DEMO
INCLÚE
C
EN
S
LI
PROXECTO DIXITAL ZA 12 MES
E
1 ESO
XEOGRAFÍA E HISTORIA M. Burgos, M. C. Muñoz-Delgado
n
ió c a
r e p
O u
o d n
m
Índice Os saberes básicos do curso Destrezas comúns
................................................................... 10
El rescate de Gea......................................................................................74
A definición de conceptos O mapa conceptual A información: buscar e organizar Os mapas xeográficos O mapa e o perfil topográfico Os gráficos xeográficos O climograma, un gráfico especial As imaxes xeográficas. As paisaxes As novas tecnoloxías
4 O s grandes conxuntos bioclimáticos
DESAFÍOS QUE DEIXAN PEGADA
Un planeta llamado Tierra....................................................................28
1 O planeta Terra
.................................................................. 30
1. O universo, o sistema solar e a Terra 2. Os movementos da Terra (I). A rotación Informe gráfico. Orientarnos na Terra 3. Os movementos da Terra (II). A translación 4. A representación do espazo terrestre Comprende, reflexiona e pon a proba as túas competencias Protagonistas: Bárbara Petchenik e Jessyca Ocampo
2 O medio físico da Terra. Compoñentes básicos
..............................................
44
1. Compoñentes básicos do medio físico (I). As capas da Terra 2. Compoñentes básicos do medio físico (II). As formas do relevo 3. Como se forma e como se modifica o relevo? 4. A hidrosfera 5. Auga salgada e auga doce Comprende, reflexiona e pon a proba as túas competencias Protagonistas: Marie Tharp e Sarah Ferguson
3 O medio físico
da Terra. Os continentes
DESAFÍOS QUE DEIXAN PEGADA
.. .......................................................................... 88
1. Os grandes conxuntos bioclimáticos. A zona cálida 2. Os grandes conxuntos bioclimáticos. A zona temperada 3. O bioclima dos desertos 4. Os grandes conxuntos bioclimáticos. A zona fría 5. Os grandes conxuntos bioclimáticos. A montaña Comprende, reflexiona e pon a proba as túas competencias Protagonistas: Mary Kingsley e Greta Thunberg
Anexos Vocabulario Aplica as competencias Datos básicos e mapas políticos
5 O medio físico de europa
................................ 88
1. O mapa físico de Europa (I). O relevo continental 2. Mapa físico de Europa (II). As augas. Mares, lagos e ríos 3. O tempo e o clima 4. Os bioclimas de Europa Informe gráfico. Os espazos naturais. A rede natura 2000 Comprende, reflexiona e pon a proba as túas competencias Protagonistas: Henriette de Angeville e Juliana Buhring
6 O medio natural
e as actividades humanas
.. ..........................
108
O mapa físico dos continentes (I). Asia O mapa físico dos continentes (II). América O mapa físico dos continentes (III). África O mapa físico dos continentes (IV). Europa O mapa físico dos continentes (V). A Antártida e Oceanía Comprende, reflexiona e pon a proba as túas competencias Protagonistas: Isabella Bird e Laura Dekker
1. O medio e os recursos naturais 2. O medio como risco 3. Os riscos naturais e o desenvolvemento desigual 4. A acción do ser humano sobre o medio ambiente 5. As solucións aos problemas ambientais globais Comprende, reflexiona e pon a proba as túas competencias Protagonistas: Mária Telkes e Elizabeth Gadd
Porfolio...........................................................................................................72
Porfolio......................................................................................................... 126
................................ 58
1. 2. 3. 4. 5.
2
DESAFÍOS QUE DEIXAN PEGADA
Un viaje por el tiempo............................................................................74
7 A prehistoria
.......................................................................... 130
1. Idades e fontes da prehistoria 2. Orixe e evolución do ser humano 3. A vida no Paleolítico (I) 4. A vida no Paleolítico (II) 5. A vida no Neolítico 6. A vida na Idade dos Metais (I) 7. A vida na Idade dos Metais (II) 8. A prehistoria en España e en Galicia Comprende, reflexiona e pon a proba as túas competencias Protagonistas: Doroty Garrod e Penélope Vaquero
8 Mesopotamia
. . .......................................................................... 152
1. As primeiras civilizacións históricas 2. O espazo e o tempo 3. Organización política e económica 4. Sociedade, relixión e vida cotiá Informe gráfico. A cidade de Babilonia 5. O legado cultural e artístico Comprende, reflexiona e pon a proba as túas competencias Protagonistas: Tapputi-Belatekallim e Marina Jaber
Anexos Vocabulario Aplica as competencias Datos básicos e mapas políticos
9 Exipto
10 Grecia
...............................................................................................
1. Evolución histórica. Época arcaica 2. Evolución histórica. Épocas clásica e helenística 3. Organización política das polis 4. Economía e sociedade 5. Aspectos da vida cotiá Informe gráfico. Atenas no século v a. C. 6. Relixión e cultura 7. Arte grega. A arquitectura 8. Arte grega. A escultura e a cerámica Comprende, reflexiona e pon a proba as túas competencias Protagonistas: Agnodice e AMURTEL Greece
11 Roma
. . ................................................................................................... 212
1. O espazo e a evolución histórica. A Monarquía 2. A República (509-27 a. C.) 3. O Imperio (27 a. C.-476 d. C.) 4. As actividades económicas 5. A sociedade e a vida cotiá Informe gráfico. Roma, capital do mundo 6. Relixión e cultura romanas 7. A arte romana. A arquitectura 8. A arte romana. Escultura, pintura e mosaico 9. O pobo visigodo en Hispania Comprende, reflexiona e pon a proba as túas competencias Protagonistas: Sarmiza Bilcescu e as nenas e os seus dereitos no mundo actual
12 E spaña e Galicia na Antigüidade
................................................................................................... 168
1. Unha antiga civilización fluvial 2. Organización política e social 3. A economía exipcia 4. Aspectos da vida cotiá 5. A relixión exipcia Informe gráfico. A vida despois da morte 6. O legado cultural e artístico Comprende, reflexiona e pon a proba as túas competencias Protagonistas: Hilda Petrie e Mirah Shihadeh
. . ........................................................... 236
1. España prerromana (I). A diversidade cultural 2. España prerromana (II). Celtas e iberos 3. Galicia na época prerromana 4. Hispania romana. Conquista e romanización 5. Hispania romana. A organización do territorio 6. Relixión, cultura e arte hispanorromanos 7. Galicia na época romana Comprende, reflexiona e pon a proba as túas competencias Protagonistas: Exeria e Janna Jihad Porfolio................................................................................................. 254
Porfolio.........................................................................................................186
Anexos DESAFÍOS QUE DEIXAN PEGADA
En busca del origen de la democracia.........................................188
190
Vocabulario Aplica as competencias Datos básicos e mapas políticos
1 O planeta Terra MARIA MITCHELL. Astrónoma e profesora Son Maria Mitchell, astrónoma e profesora no Vassar College, universidade na que dirixo o observatorio astronómico. Nacín en 1818 no estado de Massachusetts e desde que era moi nova encantábame contemplar constelacións, galaxias e conxuntos planetarios a través do telescopio do pequeno observatorio que tiña o meu pai. Pouco a pouco, o meu interese polo universo e o sistema solar, no que se encontra a Terra, foi crecendo, ata que a noite do 1 de outubro de 1847, mentres observaba a bóveda celeste, descubrín un cometa, ao que posteriormente puxeron o meu nome. Grazas a este descubrimento fun a primeira muller en formar parte da Academia Estadounidense das Artes e as Ciencias e tamén puiden visitar algúns dos observa-
torios máis relevantes da miña época como o de Greenwich, onde se localiza o meridiano 0°, a partir do que se establece o sistema de fusos horarios do noso planeta. Para comprender o universo e saber a que sistema planetario pertencemos e as súas características, vas analizar:
•
O universo e os diferentes corpos celestes. O sistema solar e os planetas que o integran.
• • •
A Terra, características, tamaño e forma do planeta.
•
A rede xeográfica: paralelos e meridianos.
Os movementos da Terra: rotación e translación. A representación do espazo terrestre: os mapas e os sistemas de proxección.
PREGUNTAS E RESPOSTAS
1 De que sistema planetario forma parte a Terra? 2 Onde se localiza o meridiano 0°? 3
30
Investiga sobre Maria Mitchell e o seu legado astronómico. Localiza outros descubrimentos que levan o seu nome en memoria do seu gran labor como astrónoma.
4
Comprobamos. Resolve as cuestións formuladas en cada un dos apartados da páxina da dereita. Consulta esta unidade e encontrarás a información necesaria para responder as preguntas.
Espazo En que galaxia se encontra situado o planeta Terra? Ademais da Terra, que outros planetas forman o sistema solar? Noméaos.
SECUENCIA DE APRENDIZAXE
Tempo En cantas franxas se divide o mapa dos fusos horarios? Imaxina que estás a planificar unha viaxe desde España ao Perú, calcula a diferenza horaria que existe entre o punto de partida e o de chegada.
ACTIVAMOS OS NOSOS COÑECEMENTOS PREVIOS 1.1
Preparamos unha actividade na que o alumnado deberá responder preguntas acerca do sistema solar, os movementos da Terra, as formas de relevo, as augas no planeta ou os seus continentes.
1.2 Analizamos e reflexionamos sobre a importancia do traballo en grupo. FORMAMOS OS GRUPOS DE TRABALLO 2.1 Dividímonos en parellas. 2.2 Repartimos as tarefas. –12 –11 –10
–9
–8
–7
–6
–5
–4
–3
–2
–1
0
+1
+2
+3
+4
+5
+6
+7
+8
+9
+10 +11 +12
O planeta Terra Cales son as dimensións e a forma da Terra?
ESTUDAMOS A TERRA NO UNIVERSO 3.1 Coñecemos a Terra, o seu papel no Universo, os movementos de rotación e translación. Aprendemos a orientarnos: o mapa e o compás. 3.2 Traballamos o ODS 7: O Sol, fonte inesgotable de enerxía.
Que dous movementos realiza a Terra no espazo? En que consiste cada un deles?
Outra mirada No apartado «Protagonistas», coñecerás o traballo de Bárbara Petchenick, cartógrafa e xeógrafa estadounidense do século xx. Busca información na unidade para responder a seguinte pregunta sobre a cartografía: Que sistemas de proxección se utilizan para representar a superficie da Terra?
