Mundua helburu: Euskara eta Literatura 3. DBH (demoa) by Grupo Anaya, S.A.

DEMOA

DAUKA

EKO

LIZEN

PROIEKTU DIGITALA TZ

DBH

EUSKARA ETA LITERATURA u

M lb

u r u

u nd

Aurkibidea Ikasturteko oinarrizko edukiak ITZALA UZTEN DUTEN ERRONKAK

ITZALA UZTEN DUTEN ERRONKAK

Kask-kask: ateak jotzen ........................................................................................................... 10

Zentro jasangarriak: bazatoz?........................................................................................ 86

1 Bide berriak

4 Indar eraldatzailea

............................................................................... 12 1. Komunikatu.............................................................................................................................. 14 Herrialde debekatua, Alessandro Baricco Ulermena Ikasi hitzak: Merkataritza Testua: kohesio-baliabideak Komunikazio-lantegia: Literatura bidaide Hizkuntza eta gizartea: Munduko hizkuntza-aniztasuna eta hizkuntza-familiak 2. Ezagutu hizkuntza.......................................................................................................... 26 Perpausa: osagaien ordena Perpaus elkartuak: motak Hitzen esanahia: denotazioa eta konnotazioa Puntuazio-markak (I): puntua, bi puntuak, etenpuntuak 3. Ezagutu literatura.............................................................................................................. 32 Zer den literatura Hizkera literarioa Literatura-generoak Testu-iruzkina: Sleepy Hollow, Washington Irving Ulertu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak..................... 36

2 Bitxirik preziatuenak

. . ....................................... 38 1. Komunikatu.............................................................................................................................. 40 Mirespena eta susmoa, Umberto Eco Ulermena Ikasi hitzak: Liburuen mundua Narrazio-testuak: ezaugarriak Komunikazio-lantegia: Arteen collagea 2. Ezagutu hizkuntza........................................................................................................... 48 Perpausa: juntadura Aditz-sintagma: adberbioak Hitzen arteko harreman lexikoak: sinonimia, antonimia, hitz polisemikoak, homonimoak. Puntuazio-markak (II): koma eta puntu eta koma 3. Ezagutu literatura..............................................................................................................54 XX. mende-hasiera: testuingurua Ohiturazko eleberrigintza. Txomin Agirre Testu-iruzkina: Arrain-saltzaileak, Txomin Agirre Ulertu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak..................... 60

3 Oroitzapenak

........................................................................... 62 1. Komunikatu.............................................................................................................................. 64 Nor da Malala?, Malala Yousafzai Ulermena Ikasi hitzak: Giza eskubideak Oroitzapenak eta bizipenak kontatzea: biografia, autobiografia, memoriak, egunkaria Komunikazio-lantegia: Oroimenaren ahotsak 2. Ezagutu hizkuntza.......................................................................................................... 72 Menderakuntza (I): perpaus osagarriak Hitz-eratorpena (I): euskal aurrizkiak Puntuazio-markak (III): marratxoa, marra luzea 3. Ezagutu literatura.............................................................................................................. 78 Euskal Pizkundea eta gerra aurreko poesia. Lizardi, Lauaxeta, Orixe Testu-iruzkina: Ezkontza-goiza, Lauaxeta Ulertu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak....................... 82

Portfolioa ........................................................................................................................................................ 84

..................................................... 88 1. Komunikatu.............................................................................................................................. 90 Hormak janzten dituen artea (erreportajea) Ulermena Ikasi hitzak: Artea Kazetaritza-testuak. Kazetaritza-generoak. Albistea eta erreportajea Komunikazio-lantegia: Artea bost zentzumenekin Hizkuntza eta gizartea: Hizkuntza-aldakortasuna: dialektologia. Euskalkiak eta euskara batua 2. Ezagutu hizkuntza......................................................................................................... 104 Menderakuntza (II): perpaus erlatiboak Aditza: ahalera (I) Hitz-eratorpena (II): mailegatutako aurrizkiak Txistukariak 3. Ezagutu literatura............................................................................................................. 110 Gerraosteko literatura Ahots poetiko berriak: Jon Mirande; Gabriel Aresti eta poesia soziala Testu-iruzkina: Egia bat esateagatik, Gabriel Aresti Ulertu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak..................... 114

5 Mens sana

.................................................................................... 116 1. Komunikatu.............................................................................................................................. 118 Elkarrizketa Leticia Canales surflariari Ulermena Ikasi hitzak: Kirolak Ikus-entzunezko komunikabideak. Internet. Komunikabideen eragina gizartean. Fake news Komunikazio-lantegia: Oihartzun handiko elkarrizketa 2. Ezagutu hizkuntza.......................................................................................................... 128 Menderakuntza (III): denborazko perpausak. Aditza: ahalera (II) Hitz-eratorpena (III): izen-sortzaile diren atzizkiak Bustidurak 3. Ezagutu literatura............................................................................................................134 Euskal eleberrigintza modernoaren sorrera Txilardegi, Ramon Saizarbitoria, Arantxa Urretabizkaia Testu-iruzkina: Negua, XI; Txillardegi Ulertu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak..................... 138

6 Bakar-bakarrik unibertsoan

................. 140 1. Komunikatu........................................................................................................................... 142 Bizi bila Lurretik kanpo, Ricardo Gómez Ulermena Ikasi hitzak: Unibertsoaren ezagutza Azalpen-testua Komunikazio-lantegia: Youtuber astronomikoak 2. Ezagutu hizkuntza......................................................................................................... 150 Menderakuntza (IV): moduzko perpausak Aditza: subjuntiboa (I) Hitz-eratorpena (IV): izenondo-sortzaile diren atzizkiak g eta j 3. Ezagutu literatura............................................................................................................156 Diktadura osteko literatura. Pott Banda Testu-iruzkina: Bagdadeko morroia, Bernardo Atxaga Ulertu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak.................... 160

Portfolioa ...................................................................................................................................................... 162

ITZALA UZTEN DUTEN ERRONKAK

Badakizu non bizi zaren?.....................................................................................................164

7 Jokoak harrapatuta

................................................. 166 1. Komunikatu.............................................................................................................................168 Jokoaren zorabioan, Fedor Dostoievski Ulermena Ikasi hitzak: Jokoa eta apustua Publizitatea. Iragarkietako hizkera. Iragarkia Komunikazio-lantegia: Publizitate-agentzia Hizkuntza eta gizartea: Hizkuntzaideologia eta hizkuntza-jarrerak 2. Ezagutu hizkuntza.......................................................................................................... 182 Menderakuntza (V): kausazko eta ondoriozko perpausak Aditza: subjuntiboa (II) Maileguak Ehunekoen idazkera 3. Ezagutu literatura............................................................................................................188 Gaur egungo euskal literatura: eleberrigintza, saiakera, poesia Testu-iruzkina: Orekaren eskemak, M. Agur Meabe Ulertu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak..................... 192

8 Gobernu ona

............................................................................ 194 1. Komunikatu............................................................................................................................ 196 Herriaren etsaia, Henrik Ibsen Ulermena Ikasi hitzak: Gobernua eta erakundeak Testu formalak: erreklamazioa, eskabidea Komunikazio-lantegia: Herritarren foroa 2. Ezagutu hizkuntza....................................................................................................... 204 Menderakuntza (VI): kontzesioeta baldintza-perpausak Aditza: baldintzaren berrikuspena Hitz-elkarketa Marratxoaren erabilera 3. Ezagutu literatura........................................................................................................... 210 Euskal antzerkigintza: XX.-XXI. mendeak Testu-iruzkina: Euskaltzaindia eta «g», Patxo Telleria Ulertu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak..................... 214

9 Dolce Vita

....................................................................................... 216

1. Komunikatu........................................................................................................................... 218 Ezusteko bisitaria, Agatha Christie Ulermena Ikasi hitzak: Oporrak eta turismoa Komunikazioa Interneten Komunikazio-lantegia: Udako abenturak 2. Ezagutu hizkuntza........................................................................................................ 226 Deklinabidea: mugagabea. Erregimen berezia duten aditzak Hizkuntzaren erabilera: tabu-hitzak eta eufemismoak Ortografia eta teknologia berriak 3. Ezagutu literatura.......................................................................................................... 232 Bertsolaritza: XX. mendera arteko bertsolariak Testu-iruzkina: Bilintxek Hondarribiko Joxepari, Bilintx Ulertu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak................... 236

Portfolioa......................................................................................................................................................238

Eranskinak ORTOGRAFIA 1. Puntuazio-marken erabilera 2. Letra etzanaren eta letra lodiaren erabilera 3. Letra berezien idazkera 4. Marratxoaren erabilera 5. Ehunekoen idazkera DEKLINABIDEA 1. Izenaren deklinabidea 2. Erakusleen deklinabidea 3. Izenordainaren deklinabidea 4. Zenbatzaileen deklinabidea ADITZAK 1. Aditz laguntzailea: indikatiboa eta baldintza 2. Aditz laguntzailea: ahalera, subjuntiboa eta agintera LITERATURA 1. Literatura-baliabideak 2. XX. mendeko euskal literaturaren laburpena

7 Jokoak harrapatuta Jokoak eta apustuak ez dira kontu berriak. Euskaldunok ere beti izan dugu jokatzeko eta apustuak egiteko zaletasuna, hala nola pilota-partidetan, aizkolari-txapelketetan, etab. Teknologia berriek erraztuta, hala ere, jokoa eta apustua gizarteko talde eta esparru guztietara hedatu dira; izan ere, orain nonahi ditugu apustu-etxeak, joko-webguneak eta horrelakoak. Osasun Ministerioak 2019an egindako inkesta baten arabera, 14-18 urte bitarteko gazteen % 25ek online jokatu du inoiz. Hori gutxi balitz, COVID-19aren eraginez, ehuneko horrek nabarmen egin du gora, klikatzea baino ez baitago apustu egiteko eta, horrela, mendekotasuna larriagotzeko. Jokoarekiko mendekotasuna, askotan oharkabean gelditzen bada ere, XXI. mendeko osasun-arazo nagusietako bat da. Gobernuak hasita daude horren aurkako neurriak hartzen, baina ezinbestekoa da herritarrak jokoen eta apustuen arriskuez jabetzea. 168

Hausnartu eta erantzun ADIKZIOAK

Zer datorkizu burura hitz hori entzuten duzunean?

Zer-nolako eragina dute jokoak eta apustuek zure inguruan?

Sentitu duzu inoiz «zerbaiten mende» zaudela?

Zer adikzio mota ezagutzen duzu? Baduzu teknologia berriekiko mendekotasunik? Ezagutzen duzu jokalari amorraturik? Baduzue apustuetxerik herrian?

Halakorik baduzu, nola ohartu zara horretaz?

Zer ikasiko duzun

1 Komunikatu Konturatzen ez bagara ere, publizitatea edonon dago. Egunean zehar, hainbat iragarki ikusi eta entzuten ditugu, eta haien mezu asko oharkabean barneratzen zaizkigu. Zeu ere inoiz hasiko zinen besterik gabe iragarkiren baten doinua abesten. Izan ere, publizistek lan bikaina egiten dute.

JARRAITU ERRONKAREN SEGIDA HONI UNITATEAN: KOMUNIKATU EZAGUTU ZURE INGURUA 1.1

Gure herriko monumentuei eta lekurik garrantzitsuenei buruzko informazioa bilduko dugu.

1.2 Elementu grafikoak eta ikus-entzunezkoak bilduko ditugu, aukeratutako lekuei buruz: oraingo eta lehenengo argazkiak, bideoak… KOMUNIKAZIO-LANTEGIA SORTU LANTALDEAK ETA ANTOLATU LANA 2.1 Denon artean aztertuko dugu aurreko puntuan bildutako informazio guztia.

2 Ezagutu hizkuntza Zenbait hizkuntza-baliabide, hala nola maileguak eta ehunekoak, oso ohikoak dira era guztietako iragarkietan. Ingelesetik hartutako maileguak, adibidez, gero eta sarriago erabiltzen dira merkataritzan eta publizitatean.

2.2 Liburuxkak, publizitate-gidak eta informazioorriak bilatuko ditugu, inspirazio-iturritzat. 2.3 Ikasle guztion artean, proposamen bat adostuko dugu gure turismo-gidarako.

3 Ezagutu literatura Azken hamarkadak euskal literaturaren urrezko aroa izan dira, zalantzarik gabe. Literaturaekoizpenak berebiziko loraldia izan du, bai kantitatean, bai kalitatean. Emakumeek ere beren lekua aldarrikatu dute, eta euskal letren lehen lerroan jarri dira.

+ orientazio gehiago www.anayaharitza.es webgunean

169

Jokoaren zorabioan

Komunikatu Irakurgaia Zer irakurriko duzun Irakurgai honetan, Fedor Dostoievski errusiar idazleak XIX. mendeamaierako kasino batera eramango gaitu. Gauero, jokoak erakarrita, hiriko jokalaririk amorratuenak biltzen dira han, eta testuko protagonista ere bertan aurkituko dugu.

Hamarrak eta laurden ziren. Itxaropen irmo batez sartu nintzen kasinora, ordura arte inoiz sentitu gabeko asaldura batez. Joko-aretoetan jende pila polita zegoen, baina goizekoaren erdia bakarrik. Hamarretatik hamaiketara benetako jokalariak izaten dira joko-mahaietan, erruletaren lilurak erakarrita berariaz etorritako gizabanako etsiak, denboraldian zehar ardura bakarra dutenak: goizetik gauera jokatzea, eta gau guztian ere pozik jokatuko lukete, goizaldera arte, ahal izanez gero. Haserre antzean sakabanatzen dira, gauerdian erruletaren aretoa ixten dutenean. Eta croupierrak: Les trois derniers coups, messieurs!, esaten dienean, batzuetan azken hiru apustuotan jokatzen dute sakelako diru guztia. Mahaira hurbildu nintzen eta laster aurkitu nuen lekua, zutik. Nire aurrean, oihal berde baten gainean, passe hitza zegoen marratuta. Passe hori zenbaki multzo bat da, 19tik 36ra bitartekoa, azken hori barne. Lehen zenbaki multzoa, 1etik 18ra bitartekoa, Manque da. Urrezko hogei frederickak atera, eta passean jarri nituen: —Vingt-deux! —oihu egin zuen croupierrak. Irabazi egin nuen; eta dena jokatu berriro: lehendik nuena eta irabazitakoa. —Trente et un! —esan zuen croupierrak. Berriz ere irabazi! Horrenbestez, urrezko laurogei frederick nituen guztira. Erdiko hamabi zenbakietan jarri nituen laurogeiak. Hasi zen biraka erruleta, eta hogeita laua irten zen. Berrogeita hamar frederickeko hiru multzo eta urrezko hamar txanpon eman zizkidaten. Aurrekoarekin batera, urrezko berrehun frederick ziren. Gogoa berotuta, gorrira bultzatu nuen diru pila osoa. Orduan, lehen aldiz gau guztian, ikara sentitu nuen. Nire bizitza apustu haren mende zegoen.

Hiztegia Asaldura: aztoramen. Croupier: kasinoko langilea. Les trois derniers coups, messieurs!: «Azken hiru jokaldiak, jaunak!» Frederick: Prusiako (gaur egungo Alemaniako) antzinako moneta. Vingt-deux!: «Hogeita bi!». Trente et un!: «Hogeita hamaika!». Rouge!: «Gorria!».

➜

Irakurgaia www.anayaharitza.es webgunean entzun dezakezu.

170

—Rouge! —croupierrak—, eta arnasa hartu nuen. Dardarak nituen gorputz osoan. Billetetan ordaindu zidaten: lau mila florin eta urrezko laurogei frederick. Gero, gogoan dut, bi mila florin jokatu nituen erdiko hamabi zenbakietan, eta galdu egin nuen; urrezko laurogei frederickak eta lehendik nuen urrea ere jokatu, eta dena galdu nuen. Nire onetik irtenda nengoen: lehen hamabi zenbakietan jarri nituen, itsu-itsuan, gelditzen zitzaizkidan bi mila florinak. Beltza irten zen. Ez dut besterik gogoratzen. Honako hau bakarrik: hamasei mila florin irabazi nituen, eta gero hamabi mila galdu, zoritxarreko hiru apustutan; azken lau milak passean jarrita, berriro irabazi nuen, eta beste lau aldiz jarraian ere bai.

Croupierrak esan zidan hogeita hamar mila florin irabazi nituela. Urre guztia hartu, billeteak batu, dena sakeletan sartu, eta beste areto batera abiatu nintzen. Berehala utzi zidaten lekua, eta hala moduz jokatzen hasi nintzen. Noizean behin zuhurtziak zirikatzen zidan. Zenbaki eta konbinazio batzuk aukeratu, baina utzi egiten nituen… Zorteak ez zidan, ordea, bizkarrik eman. Bat-batean, zurrumurru isil bat entzun nuen inguruan, eta poz-algarak: «Hori, hori!», hasi ziren denak oihuka, eta zenbaitek txalo ere egiten zuten. Beste hogeita hamar mila florin irabazi nituen mahai hartan.

Hiztegia Trente et quatre: «Hogeita hamalau!». Monsier a gagné déjà cent mille florins: «Jaunak ehun mila florin irabazi ditu dagoeneko». Behaztopa egin: estropezu egin. Versta: Errusiako antzinako neurria, 1066, 8 km-ren baliokidea.

Diru guztia hartuta, trente et quatreren mahaira joan nintzen. Aristokraziako jokalariak zeuden han eserita. Hura ez zen erruleta; kartak ziren. Zortea bultzaka ari zitzaidan nonbait. Apeta bitxi batek eraginda, gorriaren alde jokatzen hasi nintzen. Nire espiritua ase gabe zegoen, eta sentsazio gehiago behar zituen, gero eta bortitzagoak, erabat akitu arte. —Monsier a gagné déjà cent mille florins —esan zuen ahots batek nire alboan. Halako batean, nire senera etorri nintzen. Ene bada! Gau hartan ehun mila florin irabazi nituen! Ez nuen gehiagorik behar. Billete guztiak batu, eta eskukadaka sartu nituen sakeletan, zenbatu gabe; urre guztia ere gordeta, korrika irten nintzen kasinotik. Jendea irri-karkaraka ari zen ni aretoak zeharkatzen ikusirik, urrearen pisuaz behaztopaka eta billeteak sakeletan kabitu ezinik. Bi juduk gelditu ninduten sarreran. —Ausarta zara! Oso ausarta! —esan zidaten—, baina zoaz bihar goizean bertan, ahalik eta goizen, bestela dena galduko duzu… Ez nien kasurik egin. Etorbidea ilun zegoen, eta versta erdi nuen hoteleraino. Ez naiz inoiz lapurren beldur izan. Orduan ere ez nuen haietaz pentsatu. Itzelezko poza baino ez nuen sentitzen: arrakasta, garaipena, boterea, ez dakit nola azaldu. Etorbidearen erdira heldu nintzenean, izuak hartu ninduen bat-batean: «Eta lapurtzen eta hiltzen banaute?». Urrats bakoitzeko gero eta ikara handiagoa nuen. Korrika ari nintzen. Baina etorbidearen amaieran hotela agertu zen. Jainkoari esker, etxean nintzen! Fedor Dostoyevsky, Jokalaria. Alianza (moldatua).

171

ULERMENA Komentatu testua

a) Datu orokorrak: kokapena, biztanleria, etab.

1 Zergatik dira gauekoak «benetako jokalariak»? Azaldu

b) Zergatik esaten diote jokoaren hiriburua? c) Zenbat kasino daude hirian?

zer ezaugarri dituzten.

d) Zenbat bisitari ditu eta zenbat diru mugitzen da?

