere vlakken met een soort aanplanten

Gras

Beter afwateren van natte speelweiden Grasvelden begaanbaar maken

Water

Plaatselijk toegankelijk maken van oevers

Verharding

Herzien padenstructuur Paden duidelijk zichtbaar in openbare ruimte (zie ook sociale veiligheid)

Snippergroen

Vergroten sierfunctie snippergroen Vergroten gebruiksfunctie snippergroen

Woonstraten

Herinrichten woonstraten Herinrichten parkeerpleintjes

Tabel 1: Noodzakelijke maatregelen Leven & Ontspanning

4.1.2

Rust & Ecologie De vlakken van het karakter Rust & Ecologie vormen lange, slingerende linten dwars door het stadsdeel.

Daarin liggen natuurvriendelijke oevers, plas/drassituaties en bosjes. De nadruk ligt op het natuurlijke beeld en de continuïteit van lange slingerende linten. Met de realisatie van de linten wordt de onderliggende afwateringsstructuur van het stadsdeel zichtbaar gemaakt. Binnen dit karakter vind je rustplekken om te ontsnappen aan de bebouwing.

Behalen van hoge ecologische waarde is ook in dit karakter niet haalbaar. We geven aan wat wenselijk is

Foto 5: Symbool Gemeente Nijmegen/Groen in beweging

Foto 6: Sfeerimpressie Rust & Ecologie augustus 2010 - 21 -

om zo veel mogelijk natuurlijke ontwikkeling te verkrijgen. De linten zijn als een slingerende groenstructuur met compacte ruimtes en veel diversiteit. De uitstraling is rustig en natuurlijk.

Inrichting De inrichting van de linten en vlakken wordt sterk bepaald door de beplanting. Het karakter kent een grote plantenrijkdom. De linten zijn opgebouwd uit afzonderlijke segmenten met elk een ander karakter, gerelateerd aan de ondergrond en vochtigheid. Bij de inrichting is het de uitdaging om de variatie in beeld te behouden zonder de continuïteit van de linten te verliezen.

Het samenspel tussen land en water is van belang. De overgang van land naar water is geleidelijk en de planten die gedijen op het grensvlak van land en water vormen een belangrijk kenmerk van het karakter.

De beplanting binnen de linten en vlakken is inheems. Cultuurlijke beplanting zoals sierheesters, blokhagen, cultivars en bloemenperken komen er niet voor. De inrichting bestaat uit kruidenweiden, bodembedekkers, bomen, bosplantsoen en waterpartijen met natuurvriendelijke oevers, maar ook grasvelden (al dan niet door schapen of ander vee begraasd).

Maatregelen om het karakter te versterken: Rust & Ecologie Algemeen

Renoveren beplanting Natuurlijk beeld creëren Afschermen overgang prive-openbaar Vergroten ecologische waarde van de linten Verbeteren ruimtelijke opbouw

Bomen

Bomen niet opkronen; vrij laten groeien Goede bomen de ruimte geven Percentage inheemse soorten vergroten

Bos

Vergroten ecologische waarde van de bosgebieden Bosplantsoen aanplanten om de linten af te schermen van bebouwing

Houtige gewassen

Natuurlijk beeld creëren Differentiatie creëren

Kruidachtige gewassen

Verwildering met ongewenste en woekerende kruiden moet voorkomen worden

Gras

Grote soortenrijkdom verkrijgen in kruidenweide Eerste meters langs paden maaien

Water

Waterpartijen gevarieerd en interressant Grote soortenrijkdom van flora en fauna in water Duikers vervangen door bruggen

Verharding

Elementverharding vervangen door halfverharding Gemaaide paden aanleggen

Tabel 2: Noodzakelijke maatregelen Rust & Ecologie

Gemeente Nijmegen/Groen in beweging - 22 -

4.1.3

Historie & Allure Het karakter Historie & Allure creëert ‘tuinen’ en lange lijnen met een prestigieuze uitstraling. Hier ligt voor het deel Historie de nadruk op het grensvlak van natuur en historie. Lijnen en plekken verbijzonderen het stadsdeel en vormen schakels tussen de groene dooradering en de wegenstructuur. De lijnen bestaan uit historische beplanting en de hoofdwegenstructuur. De lijnen verbinden de groenstructuur met de bebouwing op een manier die de uitstraling van het hele stadsdeel verbetert. Naast de lijnen zijn er ook vlakken met een karakter van Historie & Allure. De vlakken vormen de samenhangende tuinen rond de prominente gebouwen.