+ orientacións en anayaeducacion.es
31
1
O universo, o sistema solar e a Terra
1.1 A Terra, un punto no universo O universo orixinouse hai uns 13 700 millóns de anos debido, segundo os astrónomos, á explosión (big-bang) dunha pequena masa que concentraba toda a materia e a enerxía existentes. Está formado por astros ou corpos celestes, por materia interestelar (po e gas) e polo espazo que os separa. Os astros agrúpanse no universo formando galaxias ou acumulacións de estrelas, como a Vía Láctea, onde se encontra a Terra. Cada galaxia pode conter miles de millóns de estrelas e numerosos sistemas planetarios, integrados por unha estrela e os corpos celestes que xiran arredor dela: planetas, satélites, asteroides e cometas. O sistema solar é o sistema planetario do que forma parte a Terra. Xurdiu hai uns 5 000 millóns de anos, e comprende o Sol, que é unha estrela de tamaño medio; oito planetas (entre eles a Terra), e numerosos satélites, asteroides e cometas. A Lúa é o único satélite da Terra. Podemos afirmar, polo tanto, que a Terra é un diminuto punto no inmenso universo.
1.2 A Terra, un planeta singular A Terra formouse hai uns 4 600 millóns de anos. É o único planeta do sistema solar onde existe vida, que se iniciou, en forma de bacterias e algas, hai máis de 2 000 millóns de anos. Isto foi posible porque na Terra se dan tres circunstancias que a diferencian dos demais planetas do noso sistema solar:
AVANZA EN COMPETENCIAS Incorporar conceptos
1 Busca no vocabulario final as definicións dos termos marcados con esta chamada (estrelas) e escríbeas no teu caderno. Manexar gráficos, mapas e imaxes
2 Observa o debuxo inferior, e calcula. Se rodeas a Terra unha vez polo ecuador e outra polos polos: a) Por onde percorrerías máis quilómetros? b) Cantos máis percorrerías? Perímetro polar 40 007,8 km
– A temperatura é moderada, pois encóntrase á distancia adecuada do Sol: uns 150 millóns de quilómetros.
– A atmosfera, ou capa gasosa que a envolve, contén gases imprescindibles para a vida, como o osíxeno. Ademais, a atmosfera protexe a Terra das radiacións solares daniñas e axuda a regular a súa temperatura.
– A auga líquida é abundante. Esta auga ocupa gran parte da superficie terrestre, formando océanos e mares, e é a responsable de que a Terra se vexa desde o espazo como un planeta azul. A Terra é o único planeta do sistema solar onde hai auga permanentemente en estado líquido na superficie.
1.3 O tamaño e a forma da Terra As dimensións da Terra son de 510 millóns de km2, unhas mil veces a superficie de España. A pesar diso, o noso planeta é un astro pequeno no conxunto do universo. O Sol, por exemplo, é un millón trescentas mil veces máis grande ca a Terra. A forma da Terra é de xeoide ou esfera imperfecta, é dicir, é lixeiramente máis ancha no ecuador que nos polos. 32
Perímetro ecuatorial 40076,6 km
Consulta a definición de conceptos
DESTREZA
U 1
O sistema solar
Saturno
SOL
Xúpiter Marte Venus
Mercurio
Terra
Urano
Neptuno
MERCURIO
VENUS
TERRA
MARTE
XÚPITER
SATURNO
URANO
NEPTUNO
Distancia ao Sol (1)
57,91
108,20
149,60
227,94
778,33
1 429,40
2 870,99
4 504,30
Diámetro ecuatorial (2)
4 880
12 104
12 756
6 794
142 984
120 536
51 118
49 532
Masa (Terra = 1)
0,6
0,815
1 (4)
0,107
318
95
14,54
17,23
Densidade (auga = 1)
5,43
5,24
5,52
3,93
1,33
0,69
1,32
1,64
Período de rotación (3)
58,6
-243 (5)
0,99
1,03
0,41
0,45
-0,72 (5)
0,67
88 días
225 días
365 días
687 días
11,86 anos
29,46 anos
84 anos
165 anos
167
457
14
-55
-153
-185
-214
-225
Período orbital Temperatura media (ºC)
(1): en millóns de quilómetros (2): en quilómetros (3): en días terrestres.
Buscar información relevante
Vexo, penso, pregúntome
3 Coa axuda da táboa, indica as características do planeta Terra.
4 A canta distancia da Terra está o planeta máis afastado? E o máis próximo?
5 Cantas veces é máis pequena a Terra ca o planeta máis grande?
6 Segundo a mitoloxía grega, a deusa Hera, esposa de Zeus, foi a creadora da Vía Láctea. Busca in formación sobre este mito e resúmeo no teu caderno. 33
2
Os movementos da Terra (I). A rotación
2.1 O movemento de rotación O universo está en continuo movemento, igual que os astros que o compoñen. Por exemplo, a Vía Láctea xira sobre si mesma, completando unha volta cada 255 millóns de anos; e o noso sistema solar xira arredor do centro da Vía Láctea.
O día e a noite Eixe de rotación
Norte
Día
A Terra tamén se move continuamente, realizando dous movementos: o de rotación e o de translación. O movemento de rotación é o xiro da Terra sobre si mesma, ao redor dun eixe imaxinario cuxos extremos son os polos. Este movemento tarda en completarse un día solar, é dicir, algo menos de 24 horas (23 horas, 56 minutos e 4,091 segundos).
Sentido da rotación
Noite
Sur
2.2 Consecuenciás da rotación terrestre O movemento de rotación da Terra ten tres consecuencias:
– A sucesión do día e da noite. Debido á rotación, en todos os lugares da Terra se suceden regularmente o día e a noite. Isto débese a que a luz solar ilumina e quenta só unha metade da superficie terrestre (día); e a outra metade permanece na escuridade e arrefría (noite). Se a Terra non xirase sobre si mesma, a metade do planeta estaría sempre iluminada e alcanzaría temperaturas altísimas, mentres que a outra metade permanecería na escuridade e padecería un frío extremo. Nestas circunstancias, sería imposible a vida.
– O movemento do Sol no horizonte. O movemento de rotación realízase de oeste a leste; por iso, vemos aparecer a luz do día e o Sol polo leste (amencer), e desaparecer a luz do día e o Sol polo oeste (anoitecer). Este movemento do Sol é só aparente, pois é o noso planeta o que se move arredor do Sol. Isto permítenos localizar os puntos cardinais ou puntos básicos de referencia para orientarnos na Terra: o norte, o sur, o leste e o oeste.
– A existencia de diferentes horas. O coñecemento científico da rotación permítenos dividir o día solar en 24 partes iguais, chamadas horas; dividir a Terra en 24 franxas imaxinarias dunha hora, chamadas fusos horarios, e medir o tempo. 34
AVANZA EN COMPETENCIAS Utilizar mapas
Preguntas provocadas
1 Que acontecería se a Terra non xirase sobre si mesma? En tales circunstancias, sería posible a vida no planeta?
2 Busca no atlas final onde está Somalia, e contesta: por que alí é de noite antes que en España?
3 En 1851, M. Leon Foucault realizou un experimento que demostrou de forma científica a rotación da Terra. Descubre en que consistiu. Interpretar e elaborar imaxes e gráficas
4 Como lle explicarías a unha persoa a sucesión do día e da noite utilizando unha laranxa e unha lanterna?
U 1
O movemento do Sol. Os puntos cardinais e a orientación
Interpretar o ámbito Sur
Sueste
5 Por que é importante saber orien-
Suroeste
tarse?
Diante
6 Descubre cara a onde está orientada a cociña da túa casa.
Leste
7 Imaxina que tes unha amiga en Xa-
Oeste
pón. Cres que sería unha boa idea chamala ás catro da tarde hora española? E se vivise en Nova York?
Dereita
Esquerda Detrás
Saída de Sol Amencer
Posta de Sol Anoitecer
Norte
Razoa as túas respostas.
Os puntos cardinais permítennos orientarnos. Para iso, debemos poñer os brazos en cruz e sinalar co brazo esquerdo o oriente ou lugar por onde sae o Sol pola mañá.
As horas. Fusos horarios e medida do tempo 165°O
150°O
135°O
120°O
105°O
90°O
75°O
60°O
45°O
30°O
15°O
–12
–11
–10
–9
–8
–7
–6
–5
–4
–3
–2
–1
15°L
30°L
45°L
60°L
75°L
90°L
105°L
120°L
135°L
150°L
165°L
180°L
+1
+2
+3
+4
+5
+6
+7
+8
+9
+10
+11
+12
Meridiano de Greenwich
180°O
Zonas con hora de Greenwich
–1/+1 Número de horas que se restan ou se suman desde o fuso de Greenwich para coñecer a hora local
0
Zonas nas que se restan horas por cada fuso que nos desprazamos desde Greenwich
Zonas nas que se suman horas por cada fuso que nos desprazamos desde Greenwich
Zonas que restan 1/2 hora á do fuso horario
Zonas que suman 1/2 hora á do fuso horario
Límite de zona horaria Liña de cambio de data internacional 0
1500
3000
4500 km
Os fusos horarios resultan de dividir os 360˚ da esfera terrestre entre as 24 horas do día. Son, polo tanto, franxas de 15˚ de circunferencia, e cada un equivale a unha hora. Para establecer a hora dun lugar tómase como referencia o fuso onde se localiza o meridiano 0˚ ou de Greenwich, unha localidade próxima a Londres, Reino Unido. A partir del, o reloxo adiántase unha hora por cada fuso cara ao leste; e atrásase unha hora por cada fuso cara ao oeste.
35
Informe gráfico Orientarnos na Terra
ALGÚNS MÉTODOS DE ORIENTACIÓN
A orientación é a capacidade de saber determinar en que punto do planeta nos encontramos e cara a onde nos diriximos.
Utilizando o Sol
Os seres humanos non temos unha capacidade innata de orientación. De aí que debamos realizar diversas actividades ou utilizar distintos aparatos, como o compás, o sextante, o radar ou o GPS (Global Position System).
Cravamos un pau no chan e marcamos o extremo da súa sombra. Pasado un tempo, por exemplo 15 minutos, volvemos marcar o novo extremo da sombra e unimos os dous puntos anteriores por medio dunha liña. Esta indicaranos o oeste (o primeiro punto) e o leste (o segundo punto). Por último, trazamos unha perpendicular para obter o norte e o sur.