2 Noiz jokatzen dute benetako jokalariek sakelako diru guztia?

3 Ordenatu protagonistaren ekintzak: a) Urrezko 80 frederick batu, jokaldia irabazita. b) Zoritxarreko hiru jokaldi eta zorioneko bi egin. c) 100 000 florin irabazi. d) Gorriaren aldeko apustua egin. e) Urrezko 20 frederick passean jarri. f) Erdiko 12 zenbakietan 2000 florin jokatu. g) Beste areto batera joan, kartetan jolastera.

4 Zergatik egiten zion barre jendeak?

Hausnartu testuari buruz

5 Zer esan zioten juduek? Zein izan zen jokalariaren erantzuna? Zergatik?

6 Jokalaria etengabeko zirrara-zurrunbilo batean murgilduta dago. Bilatu testuan hauetako bakoitza adierazten duten bi pasarte:

• Zer-nolako gizarte- eta osasun-arazoak sortzen ditu ludopatiak?

a) Jokalariak, gogoa berotuta, jokatzeko grina du.

• Zer eragin izan dute teknologia berriek jokoaren neurrigabeko hazkundean?

b) Jokalariak sekulako larritasuna sentitu du. c) Jokalaria bere senera itzuli da.

• Ezagutzen duzue jokalari amorraturik jokoarekiko mendekotasuna duenik?

Erreparatu testuaren ezaugarriei

EGITURA

Korapiloa

edo

• Kontsumo Ministerioak eskola inguruetan apustuetxeak irekitzea debekatu du. Zer deritzozue halako neurriei? Badira eraginkorrak?

7 Identifikatu testuaren egitura: Hasiera

GJH. Euskaltzaindiaren Hiztegiaren arabera, ludopatia «jokorako zaletasun patologikoa, jokoarekiko mendekotasuna» da. Taldeka jarrita, bilatu informazioa eta hausnartu:

…

11 «Itzelezko poza baino ez nuen sentitzen: arrakasta, garaipena, boterea, ez dakit nola azaldu». Binaka, hausnartu jokalariaren hitz horiei buruz eta idatzi gogoeta labur bat:

…

• Zer da «arrakasta», jokalariaren iritziz? Eta zuen ustez, zer da arrakasta izatea? Amaiera

• Zertan lortu nahiko zenukete arrakasta?

…

• Eta diruak boterea emateari buruz, zein da zuen iritzia?

8 Azaldu izenburuaren esanahia eta proposatu antzeko beste izenburu bat.

Bilatu informazioa 9 Bilatu informazioa Las Vegas hiriari buruz eta idatzi deskribapen labur bat, honako hauek kontuan hartuz: 172

Juduak diruzale amorratuak omen dira: • Badu oinarririk uste horrek? Azaldu. • Ezagutzen dituzue horrelako usteak edo aurreiritziak beste herri edo gizatalderen bati buruz? Komentatu. ➜

Ikasi gehiago. Errusiako literaturari buruz www.anayaharitza.es webguneko baliabide-bankuan.

IKASI HITZAK Jokoa eta apustuak 1 Azaldu zer alde dagoen jolastu eta jokatu aditzen artean: a) Zer ñabardura semantiko dagoen batetik bestera. b) Zer aditz-sistema erabili behar den bakoitzarekin.

2 Bilatu dema hitzaren esanahia hiztegian eta azaldu zer testuingurutan erabiltzen den.

3 Idatzi apustu egin aditzaren hiru sinonimo, kutxako hiru hitzi egin aditza erantsiz. Behar izanez gero, erabili hiztegia:

lepo golde trabes hanka ikur postura Karta-jokalariak, Paul Cézanne.

4 Ordenatu hitzak, osatu atsotitzak eta azaldu bakoitzaren esanahia. Gero, lotu aurreko atalean jokoari buruz egindako hausnarketekin.

«makur adarrak jokoak» «bat galtzaile gehienak jokoan irabazle» «eta galgarri edari etxearen joko» «azkeneko luzea joko gaizto» 5 Ludopatia hitzak bi zati ditu: alde batetik, latineko ludo hitza («jolastu»); bestetik, grekoko -patia atzizkia («eritasun», «gaitz»). Hori kontuan hartuz, azaldu hitz hauen esanahia:

kardiopatia interludio

ludoteka

psikopatia

neuropatia

ludiko

• Idatzi duzuna aintzat hartuz, azaldu kardio-, neuro-, psiko-, -teka eta inter- aurrizki-atzizkien esanahia eta idatzi beste adibide bana horiek erabiliz.

Hitzen kutxa 6 Bilatu Interneten eta sailkatu jokoaren eremu semantikoarekin lotutako hitz hauek:

bankroll erruleta

jackpot Dirua …

pit boss

highroller

payoff sho oter Tresnak …

txanpon-makina mahai-tapiza Pertsonak …

«Neu ere jokalaria nintzen. Une hartantxe sentitu nuen. Dar-dar nituen besoak eta hankak, eta biraka burua». Fedor Dostoievski, Jokalaria.

173

Komunikatu

Komunikazioa Publizitatea, komunikazioekintza Publizitatean komunikazioaren elementu guztiak ageri dira: • Igorlea: iragarkia jartzen duen enpresa, Administrazioa… • Hartzailea: kontsumitzailea. • Mezua: iragarkiaren edukia. • Kodea: ikustekoa (hizkuntza idatzia, argazkiak…) edo entzutekoa (ahozko hizkuntza, soinuak…). • Kanala: prentsa, irratia, Internet… • Testuingurua: kultura…

gizarte-balioak,

PUBLIZITATE MOTAK

Ezkerrean, New Yorkeko Times Square plaza; bertan jarri ziren historiako lehen argi-iragarkiak, 1882an. Eskuinean, Londresko Piccadilly Circus plaza; hango iragarki ospetsuak 1908koak dira.

174

Publizitatea Publizitatean ematen diren mezuek honako hau dute helburu: jokabideak (Behin bakarrik ez da nahikoa: eman ezazu odola) edo zenbait produkturen kontsumoa (Har ezazu jogurt bat egunean) sustatzea. Publizitatea biztanle guztiei zuzenduta egon daiteke (Garbisox: merkatuko ontzi-garbigailurik eraginkorrena), edo talde jakin bati bakarrik (Katua zaintzen lagunduko dizugu). Batez ere komunikabideetan egiten da: telebistan, 20, 30 edo 40 segundoko spoten bidez; irratian, 20-30 segundoko iragarkiz; egunkari eta aldizkarietan, iragarki grafikoak erabiliz (irudiak eta testu idatzia), eta Interneten, testuak, estekak, blogak eta bideoak baliatuz. Hirietan, metro- eta tren-geltokietan, aireportuetan eta komunikazio-bideetan ere iragarki grafiko handiak jartzen dira. Publizitate motak Edukiaren eta helburuaren arabera, hiru publizitate mota daude:

Publizitate komertziala

Bere produktuak eta zerbitzuak saltzen ditu, haien onurak nabarmenduz eta lehiakideen produktuetatik bereiziz. Enpresek egiten dute, dirua irabazteko.

Publizitate instituzionala

Ohitura eta jokabide jakin batzuk bultzatzeko edo aldatzeko egiten da. Erakunde pribatuek edo publikoek egiten dute, eta gizarte- eta heziketa-eginkizuna du. Adibidez: ohitura osasungarriak sustatzea.

Propaganda politikoa

Helburua ideia politikoak jakinaraztea da, hartzailea joera ideologiko batera edo alderdi politiko jakin batera hurbiltzeko.

Iragarkia

AIDA metodoa Iragarki eraginkor batek ingelesezko AIDA akronimoan bildutako lau helburuak lortzen ditu:

Publizitatearen baliabidea iragarkia da. Iragarkia zerbaiten publizitatea egiteko erabiltzen den testu, irudi edo ikur multzoa da. Erabilitako elementuen arabera, hiru motatako iragarkiak daude: • Ikus-entzunezko iragarkia: zinemaren elementuak erabiltzen ditu, hala nola gidoia, argumentua, pertsonaiak, irudiak, musika eta efektu bereziak. • Soinu-iragarkia: irratiaren elementuak erabiltzen ditu; adibidez, gidoia, ahots adierazkorrak, musika eta efektu bereziak. • Iragarki grafikoa: tipografiaren elementuak erabiltzen ditu; esaterako, irudia (argazkiak, marrazkiak…) eta testu inprimatua.

• Attention (Arreta): mezuaren jasotzaileen arreta erakartzea. • Interes (Interesa): iragarkiko objektua ezagutzeko interesa piztea. • Desire (Desira): objektua lortzeko desira edo premia sortzea. • Action (Ekintza): pertsonei ekintza jakin bat eginaraztea.

Publizitate-baliabide nagusiak honako hauek dira: • Limurtzea: publizitateak jendea limurtu eta haren interesa piztu nahi du. Horretarako, sormena, originaltasuna, sentsualitatea eta edertasuna erabiltzen ditu. • Konbentzitzea: publizitateak konbentzitu egin nahi ditu jasotzaileak, gauza jakinen bat egin dezaten. Beraz, zentzuzko eta emoziozko arrazoibideak erabiltzen ditu helburuak lortzeko. • Informatzea: publizitateak proposamenak edo produktuak ezagutarazi nahi ditu. Hortaz, haien ezaugarriak, onurak eta prezioa azaltzen ditu. Iragarkien hizkera Publizitateak hizkera berezia du. Hauek dira hizkera horren ezaugarri nagusiak: • Iragarkiek estilo trinkoa dute: mezu laburrak eta telegrafikoak erabiltzen dituzte. • Lexikoari dagokionez, maileguak, neologismoak, hitzerrepikapenak eta hitz-jokoak baliatzen dituzte sarri. • Literatura-baliabideak ere ohikoak dira iragarkietan; horrela, publizistek hizkera bizia eta harrigarria lortzen dute. Literatura-baliabide hauek erabiltzen dira gehien iragarkietan: – Metafora: Izan zaitez bere habia: adoptatu txakur bat.

PIRINIOETAKO URA Urbizi

– Pertsonifikazioa: KoxKox alarmak: lapurrei oihu egingo diete. – Hiperbolea: Munduko bizikletarik onenak! – Konparazioa: Anbar musuzapiak, kotoia bezain leunak. • Ikus-entzunezko iragarkietan, musika oso garrantzitsua da. Sarritan, mezua musikaren gainean lokutatzen da, eta musika mota ere egokitu egiten da: musika modernoa eta alaia jantzi-dendetarako, musika lasaiagoa lurrinetarako… Iragarki askok, halaber, jingleak izaten dituzte; hau da, publizitaterako erabiltzen diren kanta laburrak.

Natura zure edalontzian! Iragarki honen irudia errealista da (saldu nahi den produktua erakusten du), eta mezua, argi-argia, metafora batez osatua.

175

Komunikatu

Komunikazioa Publizitate engainagarria Publizitate engainagarriak datu eta esaldi engainagarriak edo gehiegizkoak erabiltzen ditu, eta aurkeztutako produktuaren edo zerbitzuaren alde bat baino ez du azaltzen. Iruzurrak sor ditzake eta herrialde batzuetan delitua da.

Iragarki grafikoaren osagaiak Iragarki grafiko batek lau osagai ditu: irudia, eslogana, azalpen-testua eta logotipoa. • Irudia (argazkia, marrazkia) garrantzi handikoa da, indar limurtzaile itzela baitu: osagai nagusia da. Errealista izan daiteke (adibidez, eskainitako produktuaren argazkia), baita sinbolikoa (hala nola giltza baten irudia, auto bat aurkezteko) edo urratzailea ere (esaterako, irudi erotiko bat lurrin baterako). • Eslogana erraz gogoratzeko moduko esaldi labur bat da, eta hartzailearen arreta erakartzen du. • Azalpen-testuak iragarkiaren informazioa eta argudioak ditu. Argudioak hartzailea limurtzeko erabiltzen diren ideiak dira; bi motatakoak izan daitezke: –A rgudio arrazionalak: datuetan oinarritutako argudioak dira. Adibidez, tresna elektriko baten iragarkian, tresna horrek dituen abantailak azaltzen dira: estetika, ezaugarri nagusiak… –A rgudio emozionalak: zirraretan eta sentimenduetan oinarritutako argudioak dira, eta hartzailearen identifikazioa lortzea dute helburu. Esaterako, lurrinen iragarkietan boterearekin eta edertasunarekin lotutako mezuak ematen dira, zeharka bada ere. • Logotipoa produktuaren edo enpresaren marka adierazten duen irudi plastikoa da, eta diseinu erakargarria izaten du.

Azalpen-testua

Irudia

Eslogana

Azalpen-testua

Logotipoa

176

ARIKETAK

1 Adierazi eslogan hauek balioak eta jokabideak

5 Lauko taldetan jarrita, zerrendatu zenbait eslogan,

bultzatu ala kontsumoa sustatzen duten:

ezagutzen dituzuen iragarkiak aintzat hartuz. Saiatu iragarki mota guztietako (ikus-entzunezkoak, grafikoak…) esloganak erabiltzen.

a) Alkoholik edan baduzu, ez gidatu. (Trafiko Zuzendaritza) b) Apaindu zure bizitza (altzariak) c) Gozatzeko pentsatuak, (automobila)

irauteko

6 Adierazi zer literatura-baliabide erabili den eslogan bakoitzean.

indartsuak

a) Ihintz: kiratsa irensten duen aire-freskagarria.

d) Bakerik nahi baduzu, egizu justiziaren alde (Manos Unidas Gobernuz Kanpoko Erakundea)

b) Xuan xanpua: zure ilearen xuxurla.

e) Ogitartekoak egitea hain erraza bada, zergatik ez ditu inork guk bezain gozo egiten? (Ogitartekoak egiten dituen jatetxe-katea)

d) Odol-emaile bakoitzaren atzean heroi bat dago.

c) BilBil ogia, benetan osasungarria. e) Eparne bankua: ahaleginik txikiena, hobaririk handiena.

f) Albiste on bat eman nahi dugu (Elikagaien bankua)

Antitesia

g) Kerik gabeko ingurua (Osakidetza)

2 Zerekin lotuta daude publizitate-mezu hauek, limurtzearekin (sormen handiko irudi erretorikoak), informatzearekin (produktuaren ezaugarriren baten azalpena) ala konbentzitzearekin (zerbait eginarazteko bultzada)?:

Errima

Pertsonifikazioa

Metafora Aliterazioa

7 Erreparatu iragarki honi eta erantzun:

a) Gaueko olioa, esku lehor eta deshidratatuetarako. b) Egin zaitez odol-emaile. c) Perfekzioaren jatorria ideia bat da (automobila) d) Egizu planetaren alde. Aukeratu Bidezko Merkataritza. e) Kafe ekologikoa. Naturaltasunez. f) Maisulanak sortzeko lekua (sukaldeko altzariak)

3 Publizitate-mezu hauek kontsumoa sustatzeko argudio inplizituak dituzte. Zeinek erabiltzen dute argudio arrazionalak eta zeinek emozionalak?

Ireki zoriontasuna (freskagarria) Ahoan urtzen dira (txokolatezko bonboiak) Teknologia eskubidea da, ez pribilegioa (automobila)

a) Identifikatu komunikazioaren elementuak. b) Azaldu zer lotura duten esloganak eta irudiak. Irudi erakargarria iruditzen zaizu? Arrazoitu.

Garbigailuaren bizitza luzatzen du (detergentea)

c) Proposatu beste eslogan bat. d) Zure ustez, non jarri dute iragarkia?

Beti ari da norbait begira (automobila) 8 4 Binaka jarrita, erreparatu aurreko orrialdeko iragarkiari eta azaldu zer hizkuntza-baliabide erabili den esloganean.

Taldeka jarrita, egin argudio arrazionaletan oinarrituriko iragarki bat eta limurtzean oinarrituriko beste bat. Iragarkiek esloganak, informazioa eta abar izan behar dituzte, baita irudi egoki bat ere. 177

Komunikazio-lantegia

PUBLIZITATE-AGENTZIA Komunikazio-egoera: «Erronka berezi bat» Herriko TIKI-TIKI publizitate-agentziak laguntza eskatu dizue zenbait iragarki egiteko. Gazteen sormena, irudimena eta freskotasuna nahi dituzte, enpresa eta erakunde batzuek eskatutako lanak egiteko. Publizitate-agentzian lan eginez, taldelana, berrikuntza, ausardia eta irudimena garatzeko aukera izango duzue. Ireki, bada, ideien iturria!

Entzun 1 Erreparatu hiru iragarkitan erabili diren argazki hauei:

2 Jarraian, iragarkiak egiteko hainbat osagai entzungo dituzue: esloganak, azalpen-testuak, marka/erakundea. Aukeratu aurreko hiru irudiei dagozkienak: Marka/Erakundea

178

Eslogana

Azalpen-testua

…

3 Aztertu aurreko ariketako iragarkien ezaugarriak: • Zer literatura-baliabide erabili dute A iragarkiko testuan? • Zer lotura dute B iragarkiko irudiak eta esloganak? Zer da «ardi beltza» izatea? • Nor dira C iragarkiko «pribilegiatuak»? Zergatik? • Zer deritzozu iragarkiko gaiarekin zerikusirik ez duen irudi bat erabiltzeari?

4 Binaka jarrita, diseinatu aurreko hiru iragarkietako enpresa edo erakundeen logotipoa. a) Pentsatu zer ikonok irudika dezakeen enpresa bakoitza. b) Erabaki zer kolore emango diozuen logoari.

Ezinbestekoa da logotipoa erakargarria izatea. Iragarkiaren hartzaileak berehala identifikatu behar ditu enpresa edo erakundea eta haren logoa.

c) Aukeratu tipografia erakargarri bat izenean erabiltzeko.

Solasean 5

GJH. Taldeka jarrita, bilatu informazioa eta eztabaidatu publizitate sexistari buruz: • Zer da publizitate sexista? • Eduki sexista gehien lurrin-iragarkiek dute. Zergatik da hori, zuen ustez? • Zer irudi ematen zaio emakumeari publizitatean? Irudi bera ematen zaio gizonari? • Ikusi duzue iragarki sexista polemikorik? Bilatu adibideak Interneten.

Binaka jarrita, hausnartu publizisten lanari buruz: • Bilatu deontologia eta kode deontologiko hitzak hiztegian, eta proposatu kode deontologiko bat publizitaterako. • Zer deritzozue publizitateak nahita manipulatzeari? Zer ondorio izan dezake horrek? • Zuen iritziz, badu publizitateak egindako kalteen gizarte-erantzukizunik?

Abiarazi zuen publizitate-agentzia 7 Abian da zuen publizitate-agentzia! Hainbat erakunde harremanetan jarri dira zuekin, eta eskakizunak egin dizkizuete: a) L auko taldetan jarrita, egin eskakizun hauetako baterako bi proposamen:

Lurrin-marka ospetsu batek irudi erakargarriak behar ditu, bere Spring water lurrin berria merkaturatzeko Herriko merkatari-elkarteak jingle bat behar du, tokimerkataritza irratian eta telebistan sustatzeko Parisko turismo-bulegoak esloganak behar ditu aurtengo kanpainarako

b) B ildu beste talde batekin eta komentatu egindako lana. c) A ukeratu ikasgelako interesgarrienak.

proposamenik

179

Komunikatu

Hizkuntza eta gizartea Hasi aurretik Taldeka, eztabaidatu aipu honi buruz:

«Ez dago daturik hizkuntza batzuk besteak baino hobeak direla esateko. Ez dago goi-mailako hizkuntza-arrazarik, goi-mailako giza arrazarik ez dagoen bezala. Hizkuntzen arteko aldeak ez dituzte hizkuntza-faktoreek sortzen, faktore historiko, politiko, kultural, demografiko edo sozialek baizik».