Karakter Historie & Allure heeft betrekking op de meest representatieve delen van Dukenburg zoals lanen, delen bij de wijkcentra en de publieke tuinen. De lanen en vlakken zijn imposant en degelijk vormgegeven.

Foto 7: Symbool

Foto 8: Sfeerimpressie Historie & Allure

Inrichting e Het karakter Historie en Allure is ingericht met grootschalige elementen zoals bomen 1 grootte, gemaaide grasvelden, bloemperken, waterpartijen en lange rechte paden. Er worden veel cultuurlijke elementen toegepast, zoals blokhagen en sierheesters.

De lanen hebben uiteraard laanbeplanting met een onderbegroeiing van gazon, blokhagen of sierheesters.

De groene vlakten rondom de flats worden ingericht als bloementuin of als gemaaid gras. Er wordt bij voorkeur gewerkt met een beperkt aantal inrichtingsmiddelen en een beperkt assortiment aan beplanting om een eenvoudig en krachtig beeld te verkrijgen. De beplanting heeft een lange levensduur. De inrichting is gericht op allure en gebruiksgemak.

Gemeente Nijmegen/Groen in beweging

augustus 2010 - 23 -

Maatregelen om het karakter te versterken: Historie & Allure Algemeen

Renoveren van beplanting Allure van het beeld verhogen Vergroten sociale veiligheid Verbeteren ruimtelijke opbouw

Bomen

Gaten in lanen herstellen

Kruidachtige gewassen

Beperken aantal soorten Stinzeplanten etc. stimuleren

Water Hoofdstructuur

Water en oevers verbeteren Herstellen laanbeplanting Bloemrijker maken van de middenberm Vervangen laanbeplanting Heesters en bosplantsoen verwijderen Entrees van de wijken herzien

Wijkontsluitings- en overige wegen

Laanbeplantingen vervangen Vergroenen van overmaatse trottoirs Herinrichten wijkontsluitingswegen Versterken karakter overige wegen hoofdbomenstructuur

Tabel 3: Noodzakelijke maatregelen Historie & Allure

4.2

Eindbeeld op elementniveau In 2009 is er een inventarisatie gemaakt van de groene hoofdstructuren, parken en groenstroken (bovenwijks groen). Het doel van deze inventarisatie was om de actuele situatie te beoordelen. Voor elk groentype is er een beschrijving gemaakt op eindbeelden. De beschrijvingen geven de beheerrichting aan per beheercategorie voor een periode van tien jaar, maar gaan uit van duurzame instandhouding. In bijlage 3 staat het overzicht van de beheercategorieĂŤn. De beheerder of toezichthouder zal in het veld de beheercategorieĂŤn gaan gebruiken en als uitgangspunt nemen voor het groenbeheer.

Gemeente Nijmegen/Groen in beweging - 24 -

5

UITVOERINGSPLAN

De voorgaande hoofdstukken en het Handboek Groen Dukenburg behandelen de kwaliteiten, knelpunten en de gewenste inrichting van het groen. Om te komen tot het wensbeeld zijn maatregelen nodig, gericht op: • een zichtbare kwaliteitsverbetering van het groen nabij de woningen • efficiënt beheer van alle openbaar groen • duurzaam openbaar groen • aansluiten bij bewonerswensen Het uitvoeringsplan geldt ongeveer 40% van het groen. Voor het overige groen is verbetering van het onderhoud voldoende.

5.1

Beheermaatregelen Dit groenaanpakplan wil de eenmalige maatregelen in beeld brengen. Dat neemt niet weg dat het reguliere beheer en onderhoud bepalend zijn voor de kwaliteitvan het groen. In een eerder onderzoek is gebleken dat het onderhoudsniveau van het Nijmeegs groen te laag is ten opzichte van de ambitie. Om het beheer op peil te krijgen zou het jaarlijkse beheerbudget van € 1.100.000 50% hoger moeten zijn. Deze berekening is gebaseerd op kentallen. Besteksprijzen op de markt liggen in de regel lager.

Met het voorliggende groenaanpakplan wordt een voorstel gedaan voor het structureren van het groen, zodanig dat met minder opgaande elementen hetzelfde groene karakter van Dukenburg tot in de verre toekomst behouden kan worden, met bovendien een hogere kwaliteit. Het areaal aan groen wordt met dit groenaanpakplan niet veranderd. Wel leidt deze aanpak tot meer efficiency in beheer. Bovendien wordt met dit groenaanpakplan achterstalligheid in het beheer aangepakt.