Como xa sabes, a forma máis natural de orientarnos durante o día é seguir o movemento aparente do Sol no firmamento e recoñecer a situación do Oriente, ou lugar por onde sae o Sol. Con iso, poderemos encontrar tamén a situación do norte ou polo terrestre e dos outros puntos cardinais.
O método da sombra dun pau
1
Ademais, hai outros métodos para orientarse. • Nuns, podemos facelo de forma natural, aproveitando o Sol, as estrelas ou a Lúa. • Noutros, podemos orientarnos utilizando certos aparatos. A continuación, imos analizar algúns dos métodos máis usuais, como o da sombra que proxecta un pau, a utilización do compás e o receptor de GPS.
2
AVANZA EN COMPETENCIAS Comprensión, expresión e TIC
1 Le o texto e resolve estas tarefas: a) Explica o significado do termo orientación.
3
b) Que quere dicir que os seres humanos non temos unha capacidade innata de orientación?
2 A palabra orientación está relacionada cun dos puntos cardinais. Descubre cal é ese punto cardinal e por que se usa como sinónimo de orientación.
3
36
Para orientarnos utilizamos instrumentos que nos axudan, como o GPS, o radar ou o compás. Se tiveses que pensar no teu futuro profesional, que catro recursos utilizarías, como puntos cardinais, para buscar información e orientarte cara á túa profesión ideal? Por exemplo, poderías contar coa web de emprego, o departamento de orientación do teu centro, os servizos públicos de emprego, etc. Concreta catro recursos.
4 Leste
Oeste
Norte
Oeste
Leste
Sur
U 1
Utilizando aparatos Co compás
6
Para obter a dirección, temos que proceder como no debuxo: 3 2
5 4
1
1 Base de plástico 2 Limbo xiratorio graduado 3 Agulla magnética 4 Frecha orientadora e as súas liñas auxiliares
• Aliñar o punto de referencia co compás. • Xirar o limbo graduado do compás ata que o norte coincida coa dirección da agulla magnética. A dirección buscada determínaa o ángulo formado por ambas as dúas direccións, indicado sobre o limbo graduado polo índice fosforescente.
5 Punto de lectura 6 Frecha de dirección de viaxe e as súas liñas auxiliares
Cun receptor GPS O GPS funciona mediante unha rede de 27 satélites, situados en órbita a 2 169 km da Terra, e un receptor GPS. Cando queremos determinar a nosa posición, o receptor localiza automaticamente tres satélites e, mediante o principio matemático da triangulación, establece o punto da Terra sobre o que estamos.
37
3
Os movementos da Terra (II). A translación
Equinoccios e solsticios Solsticio de verán
Equinoccio Polo norte
0º
Polo norte
0º
Raio
3.1 O movemento de translación O movemento de translación é o xiro da Terra arredor do Sol. Realízase en dirección oeste-leste, e tarda en completarse 365 días e 6 horas, é dicir, un ano solar. Como cada ano ten 365 días, as seis horas sobrantes acumúlanse e, cada catro anos, hai un ano bisesto no que se lle engade un día ao mes de febreiro. Durante a translación, a Terra describe unha traxectoria elíptica, chamada órbita, estando o seu eixe inclinado respecto ao plano da órbita. Nesta viaxe anual arredor do Sol, a Terra percorre unha distancia aproximada de 930 millóns de quilómetros, a unha velocidade de 106 000 km/h.
3.2 As consecuencias da traslación. As estacións
23º 27’
s so
Tró de pico Cán cer
23º
EC UA DO R Tró de pico Cap ric orn io
Polo sur
23º
s
Tró de pico Cán cer
27’
66º
90º 66º
0º
lare
33’
EC UA DO R Tró de pico Cap ric orn io
33’
27’
47º 04’
90º
66º 33’ 43º 05’ Raios solares
0º
Nos equinoccios, os raios solares caen perpendiculares no ecuador. Por iso, o día e a noite duran igual nos dous hemisferios. Nos solsticios, os raios solares caen perpendiculares nun dos trópicos; neste caso, no de Cáncer. Como consecuencia, o día dura máis no hemisferio norte e menos no hemisferio sur.
A inclinación do eixe da Terra provoca que, durante a translación, cada hemisferio se encontre en posicións distintas respecto ao Sol, quentándose máis ou menos. Este feito provoca a existencia de distintas estacións: verán, inverno, primavera e outono. Así, cando un hemisferio (norte ou sur) se encontra «adiantado» cara ao Sol, quéntase máis e é verán; cando se encontra «retirado» respecto ao Sol, quéntase menos e é inverno; e cando non está nin adiantado nin retirado, é primavera ou outono.
3.3 Outras consecuencias da translación O movemento de translación ten, ademais, outras consecuencias:
– A distinta duración do día e da noite nos lugares da Terra. A variación débese á posición respecto ao eixe terrestre do círculo de iluminación, ou liña que separa o día e a noite.
• Nos equinoccios de primavera e de outono, o círculo de iluminación coincide co eixe terrestre, e o día e a noite duran igual en toda a Terra.
• Nos solsticios de verán e de inverno, pola contra, a liña de iluminación adiántase ou atrásase respecto ao eixe, e o día e a noite teñen diferente duración en cada hemisferio.
– A existencia de zonas térmicas. Débese á distinta inclinación dos raios solares en cada zona, pois quentan máis ou menos segundo caian perpendiculares ou máis ou menos inclinados.
• Na zona cálida, os raios caen máis perpendiculares, polo que as temperaturas son sempre cálidas.
• Nas zonas temperadas caen inclinados; de aí que as súas temperaturas sexan moderadas.
• E nas zonas frías caen moi inclinados, polo que as temperaturas son sempre moi frías. 38
AVANZA EN COMPETENCIAS Utilizar elementos matemáticos
1 Calcula a cantos km/segundo viaxa a Terra no seu movemento de translación, e cantos quilómetros percorre ao día. Interpretar fontes
2 Por que no hemisferio norte vai máis calor no solsticio de verán? Utilizar termos e conceptos
3 Di se son verdadeiras ou falsas estas afirmacións. Corrixe as incorrectas: a) Cando un hemisferio se encontra atrasado cara ao Sol é primavera ou outono. b) Nos solsticios, a liña de iluminación adiántase ou atrásase respecto ao eixe terrestre, e o día e a noite teñen a mesma duración en cada hemisferio.
U 1
As consecuencias da translación 21 de marzo EQUINOCCIO
Sucesión das estacións
22 de decembro SOLSTICIO
21 de xuño SOLSTICIO 23 de setembro EQUINOCCIO
Distinta duración dos días e as noites
m
35 m
12 h
m
14 h 52 m 24
2m
48 7h
0 horas
42 m
10
s cul
Tró p
ico
Ecu
de
op
ola
rá
ico
Cír
Cap
cul
ric
cer
Zona temperada do norte
orn
op
io
ola
Polo sur
o
Cán
r
de
Zona fría do norte
rtic
ado
Tró p
ra
Zona cálida ou intertropical
ntá
0m
Zona temperada do sur
rtic
o
Zona fría do sur
es
Polo sur Día de 6 meses
Interpretar e elaborar imaxes e gráficos
Polo norte Cír
h0
es es
a hor
Polo sur Noite de 6 meses
Existencia de zonas térmicas Na zona temperada os raios do Sol caen máis oblicuos. A calor repártese sobre unha superficie maior e quentan menos.
00 m
m
12
s
m
es
h
ra
Na zona cálida os raios do Sol caen máis perpendiculares. A calor repártese sobre unha superficie menor e quentan máis.
08
4
ho
h
12 h
m
oras
Círculo de iluminación
0m
14 h 52 m
12 h
33 9
es
h0
18 h 27
12 horas
12
es
Círculo de iluminación
Círculo de iluminación
oras
12 h
5h
as hor
2m
24
Polo norte Noite de 6 meses
es
ho
Solsticio de inverno no hemisferio norte
es
m
s
ra
12
Polo sur
Polo norte Día de 6 meses
4
12
Polo norte
Solsticio de verán no hemisferio norte
0 horas
Equinocios de outono e primavera
Vexo, penso, pregúntome
4 Localiza España nos debuxos da distinta duración dos días e as noites: a) Indica en que momento duran igual o día e a noite. b) En cal dura máis o día. c) En cal dura máis a noite.
5 Escribe cales son as zonas térmicas da Terra e entre que límites se sitúan.
39
A representación do espazo terrestre
4.2 A rede xeográfica A localización de calquera punto da superficie terrestre sobre un mapa require dispoñer dunha rede xeográfica. É dicir, un sistema de coordenadas formado por dous tipos de liñas imaxinarias: os paralelos e os meridianos.
Ecuador (0º)
Trópico de Capricornio (23º 27’ S)
Círculo polar antártico (66º 33’ S)
Latitude e lonxitude Polo norte M
c
i
e
e r
Ecuador
G
o
0°, ou de Greenwich. Pode ser leste ou oeste.
4.3 O sistema de proxección,
a escala e os signos convencionais Para elaborar un mapa, é necesario elixir tamén tres tipos de elementos: o sistema de proxección, a escala e os signos convencionais.
– O sistema de proxección é o método que permite representar a superficie esférica da Terra sobre un plano. Para iso, trasládase a rede de paralelos e meridianos a un plano (proxección plana) ou a unha superficie que poida desenvolverse sobre un plano, como o cilindro (proxección cilíndrica) ou o cono (proxección cónica).
– A escala é a relación que hai entre unha distancia medida sobre o mapa e a correspondente distancia medida sobre o terreo. As escalas máis habituais son a gráfica e a numérica.
– Os signos convencionais son cores, signos ou símbolos usados para representar a realidade de forma simplificada. O seu significado explícase na lenda do mapa. 40
n
– A lonxitude é a distancia desde calquera punto da Terra ao meridiano
a
Pode ser norte ou sur.
i
Latitude
– A latitude é a distancia desde calquera punto da Terra ao ecuador.
d
n
w
i
r
Lonxitude
P a r a l e l o
meridiano 0°, é o que pasa por Greenwich, preto de Londres. Grazas a esta rede xeográfica, pode localizarse calquera punto sobre un mapa, calculando a súa latitude e a súa lonxitude medidas en graos.