Hizkuntza-ideologia Ohituta gaude hizkuntzari buruz mintzatzera, baina sarritan azkarregi ematen ditugu iritziak, behar bezala hausnartu eta ikertu gabe; izan ere, iritzi subjektiboak izaten dira, gehienetan oinarririk gabeak. Hizkuntza-ideologia pertsona edo giza talde batek hizkuntza jakin bati buruz duen iritzi multzoa da. Ideologia hori erabileraren, aurreiritzien eta jarreren bidez adierazten da.

Hizkuntza-aurreiritziak Hizkuntza-aurreiritziak hizkuntza bati buruz funtsik gabe orokorturiko usteak edo iritziak dira. Hizkuntza nagusiei buruzko aldez aurreko iritziak onak izaten dira gehienetan; hizkuntza txiki eta gutxituei buruzkoak, aldiz, hala-holakoak edo txarrak. Erreparatu gizartean ohikoak diren aurreiritzi batzuei:

Juan Carlos Moreno Cabrera Hiztun asko dituzten hizkuntzak oso aurreratuak dira.

«Ingelesa da hizkuntzarik perfektuena, eraginkorrena eta erabilgarriena».

Hiztun gutxi dituzten hizkuntzak ez dira hain aurreratuak.

«Gaurko bizimodurako primitiboegiak direlako dituzte hizkuntza batzuek hiztun gutxi».

Hizkuntza batzuek ezaugarri erakargarriak dituzte.

«Fonetikoki, italiera oso hizkuntza goxoa da».

Zenbait hizkuntzak gabezia nabarmenak dituzte.

«Hizkuntza batzuek ez dute nozio abstraktuak adierazteko lexikorik»

Hizkuntza batzuk ikastea zaila da.

«Haurrek erraz ikasten dute euskara; helduek, berriz, nekez».

Erraz ikasten diren hizkuntzek hiztun gehiago dituzte.

«Zenbait hizkuntza ia berez ikasten dira».

Hizkuntza nagusiak kultura unibertsalaren adierazle dira.

«Frantsesa da egokiena Mendebaldeko pentsaera adierazteko».

Hizkuntza primitiboek ez dute balio kultura transmititzeko.

«Hizkuntza indigenak ez dira egokiak gizarte industrializatuaren balioak adierazteko».

Hiztun-kopuruari buruzkoak

Hizkuntzaren ezaugarriei buruzkoak

HIZKUNTZAAURREIRITZIAK

Hizkuntza ikasteari buruzkoak

Hizkuntzaren eta kulturaren arteko loturari buruzkoak

180

Hizkuntza-berdintasuna babestea Aurreiritziak asko direla ikusita, ezinbestekoa da hizkuntza guztien berdintasuna babestea; horretarako, argudioak erabili behar dira: • Hizkuntza baten hiztun-kopuruak ez du zerikusirik haren ezaugarriekin. Hizkuntza guztiak, handiak zein txikiak, egokiak dira edozein giza jardueratarako; izan ere, hizkuntzak egokitu egiten dira arlo guztietara (hezkuntzara, zientziara, ikerkuntzara…). • Hizkuntzak ikasteko erraztasunari edo zailtasunari buruzko iritziak beti dira subjektiboak, eta norberaren ama-hizkuntzak badu zerikusirik horretan: italieraz egiten duenarentzat, adibidez, errazagoa da gaztelania ikastea errusiera ikastea baino. • Bestalde, hizkuntza guztiak, hiztun asko zein gutxi dituztenak, kulturaren adierazle dira. Munduko komunitate guztiek dute mundu-ikuskera bat, eta beren hizkuntza erabiltzen dute munduaren berri emateko. Hortaz, hizkuntza guztiak dira kultura-ondare. • Hizkuntza-ezaugarriei buruzko aurreiritziak ere subjektiboak dira: pertsona baten iritziz ederra den hizkuntza bat itsusia izan daiteke beste norbaiten ustez.

Azken hamarkadetan, euskara zientziaren eta ikerkuntzaren esparruan txertatu da. Horren ondorioz, hizkuntzak arlo horiekin lotutako lexikoa, egiturak… garatu ditu.

ARIKETAK

1 Erreparatu hizkuntzei buruzko aurreiritzi hauei eta erantzun, taldeka jarrita:

«Hizkuntza batzuk kultura-hizkuntza dira, eta beste batzuk, ez» «Hizkuntza zailen hiztunek errazago ikasten dituzte beste hizkuntza batzuk» «Hizkuntza bat, zenbat eta hiztun gehiago izan, aberatsagoa eta perfektuagoa da» «Hizkuntza primitiboen gramatika ozta-ozta garatuta dago»

2 Binaka jarrita, irakurri testu hau eta erantzun galderei: Halako desberdintasunak ikusita, hizkuntza-eskubide unibertsalak aldarrikatu eta betearazi behar dira, giza eskubide unibertsalen antzekoak baitira; batez ere, hizkuntza-komunitate batek eskubide horiek murriztuta edo debekatuta dituenean. Munduko hizkuntza guztiak ikertzea sustatu behar dugu. Gizartean izan dezakegun eragina erabili beharko genuke, hizkuntza eta kulturekiko maitasuna eta begirunea jendartean zabaltzeko (…) Hizkuntzalariok, arrazoiak erabiliz, jendea konbentzitzen saiatu behar dugu, beste hizkuntza eta kultura batzuei buruz dituzten aurreiritziak ezjakintasunean oinarritzen direla konturatu daitezen. Juan Carlos Moreno Cabrera, La dignidad e igualdad de las lenguas. Alianza (moldatua).

«Hizkuntza batzuk ikastea ia ezinezkoa da» a) Ados zaudete egileak dioenarekin? a) Sailkatu aurreiritzi horiek ikasitako lau multzoetan. b) Arbuiatu guztiak, ikasi duzuna kontuan hartuz. c) Entzun duzue inoiz horrelako aurreiritzik? Zer esaten da ingelesari buruz? d) Euskarari buruzko zer aurreiritzi daude gizartean? Azaldu zer esaten duen jendeak honako hauei buruz: ezaugarriak, ikasteko erraztasuna, hiztunkopurua…

b) Zuen ustez, zergatik aipatzen ditu hizkuntzalariak? Zer ekarpen egin dezakete? c) Bilatu informazioa Hizkuntza Adierazpen Unibertsalari buruz:

Eskubideen

• Noiz eta non onetsi zen? • Zer lotura dute 7., 12. eta 29. artikuluek testuarekin? d) Idatzi 5-10 lerroko hausnarketatxoa ikasitakoari buruz. Adierazi zure iritzia. 181

Komunikatu Hizkuntza eta gizartea

Hizkuntza-jarrerak Hizkuntza jakin baten aldekoa edo aurkakoa izateari hizkuntza-jarrera deritzo.

Hizkuntza-jokabidea Hizkuntza-jokabidea hiztunak egoeraren arabera aukeratzen duen hizkera da. Komunikaziotestuingurua, solaskidea eta lekua kontuan hartuz, hitz egiteko era bat aukeratuko du hiztunak. Egunean zehar, hiztunok etengabe aldatzen dugu hizkera.

Hiztunek hizkuntza-jarrerak adierazten dituzte hizkuntza bati buruz mintzatzen direnean: hizkuntza horrekiko sentimenduez, ikasteko erraztasunaz edo zailtasunaz, hizkuntzaren izen onaz, garrantziaz, dotoreziaz… Hizkuntza-jarrerak konplexuak dira eta ikuspegi askotatik azter daitezke: ikuspegi kognitibotik (adimenean sortzen diren pentsamenduak), jokabidearen ikuspegitik (hizkuntza bat erabiltzeko joera), eta abar. Hizkuntza-jarreretan eragiten duten alderdiak Hizkuntza-jarrera ez da zorizko kontua izaten. Izan ere, hauek dira horretan eragiten duten alderdietako batzuk:

JARRERETAN ERAGITEN DUTEN ALDERDIAK

Gurasoak

Eskola

Komunikabideak

Beste batzuk

Gurasoek eragina dute seme-alaben jarreretan. Eragin hori aktiboa edo pasiboa izan daiteke; hurrenez hurren, eguneroko jardunerako hizkuntza aukeratzeko orduan eta beren hizkuntza-jarrerak nahi gabe adierazten dituztenean.

Eskolaren, irakasleen eta ikaskideen eragina ere kontuan hartzekoa da, gazteek bertan igarotzen baitituzte eguneko ordurik gehienak, nortasuna eraikitzeko adinean.

Haien eragina garrantzizkoa da, batez ere telebista eta prentsarena, jarrerak eraiki ez ezik aldaerazi ere egiten baitituzte.

Hizkuntzekin izandako esperientziak, erlijioak, generoak, adinak eta beste alderdi batzuek ere eragina izan dezakete hizkuntzajarreretan.

«Umeen zentzuna, etxean entzuna», dio esaera zaharrak. Izan ere, etxean ikusten dutena errepikatzeko joera dute umeek. Gauza bera gertatzen da hizkuntza-jarrerekin ere: seme-alabek gurasoen jokabideak imitatzen dituzte.

182

Hizkuntza-jarrerak gizartean Hizkuntza baten aldeko edo aurkako jarrera zuzen lotuta dago hizkuntza horren ospearekin. Horrela, hedapen handiko hizkuntzek, ospea eta estatusa dutenez, eta negozioetan, lanean eta ikerkuntzan erabiltzen direnez, atxikimendu handia lortzen dute. Hiztunek, gehienetan, haien aldeko jarrera izaten dute, eta horrek motibazioan du eragina: errazago ikasiko du pertsona batek hizkuntza bat, aldeko jarrera eta motibazioa baditu. Ingelesaren kasua argia da: Bigarren Mundu Gerraren ondoren, ingelesaren aldeko jarrera orokortu zen Europan. Hizkuntza gutxituen kasuan, aurkako jarrerak izaten dira sarri. Ospe eta ofizialtasunik eza dela eta, hizkuntza txikiak gutxiesteko joera dago askotan, bereziki hizkuntza handietako hiztunen artean. Nolanahi ere, hizkuntzajarrerak oso konplexuak eta aldakorrak dira.

VI. Inkesta Soziolinguistikoaren arabera (2016), Euskal Herri osoko biztanleriaren % 55 euskara sustatzearen alde dago. Lurralde batetik bestera, hala ere, ehuneko hori aldatu egiten da.

ARIKETAK

3 Taldeka jarrita, irakurri eta eztabaidatu:

«Sekulako ahalegina egin behar da bretoieraz ondo egiteko. Askotan saiatu naiz, baina fonetika eta gramatika konplexuak ditu. Gainera, frantsesa da nire ama-hizkuntza; Bretainian denek dakite frantsesez. Erretiroa hartzen dudanean agian berriro helduko diot bretoierari».

«Hizkuntza txikiak babestu behar dira, ados nago. Baina inor behartu gabe, jakina».

«Euskara ikasi nuen eskolan, txikitan. Gero, zenbait urtez, utzi egin nuen. Nagusitu ahala, ordea, berriro heldu diot euskarari. Kostatu egiten zait, baina aukera dudan guztietan egiten dut».

«60 urte ditut eta beti izan naiz oso traketsa hizkuntzak ikasteko. Baina nire seme-alabek euskaraz ikasi zuten, eta ilobek ere egingo dute, ziur».

a) Nolako jarrera du hiztun bakoitzak hizkuntza gutxituekiko? b) Identifikatzen duzue hizkuntza-aurreiritzirik? c) Zer dio A hiztunak hizkuntza nagusiei buruz? d) Ezagunak egiten zaizkizue horrelako adierazpenak?

4 Esnatzen zarenetik oheratu arte, hainbat komunikazioegoera izaten dituzu. Zerrendatu hamar eta azaldu zer hizkuntza aukeratzen duzun bakoitzean. Zeren arabera aukeratzen duzu hizkuntza?

5 Hizkuntzei buruzko talde-dinamika bat egingo duzue: a) Lauko taldetan jarrita, bakoitzak fitxa hau beteko du orri zuri batean. Fitxa anonimoa izango da: • Aipatu biziki maite duzun eta batere gogoko ez duzun hizkuntza bana, eta azaldu arrazoia. • Aipatu ikasi nahi duzun eta ikasi nahi ez duzun hizkuntza bana, eta azaldu zergatia. • Aipatu hizkuntza baliagarri eta ez-baliagarri bana, eta arrazoitu. b) Bildu orri guztiak eta trukatu beste talde baten orriekin. c) Aztertu egokitu zaizkizuen fitxak eta atera ondorioak: zer hizkuntza lotzen da gehien ezaugarri onekin? Eta ezaugarri txarrekin? 183

Kausazko perpausak

Ezagutu hizkuntza Gramatika

Kausazko perpaus elkartuek perpaus nagusiaren ekintza zergatik gertatu zen azaltzen dute. Kausazko perpausek Zergatik? galderari erantzuten diote. Erreparatu adibide honi: Zorte handia izan zuelako irabazi zuen saria. MENDEKO PERPAUSA

Kontuan hartu -(e)lako menderagailua leku handiegia hartzen ari da, eta oker erabiltzen da maiz: ✗P artida galdu datozelako.

dute,

triste

✓ Partida galdu dute, triste datoz eta. Gogoratu zein den -(e)lako menderagailuaren tokia: aditzaren aurrean.

PERPAUS NAGUSIA

Aditz nagusiari Zergatik? galdera egiten badiogu, erantzuna mendeko perpausa izango da: Zergatik irabazi zuen saria? → Zorte handia izan zuelako. Beraz, kausazko perpausek adberbioaren funtzioa betetzen dute eta adizlagun batekin ordeztu daitezke: Euria egin zuelako geratu ginen etxean. → Euriarengatik geratu ginen etxean. Kausazko menderagailuak aditz jokatuz Honako hauek dira aditz jokatuz erabiltzen diren kausazko menderagailuak: • -(e)lako: galdegaiaren tokian doa, hau da, aditzaren aurrean. Adibidez: Istilu handia izan genuelako haserretu zen begiralea. • …eta; bait-: azalpenak emateko erabiltzen dira, eta perpaus nagusiaren ostean doaz. Esaterako: Ireki euritakoa, euria hasi da eta. Umeak pozik daude, oporraldia iritsi baita. • zeren…bait-; -(e)nez (gero): hauek ere azalpenak emateko balio dute. Adibidez: Ez naiz festara joango, zeren bihar lan egin behar baitut. Oso berandu esnatu naizenez (gero), ez dut betiko trena hartu. • -(e)la eta/kausa/medio: Zer dela eta? galderari erantzuten diote menderagailuok. IZAN aditzari lotuta ageri dira gehienetan. Esaterako: Errepidea moztu dute, lanak direla eta. Kausazko menderagailuak aditz jokatugabez Aditz jokatugabeekin menderagailu hauek erabiltzen dira: • -t(z)eagatik: Lo gutxi egiteagatik nago hain nekatuta. • -t(z)earren: mendebaleko euskaran erabiltzen menderagailuaren parekoa da. Adibidez:

da;

Hainbeste lan egitearren zaude ahituta.

184

-t(z)eagatik

Ondoriozko perpausak Ondoriozko perpaus elkartuek kausa edo arrazoi batek zer ondorio dakarren adierazten dute. Ondoriozko perpausek egitura berezia dute, bi zatiz osatuta baitaude. Irakurri arretaz adibide hau: Hain da astuna maleta hau, non ezin baitut altxatu. PERPAUS NAGUSIA (KAUSA)

MENDEKO PERPAUSA (ONDORIOA)

Ikusten denez, perpaus nagusian kausa edo arrazoia agertzen da (Maleta astuna izatea), eta mendekoan, ondorioa (Ezin altxatzea). Menderagailua berezi samarra da, hiru elementu baititu: hain… non… bait-. Honako hauek dira ondoriozko menderagailurik erabilienak: Perpaus nagusia

Mendeko perpausa

hain…,

ezen/non… bait-/-(e)n

hainbeste…,

ezen/non… bait-/-(e)n

Adibidea Hain da eraikin ederra, non bisitariak liluratuta geratzen diren. Hain gozozalea naiz, ezen egunean pastel bat jaten baitut. Hainbeste jan dut, ezen beteta bainago. Hainbeste jende etorri da, non giro itogarria dagoen.

ARIKETAK

1 Azpimarratu mendeko perpausak eta inguratu menderagailuak. Gero, ondoriozko perpausak.

sailkatu

kausazko

eta

– Bilbora joan behar dudanez, autoz eraman zaitzaket. – Sofa hori hain da erosoa, non bertan egiten baitut lo.

3 Lotu perpausak eta sortu ondoriozko perpaus elkartuak, ereduan bezala. – Haran hori handia da. Zeharkatzeko hiru egun behar dira. → Hain da handia haran hori, non zeharkatzeko hiru egun behar diren.

– Hegaldirik ez zegoenez, itsasontziz joan nintzen Tenerifera.

– Beroa itogarria da. Ezin dut lorik egin.

– Hainbeste luzatu zen hitzaldia, ezen arreta galdu bainuen.

– Ander oso sentibera da. Edozerk hunkitzen du.

– Eskola itxi zuten udan, oporrak zirela medio. – Lanak egin ez ditudalako zigortu nau irakasleak. – Hain beldurgarria da film hori, non dardarka nagoen.

2 Sortu kausazko mendeko perpausak, adierazitako menderagailuak erabiliz. – Haserre nago. Modu txarrean hitz egin dizut. -(e)lako – Jokalaria negarrez hasi da. Diru guztia galdu du. bait– Kafe asko edan nuen. Ez dut lorik egin. -tzeagatik – Igogailua apurtuta dago. Teknikariari deitu diogu. -(e)nez gero – Sekulako ekaitza zegoen. Hegaldi guztiak bertan behera gelditu ziren. zeren… bait– Auto-ilara luzeak daude. Istripua egon da. …eta

– Amaiak asko ikasi du. Azterketan 10 atera du. – Gogor jo didate buruan baloiaz. Ospitalera eraman naute.

4 Egin perpaus hauen analisi sintaktikoa, ereduan bezala: – Ez naiz joango, lana dut eta. – Iker maiteminduta dagoenez, olerki bat idatzi dio Aneri. – Hainbeste jan dut, non tripako min izugarria baitut. – Gaixorik nengoelako joan nintzen ospitalera. (Ni)

Ez naiz joango,

lana IS NOR (OZ) AS (P)

ad. IS NOR (S)

dut eta.

(Nik)

ad. mend. IS NORK (S)

Mendeko kausazko perpausa (adlag.) AS (P) PERPAUS NAGUSIA

185

Ezagutu hizkuntza Gramatika

Aditza: subjuntiboa (II) Dakizunez, subjuntiboa helburua, nahia edo aholkua adierazteko erabiltzen da. Adibidez: Kasinora joango gara, jokalariak ikus ditzazun (helburua); Jonek partida irabaz dezan nahi dut (nahia); Jokaldia ondo pentsa dezazun komeni da (aholkua).

Aditz jokatugabeak Gogoratu subjuntiboko aditzen ordez aditz jokatugabeak erabil daitezkeela: • Nahia edo aholkua adierazten duten aditzekin -t(z)ea erabiltzen da: Gutuna gaur hel dakizun nahi dut. → Gutuna gaur heltzea nahi dut. • Helburua adierazten duten aditzekin -t(z)eko erabiltzen da: Ospitalera joango naiz, medikuak zauriak senda diezazkidan. → Ospitalera joango naiz, medikuak zauriak sendatzeko.