5.2

Visie op de uitvoering eenmalige maatregelen De uitvoering van de maatregelen uit het Handboek Groen Dukenburg beschouwen we als eenmalige maatregelen. Het betreft het groot onderhoud (bijvoorbeeld als gevolg van beheerachterstanden) en functionele aanpassingen. Bij de laatste denken we aan herschikking van de elementen in de openbare ruimte om conflicten op te lossen (bijvoorbeeld verwijdering bomen uit verharding en/of verwijderen van verharding om bomen).

Per wijk maken we een globaal ontwerp, als uitwerking van het Handboek Groen Dukenburg, en een prioritering van werken. Vervolgens bepalen we in welke van de vijf volgende categorieën de respectievelijke maatregelen vallen: 1. het te behouden groen = regulier beheer 2. het groot onderhoud in te behouden groen = incidenteel toevoegen aan regulier beheer 3. wijkdelen voor herinrichting (afzonderlijke uitvoeringsopdrachten) 4. als wensen voor herinrichting nader in te plannen (bijvoorbeeld als toevoeging op bouwplannen) 5. bewonersparticipatie 1.

Regulier beheer Onder beheer verstaan we het uitvoeren van reguliere taken voor het in stand houden van de bestaande groenvoorziening. Deze vallen onder het programma ‘Openbare ruimte’. Onder het beheer vallen de reguliere bestekken, de kwaliteitscontrole ten aanzien van veiligheid en de vervanging van

Gemeente Nijmegen/Groen in beweging

augustus 2010 - 25 -

het groen aan het einde van de levensduur. Het uitvoeren van het groot onderhoud kan gezien worden als een incidenteel extra inzet op het regulier beheer, waarvoor het onderhoudsbestek de meest geëigende plaats is. Bij de uitgebreide inventarisatie van de kwaliteit van het groen in de zomer van 2009 is tot op detailniveau bekend welke maatregelen als gevolg van dit groenaanpakplan nodig zijn. In het beheer is een grote achterstand opgelopen, met name in het bosplantsoen, het boomonderhoud en in de heestervakken. Ook het gras heeft meer aandacht nodig. Deze maatregelen voeren we uit door het reguliere groenbeheer op te plussen.

2.

Herinrichting woonomgeving Binnen het programma Groen en Water zijn maatregelen mogelijk voor verbetering van de woon- en leefomgeving. In Dukenburg zijn naast het in stand houden van de bestaande openbare ruimte aanpassingen nodig in de functionele inrichting. Met het Handboek Groen Dukenburg zijn de gewenste beelden benoemd.

De herinrichting wordt wijkgericht aangepakt. Voor de uitvoering is het nodig om een prioritering van werken te maken en om de gehele openbare ruimte per wijk uit te werken voor de komende tien jaar.

De uitwerking is een globaal ontwerp per wijk. In het globale ontwerp per wijk wordt bekend wat het streefbeeld op straatniveau gaat worden. Het is een uitwerking van het handboek. Nadat het ontwerp per wijk gereed is kan het volgende worden bepaald: 1 het te behouden groen = regulier beheer 2 het groot onderhoud in te behouden groen = incidenteel toevoegen aan regulier beheer e 3 wijkdelen voor herinrichting in het eerste planjaar (1 fase) de e 4 wijkdelen voor de herinrichting in het 5 planjaar (2 fase) 5 wensen voor herinrichting nader in te plannen (bv als toevoeging op bouwplannen) De processen bestaan uit: Een visie op de totale woonomgeving – een nog te maken ontwerp per wijk voor de gewenste situatie.

Prioritering voor heel Dukenburg met als doel zichtbaar resultaat en efficiëntie in beheer.

Integrale afstemming met grijs en water.

Selectie in beheer en fasering van de herinrichting Informatieve overdracht aan bewoners, per wijk. Zie ook de communicatieparagraaf.

Wijkgerichte uitvoeringsvoorbereiding in bestek, aanbesteding en uitvoering.

masterplan per wijk; stedenbouw

selectie; beheer óf herinrichting

bewonersinfo en vergunningen

bestek herinrichting ing. bureau Afbeelding 13: schematische weergave processen

Gemeente Nijmegen/Groen in beweging - 26 -

beheer bestek.

uitvoering

3.