Meridianos Paralelos
Polo sur
e
– Os meridianos son semicírculos que van de polo a polo. O principal, ou
Meridiano de Greenwich (0º)
Trópico de Cáncer (23º 27’ N)
– Os paralelos son círculos perpendiculares ao eixe de rotación terrestre. O principal, ou paralelo 0°, é o ecuador, que divide á Terra en dúas metades ou hemisferios, o norte e o sur. Outros paralelos importantes son os trópicos de Cáncer e de Capricornio, e os círculos polares ártico e antártico.
Polo norte
Círculo polar ártico (66º 33’ N)
Hemisferio sur
As persoas dedicadas á xeografía representan o espazo xeográfico por medio de mapas. Un mapa é unha representación simplificada da superficie esférica da Terra, ou dunha parte dela, sobre un plano. Para confeccionalo, os cartógrafos utilizan unha rede xeográfica, un sistema de proxección, unha escala e diversos signos convencionais.
Paralelos e meridianos
Hemisferio norte
4.1 Os mapas e os seus elementos
A rede xeográfica
h
4
Polo sur
U 1
Recoñecemos os elementos dun mapa Os sistemas de proxección Acimutal ou plana
Cónica
Cilíndrica
O O E E 180˚ 160˚ 140˚ 120˚ 100˚ 80˚ 60˚ 40˚ 20˚ 0˚ 20˚ 40˚ 60˚ 80˚ 100˚ 120˚ 140˚ 160˚ 180˚ N 80˚ Círculo polar ártico 60˚ 40˚ Trópico de Cáncer
20˚
Ecuador
0˚
N S
20˚
Trópico de Capricornio
40˚ 60˚ Círculo polar antártico 80˚
Os tipos de escalas
S
A lenda
A escala gráfica
A escala numérica
Rede viaria Autoestradas e autovías
0
100
200
300
400
500 km
Consiste nunha liña recta, dividida en segmentos. Sobre ela indícase a distancia real á que equivale a totalidade da escala, ou cada unha das súas partes, o que nos permite facer conversións de forma directa.
Escala 1 : 6 750 000 Indica a relación entre unha unidade do mapa e a realidade. Por exemplo, a escala 1:6 750 000 indicaría que 1 cm medido no mapa equivale a 6 750 000 cm reais, é dicir, a 67,5 km.
Autoestradas e autovías en construción Estrada Estrada en construción
Aeroportos Internacionais Nacionais Aeródromos
AVANZA EN COMPETENCIAS Interpretar mapas
Utilizar mapas
1 Cales son os paralelos fundamentais e cal é a latitu-
4 Busca nun atlas os mapas correspondentes e resol-
de de cada un?
2 Que meridiano principal se representa nas imaxes da rede xeográfica? Buscar información relevante
3 Contesta a partir do texto estas preguntas: a) Que elementos se necesitan para confeccionar un mapa? b) Por que cres que se chama rede xeográfica o conxunto de paralelos e meridianos?
DESTREZA
Consulta a definición de conceptos
ve estas cuestións: a) Calcula a latitude e a lonxitude de Lisboa, Moscova, Chicago e Brasilia. b) Indica con que sistema de proxección se realizou o mapa político de África.
5 Observa o mapa que acompaña a proxección cilíndrica: a) Cal é o paralelo e o meridiano principal que se representan? b) Calcula a latitude e a lonxitude dos puntos vermellos representados no mapa. 41
1 Relaciona cada definición co seu concepto xeográfi-
Cando viaxamos de Londres a Nova York, adiantaremos ou atrasaremos o reloxo? E se o facemos de Madrid a Tokio?
co. Para iso, emparella no teu caderno cada letra co seu número correspondente. Definicións:
Calcula, en cada caso, as horas de diferenza entre as cidades.
a) É o sistema planetario do que forma parte a Terra.
3 Copia e completa o cadro, asignando cada caracte-
b) É a galaxia onde se encontra a Terra.
rística aos paralelos ou aos meridianos.
c) Capa gasosa que envolve a Terra. d) É a forma que ten a Terra.
a) Son círculos perpendiculares ao eixe terrestre.
e) Agrupación de astros no universo.
b) O principal pasa por Greenwich.
Conceptos:
c) O principal é o ecuador.
1) Atmosfera
d) Son semicírculos que van de polo a polo.
2) Sistema solar
e) Dispóñense cara ao norte e cara ao sur do ecuador.
3) Xeoide
f) Numéranse cara ao leste e cara ao oeste.
4 Localiza estas dúas cidades mediante as súas coor-
4) Vía Láctea
denadas xeográficas:
5) Galaxias
a) 60º latitude norte, e 10º lonxitude este.
2 Resolve o seguinte problema xeográfico con axuda dun atlas. 80º
180º
b) 36º latitude norte, e 10º lonxitude este. 170º 160º
150º
140º
130º
120º
110º
100º
90º
80º
70º
60º
50º
40º
30º
20º
10º
0º
10º
20º
30º
40º
50º
60º
70º
80º
90º
100º
110º
120º 130º
140º
150º
160º 170º
70º
70º
60º
60º
50º
50º
40º
40º
30º
30º
20º
20º
10º
10º
0º
0º
10º
10º
20º
20º
30º
30º
N
40º
O
50º
40º
L
50º
S
60º
60º
70º
70º
180º
170º 160º
150º
140º
130º
120º
110º
100º
90º
80º
70º
60º
50º
40º
30º
20º
10º
0º
10º
20º
30º
40º
50º
60º
70º
80º
90º
100º
110º
REFLEXIONA E VALORA Nesta unidade iniciaremos o estudo do planeta Terra. Reflexiona de xeito individual e comparte en grupo a valoración sobre as actividades implicadas. Para iso, descarga en anayaeducacion.es a rúbrica correspondente.
PON A PROBA AS TÚAS COMPETENCIAS Realiza a autoavaliación competencial incluída en anayaeducacion.es.
42
180º 80º
120º 130º
140º
150º
160º 170º
180º
PROTAGONISTAS Datos básicos Nome: Barbara Petchenik Época: 1939-1992 Lugar de residencia: Estados Unidos Ocupación: cartógrafa e xeógrafa
Son unha amiga de Barbara, ela morreu en 1992, así que non pode contarvos a súa historia. Barbara naceu en 1939 en Wisconsin e os atlas, os mapas e os sistemas de localización xeográfica foron unha das súas grandes paixóns. Foi a primeira muller en ocupar un cargo na Asociación Cartográfica Internacional, xa que en 1991 foi elixida vicepresidenta da institución.
HOXE Jessyca Ocampo Datos básicos Nome: Jessyca Ocampo Ano de nacemento: 1998 Lugar de residencia: España Ocupación: estudante de fotografía
Nun mundo no que os dispositivos móbiles e os sistemas GPS
Desenvolveu un importante labor no campo da xeografía, especialmente no desenvolvemento da cartografía moderna, dirixiu e editou distintos mapas e escribiu moitos libros ao respecto, ademais de formar parte de distintas asociacións relacionadas con este ámbito do saber.
segue este certame son fomentar entre as persoas participantes a representación creativa do mundo, reforzar o coñecemento cartográfico e facelas máis conscientes do mundo no que viven.
Era unha defensora da difusión da ciencia cartográfica e unha parte importantísima do seu traballo foi a divulgación entre a xuventude dos distintos elementos e utilidades dos mapas. Por iso, estaría moi contenta do concurso internacional de debuxo Barbara Petchenik, de periodicidade bienal, que a asociación leva organizando na súa honra desde o ano 1993. Os obxectivos que per-
nos serven de guía, a cartografía segue achegando novas visións do territorio no que habitamos. Iso é o que pensou Jessyca Ocampo, unha estudante de fotografía que decidiu realizar unha nova cartografía dixital da cidade de Santiago de Compostela. A moza, a partir dun traballo de clase, creou un mapa singular da cidade, o «mapa do Medo». Para levar a cabo este proxecto, pediu colaboración polas redes sociais. Realizou fotografías das zonas que ía localizar e recolleu testemuños de mulleres de idades diversas que sentiran o medo en diferentes zonas da cidade por ser acosadas, atemorizadas ou agredidas sexualmente. O «mapa do Medo» presentouse en 2018, foi crecendo e estendeuse por toda Galicia, nun intento de xeolocalizar as zonas onde as mulleres se sentiran máis vulnerables
ou sufriran algún tipo de abuso ou agresión. Este traballo é similar ao que se fixo noutros lugares tan afastados como Brasil, ou noutras cidades españolas como Logroño ou Valladolid, co fin de denunciar o medo que senten as mulleres en moitos lugares das cidades nas que viven.
CUESTIÓNS
ONTE Barbara Petchenik
1 Que é a cartografía? 2 Sinala polo menos tres situacións nas que sería útil consultar un mapa.
3 Por que cres que o traballo de Jessyca se está a desenvolver en distintos lugares? Paréceche útil?
4 Imaxina que tes que realizar un novo mapa do lugar no que vives. Que che gustaría sinalar nesa nova cartografía?
43
3 O medio físico da Terra. Os continentes FANNY BULLOCK WORKMAN. Xeógrafa, cartógrafa e exploradora Son Fanny Bullock Workman, xeógrafa, cartógrafa e exploradora estadounidense, e as miñas grandes afeccións son a escalada aos altos cumios e as viaxes.
Poder contemplar novamente o cumio do K2, a segunda montaña máis alta da Terra, compensa o perigo e a falta de equipamento e medios, como pitóns ou mosquetóns.
Entre os anos 1888 e 1893 viaxei en bicicleta por Suíza, Francia e Italia. Tamén fixen xiras a países doutros continentes, como Alxeria, Indochina e India.
Tamén teño a intención de despregar a miña pancarta a máis de 6 000 metros polo sufraxio universal. Estamos a finais do século xix e aínda a muller non pode votar.
Fun unha das primeiras mulleres en escalar o Mont Blanc (1891). E, actualmente. dispóñome a realizar a miña cuarta viaxe ao Himalaia para coñecer, cartografar mellor a zona e escalar novamente esas montañas.
Para comprender as miñas viaxes, tes que coñecer:
• •
Cantos continentes hai na Terra. Como é cada un deles: o seu relevo e as súas augas.
PREGUNTAS E RESPOSTAS
1 Busca información sobre Fanny Bullock e elabora
de xeoposicionamento (GPS). Tamén hai quen desenvolve sistemas de localización estática, aplicados á topografía e á cartografía. Poderías localizar tres graos ou másters relacionados coa teledetección e o xeoposicionamento?
unha pequena biografía.