Gogoratu subjuntiboko aditzen ezaugarriak: • -(e)n marka dute: diezadan, gakizkion, niezazkien… Hala ere, esan, eskatu, adierazi, agindu… aditzekin, -(e)la erabili behar da: Bonboiak ekar diezazkigula eskatu diot Aneri. Agindu-perpausak 3. pertsonan daudenean ere, -(e)la erabili behar da: Eman diezaiola Gorkak oparia amonari! • Aditzoina erabiltzen da: Ekar diezaguzun, Gerta dakien… • Orainaldikoak eta lehenaldikoak izan daitezke: – Gida hau erabilgarria izan dakizun espero dut. (orainaldikoa) – Informazio guztia eman niezaion eskatu zidan idazkariak. (lehenaldikoa)

Subjuntiboko aditz-taulak: NOR-NORI eta NOR-NORI-NORK NOR-NORI Orainaldia

Lehenaldia

NOR

NORI

NOR

NORI

nen

zki

gen

zki

zen

zki

zue

zen

zki

zue

zki

NOR-NORI-NORK Orainaldia

186

Lehenaldia

NOR

NORI

NORK

NOR

da n

(i)o

(i)o n

dieza (zki)

gen

zen

zu n

zue

zen

zue

(i)e

ieza (zki)

NORI

ARIKETAK

1 Lotu aditzak eta pertsonak. Gero, adierazi NORNORI ala NOR-NORI-NORK motakoak diren eta zer alditan dauden.

ziezadan

•

• zuk-guri-hura

nakizun

•

• gu-hari

niezazun

•

• haiek-hari-haiek

dakizkizuen

•

• hura-guri

5 Osatu, -(e)n edo -(e)la erabiliz. – Deitu zuzenean medikuari, azalpen argi bat … (eman) – Katedralerako bidea … (erakuts) eskatu zigun turistak. – Nik nagusiari telefonoa berehala … (eraman) agindu zidan lankideak.

diezazkioten •

• ni-zuri

– Zuek hizlariari galderak … (egin) agindu dizue irakasleak.

genkizkion

•

• haiek-zuei

– Idazlea guri eskolara bisitan … (etor) nahi dugu.

diezaguzun

•

• nik-zuri-hura

– Udaltzainak Aneri eskatu zion datu guztiak … (eman)

zekigun

•

• hark-niri-hura

– Etengabe saiatu behar zara, ideia onak … (bururatu)

1-2-4. Berridatzi, aditzaren aldia aldatuz. – Ura bota die landareei, zimeldu ez dakizkion. – Gaixorik nago; inor hurbil ez dakidan eskatu dut.

– … (ekarri) behingoz ikasleek niri idazlan guztiak!

6 Erantzun galdera hauei, parentesi barrukoa erabiliz.

– Artistak mantala jantzi zuen, arropa zikin ez zekion.

• Zertarako deitu digu? (guk hari lanak egiten lagundu)

– Dena garbitu zuten, irakasleak errieta egin ez ziezaien.

• Zer eskatu dizu amak? (amonari deitu)

– Komeni da Kevinek guri ingelesez hitz egin diezagun.

• Zertarako behar gaituzte? (kontu guztiak azaldu)

– Garbiñeri deitu genion, ariketa egiten lagun ziezagun. – Inkestatzaileak etxera deitu du, aitak zenbait galdera erantzun diezazkion.

3 Osatu esaldiak, subjuntiboko aditzak erabiliz. – Argazkilariak Janireri hurbil … eskatu dio.

• Zer nahi zuen Unaik? (gu hari hurbildu) • Zertarako estali duzu kaxa? (barrukoa niri busti ez) • Zer aholkatu du sukaldariak? (zuek tartari kanela erantsi)

7 Lotu egoera bakoitza dagokion perpausarekin.

– Irakasleak guri azterketak zuzen … nahi dugu.

a) Ikasleek ordubete daramate zarataka.

– Zuhaitz lehorra moztu dute, inori gainera erori ez …

b) Bidaiatzeko gogoa dut.

– Zer egin ote dut niri hainbeste ezbehar gerta …?

c) Kafea beroegi dagoela uste dut.

– Guk haiei zinemarako sarrerak eros … nahi dute.

d) Hondatu egin dira komuneko eta sukaldeko txorrotak.

– Biderik laburrena zein den erakuts … eskatu digute lagunek. – Espero dut zuri inoiz ez … horrelakorik gerta. – Eskularruak jantzi ditu, eskuak hoztu ez …

4 Berridatzi perpausak, subjuntiboko aditzak edo aditz jokatugabeak erabiliz. – Txartelak zorroan sartu nituen, ez galtzeko. – Ixoneri deitu nion, guri bisitan etor zekigun.

e) Neska-lagunak gose dela dio. 1. Jatetxera deituko dut, janaria etxera ekar diezaguten. 2. Esne hotza erants diezazula gomendatzen dizut. 3. Iritsi da ordua munduari bira eman diezaiogun!

– Dirua emateko eskatu dio umeak osabari.

4. Ez dakit zer egin jaramon egin diezadaten.

– Zer egin behar dut txakurra niri hurbiltzeko?

5. Deitu iturginari, konponketak egin diezazkigun.

– Gurasoek zuei baimena emateko, zintzo jokatu behar duzue. – Gutuna gaur bidaliko dizut, zuri laster heltzeko. – Begoñari deitu nion, telebista konpontzen lagun ziezadan. – Ezinbestekoa da gu zuei kantak abestera joatea?

8 Idatzi perpaus bana aditz hauekin:

erantzun diezadaten irits zekizun

gal ez dakien eman geniezaien 187

Ezagutu hizkuntza

Lexikoa Gogoan hartu Hizkuntza batek hitzik ez duenean errealitate berri bat izendatzeko, beste hizkuntza bateko hitzak hartzea aberasgarria da. Hala ere, zenbaitetan hitzak hizkuntza nagusiaren nolabaiteko eraginaren ondorioz hartzen dira; adibidez, osasuntsu esan beharrean healthy esaten dugunean. Halako kasuetan ez da komeni maileguak erabiltzea.

Maileguak Maileguak beste hizkuntza batzuetatik hartutako hitzak dira: radar, souvenir... Gehienetan, jatorrizko hizkuntzaren grafia mantentzen dute, hala nola e-mail edo robot; batzuetan, ordea, euskaratu egiten ditugu: luntx, errege... Beste hizkuntza batzuetako hitzak hartzea, izatez ere, hizkuntza bateko lexikoa zabaltzeko biderik ohikoenetako bat da. Lexikoa hartzea konplexua da, eta zenbait faktoreren mende dago: politikoak, historikoak, sozialak, ekonomikoak, etab. Esaterako: erromatarren inbasioaren ondorioz, euskarak hitz asko hartu zituen latinetik. Maileguak jatorrizko hizkuntzaren arabera sailka daitezke: latina

agur, gaztelu, lore, bake…

alemana

gerra, bunker…

jertse, kotxe…

arabiera

alkate, azafrai, arroz…

frantsesa

xarmant, greba, txalet…

japoniera

kamikaze, sushi…

italiera

alerta, gondola, batuta…

portugesa

karabela, ostra…

gaztelania

Gaur egun, euskarak ingelesetik hartzen ditu mailegu gehienak. Izan ere, hizkuntza horrek eragin itzela du ekonomiaren, gizartearen eta politikaren arlo askotan. Teknologian, merkataritzan edo publizitatean, adibidez, ingelesa gailentzen da. ARIKETAK

1 Idatzi definizio bakoitzari dagokion mailegua. Gero, esan zer hizkuntzatakoak diren: a) Bi pertsonak edo gehiagok elkar hartzea, beste norbaiten aurka egiteko. b) Fruituak azukrez uretan desegin arte egosita egiten den janaria. c) Burdinazko atal handia, itsas hondora jaurtitzen dena, ontzia higitzea eragozteko. d) Forma eta kolore askotako paper zatitxoak, festetan botatzen direnak.

4 Bilatu publizitatearen arloko mailegu hauen esanahia. Gero, erantzun:

branding target pop-up merchandising know how spam advertising briefing a) Adieraz itzazu euskaraz, ahal denean. b) Ezin denean, asmatu euskaraz esateko modua.

e) Fruitu luzanga, kanpotik morea eta barnetik zuria. f) Argazki-kamerak sortzen duen argialdi bizia. g) Estatu arrotz bati buruzko isilpeko argibideak lortzen dituen pertsona. h) Samuraiaren ezpata.

2 Adierazi mailegu hauek euskaraz: poster, rally, hall, souvenir, mitin, show, handicap, atelier, casting, hobby, boutique.

188

Esan zer hizkuntzatakoak diren ensaimada, datil, kapikua eta moskatel maileguak.

Hizkuntzan zenbait faktoreren arabera mantentzen dira maileguak; besteak beste, lortzen duten ospearen arabera. Italierako paparazzi hitzak, esate baterako, ospe handia lortu du, duen sonoritate berezia dela eta.

Ortografia

Ehunekoen idazkera Matematika-eragiketetan ez ezik, ehunekoak bizitzako hainbat arlotan ere agertzen dira: merkataritzan, txosten teknikoetan, prentsako artikuluetan, iragarkietan… Hori dela eta, ezinbestekoa da haiek zuzen idazten jakitea. Ehunekoen idazkera-araurik ez badago ere, azken urteotan zenbait jarraibide orokortu dira. Irakurri arretaz: Ikurra

Ehunekoaren ikurra (%) zenbakiaren aurretik jartzen da, bien artean hutsune bat utziz: Ikasleen % 8 gaixorik dago. Ikurraren euskal izena ehuneko da, eta horrelaxe irakurri behar da.

Joskera

Ehunekoa dagokion hitzaren ondoren idatzi behar da: Hautesleen % 37 joan da bozkatzera. Ez dira zuzenak, hortaz, honelakoak: *% 37 hautesle.

Kasu-marka

Ehunekoak mugagabean deklinatzen dira. Kasu-marka zenbakiari lotzen zaio, dagokion atzizkia erantsiz eta marratxorik gabe: Salmentak % 16tik % 28ra igo dira aurten. Ez dira zuzenak: *Salmentak % 16-tik % 28-ra igo dira. Hala ere, ehunekoa aurretik emandako kopuru baten osagarria bada, mugatu singularra erabiliko dugu: Udalak gastuen % 45 ordainduko du; guk, gainerako % 55a.

Aditzaren komunztadura

Ehunekoak singularrean egiten du komunztadura: Bazkideen % 24 ados dago; Langileen % 13k baiezko botoa eman du.

Gogoan izan Aintzat hartu ehunekoekin lotutako esapide hauek: – Gazteen ehuneko handi bat ados dago. – Ikasleen ehuneko txiki bat etorri da txangora.

ARIKETAK

1 Deklinatu perpausotako ehunekoak koadernoan: – Jokalarien % 80… dirua galdu du kasino horretan. – Trenen % 30… ez da segurtasun-neurririk betetzen. – Munduko basoen % 25… Siberian dago. – Eskolako ikasleen % 80… herrian bizi da; gainerako % 20… inguruko herrietan. – Nesken % 40… eta mutilen % 70… ez du azterketa gainditu. – Irakasleen % 35… ez zaio egitasmoa gustatu.

2 Idatzi aditz egokiak.

3 Irakurri testua eta deklinatu ehunekoak, parentesi barrukoa kontuan hartuz: Bizitzaren garestitzea gora eta gora doa, eta Hegoaldean dagoeneko % 3,3… (zenbatean) da KPIa. Izan ere, % 4… (zenbateko) langatik hurbil geratuko da irailean, kontuan hartuta EINek gaur jakinarazi duenez Espainiako inflazioa % 4… (zenbatera) igo dela. 2008tik ez da garestitze handiagorik egon. Xabier Martin, Berria (moldatua).

4 Zuzendu akatsak eta arrazoitu. – Parte-hartzea % 5-etik % 20-ra igo da aurten.

– Kiwien % 43 kanpotik ekartzen …

– Gazteen % 90a sare sozialetan dago.

– Herritarren %14k ez … iragarkiari erreparatu. – Basoko hegaztien % 20ri mokoa falta …

– Hiritarren % 78 hirigunean bizi da; gainerako % 22 hiri-inguruan.

– Mediku eta erizainen % 60 ados … neurriekin.

– Langileen % 15ei txarto iruditu zaizkie proposamenak.

– 1950etik, itsasoko arrainen % 90 desagertu egin …

– % 20 gazteen lehen hizkuntza ingelesa da.

– Ikasleek % 20ren iritzia ez ... kontuan hartu.

– Kontsumoa 7 % murriztu da azken urtean. 189

Ezagutu Literatura

Gaur egungo eleberrigintza Azken 25-30 urteotan, euskarazko eleberrigintzak nabarmen egin du aurrera Euskal Herrian. Izan ere, 1974ra arte, urtean ez ziren ehun liburu baino gehiago argitaratzen euskaraz; ordutik kopurua etengabe hazi da, eta 1990etik hona mila liburu inguru argitaratzen dira urtero. Hainbat faktorek sustatu dute euskal eleberrigintza: • Euskara batua orokortzea. Liburu gehienak euskara batuan idazten dira,

Emakumeak euskal literaturan Historian zehar emakumeek presentzia urria izan dute euskal letretan. Lehena Bizenta Mogel (1782-1854) alegialaria izen zen. XX. mende-hasieran, hainbat emakume aritu ziren, batez ere ipuingintzan eta aldizkarietan: Petra Belaustegi, Errose Bustintza, Maria Etxabe eta Julene Azpeitia, besteak beste. Hala ere, 80ko hamarkadan agertu ziren gehienak: Miren Agur Meabe, Mariasun Landa, Itxaro Borda…

eta itzulpengintzari esker, beste hizkuntza batzuetan idatzitako lanak euskaraz argitaratu dira. • Euskarazko eskolatzeak eragina izan du literatura-ekoizpenean. Izan ere, inoizko haur- eta gazte-literatura gehien ekoitzi da azken hamarkadetan, eta idazleak eskoletan sartu dira. • Emakumeen parte-hartzea. Emakumeek beren lekua aldarrikatu dute euskal literaturan, eta sekulako ekarpena egin dute arlo guztietan. Idazle garrantzitsuak Honako hauek dira azken urteotako idazle nagusietako batzuk: • Itxaro Borda (Baiona, 1959): Ipar Euskal Herriko idazlerik garrantzitsuenetako bat da. % 100 Basque eleberriaren bidez, Euskadi Saria irabazi zuen. • Unai Elorriaga (Algorta, 1973): 2001ean argitaratu zuen bere lehen eleberria, SPrako tranbia; liburu horren bidez, Espainiako Narratiba Sari Nazionala lortu zuen. Eleberriak Lucas agurearen, haren arreba Mariaren eta Marcos gazte eroaren istorioak kontatzen ditu. • Kirmen Uribe (Ondarroa, 1970): Bilbao-New York-Bilbao (2008) da idazle honen lanik ezagunena; lan horri esker, Espainiako Narratiba Sari Nazionala irabazi zuen. Beste zenbait eleberri ere argitaratu ditu azken urteotan, hala nola Mussche (2012) eta Elkarrekin esnatzeko ordua (2016). • Harkaitz Cano (Lasarte-Oria, 1973): 90eko hamarkadan lortu zuen ospea, Lubaki banda zela eta. Izan ere, bandako partaiderik ezagunena izan zen. Taldea desegin ondoren, bere bidetik jarraitu zuen. Besteak beste, Pasaia Blues (1999), Twist (2011) eta Fakirraren ahotsa (2018) eleberriak idatzi ditu. • Karmele Jaio (Gasteiz, 1970): egungo euskal idazlerik ospetsuenetako bat da. Besteak beste, Amaren eskuak (2006) eta Aitaren etxea (2019) eleberriak idatzi ditu, arrakasta handikoak biak. Lanok hainbat hizkuntzatara itzuli dira, eta lehenari buruzko filma ere egin dute. • Eider Rodríguez (Errenteria, 1977): indar handiko ahots narratiboa du. Kontakizun laburretan aritu da gehien. Haragia (2007), Katu jendea (2010) eta Bihotz handiegia (2017) dira idazle honen bildumarik ezagunenak. • Uxue Alberdi (Elgoibar, 1984): Aulki bat elurretan (2007), Aulki-jokoa (2009), Euli-giro (2013) eta Jenisjoplin (2017) lanak idatzi ditu, besteak

Karmele Jaio da azken urteotako ahotsik garrantzitsuenetako bat euskal kulturan.

190

beste. Idazlearen liburuetan pertsonaia eta istorio hunkigarriak ageri dira, eta gaurkotasun handiko gaiak.

Gaur egungo saiakera Saiakeraren arloan bi egile nagusi ditugu: Joxe Azurmendi (Zegama, 1941) euskal idazle eta filosofo ospetsua da. Historia, hizkuntza, nazioa… dira haren ohiko gaiak. Idazle honen lanik garrantzitsuenak hauek dira: Espainolak eta euskaldunak (1992); Humboldt, hizkuntza eta pentsamendua (2007); eta Historia, Arraza, Nazioa (2014). Joseba Sarrionandia, eleberrigintzan eta poesian ez ezik, saiakeran ere aritu da, batez ere azken urteotan. Ni ez naiz hemengoa (1988) liburu ospetsuan, hainbat gairi buruzko hausnarketak, pentsamenduak eta abar bildu zituen. 2010ean argitaratutako Moroak gara behelaino artean? liburuari esker, Euskadi Saria irabazi zuen. Lapur banden etika ala politika (2015), Hilda dago poesia? (2018) eta Bizitzea ez al da oso arriskutsua? (2018) dira idazle honen azken lanak.

Gizartea, politika, historia, iragana… ohiko gaiak izaten dira saiakera-lanetan.

ARIKETAK

1 Irakurri testu hau eta erantzun galderei: Bi plazer zituen Marcosek oheratzean: pentsatzea eta lo egitea. Baina pentsatzen hasten bazen ez zuen sosegurik hartzen, eta lo egiten bazuen zailtasun handiak izaten zituen pentsatzeko. Lotan geratzen zenean, berriz, hiru aukera arrunt zituen, zein baino zein anarkikoagoa: ametsetan hastea, berriro esnatzea edo lo-ibiltari bihurtu eta kantatzea. Eta ametsetan hasten zen, beraz, eta amesten zuen zeppelinez betetako zeru bat, adibidez. Begiak zabalik pentsatzen zuen batzuetan, udazkenean eta udan batez ere. Mariak, ostera, goizaldea baino ez zuen gogoan ohean. Horixe baitzen bere plazer bakarra, lehenbailehen altxatzea. Eskas egiten zuen lo, eta urri, artiletan bildutako hartz bat balitz bezala. Medikuaren azken bisitalditik, gutxitan jaikitzen zen Lucas. Bertan zituen, beraz, eduki beharreko plazer eta desplazer guztiak. Unai Elorriaga, SPrako tranbia. Elkar (moldatua).

• Zer deskribatzen da testuan? • Zer egoera du Lucasek? • Irakurri duzuna kontuan hartuz, irudikatu eta idatzi hiru pertsonaia horien ohiko egun bat, goizetik gauera.

Bilatu informazioa Kirmen Uriberi buruz: a) Idatzi Bilbao-New York-Bilbao eleberriaren argumentua. b) Bilatu Uribek idatzitako olerki-liburu baten izenburua.