Aansluiting op bouwprojecten De sloop en herbouw van woningen en inbreidingen bieden kansen voor functionele aanpassing van het groen. De financiering rond de bouwprojecten is veelal privaat, al dan niet met een aanvulling van budgetten vanuit de gemeente of subsidies Het gaat hier nadrukkelijk om het benutten van kansen door werk met werk te maken.

4.

Bewonersparticipatie Naast de gemeentelijke activiteiten is het groene beeld van Dukenburg ook te verbeteren door activiteiten op particulier terrein. Via wijkbeheer kan sturing worden gegeven aan de belangrijkste verbeterpunten. Te denken valt aan ‘groene schuttingen’ en het stimuleren van initiatieven voor burgerparticipatie. Hier kan ook een samenwerking met de corporaties worden gezocht.

1.Beheer maatregelen regulier beheer middels bestekken en inlopen achterstallig onderhoud

2.Herinrichting Op te nemen in de wijkbeheerplannen.

Gericht op aanpassen functie en vervanging bij einde levensduur

Gemeente Nijmegen/Groen in beweging

3.Bouwprojecten Via programma van eisen kan bouwen meehelpen aan een betere uitstraling van Dukenburg

4.Wijkbeheer en bewonersparticipatie Stimuleren en ondersteunen bewoners initiatieven, zoals groene schuttingen

augustus 2010 - 27 -

5.3

Planning voor de uitvoering De aanpak van de wijken wordt gefaseerd. Toch zou men op een zo kort mogelijke termijn zo veel mogelijk effect van de nieuwe visie op het groen willen ervaren. Daarom is het voorstel primair in te zetten op het karakter Leven & Ontspanning. Het uitvoeren van het regulier beheer zal om die reden op korte termijn over heel Dukenbrug moeten worden opgevoerd tot het gewenste niveau. Vanaf 2011 kan aan de hand van een nieuw type groenbestek een verbetering van de beheerkwaliteit worden verwacht.

Voor het groot onderhoud en de functionele aanpassing is de nadere voorbereiding met het wijkontwerp noodzakelijk. Onderstaand is de fasering van het werk opgenomen.

5.3.1

Aanpak Leven & Ontspanning Uitvoering 2010 t/m 2013 (2 wijken per jaar van noord naar zuid).

2010 2011 2012 2013

De 2

de

fase in uitvoering in 2016 t/m 2019 (2 wijken per jaar van noord naar zuid).

Gemeente Nijmegen/Groen in beweging - 28 -

5.3.2

Aanpak Historie en Allure De ingrepen aan de lanen en historische lijnen wordt mee ingepland met de functionele aanpassingen. Bij het opstellen van de wijkontwerpen wordt bepaald wat de urgentie is van de zone historie en allure.

Uitvoering vindt globaal plaats in de jaren 2014 t/m 2016.

2014

2015 2 2016

5.3.3

Aanpak Rust & Ecologie Uitvoering 2017 en 2018, Dukenburg noord en Dukenburg zuid ieder in een jaar.

2017

2018

Gemeente Nijmegen/Groen in beweging

augustus 2010 - 29 -

5.4

Financiën Ten behoeve van dit groenaanpakplan is ook een financiële doorrekening gemaakt. Deze doorrekening is er een op hoofdlijnen. De beoogde extra inzet van jaarlijks € 200.000,- investeringsmiddelen uit Woonmilieuverbetering (programma Groen en Water) en jaarlijks € 200.000,- ten behoeve van beheer en onderhoud uit het programma Openbare ruimte leidt in een termijn van tien jaar tot € 4.000.000,- extra inzet voor groen in Dukenburg.

Deze extra inzet is minder dan de in dit plan berekende behoefte aan extra budget: de onderstaande berekening komt uit op circa € 6,5 miljoen in tien jaar; deze berekening is gemaakt op basis van kentallen.

De inzet voor de komende jaren is om additioneel extra middelen te genereren vanuit bijvoorbeeld Integraal Waterbeheer (verbetering watersysteem) en in samenhang met herstructureringsprojecten .

Beheer In een eerder rapport ‘Analyse onderhoud openbaar groen Dukenburg en Lindenholt’ (2009) is reeds aangegeven dat het huidige beheerbudget uitgaande van kentallen circa 50% te laag ligt voor het bestaande groenareaal. Bij het uitvoeren van dit groenplan moeten jaarlijks de gegevens voor beheer en onderhoud worden bijgesteld. Het plan zal leiden tot minder opgaande beplanting, maar tot het behoud van het totale areaal. In het hoofdstuk ‘Effecten van het groenplan’ wordt een denkrichting gegeven voor de vermindering van de beheerkosten.