2 Que continentes percorreu? En que continente está o Himalaia?
3 Busca información e di cando se aprobou o sufraxio universal.
4
56
Hai persoas dedicadas á xeografía que se especializan no traballo con satélites e con sistemas
5
Comprobamos. Resolve as cuestións formuladas en cada un dos apartados da páxina da dereita. Para iso, podes consultar a información contida na unidade.
Espazo Cal é o continente máis extenso? E o menos extenso? Que lugar ocupa América pola súa extensión?
O relevo e a hidrografía da Terra Cal é o pico máis alto da Terra? En que cordilleira se encontra e a que continente pertence? O Volga é o río máis longo de Europa. Cal é o máis caudaloso da Terra e en que continente se localiza? En que continentes se localizan os ríos Volga e Nilo?
SECUENCIA DE APRENDIZAXE ESTUDAMOS OS CONTINENTES 1.1
Coñecemos os continentes que conforman as terras emerxidas.
1.2 ODS 7: A forza do vento como fonte de enerxía. FINALIZAMOS O PROXECTO DO VÍDEO 2.3 Reflexionamos sobre algúns conceptos básicos da Xeógrafa a xeito de repaso: coordenadas, tectónica de placas, enerxías renovables... 2.4 Gravamos o vídeo. COMPARTIMOS E AVALIAMOS O TRABALLO DESENVOLVIDO 3.1 Expoñemos en grupo o noso traballo.
Está a pasar A Antártida estase a derreter. Investiga que pode supoñer este feito para a vida na Terra. Que se pode facer?
3.2 Difundimos o traballo realizado a través do xornal dixital e as redes sociais. 3.3 Analizamos e avaliamos os resultados.
Outra mirada No apartado «Protagonistas» coñecerás outras mulleres viaxeiras e exploradoras, como Isabella Bird, que conseguiu formar parte da Real Sociedade Xeográfica de Londres, ou Laura Dekker, que foi a persoa máis nova en dar a volta ao mundo. Que continente está dividido en grandes illas e arquipélagos? En que océano se encontra?
+ orientacións en anayaeducacion.es
57
1
O mapa físico dos continentes (I). Asia
Datos básicos
Asia é o continente máis extenso da Terra. Os seus 43 608 000 km2, representan o 29,13 % da superficie terrestre. O continente asiático sitúase entre os océanos Glacial Ártico, Pacífico e Índico. Está separado de África polo mar Vermello e a península do Sinaí; de Europa, polos montes Urais, o mar Caspio, a cordilleira do Cáucaso e o mar Negro; e, de América, polo estreito de Bering.
Altitude media: 950 m Pico máis alto da Terra: Everest (8 847 m)
1.1 O relevo continental
Río máis longo: Yangtsé (5 800 m)
– O relevo presenta chairas e depresións, mesetas e montañas. As
Lago principal: mar Caspio (371 000 km2)
chairas están percorridas por ríos longos e caudalosos. As principais son as de Siberia, China, Indochina e a India. As depresións están ocupadas por mares, como o Aral, o Caspio e o Morto. As mesetas, moi numerosas, encóntranse tanto no centro coma na periferia do continente. As máis importantes son as de Anatolia, Irán, Tíbet, Siberia, Deccán e Arabia. As montañas son novas. Entre elas, destacan os montes Zagros e a cordilleira do Himalaia.
– As illas máis importantes son Sri Lanka e as dos arquipélagos de Xapón, Filipinas e Indonesia.
– As costas asiáticas son recortadas, con penínsulas (Kamchatka, Corea, Indochina, Malaca, Deccán, Arábiga e Anatolia) e golfos (Pérsico, Bengala, Tailandia e Tokín). Montes Zagros.
1.2 As augas. Mares, lagos e ríos Os mares principais de Asia son: Kara, Bering, Okhotsk, Xapón ou mar do Leste, China, Arábico e Vermello. Os lagos poden ser de auga salgada, como os mares Aral, Morto e Caspio (este último é o máis extenso do mundo, con 371 000 km2); ou de auga doce, como o Baikal (que é o máis profundo da Terra, con 1 741 m). Os ríos asiáticos son longos e caudalosos. Os máis importantes son o Yangtsé, o máis longo do continente (5 800 km), o Obi, o Ienisei, o Lena, o Huang He, o Mekong, o Amur, o Ganxes e o Indo.
Mekong.
AVANZA EN COMPETENCIAS Interpretar mapas
Análise asociativa
1 Que elementos xeográficos separan a Asia de Europa, África e América?
2 Localiza nun mapa mudo de Asia as principais unidades do relevo, os mares e os ríos do texto.
3 Utilizando a escala do mapa, calcula a distancia entre os picos Everest e Fuji Yama. Interpretar gráficos
4 Comenta as formas de relevo do perfil topográfico do relevo de Asia.
destreZa 58
Interpretación compartida
Consulta o perfil topográfico
U3
Mapa físico de Asia
li n
Pe K Ka nín 4 7 liuch Ma m su 50 evs r de ka ch la C Beri ya .L at de ng op ka a
tk a
Ill
M ts. Sikh
A oteur
m
Mt
an gH e
Ya n
gts
Hu
as Ku il r
M t s. do Kolyma
W r an gel Al dan
Ya blo
no vy
Irraw ad dy
B
es O r
G hat
s. G ran Khing n a
na Le
s.
bi
s Si d e N be o ria v a
I
90º E
60 ºE 70º E 80º E
Ob i
is
Ir ty sh
s U ra
te
on M
M S u ont laim es an
E
Dep r
o
0º
Mar Caspio
16
70º E
80º E
n
a
C O
ris
ai
-500
60º E
id
la
go n
ºN
Shi shu Kyu
o p ic Tró
osa
OC
ÉA
Luzón
PA C Is. F
de
er nc Cá
20º
N
10º
N
NO
ÍFI
CO
as ilipin anao
Mind
Mar de i Sulawes
Kinabalu 4094
30
u kok
Mar na hi da C ntal Orie
Sum atr a
90º E
Bo rn eo i Sulawes ) (Célebes
Ba
50º E
w ta
40º E
Í N D I
0
2000 km
ka
a
Core
s
1 000
te
30º E
1500
en sM
1 000
ºN
40
pé
ón e Luz Estr. d
Pe nín sul a
on
2 000
O C É 500 A N O
lin
k Ho
Palawan Mar de Sulu
Es lac a tr. de Ma de I. Natuna M al ac a
a Ill
500
Illas Nicobar
3 000
Límite natural entre Europa e Asia
ha
Form
Xi Jiang
Golfo de Tailandia
0º
ui pó r do Ma ón / Arq e Xa d Xap r do a Ma ste am u uji Y Le n s h F3 776 . de Ho Pen
Gran a C h a ir esa in h C é
Ind oc hin a
18
ahera cuador 0º E
Halm
M
4 000
ira Cha de uria ch Man
G rd To . d Hainan nk e Mar ín la su a Pe nín da Chin al n de Meridio
Mar Andamán de Andamán
Illas Maldivas
200
0
Sri Lanka
A
Co
Mt. Victoria 3053
k Sa
m na AnMekong
tais
5 000
Pico
10º S
Cabo Comorin
8 000
r Ma de tsk ho Ok
e
den
Altitude (m)
Golfo de nt e i Bengala Pen ínsu la do Dec cán Illas
i
ur Am
Conca Vermella
I M A L A I A
s ai
C hersk
.d
Socoto
.d
bigo
tes
Montes Stanovoi
Dhaulagiri 8167 Everest Kangchenjunga ira a Me se ta d o 8848Ganx 8586 aputr e de Yu nn an Ga hm a r nxes da Narma
ha
M es et a do De cc án
Mar Ará
Lago
L e na
D e d
Illas Laquedivas
Río
Mts
G. de Om án
ra
0º
sA l
sé gt
Golfo de Adén
to T
do r r In ese ha
cci G h ates O
ut Hadrama
N
te
s
Des Rub erto de A r á ' Al Kali biga
on
on
Ve r j o y a n s k
uy
t M de e s M e ta li a Mongo obi de G
ta i han S n to e i T D eser ntes Mo Des erto de Pamir Tak la Mak an sh Ku Karak K2 8611 e s K u n l u u o n d ont Nanga ram M Hin Ya Parbat n M e s e t a d o Ti b e t 8125 H C
co
M
Sayane ntes s Mo
ria
s
si
M e s e ta K a z a k s tad e n
O
Da
s E urz lb Mes de I eta rán Deser de Luto t
ro
P
Me e n í de A seta n s u l a rabia
a Angar
a ari uD
De de serto Siri a
Dam av t e 5 671and
Am de rto m se Ku De ara K
e
amia
10º
M a r Ve r m e l l o
ºN
Ara 5 12rat 3
o
ipr
De de serto Naf ud 20
Mar S ir de Aral
Ieniseisk
. Ta u ro
uc
r g n Pé Za Mo fo tes Gol M o nTigre e to d ser a De Dahn
Ch
eo
Cá
Mesopot
án
es rat Éuf
rr
lia
as
i
te
ato
Siberia central
bi
M
ts
ed
ºN
o
ión do Ca es
M
e
ly Vi
Tunguska Inf.
a occiden tal ysh Irt
An
r M
30
egr
io sp
Ma
rN
Siberi
de
O
Ma
Meseta de
C haira
l bo To
d
ering
50º N
co
P Pen. d Yama e Pen. de l Gydan
ev e Lapt ir Mar d
a Kolym
rti
0º
en.
ich nw ee r G de
lla
aim eT
de B
60º N
rá
no ia id er M
Terra do Norte
ºE
Estr.
70º N
ol a
Ze Nov mb a la
E 0º 12 E º 110 E 100º
lo p
ºO
10
170
º 16 E OC É ANO O 15 0º E CI A L ÁRTIC130140º E0º E
80º N
N 80º
70º N
Círc u
60º N
50º N
40º N
ºO
20
10º E E G 20º E L A 30º º E 40 º E 50
100º E
Mar de Xava
a Illas da Sond
Xava 110º E
Bali Sumba 120º E
Nova a e Guin
cas
I. Molu
Mar de Banda
Mar de Arafura Timor Timor Mar de 130º E
10º S
140º E
Perfil SO-E do relevo de Asia
1 000
Península do Deccán
Río Ganxes
2 000
Mar Arábigo
3 000
Bombay
4 000
Mts. Tsinling
L
Gran Chaira Chinesa
Mar Amarelo
5 000
Río Huang He
6 000
Río Yangtsé
7 000
Río Mekong
SO
Desembocadura do río Huang He
H I M A L A I A
Río Saluen
Kangchenjunga 8 586
8 000
Río Brahmaputra
Altitude (m) 9 000
0 0
SO
500
1000
1500
2 000
2 500
3 000
3500
4 000
5 000 Distancia (km)
L
59
O mapa físico dos continentes (II). América
2
Datos básicos
América é, despois de Asia, o segundo continente máis extenso da Terra. Os seus 42 960 000 km2 supoñen o 28,70 % da superficie terrestre. O continente americano sitúase entre os océanos Glacial Ártico, Glacial Antártico, Atlántico e Pacífico. Está separado de Asia polo estreito de Bering. Adoita dividirse en dous subcontinentes, América do Norte e América do Sur, unidas polo istmo de América Central, e o arquipélago da Antillas.