3 Irakurri testua arretaz: Gorriaren sinbolismoaz Gorria, egiptoarren sinbolismoan, suaren eta amodioaren isla zen, zelten mitologian eguzkiaren sinbolismoa zekarren, grekoen mitologian Marte gerlariaren kolorea, kristau sinbolismoan martirien margoa, eta egungo sinbolismo politikoan ideia erradikalen eta iraultzaileen sinboloa. Sua, odola, eguzkia, zauria, arrosak gorriak dira. Ezpainak ere bai. Animaliek ondoen antzematen duten kolorea omen da gorria. Hurbildu egiten omen dira gorrira zezenak, oiloak, igelak. Gorria aldi berean da amodioa eta gorrotoa, aldi berean atsegina eta borroka. Antsiarena, bizimodu grinatsuarena, debekuaren kolorea da, semaforoetan behintzat. Joseba Sarrionandia, Ni ez naiz hemengoa. Pamiela (moldatua).

a) Lotu egileak dioena gorri hitzaren esanahi konnotatiboarekin. b) Zer datorkizu burura gorri hitza entzuten duzunean? Idatzi hitzarekin lotzeko moduko bina izen eta izenondo. c) Zerekin lotzen dituzu beste kolore hauek?: urdina, horia, beltza, zuria. Zure iritzia adierazteaz gain, azaldu zer sinbolismo duten koloreok munduko zenbait kulturatan. d) «Euskaldunek ez dituzte sekula koloreak maitatu», esan zuen behin Sarrionandiak. Aipu hori oinarri hartuz, idatzi 5-10 lerroko saiakera bat. 191

Ezagutu Literatura

Gaur egungo poesia Poesiak ere izugarrizko bilakaera izan du azken hamarkadetan. Aurreko unitatean aipatutako egileak ez ezik (hala nola Joseba Sarrionandia eta Bernardo Atxaga), beste olerkari batzuk ere badira; adibidez, Joxe Austin Arrieta eta Tere Irastortza. Olerkari askok berrikuntzaren eta esperimentazioaren bidea hartu dute: teknikaren aldetik, gehienek bertso-lerro askea erabiltzen dute olerkietan; bestalde, mota guztietako gaiak lantzen dituzte.

2021ean, Miren Agur Meabek (Lekeitio, 1962) Espainiako Poesia Saria irabazi zuen.

Beste zenbait olerkari ere baditugu: Leire Bilbao, Kirmen Uribe, Gotzon Barandiaran, Itxaro Borda, Itziar Ugarte... Hala ere, gaur egun euskal olerkigintzaren erreferentea Miren Agur Meabe da. Bitsa eskuetan (2010), Kristalezko begi bat (2013), Hezurren erretura (2019) eta Nola gorde errautsa kolkoan (2020) lanetan, unibertso poetiko aberatsa eta sendoa eraiki du. Azken lan horri esker, Espainiako Poesia Saria lortu zuen, 2021ean. Sari hori irabazi duen euskarazko lehen lana da.

ARIKETAK

4 Irakurri bi olerki hauek eta erantzun galderei: Ez zaitez joan oraindik Ez zaitez, ez zaitez, ez zaitez joan oraindik. Ez zaitez, ez zaitez urrun nigandik. Baditut zuretzat gordeak bihotz hautsiaren zokoan irrien negarren sorteak, mila bat hor dago jokoan. Baditut zuretzako hemen abenduko euri-uharrak, haize-hegoak duen kemen hura ebasteko bularrak. Baditut zuretzat lurrean atzeman artoen bizarrak eta gauaren beldurrean kliskan ari diren izarrak. Eta nik ez dakit nolatan behar dudan zuekin joan: dudarikan gabe holatan betiko huts hori gogoan. Itxaro Borda

192

Etorkizuna Bizikleta bat etxe aurreko kale-argiari lotuta, kafe-usaina dago goizean eta bezperako ardo-botilak mahaian. Gorputz bat ispilu aurrean bere buruari begira, egin gabeko ohe bat, loreak, diskoak bueltaka eta telefonoan gonbidapen bat, erantzunaren zain. Nola liteke dena irabazteko izan eta dena galtzeko beldur hau. Itziar Ugarte, Gu gabe ere. Susa.

a) Zer iradokitzen dizute olerkiok? Azaldu bina lerrotan. b) Egiturari dagokionez, azaldu zer alde dagoen olerki batetik bestera. c) Identifikatu hitz errimadunak eta paralelismoak Bordaren olerkian. d) Zer lotura dute Ugarteren olerkiaren izenburuak eta azken ahapaldiak? Azaldu.

Testu-iruzkina

Orekaren eskemak Oreka aurkitu zenuen, ustez, album batean. Album hura oroitzapenen mausoleoa zen. Argazkiak, hezur saldatsuak etorkizuna janaritzeko. Zer zinen zu album hartan? Ohartu zara irrika duzun orekaren gakoa ez dela denbora. Oreka aurkitu zenuen, ustez, paisaia batean. Paisaia hartan, harria, hodeia eta ibaia, paralelo. Zuhaitz batek goru-ardatzaren antzera lotzen zituen jainkoen gelak eta gizakion gelak. Zer zinen zu paisaia hartan? Ohartu zara irrika duzun orekaren esanahia ez dela simetria. Oreka aurkitu zenuen, ustez, doinu batean. Doinu hark arnasa zeukan bere baitan, eta papilak, nerbioak, poroak. Partiturak galdera batera jotzen zuen. Notak ziren zalantzak. Zer zinen zu doinu hartan? Ohartu zara irrika duzun orekaren sinonimoa ez dela harmonia. Oreka lehian dago zure izate aldakorrarekin. Orekak erronka jotzen die geure buruaz ditugun juzguei. Oreka ez da buruaskia kaosean ordena jartzeko. Orekak narrazio osoa laburbiltzen duen une perfektu hori iradokitzen du. Oreka ideal faltsua da. Miren Agur Meabe, Nola gorde errautsa kolkoan. Susa.

7 Egileak bertso-lerro askea darabil olerkian. Identifikatu

Ulertu testua

olerkiko bertso-lerrorik luzeena eta laburrena. Gero, azaldu egileak bertso-lerro mota hori erabiliz zer efektu lortzen duen.

1 Zein da testuaren gaia? Azaldu, zure hitzak erabiliz. 2 Zure ustez, nori zuzentzen zaio egilea olerkian? 3 Non saiatu da pertsona hori oreka aurkitzen? Zergatik

Hausnartu 8 Azaldu, zure hitzak erabiliz, olerkiaren azken bertso-

egin du huts?

lerroaren esanahia. Gero, hausnartu oreka hitzari buruz:

Aztertu ezaugarriak

• Zergatik dio egileak «oreka lehian dago zure izate aldakorrarekin»? Zer izan daiteke oztopo norberaren orekarako?

4 Aztertu olerkiaren egitura orokorra. 5 Identifikatu bigarren pertsonan idatzitako galderak

• Zure iritziz, zer da oreka? Non aurkitu daiteke?

eta esaldiak.

6 Bilatu testuan literatura-baliabide hauen adibideak:

Paralelismoa

Metafora

Konparazioa

Pertsonifikazioa

Miren Agur Meabe izan da Poesia Sari Nazionala eskuratu duen lehen euskal idazlea. Bilatu Interneten egileari egindako elkarrizketak eta azaldu sari horrek zer garrantzi izan duen berarentzat.

10 Jarraitu ikertzen: zer dio egileak liburuaren izenburuari buruz? Zer esanahi metaforiko du? 193

ANTOLATU IKASITAKOA Osatu eskema, «Gramatika» atalean ikasi duzuna kontuan hartuz:

Perpaus osagarriak

Perpaus erlatiboak

…

Denborazko perpausak

PERPAUS ELKARTUAK

… Aditz jokatuak Moduzko perpausak

… …

Kausazko perpausak … Ondoriozko perpausak

ULERTU 1 Idatzi hiruna erantzun, kausazko menderagailuak erabiliz.

Aitak: «Zergatik ez duzu zaborra atera?».

Aditz ... …

3 Adierazi subjuntiboko aditzak,

orainaldian eta

lehenaldian. a) Haiek-zuei b) Haiek-guri-hura c) Ni-zuei d) Zuek-haiei-haiek

Lagunek: «Zer dela eta zaude triste?». Irakasleak: «Zergatik esan didazue gezurra?». 2 Osatu eta sortu kausazko edo ondoriozko perpausak. – Eraikin zahar hura eraitsi du udalak, … – …, sasoi onean izango gara beti. – Hain da handia etxea, … – …, ezen ez dugun elkar ikusi. – Hainbeste ur edan dugu, … – …, ilea luzeegia dauka eta. – …, non zigortuta bukatu baitugu.

194

e) Guk-hari-haiek

4 Aukeratu forma egokia kasu bakoitzean. a) Loteria egokitu dakizun / dakizkizun, zorte handia behar da. b) Zazpi pastel erosi behar izan genituen, gozogileak deskontua egin zekigun / ziezagun. c) Enekok tratamendua hasi du, ilea eror ez diezaion / dakion. d) Kontu handiz ibili ginen, dokumentu garrantzitsu haiek gal ez ziezazkiguten / zekizkigun. e) Ez esan lelokeriarik, inork barre egin ez dakizun / diezazun

anayaharitza.es webgunean gehiago praktikatzeko ariketa interaktiboak aurkituko dituzu.

5 Erreparatu ereduari eta berridatzi perpausak, subjuntiboko aditzak erabiliz. a) Esaiozu Idoiari neuri ere gozokiak ekartzeko. → Esaiozu Idoiari neuri ere gozokiak ekar diezazkidan.

9 Gaztelaniak ere hartu ditu maileguak euskaratik. Bilatu kutxa honetan bost, RAEren hiztegia erabiliz, eta idatzi nola gelditu diren gaztelaniaz:

argazki ezker alkandora farola gailur zaldi akelarre txabola gona txakolin telefono hordago

b) Nagusiak zereginak kontuz egiteko aholkatu zion langile hasiberriari. c) Amonak ilobak bisitan joatea nahi zuen. d) «Utziko didazu arkatza?». Hori da Anek eskatu zidana. e) Ez genuen nahi Nagorek oporraldian egindako guztia guri kontatzea.

6 Osatu perpausak, ereduan bezala:

b) Zaindu / ordenagailua / berriro / zuei / hondatu ez c) Boluntarioak / nagusiei / bisitan joan / nahi / alkateak d) Paristik / opari bat / ekarri / eskatu / guk / atzo / Ainhoari

7 Sailkatu maileguok eremu semantikoaren arabera: kuskus, look, almena, chic, alkazar, fuet, talaia, sport wear, foie gras. Gero, esan zer hizkuntzatakoa den bakoitza.

…

Zuzendu gezurra diotenak: a) % ikurra zenbakiaren aurretik jartzen da. b) Ehunekoa dagokion hitzaren ostean idatzi behar da.

a) Nik / Joni / dirua / eman / lagunari / oparia / erosi → Nik Joni dirua eman diot, lagunari oparia eros diezaion.

Sukaldaritza

10 Esan esaldi hauek egia (E) ala gezurra (G) dioten.

Arkitektura

Moda

…

Bilatu mailegu hauek hiztegi batean edo Interneten, parentesi barrukoa kontuan hartuz: a) Ibilgailuen eremu semantikoko hiru hitz (ingelesa). b) Elikagaien eremu semantikoko lau hitz (japoniera). c) Itsasoaren eremu semantikoko hiru hitz (portugesa). d) Musikaren eremu semantikoko lau hitz (italiera). e) Zinemaren eremu semantikoko bost hitz (ingelesa). f) Modaren eremu semantikoko bost hitz (frantsesa).

c) Ehunekoak pluralean egiten du komunztadura. d) Deklinabide-marka mugagabean jartzen da.

11 Adierazi, kasu bakoitzean, zein den aukera zuzena. Arrazoitu erantzuna.

a) Korrikalarien % 60k amaitu dute laste rket b) Korrikalarien % 60k amaitu du laste rketa.

a) Gazteen % 70 i gustatu zaio tele saila. b) % 70 gazteri gu statu zaio telesa ila.

a) b)

HAUSNARTU ETA EGIAZTATU Ikaskuntza-segidako 1. eta 2. ariketetan, bizi garen lekuari buruz hausnartu dugu. Gainera, gure turismogida diseinatzen hasi gara. Horretarako, ezinbestekoa izan da ados jartzea eta talde-lana egitea. Hausnartu prozesu horretan egin duzun lanari buruz: Alderdiak

Erabat lortuta

Nahiko lortuta

Lortuta

Ia lortuta

Nire herriari buruz dakidanaz hausnartzen dut: leku historikoak, monumentuak…

…

Liburuxkak, publizitate-orriak eta beste elementu batzuk bilatzen ditut, gure gida sortzen laguntzeko.

…

Ikaskideei laguntzen diet turismogidaren lehen zirriborroak egiten.

…

PROBATU ZURE KONPETENTZIAK Modaren eremu semantikoan ohikoak dira maileguak.

Egin anayaharitza.es webgunean dagoen konpetentzien araberako autoebaluazioa.

195

8 Gobernu ona Antzinako greziarrek kezka handia zuten gobernuari eta gai publikoei buruz. Gobernari onak zer ezaugarri izan behar dituen, erakundeak nola kudeatu behar diren eta herritarren ongizatea nola bermatu behar den ohiko eztabaidagaiak ziren garai hartako pentsalarien artean. Ordutik hona asko aldatu dira gauzak. Herrialde askotan, batez ere mendebaldekoetan, gizarteek aurrera egin dute, sistema demokratikoei esker. Hala ere, demokrazien ohiko funtzionamendua kolokan jartzen duen arriskurik ere badago. NBEren arabera, ustelkeria arazo larria da munduko hainbat lekutan. Egindako kalkuluen arabera, urtero 2,6 bilioi euro galtzen dira ustelkeriaren, eroskeriaren eta iruzurraren ondorioz. Ustelkeriak eta boterearen erabilera okerrak herritar guztien ongizateari eragiten diote, eta herritarren aurrerabidea oztopatzen dute.

194

Zizeron Katilina salatzen, Cesare Maccari.

Hausnartu eta erantzun DEMOKRAZIA

Zer esan nahi du demokrazia hitzak?

Zein dira diru publikoa txarto erabiltzearen ondorioak?

Zer dakizu hitzaren etimologiaz?

Zertan bereizten dira erregimen demokratikoak eta erregimen ezdemokratikoak?

Entzun dituzu inoiz iruzur, ustelkeria eta diru-xahuketa hitzak?

Nola eragiten du ustelkeriak herritarron eguneroko bizimoduan? Jarri hiru adibide.

Zer neurri har daiteke ustelkeriarik ez egoteko?

Zer ikasiko duzun

1 Komunikatu Idatzi duzu inoiz erreklamaziorik edo eskabiderik? Zertarako erabiltzen da bakoitza? Herritarrok produktuak eta zerbitzuak erosi eta erabiltzen ditugu sarri. Hori dela eta, horiei buruzko iritzia azaldu behar izaten dugu askotan.

JARRAITU ERRONKAREN SEGIDA HONI UNITATEAN: KOMUNIKATU GURE HERRIKO TURISMO-BULEGOA 3.1 Gure herriko edo inguruko beste herri bateko turismo-bulegora joango gara. 3.2 Turismo-gidarien lanari buruzko informazioa lortuko dugu. 3.3 Azkenik, 2.3. puntuan landutako proposamena turismo-bulegoko langileekin komentatuko dugu, eta kasu egingo diegu haien aholkuei, gure proposamena hobetzeko.

2 Ezagutu hizkuntza Ikasturtean zehar sakon landu dugu sintaxia. Oraindik mendeko bi perpaus mota falta ditugu: kontzesioeta baldintza-perpausak. Azaldu perpaus hauek zer adierazten duten: Oporretan egon arren, triste zegoen Iker; Dirua banu, autoa erosiko nuke.

KOMUNIKAZIO-LANTEGIA AUKERATU IKT-TRESNA ETA HASI LAN EGITEN 4.1 Behin betiko triptikoaren diseinua erabaki, eta 5.3. puntuko ohar guztiak sartuko ditugu. 4.2 Gure gidarako IKT-tresna egokia aukeratu, eta tresna horren erabilerari buruzko tutoriala ikusiko dugu. 4.3 Ekin lanari! Lana gure artean banatu, eta IKT-tresna erabiliko dugu gure gida egiteko.

3 Ezagutu literatura Antzezlan gutxi idatzi dira euskaraz historian zehar. XVIII. mendean zenbait salbuespen izan ziren; baina, oro har, ahozkoa izan da beti antzerkia gurean. XX. mende-hasieran, euskarazko antzerkia bultzatzeko, Euskal Iztundea izeneko erakundea sortu zen Donostian, eta lan bikaina egin zuen.

+ orientazio gehiago www.anayaharitza.es webgunean

195

Komunikatu Irakurgaia

Zer irakurriko duzun Henri Ibsen antzerkigileak, Herriaren etsaia lanean, bi anaien arteko eztabaida etiko bat aurkezten du: batak herriaren onura lehenetsi nahi du; besteak, herriko alkateak, interes pribatua hobesten du pertsonen osasunaren gainetik.

Herriaren etsaia II. EKITALDIA (Stockmmann sendagilearen egongela; bainuetxeko osasun-arduraduna da. Haren anaia nagusia sartu da; hiriko alkatea da, eta bainuetxeko zuzendaritza-batzordeko burua.) STOCKMANN: Egun on, Peter! Zer moduz? ALKATEA: Ez oso ongi, egia esan. Bainuetxeari buruz idatzi duzun txostena jaso nuen atzo. STOCKMANN: Eta, zer deritzozu? ALKATEA: Zer esango dizut, bada… Zer dela eta horrenbeste ikerketa niri ezer esan gabe?

Irakurgaia www.anayaharitza.es

➜

webgunean entzun dezakezu.

STOCKMANN: Ziur jakin behar genuen bainuetxeko urak ez zirela arriskutsuak. Eta, zinez diotsut, larria da egoera: kaltegarriak dira erabiltzaileen osasunerako. Zerbait egin behar da, eta azkar! ALKATEA: Gauza gogorrak idatzi dituzu txostenean, beti bezala. Bainuetxeko ostalariei pozoia eskaintzen diegula…, zurrustaka gainera. STOCKMANN: Nola esango zenuke zuk? Ur kutsatua da! ALKATEA: Beraz, estolda berriak instalatu, eta hodi guztiak eraberritu behar dira; instalazio guztiak, ezta? STOCKMANN: Halaxe da. Ez dago beste irtenbiderik.

Hiztegia Ostalari: ostatu hartzen duen pertsona. Estolda: hirietako ur zikinak eta euriurak eramateko lurpeko hodia. Batzorde: gai bati buruz aritzeko, erakunde batek izendatzen duen ordezkari multzoa. Iruzur: onura edo probetxu bat lortzeko helburua duen engainu edo azpikeria.

196

ALKATEA: Badakizu horrelako lan batek zenbat balio duen?, eta lanak zenbat denbora iraungo lukeen? STOCKMANN: Osasungaitzak dira urak, Peter! ALKATEA: Itxi egin beharko genuke bainuetxea! Zuk hondatu egin nahi duzu hiria… STOCKMANN: Esatea ere! ALKATEA: Bainuetxeari esker, hiriak etorkizun duina izan dezake. Nik ez dut sinesten uren egoera hain txarra denik! STOCKMANN: Are txarragoa da! Ikusiko duzu udan… ALKATEA: Orduan, arriskua ez da berehalakoa.