Achterstallig onderhoud Voor het inlopen van de beheerachterstand van het groen van Dukenburg is grofweg € 3,5 miljoen noodzakelijk. Het betreft het inlopen van de achterstand in het huidige areaal. In geval van een uitvoering in tien jaar vraagt het een jaarbedrag van gemiddeld € 350.000,-.

Herinrichting De functionele aanpassingen aan de woonstraten, groenzones en ecologische en historische lijnen vragen ; een tweedelige inspanning. Voor het feitelijke uitvoeren van de functionele aanpassing wordt een budget geraamd voor de groenwerken nodig van € 2,0 miljoen. Over een planperiode van tien jaar is € 200.000,per jaar nodig.

Onvoorzien De post onvoorzien is ook meegenomen in de begroting. Dit is nodig voor de onvoorziene kosten. Hier wordt een bedrag van € 350.000,- geraamd.

Werkvoorbereiding en toezicht Hier geldt het opstellen van de wijkontwerpen, de bestekken en het toezicht. Hiervoor wordt een bedrag van € 400.000,- geraamd voor de voorbereiding en toezicht van alle maatregelen gedurende vier jaar. In deze tijd zou het werk voor de tien jaar herinrichting en groot onderhoud moeten zijn voorbereid.

Bewonersparticipatie Voor het ondersteunen van bewonersinitiatieven en het stimuleren van ‘groene erfscheiding’ wordt een bedrag van € 150.000,- geraamd aan materiaalkosten en overlegmomenten. Deze inspanning kan meelopen in het tienjarenplan of versneld worden uitgevoerd, bijvoorbeeld in zeven jaar, ieder jaar een wijk. Het betreft communicatiemateriaal, reprokosten en plantmateriaal.

Gemeente Nijmegen/Groen in beweging - 30 -

Omschrijving

Snippergroen totaal €

Hoofdstructuur Totaal €

Achterstallig onderhoud

€

1.102.478

€

2.495.516

Herinrichting groen o.b.v masterplan p.m

€

1.000.000

€

1.000.000

Onvoorzien 10% Bewonersparticipatie 4%

€ € € €

110.248 44.099 121.273 2.378.097

€ € € €

249.552 99.821 274.507 4.119.395

Werkvoorbereiding/ toezicht 11% Totaal

Dukenburg Totaal €

€ 3.597.994 € 2.000.000 € 359.799 € 143.920 € 395.779 € 6.497.492

Tabel 4: Kosten Dukenburg totaal

Bouwprojecten De ontwikkelingen voor groen rondom bouwprojecten komen aan de orde bij de respectievelijke planexploitaties. De financiering voor aanpassingen in het groen is in dit aanpakplan niet meegenomen.

De Randvoorwaarden en Aanbevelingen voor projecten worden voor het groen gebaseerd op dit groenaanpakplan.

Gemeente Nijmegen/Groen in beweging

augustus 2010 - 31 -

6

EFFECTEN VAN HET GROENAANPAKPLAN

6.1

EFFECT OP BEHEER

Het uitvoeren van het groenplan heeft op termijn effect op de efficiëntie van het beheer van de groene ruimte. Globaal gaat het om: Met dit plan is de kans voor het integraal werken verbeterd. Op basis van dit plan kan zelfs groen leidend worden in de wijkgerichte aanpak.

Met dit plan worden bomen op een goede groeiplaats begeleid naar de natuurlijke eindvorm. Alleen toekomstbomen worden behouden. Een toename van het gezamenlijke kroonvolume is te verwachten terwijl het aantal bomen zal afnemen. Er zullen minder bomen in verharding zijn en meer in een groene standplaats. Ze behoeven beperkt onderhoud en hebben een lange levensduur. Globaal kan een stammenreductie van 20% plaatsvinden.

Bosplantsoen zal voor een groot deel transparanter worden gemaakt. Het wordt begeleid naar de eindvorm. Na een grotere ingreep zal het onderhoud verminderen. Ook het areaal aan bosplantsoen zal afnemen. De randen van het bosplantsoen liggen verder van de paden in de toekomst zodat het onderhoud ter voorkoming van overlast tot het minimum wordt gereduceerd. Het bosplantsoen zal in areaal afnemen. Echter is de vervanging ervan niet altijd goedkoper. Incidenteel en klachtenonderhoud zal wel beperkt worden.