Altitude media: 655 m Pico máis alto: Aconcagua (6 960 m)
2.1 O relevo continental
Río máis caudaloso e longo da Terra: Amazonas (7 062 km)
– O relevo de América oriéntase de norte a sur. As chairas dominan
Lago máis importante: Superior (84 131 km2)
nas rexións centrais e están percorridas por grandes ríos: Grandes Chairas, Amazonas, Pampa arxentina. Os macizos, ou vellos relevos desgastados pola erosión, predominan no leste: escudos canadense e das Güianas, montes Apalaches. As cordilleiras forman unha aliñación case continua, estendida de norte a sur ao longo de máis de 12 000 km: Montañas Rochosas e cordilleira dos Andes.
AVANZA EN COMPETENCIAS
– As illas principais son Groenlandia, Victoria, Baffin, Terra Nova,
Interpretar mapas
Aleutianas, Antillas e Tierra de Fuego.
– As costas de América do Norte son recortadas, con numerosas
1 Que elemento xeográfico separa
penínsulas (Alaska, Labrador, Nova Escocia, Florida, California e Yucatán) e con profundos golfos (baía de Hudson e golfo de México). As costas de América do Sur son máis rectilíneas, destacando algúns cabos (São Roque e Hornos).
América de Asia?
2 Utilizando a escala do mapa, mide a distancia entre o estreito de Bering e o cabo de Hornos.
2.2 As augas. Mares, lagos e ríos
Manexar mapas
Os mares principais son o do Labrador, no norte; e o Caribe, no centro. Os lagos son máis abundantes en América do Norte, onde se achan os Grandes Lagos (Superior, Michigan, Hurón, Erie e Ontario); en América do Sur destacan o Maracaibo e o Titicaca.
3 Localiza nun mapa físico mudo de América as unidades do relevo, mares e ríos que se mencionan no texto.
Os ríos son longos e caudalosos. En América do Norte destacan os ríos Yukon, Mackenzie, Saint Lawrence, Mississippi, Missouri e Río Grande. En América do Sur sobresaen o Amazonas, que é o máis longo do continente (7 062 km), o Orinoco e o Paraná.
4 Escribe no teu caderno os nomes dos catro picos máis elevados de América. Di en que cordilleira e en que país se encontran.
Perfil O-E do relevo de América do Norte Altitude (m)
0
0
O
60
500
1000
O
1500
2 000
2500
L
MONTES APALACHES
3000
Costa leste
Mt. Mitchell 2037
3 500
Océano Atlántico
1 000
Mt. Wilson 4343
Río Mississippi
2 000
Océano Pacífico
3 000
Mt. Ellen 3501
Costa oeste
4 000
MONTAÑAS ROCHOSAS Río Arkansas
White Mountain 4 341
Río Colorado
SERRA NEVADA
5 000
3 945 Distancia (km)
L
U3
Mapa físico de América 40º
ºO
20º O
O
0º
70 ºN
tic
ia
ár
tr
ei
to
de
D
av
is
N
s
he
Ap ala c
ir a
s
te
os
C
ira
Ch a
Macizo das Guayanas
Esteiro do Amazonas
zonas Ama S
Meseta de Mato Grosso
120º O
110º O
100º O
90º O
80º O
a
a
70º O
Ma
Paragua i Pa r
Chac o
Gran ná
ra Pa
Desert Ataca o de ma
130º O
Es
ni
go
ta
Pa 140º O
OCÉANO GLACIAL ANTÁRTICO
60º O
O
2000 km
L
1 500
30º S
50º O
40º O
40º
T
1000
Baía Grande Illas M Magallanes alvinas Tierra de Fuego Cabo de Hornos
N
-100 500
e t. d
s Patos
Esteiro Río de do la Plata
S
O
0
Lago do
Á
200
Cabo Frío
IC
500
20º S
o
1000
S
Arquipélago dos Chonos
2000
E
3000
D
Illa Chiloé
4000
á Grande an a d S r
AT
N
5000
S P Có erra a m rd de o p ba
O
6000
i ua ug Ur
Co lor Neado gr Ba hía Blanca Golfo de Sa n Matías Península de Valdés Golfo de Sa n Cabo Tres Jorge Puntas
A
Altitude (m)
S
30º S
o ay om ilc S ala d o
D Aconcagua 6 960
Meseta brasileira
O C ÉA N
E I R A
lano Altip
L
Punta de Angamos
rnio de Caprico Trópico
P
o
L
Meseta de Borborema o 10º S c
do
I
Pa
0
Cabo de San Roque
Sa
D
Aragu X i n gu aia
Juruena Ta pa jó s
M
ad ei ra
ñ
Mamoré
O
rus Pu
Illa de Marajó
Tocantins
ONA CA DO AMAZ
yali U ca
C
20º S
Cabo Orange
r na iba
B ran co
Cord il Coleira r Co dilleOi c ci d e ntal rdi ra C lle ira entral O ri e n t al Ch a Or ns ino do co
10º N
Caqu N egro etá Japurá Chimborazo Putumayo ón 6 310 CON M ar a
R
20º N
Delta do Orinoco
Ben i
do
Col o ra
Missis sip pi
a
Chai r
Pen. de G. de Guajira Venezuela Bolívar 5 007 oco Ori n
G. de Panamá
Huascarán 6 718
30º N
s
P A C Í F I C O
10º S
0
I C O N T L Á AT
la
til
Mar Caribe Golfo dos Mosquitos
Punta Pariñas
Pico
O
An
La Española
Xamaica
Golfo de Guayaquil
Lago
A N
i
ur so
r
lago d as
N
É
is
M
a
rni
lifo
Ca
Cuba
Golfo de Honduras
Illas Galápagos (ECUADOR)
Río
40º
C
r
CHAIRAS
ai
l de nt a an orie adre o a M xic Mé d de ci ta oc se Me dre Ma
de
rra Se
lfo
Go
o su
Istmo de Tehuantepec
A rquipé
Istmo de Panamá
Ecuador
O
Ch
C Feord. d rve as nza s
Frase r
ES ND RA
ak
da
AS OS CH R O
Sn
va C o Sa Ne s t e i r a
Orizaba Península 5 610 de Yucatán
Golfo de Tehuantepec
10º N
0º
ºN
50
G
S ÑA TA ON
e a C a d
Cabo Corrientes S a e n M tal ad re d
O C É A N O
60
Es
a
M
Slave
enzie Mack nzie ke
Li
ka as
Yukon
ºN
ºN
r
Geral de S a Goiás Es nF pin ranc aç o is
on
M
60
de g ar in M er B
a d ol eau de Ba Bank le lan op s for tes Devon ul Ba ía t oen Príncipe B r írc r d o o s C k f G Mc fin e Ter de Gales Kin Yukon le ra Victoria de Kuskokwim6 194 y Pe B la ínsu Pen de n affi Mts. Mts. d Ma eA n Al ínsu de Melville c as la l Conca Back T ka Foxe h G elon o l 50 f o º N I ll a s A Ala de leutianas Cabo s Estr. de Hud rd son Chidley Arqu ka ipéla la su do nín e Alex Baía de Pe gava Peac and go Mar ador Arq er Hudson de Un r ill b h a a c Raíñ uipélago L r u sc a Ch ba Ch Península arlotda ha on te At Labrador els do de B. Vanco James Meseta uver Albany Cabo F Laurentina ova lattery Terran Golfo t e Colum de Saince abo Race Missouri c C bia n Lawren E str. d 40º N re e C a b o t w M Pen. de Cabo B La Meseta is lanco Nova Escocia S. si do s Cabo M e Cabo Sable a sipp Missouri endocin Gr an C o Plat t e Cabo Cod en i Co nc a tr Long Island al Meseta Arkan sas do o Meseta i Colorado Oh de Ozark e Canadian Cabo Hatteras nt 30º N Red Mo Illas Bermudas Gran Deserto Río Gr r i a e st S Península de Co eral Península Cabo Cañav Baixa California Trópico de Cánce r Illas Bahamas Golfo de de Florida (Lucayas) México da lo ri Cabo San Lucas Estr. de F 20º N ito
tre
Es
Sa
ºN
Ellesmere
Illas da Raíña Elisabeth MelvilIll as Pa rry
o
60
80º N
12 0º O 100º O
O
O
O
0º
14
80º
ºN
O
G
70
d
160º
C Á LA ÉAN R C TI IA O Ma C O L r B
g
rin
e eB
80
180º O
30º O
20º O
50º
S
10º O
61
3
O mapa físico dos continentes (III). África
Datos básicos
África é, por extensión, o terceiro continente da Terra. Os seus 30 335 000 km2 supoñen o 20,26 % da superficie terrestre. Sitúase entre o mar Mediterráneo, Asia, o océano Índico e o océano Atlántico. Está separado de Europa polo estreito de Xibraltar, e de Asia, pola canle de Suez e o mar Vermello.
Altitude media: 750 m Pico máis alto: Kilimanjaro (5 895 m)
3.1 O relevo continental
Río máis longo do continente: Nilo (6 671 km)
– O relevo africano, de carácter macizo, comprende formas diversas.
Lago máis importante: Victoria (68 100 km2)
Límite de placa tectónica
Go lfo Pé rsi co
Val do Gran Rift Volcán 0
250
500 km
o ell m er rV Ma
As chairas son escasas e de pequenas dimensións: Libia, Tunisia, Senegal e Gambia, Mozambique, Etiopía, etc. As mesetas ocupan máis do 50 % do territorio; entre elas emerxen macizos baixos e illados, como os montes Ahaggar, Tibesti e Marra. As depresións son afundimentos do terreo situados entre as mesetas (Sáhara, Níxer, Chad, Congo). As fosas tectónicas son características de África oriental, como o Rift Valley, e están ocupadas por lagos. As cordilleiras son escasas; as únicas importantes son o Atlas e os montes Drakensberg.