STOCKMANN: Izango ez da, bada! Ez dago zereginik! Eta badakizu, baina ez duzu onartu nahi. Zeuk erabaki zenituen bainuetxearen kokalekua eta urak eramateko sistema… Ez duzu akats madarikatu hori onartu nahi. ALKATEA: Nire izen ona zaindu behar dut… Baina, entzun: garrantzitsua da zure txostena bainuetxeko batzordera ez iristea. Eztabaidatuko dugu kasua aurrerago; jendeak oraindik ezin du ezer jakin, tutik ere ez. Gainera, kontu honek ondorioak izan ditzake zuretzat eta zure familiarentzat… STOCKMANN: Zer esan nahi duzu? ALKATEA: Badakizu pertsona eskuzabala naizela… STOCKMANN: Bai, beti izan zara, eta eskertzen dizut. ALKATEA: Bada, neurri batean, zu mendera ekartzeko jokatu dut horrela; komeni izan zaidalako lagundu dizut zure egoera ekonomikoa hobetzen. STOCKMANN: Komeni izan zaizulako… ALKATEA: Begira, ez dakizu zuhur jokatzen, eta ausartegia zara. Gainera, dena argitaratzeko ohitura txar hori duzu. STOCKMANN: Herritarrek ondo informatuta egoteko eskubidea dute. ALKATEA: Hara, jendeak ez du zertan den-dena jakin. STOCKMANN: Eta patxada ederrean diozu! ALKATEA: Bai; heldu da zuri gauzak argi esateko ordua. Azkar ahaztu duzu niri esker zarela bainuetxeko osasun-arduraduna… STOCKMANN: Urteetan borrokatu naiz bainuetxearen alde. Merezi dut kargua! ALKATEA: Zalantzarik gabe; baina gauzak aldatu egin dira. Orain, kargutik kendu beharko zaitut. Hondatu egin nahi dituzu bainuetxea eta hiria. STOCKMANN: Bai, zera! Hiriaren onerako ari naiz! Zuen zitalkeriak agerian geldituko dira! Laster ikusiko dugu nork maite duen hiria. ALKATEA: Zuk ez! Gure diru-sarreren iturri nagusia suntsitu nahi duzu! STOCKMANN: Iturri pozoitua da. Zoro halakoa! Produktu ustel batez negozioa egitetik bizi gara. Hiriaren oparotasun guztiaz elikatzen da! ALKATEA: Zure irudipenak dira! Bere hiriari buruzko gauza iraingarriak zabaltzen dabilena herriaren etsaia da! Henrik Ibsen, Herriaren etsaia. Alianza (moldatua).

197

ULERMENA Komentatu testua

Bilatu informazioa

1 Zerk sortzen du antzezlaneko gatazka: txosten baten

Badago bainuetxerik Euskal Herrian? Bilatu haiei buruzko informazioa.

irizpenak ala bi anaien arteko harreman txarrak?

2 Zer motatako txostena da: ekonomia-, osasun-, ingurumen- ala merkataritza-arlokoa? Zer aztertzen du txostenak eta zein da irizpena?

3 Zer aitzakia jarri du alkateak txostenari jaramonik ez egiteko?

4 Zer irtenbide proposatu du medikuak ur kutsatuen arazoa konpontzeko? Zer-nolako eragozpenak jarri dizkio alkateak irtenbide horri?

5 Alkateak ez du nahi txostena batzordera heltzerik. Zergatik? Zer alkatearentzat?

ondorio

izan

dezake

horrek

6 Zer estrategia darabil alkateak anaiari eraso egiteko? Etikoa da horrela jokatzea?

7 Azaldu zer-nolako lotura dagoen izenburuaren eta

garia) Gellert bainuetxea, Budapest (Hun

testuaren artean.

8 Zeinek esango luke, alkateak ala medikuak, honako hauetako bakoitza? Arrazoitu erantzuna:

Hausnartu testuari buruz 13 Dilema batek bi aukeren artean hautatu beharra

planteatzen du. Taldeka jarrita, eztabaidatu:

i; herritarrek ez dute «Utzi politika politikarie , ez dute zertan jakin zertan parterik hartu erabakien zergatia».

a) Zuen iritziz, dilema morala planteatzen du irakurgaian ageri den egoerak? b) Zer lehenetsi behar da: ekonomia ala osasuna? Lotu COVID-19ak sortutako egoerarekin.

A «Herritarrek eskubidea dute bai pro posamen politikoak zein diren jakiteko, bai erab akietan par te-hartze aktiboa izateko».

a) Bilatu hiztegian eroskeria eta iruzurra zer diren. Ohiko jokabideak dira? Etikoak iruditzen zaizkizue? b) Zorrotzak dira legeak halako jokabideak zigortzeko orduan?

Erreparatu testuaren ezaugarriei 9 Zer esan nahi du ekitaldi hitzak? Badu zerikusirik

c) Gobernaria bazina, zer egingo zenuke horri buruz? Zuen ustez, denok dugu eroskerian edo iruzurrean erortzeko arriskua?

antzerki-munduarekin? Azaldu.

10 Asmatu beste izenburu bat testuarentzat. 11 Bilatu testuan hitz hauen sinonimoak:

auzapez isurbide 198

komisio soluzio

GJH].Taldeka, eztabaidatu ustelkeriak sistema demokratikoei egiten dien kalteaz:

liskartu

GJH. Uraren kalitatea bermatzea XXI. mendeko erronkarik handienetako bat da. Taldeka, irakurri garapen jasangarrirako 6. helburua eta komentatu: • Zein den uraren kalitate orokorra zuen herrian: edateko urarena, ibaiko edo itsasoko urarena…

hondatu

• Zer egin daitekeen 6.2 eta 6.a xedeak lortzeko. ➜

Ikasi gehiago XX. mende-hasierako antzerkiari buruz www.anayaharitza.es webguneko baliabide-bankuan.

IKASI HITZAK Gobernua eta erakundeak 1 Sailkatu politikaren arloko hitz hauek. Gero, aukeratu bi kargu eta idatzi horiek betetzen dituzten pertsona ezagunen izenak.

senatu bozketa hitzarmen ministro zinegotzi ministerio parlamentu alkate udal diskurtso diputatu kargu-hartze

Karguak

…

Ekintzak

Lekuak

…

Periklesen garaia, Philipp Foltz.

2 Bilatu hiztegian tirania hitzaren esanahia. 3

Gobernari ona izatea ez da erraza. Bilatu, kutxa honetan, gobernari onaren sei ezaugarri eta lotu definizioekin. Ondoren, adierazi zergatik diren beharrezkoak politikan arrakasta izateko:

AUTOKRITIKA • ALAITASUNA • PRESTAKUNTZA ZINTZOTASUNA • HASERREA • LIDERGOA ANBIZIOA • DAMUA • KONPROMISOA a) Zerbait lortzeko nahi bizia. b) Eginkizun edo lanbide baterako hezita egotea. c) Norbaitek hitzemanez hartzen duena. d) Bertute moralen arabera jokatzeko gaitasuna. e) Egoera edo prozesu baten buru izateko gaitasuna. f) Norbaitek bere lanari egiten dion kritika.

Hitzen kutxa 4 -krazia atzizkiak, grekoz, «gobernu» esan nahi du. Bilatu hiztegian hitz hauen esanahia:

teknokrazia demokrazia

plutokrazia

teokrazia

gerontokrazia

talasokrazia

• Idatzi duzuna kontuan hartuz, zein da demos-, tekno-, geronto-, teo- eta talaso- hitzen esanahia? Zer-nolako lotura dute demoskopia, gerontologia, talasoterapia, teknologia eta teozentrismo hitzekin? • Nor zen Pluto jainkoa? Bazuen zerikusirik plutokrazia hitzarekin? Azaldu. 199

Komunikatu

Komunikazioa

Testu formalak Testu formalak erabilera praktikoa duten idazkiak edo agiriak dira; informazioak, eskabideak edo betebeharrak dituzte, eta hiritarren eta enpresen edo erakundeen arteko komunikazioa arautzen dute. Ziurtagiria eta eskaria, adibidez, testu formalak dira.

Hizkuntza-egokitasuna Gogoratu ezinbestekoa dela hizkera komunikazio-egoerara egokitzea. Erreklamazioa eta eskabidea testu formalak dira; hortaz, hizkera jasoa eta argia eta errespetuzko esaldiak erabili behar dira.

Halako idazki edo agiri asko ofizialak eta administraziokoak izaten dira. Maila honetan bi motatako testu formalak landuko ditugu: erreklamazioa eta eskabidea. Erreklamazioa Erreklamazioa zerbitzu edo produktu batekiko desadostasuna adierazteko idazten da, baita kalte-ordainak eskatzeko ere. Erreklamazioek egitura hau izaten dute: • Igorle-hartzaileen datuak eta helbideak: goian adierazita, ezkerrean nahiz eskuinean. • Gaia: hitz gutxitan laburbilduta. • Tokia eta data: erreklamazioa non eta noiz idatzi den. • Hasierako agurra, estilo formala erabiliz. • Gorputza: erreklamazioaren zergatia eta kalte-ordainetan zer eskatzen den. • Amaierako agurra eta sinadura. Erreklamazioa idatziz aurkeztea komeni da, jasota geratzeko eta, erantzun egokirik izan ezean, beste prozedura bati ekiteko. Halaber, begirune osoz aurkeztu behar da, gehienetan erantzun hobea lortzen baita tonu egokia eta hitz zuzenak erabiliz. Eskabidea Eskabidea zerbait eskatzeko idazten den gutuna da. Erakunde ofizial bati zerbait eskatu behar zaionean, gutuna idatzi edo inprimaki ofiziala betetzen da. Edozein gutun ofizialen antzera, eskabidea argia eta zehatza izan behar da, hartzaileak ondo ulertzeko modukoa. Eskabideek egitura hau izaten dute: • Eskatzailearen helbidea: gutunaren goiko aldean, eskuinean. • Hartzailearen helbidea: gutunaren goiko aldean, ezkerrean. • Gaia: labur-labur azalduta. • Tokia eta data: eskabidea non eta noiz idatzi den. • Hasierako agurra: esaldi formalak erabiltzen dira. • Gorputza: eskatu nahi denaren azalpena. • Amaierako agurra eta sinadura. Eskabideak ere begirunez idatzi eta aurkeztu behar dira; horrela, errazagoa da hartzaileak kasu egitea eta erantzun ahalik eta egokiena jasotzea.

200

ARIKETAK

1-2-4. Irakurri arretaz eta adierazi zer testu mota diren. Gero, identifikatu atalak.

A Sarai González Bengoa Erribera, 5 48001 Bilbo (Bizkaia)

Aitor Bekoibarra Goikolea Bustintza kalea, 4 48300 Gernika-Lumo (Bizkaia)

Ibaibe Merkataritza Gunea Dolores Ibarruri, 5 48902 Barakaldo (Bizkaia)

MusicZuz S. L. Errioxa etorbidea, 12, 1. ezk. 01001 Gasteiz (Araba)

GAIA: Irisgarritasun-arazoak

GAIA: Sarreren zenbatekoa itzultzea

Bilbo, 2023ko apirilaren 28a

Gernika, 2023ko maiatzaren 10a

Zuzendari andrea:

Jaun/andre agurgarria:

Ibaibe Merkataritza Gunearen ohiko erabiltzailea naiz. Aurreko astean hor izan nintzen, gurpildun aulkian dabilen senide batekin erosketak egiten.

Joan den larunbatean, Errobi musika-jaialdirako bi sarrera erosita genituen lagun batek eta biok, eta, beraz, kontzertu-gunera joan ginen, arratsaldeko 17:00etan. Harrerako zaindariak ez zigun barrura sartzen utzi, eta antolatzaileek kontzertua bertan behera uztea erabaki zutela azaldu zigun.

Idazki honen bitartez, merkataritza gunearen irisgarritasuna hobetzeko eskatu nahi dizuet. Batetik, igogailu nahikorik ez dagoenez, arrapala mekanikoak jartzea ideia ona izan daitekela uste dut. Izan ere, sekulako arazoak izan genituen igogailuak aurkitzeko eta solairu batetik bestera mugitzeko; gainera, A eta C sarreretan dauden igogailuak hondatuta daude.

Ordura arte, inork ez zigun horrelakorik esan, eta egunkarietan eta zuen webgunean ere ez horren berririk eman. Hori dela eta, erositako sarreren zenbatekoa itzultzeko eskatu nahi dizuegu. Mezu honekin batera, sarrerak bidaltzen dizkizuegu.

Halaber, mugikortasun-arazoak dituzten pertsonentzat komun egokitu gehiago jartzeko eskatu nahi dizuet. Solairu bakoitzean komun egokitu bat baino ez dago eta hori ez da nahikoa.

Besterik gabe, aldez aurretik eskerrak emanez, zuen erantzunaren zain geratzen gara.

Iradokizunok kontuan hartuko dituzulakoan, eta aldez aurretik eskerrak emanez, adeitasunez agurtzen zaitut. Aitor Bekoibarra Sarai González

2 Erantzun galdera hauei: • Zein da idazki bakoitzaren xedea? • Nolako estiloa darabilte egileek? • Zer esapide ageri dira hasieran eta amaieran? • Ohiko arazoak planteatzen dira? Entzun duzu inoiz gai horiei buruzko eskabiderik edo kexarik?

3 Asmatu honako hauei erreklamazioa idazteko aukera ematen duten egoerak eta gaiak:

a) Udalari

c) Auto-lantegiari

b) Museoari

d) Ospitaleari edo osasun-etxeari

Demagun liburu bat erosi duzula liburu-dendan. Handik zortzi egunera, konturatu zara orrialde batzuk egoera txarrean dituela eta beste batzuk testurik gabe daudela. Idatzi erreklamazioa. 201

Komunikazio-lantegia

HERRITARREN FOROA Komunikazio-egoera: «Udalaren entzungailua» Asteagako udalak, aurtengo helburuen artean, badu bat anbizio handikoa: herritarrekiko harremanak hobetzea. Haien iritzia ezagutzeko, «Udalaren entzungailua» izeneko ekimena jarri du martxan: asteartero, arratsaldeko 18:00etatik 20:00etara, herritarrei aukera ematen die iritziak, kexak, eskabideak, zorion-mezuak eta abar AsteagaIrratira bidaltzeko. Udalak berak ere entzungailua erabiltzen du azken orduko oharrak eta jakinarazpenak egiteko.

ASTEAGAKO UDALA ZUREKIN UDALAREN ENTZUNGAILUA MARTXAN!

Herritarrek erantzun ona eman diote proposamenari, eta parte-hartze handia izaten da asteartero udalaren entzungailuan.

Zure ahotsa entzun nahi dugu

Entzun

1 Entzun arretaz eta adierazi zer mezu ez diren aste honetako entzungailukoak: a) Kexa-mezua alkatearentzat.

g) Langile baten esker-emate mezua.

b) Kirol-talde bat animatzeko mezua.

h) Herritar berezi batentzako zorion-mezua.

c) Bidaia-agentzia baten iragarkia.

i) Gazte talde baten deialdia jarduerak antolatzeko.

d) Herriko mendi-taldearen proposamena.

j) Bizilagun talde baten izenean adierazitako kexa.

e) Asteagako udalaren oharra.

k) Ikasle talde baten eskaera.

f) Zinegotzi bati zuzendutako mezua.

l) Auzokide batek egindako kultura-arloko eskaera.

2 Zerrendatu mezuak, entzun dituzun ordenaren arabera. 3

Mahai-ingurua. Erantzun galdera hauei: a) Zeri buruzko iradokizunak dira nagusi? Azaldu zure ustez zergatik den hori.

Aisialdia

Hirigintza

Kirola

Ekonomia

b) Nolako aldartea dute parte-hartzaileek? Lotu zirrara bakoitza iragarki batekin:

Haserrea

Poza

Sumindura

Grina

Esker ona

4 Beste zer bide erabiltzen dituzte erakunde publikoek herritarrekin harremanak izateko? Zerrendatu ezagutzen dituzun guztiak. Zure iritziz, zein da eraginkorrena? Arrazoitu.

202

Solasean 5 Udalek hainbat sail dituzte. Iradokizunak, kexak eta eskabideak egiteko, argi izan behar dugu zeinetara joan. Binaka, adierazi nora joan behar duen herritar hauetako bakoitzak. Zalantzarik baduzu, kontsultatu zure herriko udal-antolamendua:

Edurne, 45 urte. Auzoan azkenaldian dagoen segurtasunik eza salatu nahi du. Sabino, 75 urte. Kexa jarri nahi du, auzoan birziklatzeko zaborrontzirik ez dagoela eta. 6

Gorka, 21 urte. Azterketa-garaian herriko ikasgelako ordutegia luzatzeko eskatu nahi du. Nagore, 33 urte. Enpresak sortzeko diru-laguntzarik dagoen galdetu nahi du.

Herritarrek gero eta interes handiagoa dute herria hobetzeko foroetan parte hartzeko.

Lehengo audioan, hirietan dauden ohiko arazoetako batzuk entzun dituzu. Taldeka, eztabaidatu arazo hauei buruz eta planteatu konponbideak: a. Bizilagunak eta zarata: nola uztartu aisia eta atsedena. Nola lortu oreka. b. Oinezkoen guneak eta autoak: nola konpondu aparkatzeko arazoa. c. Irisgarritasuna: nola bermatu mugikortasun urriko pertsonen aukera-berdintasuna.

7 Zer iruditzen zaizue Asteagako udalaren ekimena? Taldeka jarrita, hausnartu: a) Garrantzitsua da herritarrek beren udaletako arazoetan parte hartzea? b) L aguntzen dio parte-hartzeak demokraziari hobetzen? Bilatu zer den demokrazia parte-hartzailea eta hitz egin horri buruz. Irakurri albiste hauek eta azaldu zuen iritzia:

Aurrekontu parte-hartzaileen bidez, zer inbertsio egin behar diren erabaki dezakegu eibartarrok. www.eibar.eus

Irurako udalak parte-hartze prozesua abiatuko du, herri-ostatuaren kudeaketa eta antolamendua erabakitzeko. www.ataria.eus

Parte hartu herriko entzungailuan 8 Denon artean, herriko entzungailua sortuko duzue. 1. Egin bosteko taldeak. Bakoitzak gai bat (hirigintza, kultura, kirola…) eta mezu mota bat (kexa, iradokizuna, zorion-mezua…) aukeratuko ditu. 2. Idatzi zuen mezuak orri batean eta komentatu taldekide guztion artean. 3. Sortu herriko entzungailua denon artean. Erabili intonazio egokia, mezuei sinesgarritasuna emateko. 4. Hausnartu testuei buruz: antzekoak izan dira talde guztien mezuak? Kezka berberak dituzue denok? 203

Ezagutu hizkuntza Gramatika Gogoan hartu Kontzesio-perpausek antz handia dute beste egitura batzuekin, hala nola aurkaritzako juntagailuekin:

Menderakuntza (V): kontzesioeta baldintza-perpausak Kontzesio-perpausak Mendeko kontzesio-perpausek hau adierazten dute: zer eragozpen edo oztopo gainditu den perpaus nagusiko ekintza gertatzeko. Erreparatu adibide honi: Anaiak eskatu dion arren, alkateak ez du bainuetxea itxi. MENDEKO PERPAUSA

PERPAUS NAGUSIA

- Eguraldi txarra dagoen arren, kalera atera da. [menderagailua]

Perpaus horretan ikusten denez, alkateak ez du bainuetxea itxi (perpaus nagusia), eta, horretarako, oztopo bati egin behar izan dio aurre: anaiaren eskaerari (mendeko perpausa).

- Eguraldi txarra dago, baina kalera atera da. [juntagailua]

Honako hauek dira kontzesio-perpausen ohiko menderagailuak: • Aditz jokatuz hauek erabiltzen dira: -(e)n arren; nahiz (eta)… -(e)n; ba-…ere.

-agatik ere Menderagailu hori zuzenean lotzen zaio aditz-partizipioari: izan + -agatik = izanagatik.