De heesterbeplanting zal beperkt worden tot de plekken waar het een toegevoegde sierwaarde heeft.

Op locaties zullen heestervakken verwijderd worden, op andere locaties zal worden bijgeplant.

Globaal zal de hoeveelheid sierheesters iets verminderen.

De kruidenweiden zijn ontstaan in de jaren ‘90. Hiervan zullen delen dicht bij de woningen weer in het reguliere maaibeheer worden opgenomen als gazon. De kosten voor beheer worden daarmee verhoogd.

De kruidenweiden zullen in de zone Rust & Ecologie een hogere natuurlijke waarde ontwikkelen na aanpassen van het beheer.

-

-

-

-

-

6.2

Effect op leefbaarheid

Het aanpakken van het groen heeft effect op de leefbaarheid in de wijk: De sociale veiligheid in de nabijheid van woningen en op de doorgaande paden wordt verbeterd.

De veiligheid met betrekking tot dood hout en achterstand onderhoud bomen zal verbeteren.

De beplanting in de nabijheid van woningen zal in aantal mogelijk verminderen, de sierwaarde gaat omhoog.

Meer variatie door het onderscheid in sierbeplantng en natuurlijke beplanting verhoogt de belevingswaarde.

Door het aantrekkelijker groen kunnen de bestaande paden voor de diverse sporten en recreatie goed worden benut.

6.3 Effect op de financiën Het beheer van het groen is in de afgelopen jaren tekort geschoten. De reguliere beheerbudgetten verdienen heroverweging. Door het uitvoeren van het groenplan wordt de hoeveelheid opgaand groen gereduceerd. De nu, anno 2010, op basis van kentallen, voorziene noodzakelijke verhoging van het beheerbudget zal in de toekomst minder hoog uitvallen.

Gemeente Nijmegen/Groen in beweging - 32 -

7

COMMUNICATIE EN ORGANISATIE

Het slagen van het groenplan wordt naast het inhoudelijke deel van het plan bepaald door de taken en verantwoordelijkheden binnen de organisatie van de gemeente Nijmegen. De volgende taken zijn te onderscheiden: • Het stellen van de ambitie voor de lange termijn, door middel van dit groenaanpakplan • Het maken van een meerjarenplanning voor eenmalige werken, in samenhang met de andere elementen van de openbare ruimte (integrale aanpak), door middel van wijkontwerpen • Het doen uitvoeren van reguliere beheertaken en het toezicht erop, middels verbeterde beheerbestekken • Het doen uitvoeren van de eenmalige werken en het toezicht erop • Afstemmen op andere werken in de openbare ruimte, via de wijkbeheerplannen • Het communiceren met bewoners over ingrijpende maatregelen, naar aanleiding van de wijkontwerpen • Het aanvragen van budgetten voor beheer en investeringen Voor het uitvoeren van het groenplan is het noodzakelijk om de input van zowel Stedenbouw als Stadsbeheer te benutten. Het betreft immers de kennis van de stedenbouwkundige inrichting van Dukenburg naast de ervaring met het beheer en de bewoners. Door gezamenlijk op te trekken zal een maximum aan resultaat worden gehaald tegen zo laag mogelijke kosten en inspanning.

Het voorliggende groenplan is het antwoord op tal van vragen, onder meer van bewoners. Nadrukkelijk hebben bewoners, onder meer via de Zevensprong, de aandacht gevraagd voor de kwaliteit en het behoud van het groen in Dukenburg. Even nadrukkelijk is de vraag om tijdig te worden betrokken bij wijzigingen in de openbare ruimte.

Het voorliggend plan is tijdens het proces reeds voorgelegd aan de bewoners, de Zevensprong en het IVN. Welke communicatiestappen zijn er nog te maken? Daarin onderscheiden we de stappen voor het vaststellen van het groenaanpakplan en het uitvoeringstraject. Voor de informatie aan bewoners is het convenant bewonersparticipatie Dukenburg opgesteld; dat is leidend en de onderstaande beschrijving is een nadere toelichting erop.

Vaststellen van het groenaanpakplan Het groenaanpakplan wordt vastgesteld door het college; dit geldt ook voor de extra middelen uit respectievelijk programma Groen en Water (€ 200.000,-) en programma Openbare ruimte (€ 200.000,-).

Het college zal de raad actief informeren over het groenaanpakplan.