Deserto máis grande da Terra: Sáhara (9 400 000 km2)
– A illa máis importante é Madagascar.
PLACA ARÁBIGA
PLACA AFRICANA
– As costas presentan penínsulas (Somalia), golfos (Gabés, Guinea, Benguela) e cabos (Verde, Boa Esperanza, Agulhas e Guardafuí).
n e Adé Golfo d
3.2 As augas. Mares, lagos e ríos Os mares son escasos en África, debido ás súas costas pouco recortadas. Os principais son o Mediterráneo e o Vermello. Os lagos son numerosos e alóxanse en cubetas (Victoria, Chad) ou en fracturas do relevo (Albert, Tanganyica e Malawi). Os ríos africanos son, nuns casos, longos e caudalosos (como o Nilo, que é o máis longo do continente, con 6 671 km), o Níxer, o Congo, o Zambezi e o Orange. Outros son curtos, como os costeiros; ou son wadis, ríos dos desertos que están secos a maior parte do ano.
AVANZA EN COMPETENCIAS Interpretar mapas
1 Que elementos xeográficos separan África de Europa e Asia?
2 Localiza nun mapa físico mudo de África as unidades do relevo, mares e ríos mencionados no texto.
Lago Tanganyica
Lago Victoria
PLACA SOMALÍ Kilimanjaro
OCÉANO ÍNDICO Lago Malawi
O Rift Valley ou Gran Val do Rift é, como podes ver no mapa, unha extensa fractura do terreo característica de África oriental, con volcáns como o Kilimanjaro e o Kenya, e depresións ocupadas por lagos.
cia que os separa utilizando a escala do mapa; e menciona as unidades do relevo que poderías fotografar. Manexar mapas
4 Escribe os nomes dos cinco picos máis elevados de África. Di en que cordilleira e en que país se encontran.
Elaborar contidos
Interpretar gráficos
3 Imaxina que queres facer un safari fotográfico entre
5 Observa o perfil topográfico e responde: a) En que
Cabo Verde e o Kilimanjaro. Localiza ambos os dous puntos no mapa e di en que país están; calcula a distan-
dirección se orienta? b) Que relevos montañosos delimitan as zonas chairas?
62
U3
Mapa físico de África 30° O
20° O
10° O
10° E
0°
20° E
30° E
40° E
Mar Negro
50° E
60° E 40° N
M ar Ca
OCÉANO
I F T
R
T F R I Za
o
Perfil 500 relevo de Asia PicoSO-E do 200 0 10° O
da
ga
de Capric
ornio
e ng Ora k e a r .D Mts
Ma
ns
1 000
-200
Trópico
rg
e Orang
2 000
Fervenza
al Va
Mauricio 20° S Reunión
be
Namib
3 000
po po
de
Lago
S ave
Can
rto
4 000
le d e
se
Altitude (m)
Li m
Deserto de Kalahari
10° S
ar
mb
za
i
Mo
De
Río
ÍNDICO
C. Delgado I. Comores
Ruvu m a
gw
a
Y uc
Lu
M .
OCÉANO
an
hi
ng
a
p Lua ula
ami Lom Congo Mi tumba ntes L E Mo A KL a ger V a ts
Rufiji
Illas Seychelles
ue
Ubang ui
C. Fria
Ok av an g
M
Pemba Zanzíbar
iq
Bahr el Ghazal
Kotto
Níxer
Meridiano de Greenwich
go
Kilimanjaro 5895
zi be m
an
Kunene
z be Za m o d an Cu
C
ub
Santa Helena
Meseta de Bié
a
10° S
M es eta de Katanga
Ecuador 0°
na Ta
Golfo de Benguela
Kenya 5199
a Jubb
C uanz a
O
Kasai
AT L Á N T I C
Kwilu
Ascensión
o ng Cua
OCÉANO
Lukenie
Stanley 5110
bb Ju
o ng Co
Kwa
S ha be e lle
anco Br
L
s. i
ea
n Adé o de Cabo Guardafuí 10° N Península de Somalia
Golf
Macizo de Etiopía Y E
ha
in
ué go
0°
Ras Dashan 4553
sc
Te
ar
y valr Ca
de Adama izo ou ac a a Bomu a n g S a o S ng Uele Camerún Bioko C. Palmas o g n o Golfo de Biafra 4095 wimi C Aru Príncipe Gol fo D e p r e s i ó n O d e São Tomé do Congo Gu C. Lopez
20° N
lo el
Marra 3071
Macizo de Bongos
M
m er
o
a
Nil o
on
Ch
e
arr
ra ba At zul oA Nil
L og
e nu Be
M
V
ig
Nilo
L
Trópico de Cáncer
r
áb
a
E
Depresión e Yob do Chad
Baía de Benín
Deserto de Nubia
bi
H
a
Ar
Macizo de Tibesti
M
il N o
Li
A
rto
A
de
Macizo de Aïr
ni
Ba Fouta Djallon Macizo de Guinea
10° N
S
Oti nco Bra lta Vo o Volta Negr Komoé a S a s s a n dr
Gambia
R
to
C o n c a d o Ní xe r
al eg
C. Verde
E r g a n e Adrar dos Iforas akk In S er Níx
Se n
A
er
Illas de Cabo Verde
e
30° N
es
Ou
C. Branco
20° N
n ara
Canle de Suez
Depresión de Qattara
Macizo de Ahaggar
Erg Chech
eo
se
H
rrán
De
Á
ite
Golfo de Sirte
Erg Erg nde tal de Gra ciden Gran ntal e c i r O O
S
ed
V A L
L h s sa
G. de Gabés
Mt
tlas
T Atla
A iano ar
D
Erg Iguidi
C. Bojador
M
S
ré
A
ti-A A nDraa
Illas Canarias
Atl
Rif
Toubkal 4165
30° N
io
Illas Madeira
sp
Mar tar elliano Es t. de X i b r a l as T
AT L Á N T I C O
ne
40° N
Cabo de Boa Esperanza
0°
10° E
Cabo Agulhas
20° E
40° E 0
30° E
50° E 500
1 000
30° S
1 500
2 000 km
Perfil SO-E do relevo de África Altitude (m)
0
NO
Tahat 3 003
SÁHARA 500
1000
Montes Mitumba
DEPRESIÓN DO CHAD 1500
2000
2 500
3000
3500
4 000
4 500
5000
5500
6 000
6 500
Océano Índico
SL
Río Gran Ruaha
Río Mboma Río Uele Río Aruwimi Río Lindi
RIFT VALLEY
MACIZO DE AHAGGAR
Costa de Mozambique
0
ATLAS
Río Ruvuma
1 000
Rabat
2 000
Océano Atlántico
4 000 3 000
NO Río Muluya
5 000
7 000 7 260 Distancia (km)
SL
63
4
40° O
°N
°N 50
Europa é, por extensión, o quinto continente da Terra. Os seus 10 498 000 km2, representan, unicamente, o 7,01 % da superficie terrestre. O continente europeo localízase entre os océanos Glacial Ártico e Atlántico e entre os continentes de Asia e África. Está separado de Asia polos montes Urais, o mar Caspio, a cordilleira do Cáucaso e o mar Negro, e de África, polo mar Mediterráneo e o estreito de Xibraltar.
Datos básicos 60
O mapa físico dos continentes (IV). Europa
Altitude media: 340 m Pico máis alto: monte Elbrus (5 642 m) Río máis longo: Volga (3 531 km)
4.1 O relevo continental
Lago salgado maior do mundo: mar Caspio
Europa ten un relevo variado, que consta de chairas, mesetas e cordilleiras novas. As chairas sitúanse no centro do continente, dominado pola Gran Chaira Europea. As mesetas e os macizos antigos localízanse, sobre todo, no Norte e no centro do continente. Exemplos destacados son as mesetas de Finlandia e de Suecia; e os macizos dos Montes Escandinavos, os Vosgos, o Macizo Central francés, o Jura e os Urais. As cordilleiras novas predominan no Sur. As máis importantes son os Pireneos, os Alpes, o Apeninos, os Alpes Dináricos, os Cárpatos e o Cáucaso. As illas europeas son moi numerosas, como Islandia, Irlanda e Gran Bretaña. As costas teñen numerosos cabos (Norte, Fisterra, San Vicente), golfos (Finlandia, Botnia, Biscaia, León, Xénova) e penínsulas (Iutlandia, ibérica, itálica e balcánica).
40
°N
O C É A N O Illas Azores
4.2 As augas. Mares, lagos e ríos
A T L Á N T I C O
Os mares que bañan as costas europeas son: Barents, Báltico, Norte, Cantábrico, Mediterráneo, Tirreno, Adriático, Xónico, Exeo e Negro.
C. d
e Ro
C. d
e Sa
30
°N
Illas Madeira
Os lagos son moi abundantes: Onega, Ladoga, Peipus, Léman e Constanza. Os ríos desembocan no océano Glacial Ártico (Pechora, Onega e Dvina Septentrional); no océano Atlántico (Loira, Sena, Rin, Elba, Óder e Vístula;) no mar Mediterráneo (Ródano e Po); no mar Negro (Danubio, Dnestr, Dnepr e Don); e no mar Caspio (Ural e Volga, que é o máis longo de Europa con 3 501 km).
Illas Canarias Teide 3 718 20° O
AVANZA EN COMPETENCIAS Interpretar mapas
1 Que elementos xeográficos separan Europa de Asia e de África?
2 Localiza nun mapa físico mudo de Europa todas as unidades do relevo, accidentes costeiros, illas, mares, lagos e ríos que se mencionan no texto.
4 Agrupa os principais ríos de Europa segundo o océano no que desembocan. Interpretar gráficos
5 Analiza o perfil topográfico. a) En que dirección se orienta?
Manexar mapas
b) A que cordilleira pertencen os picos máis altos?