Diru nahikoa duen arren, Anek ez du etxea erosi. Nahiz eta azken partida galdu dugun, txapelketa irabazi dugu. Jaieguna bada ere, Galder lanera joan da. • Aditz jokatugabez hauek erabiltzen ditugu: arren; nahiz (eta); -(e)z gero ere; -ta ere; -agatik (ere); gorabehera. Diru nahikoa izan arren, Anek ez du etxea erosi. Nahiz eta azken partida galdu, txapelketa irabazi dugu. Musika oso ozen egonez gero ere, Markel ez litzateke esnatuko. Asko ikasita ere, nekez gaindituko dut azterketa. Txiroak izanagatik ere, pozarren bizi dira. Gorabehera menderagailuaren erabilera berezi samarra da; izan ere, aditzaren elipsia egiten da: Trafikoa gorabehera, garaiz iritsi ginen eskolara. Zailtasunak gorabehera, txapelketa irabazi genuen.

204

Baldintza-perpausak Mendeko baldintza-perpausek hau adierazten dute: zer baldintza bete behar den perpaus nagusiak (ondorioak) dioena gertatzeko. Irakurri adibide hau arretaz: Uraren kalitatea ona balitz, Stockman ez litzateke kexatuko. MENDEKO PERPAUSA

PERPAUS NAGUSIA

Adibidean ikusten denez, Stockman ez kexatzeko baldintza mendeko perpausean adierazten da: uraren kalitatea ona izatea.

Baldintzak aditz jokatugabez • -(e)z gero: baiezko perpausetan erabiltzen da, aditz-partizipioari zuzenean lotuta: Euria eginez gero, etxean geratuko naiz. • ezean/ezik: ezezko perpausetan erabiltzen da, aditz-partizipioaren atzean eta bereizita: Nagusiak agindu ezean, hemen ez du inork halakorik egingo. • -t(z)ekotan: baiezko eta ezezko perpausetan erabiltzen da, aditzoinari lotuta. «Bestela ez» iradokitzen du: Gurekin etor zaitezke, gogorik izatekotan.

Baldintza-perpausak sortzeko, menderagailu hauek ditugu: • Aditz jokatuz (baldin) ba… erabiltzen dugu: Zapore hori duela jakin izan banu, ez nukeen erosiko. • Aditz jokatugabez -(e)z gero, ezean/ezik eta -t(z)ekotan erabiltzen ditugu: Oztopo guztiak gaindituz gero, lortuko dituzu zure helburuak. Laguntzarik eskatu ezean / ezik, ezin izango duzu kutxa hori altxatu. Bidaian zehar zerbait behar izatekotan, deitu agentziako langileari.

ARIKETAK

1 Lotu eta sortu kontzesio-perpausak, ereduan bezala.

3 Idatzi baldintzak, adierazitakoa kontuan hartuz:

Erabili ikasitako menderagailu guztiak.

– …, Louvre museoa bisitatuko dugu. (-z gero)

– Nik oraindik lana amaitu ez. / Atseden hartu. → Nik oraindik lana amaitu ez badut ere, atseden hartuko dut.

– …, urtero joango ginateke. (-tzekotan) – …, hartuko dut metroa. (baldin ba-)

– Jende-pilaketak maite ez. / Merkatuan izan gara.

– …, lagundu egingo dizut. (-z gero)

– Osaba gaixorik dago. / Ospitalera joan nahi ez. – Gu ados egon ez. / Eskatutakoa egin.

– …, ez naiz berriro zuekin mendira joango. (ezean)

– Nik erreklamazioa idatzi. / Dendako arduradunak niri erantzun ez.

– …, amak errieta egingo lidake. (ba-)

– Zaleek sarrera lortu ez. / Kontzertura sartu. – Ekonomiak hobera egin. / Langabezia murriztu ez.

2 Berridatzi, parentesi barruko menderagailuak erabiliz: – Gozoki asko jaten duen arren, osasuntsu dago. (nahiz eta… -en) – Nahiz eta hogei urte dituen, Ibaik umea dirudi. (arren). – Oso berritsua bada ere, Maite pertsona atsegina da. (-agatik ere) – Jokalariak nekatuta badaude ere, ez dute amorerik eman. (-ta ere) – Film dibertigarria izanagatik ere, berehala hartu ninduen loak. (nahiz eta… -en) – Sara hezibide oneko pertsona den arren, ez zait fidagarria iruditzen. (-agatik)

Lana prestatu. Egin perpaus hauen analisi sintaktikoa, ereduan bezala: – Etengabe saiatuagatik ere, ez du xedea lortu Idoiak. – Aitonari pastela eman ezean, haserretu egingo da. – Emaitza jakin izan banu, ez nukeen partida ikusiko. – Inoiz sagarrak jaten dituen arren, Ane ez da frutazalea. – Triste badago ere, hainbat istorio kontatu ditu Ikerrek. – Goiz etortzekotan bakarrik topatuko nauzu eskolan. (Idoia) saiatuagatik ere, ez du lortu Idoiak. Ad. IS NOR (S) AS (P)

Mend

Mend. kontzesio-perpausa (adlag.)

Ad.

AS (P)

IS NORK (S)

PERPAUS NAGUSIA

205

Ezagutu hizkuntza Gramatika

Aditza: baldintzaren berrikuspena

Nola sortu baldintza irrealeko aditzak

Baldintzazko aditzek zerbait egiteko edo gertatzeko baldintzak adierazten dituzte.

Gogoratu baldintza irrealeko aditzak sortzeko prozedura: 1. Kendu -(e)n marka indikatiboko lehenaldiko aditzari: nuen > nu. 2. B aldintza sortzeko, erantsi ba-: banu.

Baldintzazko aditzen ezaugarriak Baldintzazko perpausek bi zati dituzte: baldintza eta ondorioa. • Baldintza: zer baldintza dagoen zerbait egiteko edo gertatzeko. • Ondorioa: baldintzak zer ondorio dakarren.

3. O ndorioa sortzeko, kendu baeta erantsi -ke / -keen amaieran: nuke, nukeen. Adi! Hirugarren pertsonako z- letra lbihurtzen da: zuen > zu > balu > luke. Lehenaldiko ondorioan z- bihurtzen da berriz: zukeen. Badira salbuespenak ere. Berrikusi aditz-taulak eranskinetan.

Uraren kalitatea ona izango balitz, ez litzateke arazorik egongo. Baldintza

Ondorioa

Baldintza errealak eta irrealak Baldintzazko aditzak bi motatakoak izan daitezke: errealak eta irrealak. Erreparatu eskema honi eta gogoratu noiz erabili behar den aditz mota bakoitza: Baldintza adierazteko, baeransten zaio indikatiboko aditz laguntzaileari. Aditza burutua edo burutugabea izan daiteke:

Baldintza erreala: ekintza gertagarriak adierazten ditu. Adibidez: Txirrina jotzen baduzu, atea irekiko dizugu.

Txirrina jotzen baduzu, ... Ondorioa adierazteko, aditz nagusiari -go/-ko eransten zaio. Aginterazko aditzak eta aditzlokuzioak ere ager daitezke: ...atea irekiko dizugu.

BALDINTZAREN ALDIAK

Etorkizunekoa: etorkizuneko ekintza gertagarriak dira. Esaterako: Txirrina joko bazenu, atea irekiko genizuke.

Baldintza irreala: ekintza hipotetikoak adierazten ditu.

Baldintza adierazteko, aditz nagusiari -go eransten zaio, eta aditz laguntzaileari, ba-. Aditz bereziak erabiltzen dira: Txirrina joko bazenu, ...

Ondorioa adierazteko, -go/-ko eransten zaio aditz nagusiari, eta -ke, aditz laguntzaileari: ...atea irekiko genizuke.

Lehenaldikoa: baldintzak adierazitako hipotesia ez da gertagarria. Adibidez: Txirrina jo izan bazenu, atea irekiko genizukeen.

Baldintza adierazteko, aditzpartizipioa erabiltzen da, eta aditz laguntzaileari baeransten zaio. Izan aditza ere jar daiteke: Txirrina jo (izan) bazenu... Ondorioa adierazteko, -go/-ko eransten zaio aditz nagusiari, eta -keen aditz laguntzaileari. Indikatiboko aditzak erabil daitezke haren ordez, lehenaldian: ...irekiko genizukeen/genizun.

206

ARIKETAK

1 Identifikatu baldintzak eta ondorioak, eta adierazi zer motatakoa den bakoitza:

– Maparik gabe ibiliko bagina, galdu egingo ginateke.

– Hark autoz eramango bagintu, eskertuko genioke.

– Atea itxiko balute, katua ez litzateke barrura sartuko.

– Irene lehenago iritsi balitz, ez zukeen autobusa galduko. – Zerbait bururatzen bazaizu, deitu berehala. – Jaramonik egin izan bazenidate, dena konponduko zen. – Tokion biziko banintz, sushia jango nuke egunero. – Eskatutakoa egiten baduzu, saria izango duzu.

2 Lotu aditzak eta pertsonak. Gero, idatzi bakoitzaren

– Gutuna iritsiko balitz, Enekoren berri izango nuke.

6 Zuzendu akatsak eta arrazoitu zuzenketak. – Eskatu izan banio, Eiderrek autoz ekarriko nau etxera. – Saria irabazten badut, lagunekin ospatuko nukeen. – Erantzunak jakingo banitu, atzoko jolasa irabaziko nukeen. – Iaz eskoletan adi egongo bagina, aurten Matematika hobeto ulertuko genuke.

baldintza edo ondorioa, kasuaren arabera.

– Saiatu bazinete, ariketa ondo egingo zenukete.

gintzaizkizuke •

• zuek

– Egunero pizza jango genukeen, Italian biziko bagina.

lizkigukete

•

• haiek-ni

balitzaizkizue •

• gu-zuei

zintuzket

•

• nik-zu

banindute

•

• haiek-zuei

bazinete

•

• haiek-guri-haiek

Zalantza-zakua. Osatu taula, aditzak sortzeko prozedura erabiliz. Indikatiboa (lehenaldia)

Baldintza

nizkizuen

…

… …

Etorkizuneko ondorioa

Lehenaldiko ondorioa

…

gintuzketen

…

zinatekete

…

balitz

…

zidaketen

…

nintzaizuke

…

erabiliz.

zitzaizkien

…

balute

…

– Athleticek partida irabaziz gero, jaia egingo genuke.

4 Osatu perpausak, parentesi barruko aditzak jokatuz. – Ni Donostian … (bizi), egunero itsasoan … (bainatu). – Zuek gehiago … (irakurri), testuak hobeto … (ulertu). – Zalantzarik … (izan), zuei laguntza eske … (hurbildu). – Eguzkiak hain gogor ez … (jo), gu hondartzara … (joan). – Niri ideia egokia … (bururatu), zuekin … (komentatu). – Haiek atzo baloia … (erosi), elkarrekin … (jolastu).

5 Berridatzi, baldintzak lehenaldian jarriz. Idatzi ondorioak bi modutan. – Amari egia kontatuko bazenio, harritu egingo litzateke.

7 Berridatzi, aditz jokatugabeen ordez aditz jokatuak

– Behar izatekotan, zure eskakizunei kasu egingo nieke. – Miraririk gertatu ezean, ez dut azterketa gaindituko. – Olerkia buruz jakinez gero, errezitatuko nuke. – Amonarengana joatekotan, eraman barazki hauek. – Ondo antolatu ezean, nekez gaindituko duzu.

8 Idatzi perpaus bana aditz hauekin:

eskatuko ligukete etorriko balira

jango zuten

ekarri banindu zapalduko nituzkeen eskatuko banio 207

Ezagutu hizkuntza

Lexikoa Aldaketa ortografikoak Hitz-elkarketan, aldaketa ortografikoak gerta daitezke: • t edo k kontsonanteak gehitzea: su + ondo > sutondo; su + alde > sukalde. • Azken bokala edo n/r galtzea: baso + herri > baserri; egun + erdi > eguerdi… • Egokitzea:

Hitz-elkarketa Hitz elkartuak bi hitz bakun elkartuz sortzen dira. Adibidez: egon + gela → egongela. Osagaien arteko loturaren arabera, hiru motatako hitz elkartuak daude: Kopulatiboak Kategoria bereko bi hitz (izena + izena, izenondoa + izenondoa, aditza + aditza) elkartzen dira. Hitz-elkarketa honen azpian, eta juntagailua dago. Neba-arrebak haserre daude. → n eba (eta) arreba (izena + izena) = = neba-arrebak.

a) Azken bokala > a: baso + katu > basakatu.

Mendekoak

b) -n > -r: egun + aldi > eguraldi.

Hitzetako bat nagusia da, eta bestea, mendekoa. Hitz nagusiak esanahia eman, eta mendekoak zehaztu egiten du. Adibidez:

c) -n > -t: jan + etxe > jatetxe. d) -r > -h: ur + arte > uharte. • Ezabatzea eta gehitzea: a) -di- > -t-: idi + zain > itzain. b) -gi- > -t-: begi + oker > betoker. • Ezabatzea eta aldatzea: a) -ra/-re/-ri > -l: abere + gorri > abelgorri. b) Txistukariak egokitzea: haitz + gorri > Aizkorri; hitz + -dun > hiztun…

zapata-denda → Mendeko hitzak (zapata) ezaugarri jakin bat ematen dio hitz nagusiari (denda); horrela, denda mota hori Mendekoa Nagusia beste denda mota batzuetatik bereizten da: liburu-denda, belar-denda... Osaerari dagokionez, konbinazio hauek dira ohikoenak: • Izena + izena → izena: behi-esne, horma-erloju, txori-kaiola… • Aditzoina + izena → izena: jarleku, ibiltoki, egongela… Edutezkoak Halako hitz elkartu gehienak izena + izenondoa → izenondoa motakoak dira: begi + handi = begihandi; hanka + motz = hankamotz. Kanpoko beste elementu bati egiten diote erreferentzia: Animalia hankamotza.

zapata-denda

liburu-denda

belar-denda

ARIKETAK

1 Idatzi definizio hauei dagozkien hitz elkartuak. Gero, adierazi zer motatakoak diren eta zer osaera duten:

Batu. Identifikatu hitz elkartuak eta azaldu zer aldaketa ortografiko egon den kasu bakoitzean:

a) Bainu sendagarriak hartzeko etxea.

– Artzaina dabil baselizaren inguruan.

b) Besteei denetik emateko joera duena.

– Aizkorriko urtegiko uhatea ireki dute.

c) Sendatzeko erabiltzen den belarra.

– Jaien egitaraua eguraldiaren mende dago.

d) Aldi labur batez sartzea eta irtetea.

– Abeletxean dauden animaliak lepazuriak dira.

e) Mintzatzean handikeriak esaten dituena.

– Eguberrietan otordu bikainak egiten ditugu.

f) Nonbaitera joatea eta handik itzultzea.

– Afalondoan sukaldean bildu ziren senideak.

208

Ortografia

Marratxoaren erabilera Hitz-elkarketan sarri erabiltzen da marratxoa. Hala ere, marratxoa noiz jarri behar den jakitea ez da erraza. Erreparatu taulako jarraibideei: Arauak eta adibideak • Aposizioak: Oiz mendia, Henrik Ibsen antzerkigilea… • Jairik jai bezalako egiturak: kalez kale, etxerik etxe…

Bereiz idazten direnak (marratxorik gabe)

• Etorri berri bezalako egiturak, ezkonberri izan ezik: erosi berri… • Lehen osagaia erdal, euskal, giza eta itsas dutenak: erdal hiztuna, euskal dantza, giza baliabideak, itsas trafikoa… • Bigarren osagaia bila, falta edo eske dutenak: ur bila, lan falta, laguntza eske… • Errepikatze indargarriak: isil-isila, handi-handia… • Poliki-poliki motakoak: egunero-egunero…

Marratxoz idazten direnak

• Hitz elkartu kopulatiboak: ama-alabak, zuri-beltz, sartu-irten… • Leku-izen elkartuak: Uharte-Arakil, Markina-Xemein… • Onomatopeiak eta lotura fonetikoa duten hitzak: mara-mara, zehatz-mehatz…

Marratxoz edo bereiz

• Kale-garbitzaile motako mendeko hitz elkartuak: kale-garbitzaile edo kale garbitzaile, tren-gidari edo tren gidari…

Loturik idazten direnak

• Jarleku motakoak (aditza + izena): saltoki, egongela…

Loturik edo marratxoz

Edutezko hitz elkartuak: begi-handi edo begihandi, sudur-luze edo sudurluze…

• Ehunzango motakoak (zenb. + izena): bostortz.

ARIKETAK

Zer dela eta diozu hori? Sortu hitz elkartuak eta azaldu bakoitzaren idazkera:

aurkitu + berri

Madonna + abeslaria gorde + leku

gai + jartzaile

itsas + bidaia hanka + luze Gamiz + Fika

zoli + zoli

plisti + plasta

diru + eske

lau + buru

mendiz + mendi

gazi + gozo

2 Osatu perpausak, parentesi barruko osagaiak elkartuz. – … (senarra + emaztea) zeharo tristetu ziren alaba atzerrira joan zenean.

Le Havre hiria (Frantzia) 3 Zuzendu akatsak eta arrazoitu. – Liburu-bila nabil eta dendariak hau gomendatu dit.

– Benetan … (eder + eder) da istorio hori.

– Banaka banaka esan ditu izenabizenak.

– Bazkalostean … (euskal + kantak) abestu genituen.

– Donostiatik Ezkio Itsasoraino joan dira mendizaleak.

– Gure amona … (Etxarri + Aranatz) jaio zen, 1930ean.

– Landa inguruko medikuak etxez-etxe ibiltzen dira beti.

– … (tipi + tapa) edonora iristen da.

– Erdal-hiztun askok euskara ikasteko grina dute.

– … (Jata + mendi) txangoa egingo dugu bihar.

– Frantziako Le Havre hirian itsasoratzen da Sena-ibaia. 209

Ezagutu Literatura

Europako antzerki berria XX. mendeko lehen hamarkadetan antzerkia berriztu zuten Europako zenbait egilek; hizkera ez ezik, gaiak eta eszenografia ere aldatu zituzten, molde berritzaileak erabiliz. Henrik Ibsen norvegiarra izan zen antzerki-joera berrien bultzatzaileetako bat; Panpinen etxea da haren lan nagusia. Beste bi egile garrantzitsu Oscar Wilde irlandarra (Fidel izan beharraz) eta Luigi Pirandello italiarra (Sei pertsonaia autore bila) izan ziren. Aurrerago, absurdoaren antzerkia sortu zen: zentzurik gabeko egoeren eta elkarrizketen bitartez, errealitatearen kritika egin zuten hainbat egilek, hala nola Eugène Ionesco frantsesak (Abeslari burusoila) eta Samuel Beckett irlandarrak (Godot-en zain).

Euskal antzerkigintza: XX.-XXI. mendeak Euskal literaturan antzerki idatziak ez du tradizio handirik. Izan ere, hiru literatura-generoetatik, zalantzarik gabe, antzerkia idatzi da gutxien historian zehar. Ahozko herri-antzerkiak, aldiz, bizitasun handia izan du, bereziki Zuberoan. Hala ere, XIX. mendearen erditik aurrera, antzerki idatzia sortzeko eta taularatzeko ahalegin handiak egin ziren, eta euskal antzerkigintzak itzelezko susperraldia izan zuen. Gerra Zibilak etena ekarri bazuen ere, hamarkada batzuk igarota berriro agertu ziren maila handiko antzerkigileak.