Uitvoering beheermaatregelen De beheermaatregelen betreffen onderhoudsmaatregelen zoals maaien, snoeien en schoffelen. Het advies van dit groenaanpakplan omvat het intensiveren van het onderhoud. Het betreft het onderhoud over de breedte van het gehele groen. De communicatie hierover met bewoners zal heel beperkt zijn. In algemene stukken zal aandacht moeten worden besteed aan de nieuwe beheerbestekken. Informatie op detailniveau behoort daar niet bij.

Voorgesteld wordt om gedurende twee jaar viermaal per jaar in de Dukenburger en in de Brug een publicatie te maken over Dukenburg: Groen in Beweging.

Gemeente Nijmegen/Groen in beweging

augustus 2010 - 33 -

Reguliere werken zoals het vervangen van bomenlanen wordt zoals gebruikelijk via de kapvergunning gepubliceerd.

Uitvoering herinrichtingswerken.

In paragraaf 5.2 is opgenomen dat de werkwijze voor het maken van herinrichtingsvoorstellen als volgt kan plaatsvinden. De voorliggende werkwijze biedt, naast een goede interne verankering van kennis en ervaring, ook een hele goede kans voor het communiceren met bewoners.

schetsplan per wijk; stedenbouw

selectie: beheer óf herinrichting

bewonersinfo en vergunningen

bestek herinrichting ing. bureau

beheer bestek.

uitvoering

Afbeelding 15: uitvoeringstraject

Het schetsontwerp per wijk kan wijkgericht met bewoners worden besproken. Hiertoe zijn de volgende discussie en besluitpunten te nemen.

1. analyse van de opdracht als gevolg van het groenaanpakplan en het handboek groen Dukenburg 2. overeenstemming over de inrichtingsvoorstellen voor de verre toekomst 3. overeenstemming over de wijze van fasering en toedeling aan beheer en herinrichting 4. overeenstemming over de eerst uit te voeren fase. Kennis nemen van de werken voor de langere termijn Met de voorgestelde werkwijze worden de bewoners betrokken, afstemming gemaakt tussen verwachtingen en uit te voeren werken en wordt de voortgang van de uitvoering geborgd. Het convenant voor de participatie van bewoners van Dukenburg is leidend. Tijdens het opstellen van het groenplan Dukenburg is gebleken dat bewoners en gemeente een gezamenlijk belang hebben …………………

………………... een

Gemeente Nijmegen/Groen in beweging - 34 -

groen en leefbaar Dukenburg!

COLOFON

Gemeente Nijmegen/Groen in beweging

Opdrachtgever Project Omvang rapport Auteur Bijdrage Projectleider Datum

Gemeente Nijmegen/Groen in beweging

: : : : :

Gemeente Nijmegen Dukenburg: Groen in beweging 35 pagina's DHV B.V. I. v. Woudenberg DHV B.V. W.J v. Boekel Projectgroep Gemeente Nijmegen : DHV B.V. C. de Reus : augustus 2010

augustus 2010 - 35 -

BIJLAGE 1

Visie op groen

Groen is naast de woningen en infrastructuur essentieel in de leefomgeving. Fraai ingericht en goed onderhouden groen heeft positieve invloed op de gezondheid van mensen, sociale cohesie, positieve invloed op de economie en ecologie en stimuleert tot bewegen. Door het groen goed te beheren wordt een bijdrage geleverd aan de leefomgeving en het welbevinden van bewoners in de gemeente Nijmegen. Dit is eerder al uitgewerkt in het groenbeleid ‘De groene draad’. Deze visie is een nadere uitwerking van de gestelde doelen in het groenbeleid.

Waarde van groen Mensen hechten veel waarde aan groen in hun leefomgeving, zoals vele onderzoeken aantonen. De groene kwaliteit van de openbare ruimte is van wezenlijk belang voor de leefbaarheid, de belevingswaarde, de gezondheid, de economie en de biodiversiteit. Zoals gesteld in het advies ‘Recht op groen' vindt de Gezondheidsraad dat de betekenis van groene kwaliteit (het maatschappelijke rendement) nog onvoldoende wordt erkend. De gemeente Nijmegen heeft erkend dat groen mede bepalend is voor het imago van de stad.

Gezondheid Veel mensen kennen uit eigen ervaring het prettige effect van een uitzicht op bomen of een wandeling door een park. Verblijf in een ‘groene’ omgeving is gunstig voor gezondheid en welbevinden. Uitzicht op groen helpt mensen sneller te herstellen van stress. In een samenleving waarin veel mensen druk ervaren, hetgeen kan leiden tot ziekteverzuim, is dat een belangrijk gegeven. Dit schrijven de Gezondheidsraad en de Raad voor Ruimtelijk, Milieu- en Natuuronderzoek (2004).

Foto 9: uitzicht op groen zorgt voor sneller herstel van stress

Foto 10: park als verblijfplek

Sociale cohesie Parken, groenstroken en overhoeken bieden ontmoetingsplekken voor bewoners en speelmogelijkheden voor kinderen. Het bestaan van veel onderlinge contacten draagt bij aan een sterke sociale cohesie. Niet alleen het vóórkomen van groen in de buurt is goed, ook betrokkenheid bij het in stand houden ervan versterkt het gemeenschapsgevoel en draagt bij aan een prettig woon- en leefklimaat. Buurtbewoners hebben dan een actievere inzet wat leidt tot meer medeverantwoordelijkheid voor elkaar en de buurt.

Dukenburg heeft hierin unieke kansen ten overstaan van de andere stadsdelen van Nijmegen. Groene ruimte werkt stressverlagend en heeft daarmee ook invloed op de mate van vandalisme.

Gemeente Nijmegen/Groen in beweging

bijlage 1 -1-

Beweging en recreatie Uit onderzoek blijkt dat groen in de directe woon- en leefomgeving mensen inderdaad aanzet tot bewegen (Gezondheidsraad, RMNO). Vooral kinderen spelen vaker buiten als er meer groen in hun omgeving is.

Dat kan zorgen voor 15% minder overgewicht (31% van de kinderen is te dik) en het is goed voor hun sociale ontwikkeling. Kinderen hechten vooral belang aan vertrouwde maar ‘rommelige’ groene terreintjes in de buurt, die ze zelfstandig kunnen exploreren. De ommetjes, speelterreinen en vooral de ruime hoeveelheid bruikbare groene ruimte van Dukenburg geven hiertoe voldoende mogelijkheden.

Economie De groene kwaliteit van de openbare ruimte verbetert het vestigingsklimaat, draagt bij aan hogere omzet van het toeristische bedrijfsleven en aan hogere waarden van woningen. Een woning aan een plantsoen is 5% meer geld waard en een woning met uitzicht op water 15%. Voor Dukenburg ligt hier een kans± de wijk Wezenhof zal zich zeker extra kunnen profileren.

Klimaat en ecologie Bomen en planten zetten het schadelijke CO² (medeverantwoordelijk voor de klimaatverandering) om in zuurstof. Groen dempt op warme dagen de temperatuur. Een groene omgeving verhoogt de waterbergingscapaciteit, en filtert regenwater dat terecht komt in oppervlaktewater. Groen dient als buffer bij hevige regenval.

Openbaar groen draagt ook bij aan de biodiversiteit. Het maakt de leefomgeving mooier en prettiger. Door seizoenswisselingen in het groen is de belevingswaarde van de leefomgeving groter en biedt het onderdak aan vogels en andere dieren. Dat is belangrijk, omdat de onbebouwde oppervlakte in ons land, waar de meeste soorten te vinden zijn, steeds kleiner wordt. Het creëren van aaneengesloten gebieden levert een goede bijdrage aan de rijkdom van flora en fauna. Daarnaast is bewust beheer nodig om soorten te laten ontwikkelen en behouden.

Foto 11: uitzicht op groen en water vergroot de waarde van woningen

bijlage 4

Foto 12: beplanting verbeterd de luchtkwaliteit

Gemeente Nijmegen/Groen in beweging -2-

BIJLAGE 2

Ontwikkelingen Dukenburg

De ontwikkeling van een stad staat nooit stil, zo ook niet de ontwikkeling van het stadsdeel Dukenburg.

Voor de komende jaren staan een aantal stedenbouwkundige ontwikkelingen op de stapel die per locatie invloed hebben op de ontwikkeling van het groen op die plek. Er zijn een drietal ontwikkelingen waar rekening mee gehouden dient te worden: ● ● ●

Gemeentelijke ontwikkelingen – Hart voor Dukenburg Particuliere ontwikkelingen Locaties in onderzoek - woningcorporaties

Gemeente Nijmegen/Groen in beweging

bijlage 2 -1-

BIJLAGE 3

BeheercategorieĂŤn Bovenwijks groen

Gemeente Nijmegen/Groen in beweging

bijlage 4 -1-