Euskal Iztundea XIX. mendearen erditik aurrera, zenbait idazle antzerkia euskaraz idazten hasi ziren, batez ere Donostian. Izan ere, hiri hori euskal antzerkiaren hiriburua izan zen: • Antzerki-lehiaketak antolatu ziren, euskal idazleen lanak antzezteko. • Antzerkia errazago iristen zen jendearengana, beste generoak baino. • Donostiak ikusle euskaldunak zituen, eta bizitasun kultural handiko hiria zen. Horrela, Donostiako Udalak Euskal Iztundea izeneko antzerki-ekimena sortu zuen hirian, 1915ean, literatura-genero horri bultzada emateko. Erakunde sortu berriak bi garai izan zituen, Gerra Zibilak eten egin baitzuen haren jarduna. Lehen garaia (1915-1936) Euskal Iztundea zuzentzeko katedra lortu zuen lehen idazlea Toribio Altzaga (1861-1941) izan zen. Kritikarien ustez, Altzagak euskal antzerkiaren maila goratu zuen. Santo Tomas’eko feriya (1892), Txiribiri (1918) eta Andre Joxepa Tronpeta (1921) antzezlanak idatzi zituen; halaber, William Shakespeareren Macbeth itzuli zuen. 1923an Antzerti aldizkaria sortu zen, erreferentziazko argitalpena euskal antzerkigintzan. Aldizkariaren lehen zuzendaria Antonio Maria Labaien izan zen, eta guztira 82 zenbaki argitaratu ziren, 1985era arte. Bigarren garaia (1953-1981) Maria Dolores Agirrek (Errezil, 1903) Toribio Altzagaren bideari jarraitu zion gerraosteko garaian. Talde bat sortu zuen, bera izanik taldeburua eta antzezle nagusia. Pierre Lotiren Ramuntxo lanarekin hasi zuen ibilbidea: 1953ko abenduaren 21ean taularatu zen lehen aldiz, Kursaal aretoan. Bigarren garai honetan, Euskal Iztundeak lan handia egin zuen; hain zuzen ere, 33 antzezlan eskaini zituen, 92 emanalditan.

210

XX. mendeko euskal antzerkia Euskal Iztundekoak ez ezik, beste antzerkigile handi batzuk ere izan ziren XX. mendean. Honako hauek dira aipagarrienak: • Antonio Maria Labaien (Tolosa, 1898-1994): idazlea eta politikaria; askoren ustez, gaur egungo euskal antzerkiaren aita da. Hainbat lan idatzi zituen: Ostegun-Gizena (1930), Mateo Txistu (1932), Iparragirre (1933), Lurrikara (1955). • Piarres Lartzabal (Azkaine, 1915-1988): 120 antzezlan idatzi zituen, komedia eta drama batez ere. Antzerkigile honen lan nagusiak Etxahun (1951), Bordaxuri (1952), Ibañeta (1968) eta Matalas (1984) dira. Pertsonaia historikoei buruzko lan ugari idatzi zituen. • Gabriel Aresti (Bilbo, 1933-1975): poesian ez ezik, antzerkian ere ibili zen. Euskal antzerkia berriztu zuen, formaren eta edukiaren aldetik. Hauek dira haren lan nagusiak: Mugaldeko herrian eginiko tobera (1961), Lau teatro arestiar (1973) eta Antzerkia (1986).

Kondairak eta gertakari nahiz pertsonaia historikoak ohikoak izan dira euskal antzerkian. Irudian, Matalasen gertakariei buruzko eszena.

ARIKETAK

1 Irakurri testua eta erantzun galderei. ZUZENDARIA: (Haserre). Entseatzen ari naiz! Eta badakizu entseguan zehar ez duela inork sartu behar! (Besaulkipatiora begira). Nor zarete zuek? Zer nahi duzue?

eta zenbait kadira. Belaun-aulki baten gainean estola, supeliza edo apez-etxe batean gaudela erakusten duen edozein jantzi. BEÑAT ogia eta gasna jaten ari da, liburu bat irakurtzen ari dela.)

AITA (Aurreratuz, gainerakoak atzetik dituela): Autore bila etorri gara.

BEÑAT: «Dominus, domine, domini, domino, domino, dominum...». Ai ei, ai ei! Zer botiga!

ZUZENDARIA (Harrituta eta, aldi berean, haserre): Autore bila? Zer autore?

GAXUXA (Agertzen da, pitxerra eta goporra eskuetan dituela): Nahi baduzu apeztu, latina beharko duzu ikasi.

AITA: Edozein, jauna.

BEÑAT: Nik ez dut apez egin nahi.

ZUZENDARIA: Bada, hemen ez dago autorerik; ez gara komedia berri bat entseatzen ari. ALABAORDEA (Poz-pozik): Askoz ere hobeto! Geu izan gaitezke zure komedia berria.

GAXUXA (Zerbitzatuz): Matalas arrazan izan dira betidanik apezak. Hemen, Mitikilen, osaba apezak bere etxean hartu zaitu, pentsu baitu egun batez hartuko duzula haren segida.

ZUZENDARIA: Txantxetan, ala?

BEÑAT: Nik aita bezala nahi dut izan.

AITA: Ez horixe, jauna, guztiz aurkakoa! Oso drama mingarria dakargu.

GAXUXA: Aita ere Xiberoko kontseilari duzu. Osaba bezala nahi baduzu edo aita bezala kontseilari izan, berdin beharko duzu eskolatu. (Ateratzen da.)

Luigi Pirandello, Seis personajes en busca de autor. Cátedra (moldatua).

a) Bilatu antzezlan horren argumentua eta lotu testuarekin. b) Zertan datza «antzerkia antzerkiaren barruan» izeneko teknika? Noizkoa da eta zergatik da hain berritzailea?

2 Irakurri Lartzabalen testu hau eta ikertu Matalasi buruz: (Erretore-etxeko sala bat. Lehen ekitaldiko oihal ilun bera. Erregeren potretaren ordez, kurutze bat. Mahain tipi bat,

Piarres Lartzabal, Matalas (moldatua).

a) Zer euskalkitan dago idatzita? Bilatu azpimarratutako hitzen esanahia hiztegian. b) Nor izan zen Matalas? Bilatu haren istorioa Interneten eta lotu testuko protagonistarekin. c) Zure ustez, zergatik nahi izan zuen Lartzabalek pertsonaia historiko baten bizitza kontatu? Ohikoa da hori literaturan? Jarri beste adibide batzuk. 211

Ezagutu Literatura

Euskal antzerkia azken hamarkadetan Azken hamarkadetan, antzerki-konpainiek hartu dute euskal antzerkisorkuntzaren lekukoa. Konpainia gehienek aktore talde egonkorra eta profesionala dute, sorkuntzan eta ikerkuntzan aritzen dira, eta apustu berritzaileak egiten dituzte. Maskarada antzerki-taldearen lana azpimarratzekoa da. Konpainia 1980an sortu zuten zenbait euskal aktorek, Bilbon, eta euskaraz maila profesionalean ibilitako lehen taldea da. Hasieran, haurrentzako lanak antzezten zituzten gehienbat, hala nola Bernardo Atxagaren Jimmy Pottolo eta zapataria edo Gianni Rodariren Danbor magikoa. Gero, beste lan batzuk taularatzen hasi ziren; adibidez, Dario Fo italiarraren Anarkista baten ezusteko heriotza. 2003an konpainia desegin, eta kide bakoitzak bere bidetik jarraitu zuen.

Aizpea Goenaga (Donostia, 1959) euskal aktore ezaguna eta Etxepare Institutuko zuzendaria da. Maskarada antzerki-taldean ere ibili zen, besteak beste Patxo Telleria eta Mikel Martinezekin.

Azken urteotan, aipatzekoa da TarteanTeatroa konpainiak egindako lana. Patxo Telleriak eta Mikel Martinezek antzeztu dituzte lanik gehienak, komediak batik bat: Euskarazetamol (2009), Lingua Nabajorum (2014) eta Ez dok hiru (2017). Bestalde, sorkuntzarako espazio berritzaileak ere sortu dira, hala nola Bilboko Pabellón 6 gunea. Halaber, 2015ean Eusko Jaurlaritzak Dantzerti eskola sortu zuen: Euskadiko Dantza eta Arte Dramatikoko Goi Mailako eskola.

ARIKETAK

3 Irakurri testua eta erantzun galderei.

• Zein da testuaren gaia? • Zer da «lingua navarrorum»? Bilatu informazioa eta lotu antzerki-lanaren izenburuarekin.

Hezur-dantza OFF AHOTSA: Nondik dator euskara? Inork ez daki. Soilik dakigu noizbait, duela hamar edo ehun mila urte, gizaki batzuk Kantauri alde honetara heldu zirela. Gizaki horiek beti zeuden borrokan, bata Cro-Magnon zelako... eta bestea Neanderthal. (Makil-dantza moduko bat entzuten da, eta PATXOk eta MIKELek hezur-dantza dantzatzen dute. Hasieran dantza fina da, baina, aurrera joan ahala, biolentzia gero eta handiagoa da. Azkenean onetik guztiz irtenda bukatzen dute, arnasestuka.)

Bilatu informazioa gaur egungo antzerkigintzaren egoerari buruz:

euskal

a) Zer da Bilboko Pabellón 6 ekimena? b) Aipatu lau euskal aktore ezagun, bi emakume eta bi gizon, eta idatzi zer ikuskizunetan hartu duten parte.

PATXO: Tira, hau broma bat izan da. Topikoarekin jolastu dugu: euskalduna liskarzalea omen da…

c) Non dago Dantzerti? Goi-mailako zer ikasketa eskaintzen ditu?

MIKEL: Guk topiko hau apurtu nahi dugu. Egia da hemen gerrak egon direla beti. Eta non ez?

d) Bilatu hiru euskal antzerki-konpainiaren izenak.

PATXO: Hain zuzen ere, ikuskizun honetan erakutsiko dizuegu gatazka horiek moldatu eta garatu dutela gure hizkuntza, heldutasunera heldu arte. MIKEL: Eta euskararekin batera geu ere garatu gara. Zeren eta gaur egungo euskaldunak erabat adiskidetsuak gara. Ezta, Patxo? PATXO (oraindik ere irriz): Bai. Eta hurrengoan kontuz dantza egiten dugunean. Hanka zapaldu didazu. Patxo Telleria, Lingua Nabajorum.

212

• Zer azpigenerotan sailkatuko zenuke lana? Arrazoitu erantzuna.

Testu-iruzkina

Euskaltzaindia eta «g» MIKEL: Euskaltzaindiaren azken arauak. Nahi duzu?

MIKEL: Generalean. Oso erraza da, Patxo: greziar jatorria duten hitzak kontrolatu behar dira.

PATXO: Ez, bihotzerrea ematen dit.

PATXO: Bost axola niri Grezia edo Ejipto.

(MIKELek pilula hartu du. Erreakzio nabarmena eragin dio. PATXOk, kezkatuta, flaskoa kendu dio.)

MIKEL: Egipto.

PATXO: Zer da hori?

PATXO: Egipto!! Eta ez moztu!!

PATXO: Gainera, nire ustez ez da pilula gehiegi hartu behar. Dena den, Euskaltzaindiaren arauak betetzeko ez da pilularik behar. Gehiegi kexatzen gara Euskaltzaindiari buruz. Esate baterako, Euskaltzaindiaren arabera, grekotik datozen hitzetan g letra ez da «je» ahoskatu behar, baizik eta «ge». Adibidez: jeokimika ez, geokimika baizik. Ez da hain konplikatua! Baina jendea berehala hasten da protestaka eta kexaka. Hainbeste eskatzea da? Gainera, oso hitz gutxi dira, neolojismo bakan batzuk.

MIKEL: Ez oihurik egin, bestela laringitis bat harrapatuko duzu. Edo anginak. Ea, egin gimnasia, hartu airearen oxigenoa eta nitrogenoa. Neu ere lehen asko agitatzen nintzen, sagitarioa naiz, badakizu, eta kristoren lunbalgiak nituen eta oso digestio txarrak, baina estrategia aldatu nuen: begetariano egin nintzen. Erregimenean hasi, eta aizu, magia! Gorputza zaindu behar da, bai, zeren generalean oso degeneratuta gaude. Psikologia pixka bat! Zer gara ba, oihaneko indigenak? Ez da logikoa, ez da legitimoa.

MIKEL: Neologismo. PATXO: A! Ez naiz konturatu. Baina neologismo esan dezaket inolako arazorik gabe. Jeneralean ondo esaten dut.

Patxo Telleria, Euskarazetamol. www.mikelmartinez.eus/teatrotestuak

Ulertu testua

Hausnartu

1 Zer hartu du Mikelek?

2 Izan du pilulak ondoriorik Mikelengan? Azaldu. 3 Zer kontraesan dago Patxoren hirugarren eta ondorengo hizketaldien artean?

Aztertu ezaugarriak 4 Zergatik ageri dira testuko hitz batzuk etzanez? 5 Erantsi oharrak testuari:

Lotu-sakondu-galdetu. Bilatu hiztegian parodia hitzaren esanahia eta erantzun: • Zeren parodia egiten da testuan? Lotu 6. unitateko «Ortografia» atalean ikasitakoarekin. • Euskaltzaindiari buruzko zer irudi ematen du testuak? • Zer deritzo gizarteak haren lanari? Iritzi berekoa zara zeu ere?

7 Idatzi 5-10 lerroko gogoeta bat umoreari buruz:

a) Hasieran, leku-pertsonaiak deskribatzeko.

• Zer deritzozu umoreari? Tresna ona iruditzen zaizu gai serioez aritzeko? Zergatik?

b) Testuan zehar, keinuak adierazteko.

• Badu loturarik umoreak osasunarekin? Azaldu. 213

ANTOLATU IKASITAKOA Osatu eskema, «Gramatika» atalean ikasitakoa erabiliz: Perpaus osagarriak … Perpaus erlatiboak Aditz jokatuak

…

Denborazko perpausak …

PERPAUS ELKARTUAK

Moduzko perpausak … Ondoriozko perpausak

Kausazko perpausak

…

Aditz ...

Kontsezio-perpausak

…

Baldintza-perpausak

ULERTU 1 Lotu eta sortu kontzesio-perpausak, parentesi barruko menderagailuak erabiliz. – Nik ama maite. / Ni haren iritziarekin bat etorri ez. (arren) – Muskizera joateko tren asko egon. / Guk autobusa hartu. (nahiz eta) – Neke handia dut. / Lasterketan parte hartu. (gorabehera) – Mila bider esan / Zuri kasurik egin ez (-agatik ere) – Umeak kalean irrist egin. / Ezer gertatu ez. (ba-…ere) – Anek duela gutxi autoa konpondu. / Gurpila berriz zulatu. (nahiz eta)

2 Lotu menderagailu desberdinekin. a) Lagun minak izan / beti iritzi berekoak izan ez.

214

…

3 Berridatzi baldintza-perpausok, parentesi barruko egiturak erabiliz: – Gidabaimenik ez baduzu, ezingo duzu gidatu. (ezean) – Hartu mikrofonoa, zerbait esan nahi baduzu. (-tzekotan) – Joaten banaiz, trena hartu beharko dut. (-tzekotan) – Autobusa galtzen baduzu, hartu taxia. (-z gero) – Liburua utziko dizut, behingoz isiltzen bazara. (-tzekotan) – Donostiara ez bazoaz, ez duzu Haizearen orrazia ikusiko. (ezean)

4 Osatu perpausak baldintzazko aditzekin. – Ane eta Igor ezkondu …, orain pozik biziko …

b) Oso gutxi ikasi / emaitza onak lortu.

– Atzo lagunak lehenago iritsi izan …, Jone biziki poztuko …

c) Bero izan / jertsea kendu ez.

– Nik ordutegia jakingo …, neure burua antolatuko …

d) Asko irakurri / ortografia-akats ugari egiten jarraitu.

– Zuek Idoiari berri ona emango …, hark eskertuko …

e) Zeharo nekatuta egon / ezin lorik egin.

– Nataliari zerbait gertatuko …, ez … jakingo zer egin.

anayaharitza.es webgunean gehiago praktikatzeko ariketa interaktiboak aurkituko dituzu.

5 Asmatu baldintza edo ondorioa, kasuaren arabera. – Antzerkira sarriago joango bagina, … – Zuek Parisen biziko bazinete, … – …, altxorraren kutxa aurkituko zuketen. – …, eskertuko genizuekeen. – Aitor festara etorri izan balitz, … – …, ekarriko ziguten.

6 Asmatu erantzunak. • Zer egingo zenuke narrastia bazina? • Nori egingo zenioke elkarrizketa? • Zer bururatuko litzaizuke irudimena izango bazenu? • Historiako zer garaitara egingo zenuke bidaia?

7 Sortu baldintza-perpausak, parentesi barrukoa kontuan hartuz. – Euritakorik gabe irten nahi duzu. Blai eginda amaituko duzu. (erreala) – Pastel gutxi erosi zenituen. Berehala amaitu ziren. (irreala, lehenaldikoa) – Atzo ez zinen postetxera joan zure kutxa hartzera. Gaur itxita dago. (irreala, lehenaldikoa)

9 Lotu bi zutabeetako hitzak eta sortu hitz elkartuak. Azaldu zer ortografia-egokitzapen egin duzun kasu bakoitzean. begi

•

• asmo

hitz

•

• andre

baso

•

• oste

afaldu •

• oker

•

• piztia

egin

•

• bide

10 Azaldu hitz elkartu hauen osaera: kopetilun, lubaki, jauretxe, beterri, itzain.

11 Aukeratu erantzun zuzena kasu bakoitzean. Arrazoitu. Bilbotik … joateko, trena hartu behar da. a) Gernika Lumora b) Gernika-Lumora c) Gernika eta Lumora

Krisia hasi zenetik, … nabil a) lanbila b) lan-bila

c) lan bila

– Txakurra izan nahi duzu. Egunero atera beharko duzu kalera. (irreala, orainaldikoa)

Inprimakiaren goiko aldean, idatzi zuen … a) izenabizenak

– Bolumena igo dezakezu. Horrela entzun egingo dut. (erreala)

b) izen-abizenak c) izen abizenak

8 Berridatzi perpausak, hitz elkartuak erabiliz. – Txakur zahar horrek hankak okerrak ditu. – Eskolako ikasleak eta irakasleak aretoan bildu dira. – Zerua eta lurra zeharkatu ditut. – Loreak edukitzeko ontzi koloretsuak jarri ditut etxeko balkoian.

HAUSNARTU ETA EGIAZTATU Ikaskuntza-segidako 3. eta 4. ariketen bidez, gure herriko turismo-gidarien eguneroko lana ezagutu dugu. Gainera, haiek egindako ekarpenei esker, hobekuntzak sartu ditugu gure hasierako proposamenean. Hausnartu zure lanari buruz eta partekatu taula: Alderdiak

Erabat lortuta

Nire herriko turismo-gidarien lanarekiko interesa izan dut.

Nahiko lortuta

Lortuta

Ia lortuta

…

Ideiak eman ditut, denon artean gure gidarako IKTtresnarik egokiena aukeratzeko.

…

Nire lana egin dut, aukeratu dugun IKT-tresna erabiliz.

…

PROBATU ZURE KONPETENTZIAK Egin anayaharitza.es webgunean dagoen konpetentzien araberako autoebaluazioa.

215

© GRUPO ANAYA, S.A., 2022 - Juan Ignacio Luca de Tena, 15 - 28027 Madrid - Printed in Spain. Eskubide guztiak gordeta. Legeak lan honen edukia babestu eta espetxe-zigorrak edota isunak eta kalte-galeren ondoriozko kalte-ordainak ezartzen ditu honako hauentzat: edozein literatura-lan, artelan zein zientzia-lan, edo horren eraldaketa, interpretazioa edo gauzapena (edozein euskarritan finkatuta edo edozein eratan komunikatuta), oso-osorik edo zati batean, baimenik gabe erreproduzitu, plagiatu, banatu edo komunikatzen dutenentzat.