3 Localiza no mapa e di a que países pertencen as illas
c) Onde desembocan os ríos que figuran no perfil?
de Sicilia, Córsega, Sardeña, Madeira e Azores. 64
n Vic
ca
10° O
ente
Mapa físico de Europa
os a
av
M
A
s
a
e
Dn est r
a
Mar de Azov
10° L
U ra l
do
Caspi
Estepa do Kuban
°N
Elbrus 5642
C
o
si
n
Depre
on D
Pen. de Crimea
Mar
ó
Vo lga
o
ga
p
u Alturas do Volga
o
ic
Península balcánica
Alturas do Donetsk
á
c
u
a
s
o
Negro
40
B alcáns Mar Montes Ródope
Olimpo 2917 Mar
Exeo
Río
Pen. do Peloponeso
Illas Cíclades
Altitude (m) 4 000 N 30° 3 000 2 000 1 000 500 200 0 -500
Lago Chipre
e d Creta i t e r r á n e o
Pico Límite natural entre Europa e Asia 0
0°
60 °N
a
ico
B á lt
Va r
Sicilia
Malta
V ol
Golfo de
es a
ul ns
ní Pe Etna 3323
Outeiros de Valdai
nd
Bo tni a
in
av
in nd
ca
ca Es
s te
on
M Vo sg os Se Neglva ra
J Ródano
G
M a r
s
Mar Xónico
Vo lga
r
T irreno
on
o
o
D
Dne pr
Meseta de Transilvania
io
ico
central
spi
ic
de Rusia
Ca
in ár
a
Chaira do Oka-Don
ir a Dne do pr
es de Alp silvania panónica an o Tr ira d Cha Inferior Da ubio nub Dan
Península itálica Mar
Sardeña
Alturas
h
itza
át
Sm
r
a
ar
ri
de
C
ir
M
Ad
sC ár p
s nte Mo indo P
Submeseta Ibérica Sur alquivir uad tico é Illas B e m aMulhacén Baleares Sist 3481 Estreito de Xibr alta r
ar
s ra tu
Alturas de Volinia Altura s de P odol ia
da
Córsega
Península
e
os in n ber Tí
G. de Xénova
G. d o s Leóne
Al pe sD
u
M osk en l o
va co os
Cha
Mont e
°N
50
i s
ne
ro Eb
ne
M
a
r
i
E
V ís tul a
Chaira
Chaira do Po
Ap
a
t
bio
Mont Blanc 4 810 Po
ál
s
e
p
Dvi na O cc ident al
s to
n ro
re
l
nu
a
ba El
Rin
a
Ga
Submeseta Douro Norte Texo
Macizo Chaira de Central
a
Ód er
r
h
Su s de nte os te Mo tálic e s M Sel v Boh a d e Da em ia
nnes Arde Conca de París ur
n
a
r
C
Ma
B
r
G
e ha nc Canle da M a Se n
Pi
r
Dv pte ina ntr iona l
U
Tá mes
Aquitania
Ma
o Chaira d
Loira Val do Lo ira
dia
lan
Öland
Península de Iutlandia
Norte
Gran Bretaña
Península de Bretaña
Meseta lacustre de Finlandia Fin
s
Gotland Mar
Montes Peninos
Irlanda
Se
e G. d
do
20° L
30° L
250 40° L
500
750
1 000 km 50° E
Perfil SO-NE do relevo europeo Altitude (m) NL
5 000
A
L
P
E
S
SO
4 000
GRAN CHAIRA EUROPEA
PIRENEOS
1 000
MONTES CÁRPATOS
MONTES URAIS
Río Volga
2 000
Río Don
Río Ródano
Río Danubio
3 000
Río Dnepr
Fiste C. rra
Mar Branco
e
s nte Mompian a r G
de Tim an
t
Illas británicas
Illas Orcadas
Mo nte s
Península de Kola
80° L
n
Illas Hébridas
70° L
ga
Glittertind 2470
60° L
Península de Kanin
One
Mar de Noruega
Illas Shetland
50° L
70° N
Illas Vesteralen Kebnekaise 2111 Illas Lofoten
Illas Faeroe
Can Mar táb rico
40° L
Kolguiev Mar de Barents
C. Norte
o
Islandia
Península de Cornualles
30° L
M
ártic o
20° L
a
olar
10° L
Á R T I C O
or ch Pe
Cír cul op
0°
r
10° O
G L A C I A L
Al
20° O
OCÉA N O
Merid ia Gree no de nwic h
30° O
de a G. cai s Bi
e
U3
0 0
SO
500
1 000
1500
2 000
2 500
3000
3 500
4 000
4 390 Distancia (km)
NL
65
5
O mapa físico dos continentes (V). A Antártida e Oceanía
5.1 A Antártida. O relevo continental A Antártida é o cuarto continente máis extenso da Terra, cos seus 13 340 000 km2. Está situado no hemisferio sur, e encóntrase rodeado polo océano Glacial Antártico, un límite convencional que o separa dos océanos Pacífico e Índico.
– O relevo componse de montañas, con numerosos volcáns, e elevadas mesetas. O cume máis alto é o pico Vinson (4 897 m), que se localiza nos montes Ellsworth. Cunha altitude media de case 2 600 metros, é o continente máis elevado do planeta.
– As costas son moi recortadas, destacando a península Antártica e os cabos Adare e de Noruega.
5.2 As augas Os mares máis importantes da Antártida son os de Weddell e Ross. Case toda a superficie do continente se encontra cuberta por unha masa de xeo que alcanza os 2 000 metros de espesor.
5.3 Oceanía. O relevo continental Oceanía é o continente de menor extensión da Terra, cunha superficie de 8 923 000 km2. Encóntrase no océano Pacífico e está dividida en grandes illas (Australia e as illas Norte e Sur de Nova Zelandia), e tres arquipélagos: Melanesia, onde destaca Nova Guinea, Micronesia e Polinesia.
Australia
– O relevo de Australia é o máis destacado de Oceanía. Inclúe unha gran chaira; unha meseta, na que sobresaen os montes MacDonnell e os montes Hamersley; e a Gran Cordilleira Divisoria.
– A costa australiana é bastante rectilínea. Os seus accidentes principais son a península do cabo York, o golfo de Carpentaria e a Gran Baía Australiana.
As demais illas
– O relevo das demais illas é montañoso, debido á súa orixe volcánica, aínda que algunhas xurdiron como arrecifes de coral.
5.4 As augas. Mares, lagos e ríos de Oceanía En Oceanía, o mar máis importante é o de Tasmania. En Australia encóntrase o lago máis extenso, o Eyre, e os ríos máis longos, como o Darling, o máis longo do continente con 2 700 km, e o Murray.
66
AVANZA EN COMPETENCIAS Interpretar mapas
1 En que océanos se encontran a Antártida e Oceanía?
2 Cal pode ser o motivo da elevada altitude media da Antártida? Comprender o ámbito
3 Por que non hai ríos na Antártida? Elaborar contido
4 Planifica un traballo sobre un destes temas, e expono na clase: a) A Gran Barreira de Coral de Australia. b) A exploración da Antártida.
5 En que se diferencian as costas da Antártida e de Oceanía? Utilizar mapas
6 Localiza no mapa de Oceanía todas as unidades do relevo, mares, lagos e ríos mencionados no texto.
7 En que océano desembocan os principais ríos australianos?
U3
Mapa da Antártida 20 ºO
ºO
O
N
A É
40ºL
L
A
Círculo polar antárti co
e d ar
d
T ºL
80
Plataforma
Montes do de Amery Príncipe Carlos Mar de
80
ºS
Terra da a Elisabeth
Davis
Altitude media: case 2 600 m
ces Prin
ed
M
R
Terra de Mac Robertson
W
n Pe
Ant árt
Á
ºS
Terr Te P Coa a de rinc rra es ts a
C O
l
T
O
el
N
C
O
ºS
I
60º
Datos básicos
60ºL
60
70
a da arth M Terra da Raíña Maud
Cabo de Noruega
íns ula
A
I
C
A
L
o idian Mer nwich ree de G
G 40
20 ºL
0º
rth
Plataforma de Ronne Macizo de Vinson Polo sur xeográfico E 4897 Mar de tes M onte Bellingshausen Terra de M o n s Tr a n san Ellsworth
Pico máis alto: Vinson (4 897 m)
100ºL
lls
a
wo
ic
Meseta Americana
Te r r a oria Vict
S
Altitude media: 340 m
120ºL
Pico máis alto: Puncak Jaya (5 030 m) Río máis longo: Murray-Darling (3 750 km)
M
14
0ºL
C
Mar de Ross
’Ur vill e
kes de
ra
s
80º
I
Cabo Adare
É
70ºS
A
N
O
ºO 60º
140ºO
Polo sur magnético
T
C
0
12
co
Plataforma de Ross
n Cabo Dart
O
Wil
ti
de e ar s M und Am
100ºO
r
ar Du m on O td
tá
Terra de Marie Byrd
Datos básicos
Te r
80ºO
ico Círculo polar antárt
G L A C I A L
A
Á
180º
160 ºO
S
T
N
R
160ºL
Mapa físico de Oceanía 130˚ L
140˚ L
150˚ L
160˚ L
O C É A N O
M
i
c
M 0˚
Nova Guinea Puncak Jaya 4884
G Car olfo d pen e tari a
10˚ S
Peníns ula de Cabo York
Mar do
ira
S
L
D 120˚ L
n
130˚ L
4 000 3 000 2 000
s
e
s
i
1 000 500
i
200
a
0
Ecuador
a
P
o
l
i
500
n
Novas Hébrida s
1000
e
s
Illas da Sociedad
e
1500
i
2000 km
10˚ S
a
Illas Fiji
20˚ S Trópico de Capricor nio
30˚ S
Mar de
Mu rra y
140˚ L
Altitude (m)
Lago
0
Illa do Norte
Ta s m a n i a
Tasmania
Í N D I C O 110˚ L
hlan oc
Divisoria
40˚
g
Río
170˚ O
O C É A N O P A C Í F I C O
lle
O C É A N O
lin ar
e
No va Ca ledo nia
di
Gr an Ba ía Au st ra lia na
a
n
Coral
C
ia erto Victor Gran Des
30˚ S
l
180˚
P A C Í F I C O
Pico
Illas Salomón
Cabo York
or
l es Montes el nt D es er to nde Mo onn Hamersley so D G ib ac M
e
o
Nova Bretaña
a a n nc G r Co ana n si ra te G Ar
Australia
20˚ S
r
170˚ L
eo A ze lp la es nd es es
120˚ L
150˚ L
160˚ L
N
10˚ N
170˚ L
Nova Illa do Sur
Zelandia 180˚
170˚ O
40˚
160˚ O
150˚ O
140˚ O
S
130˚ O
67
1 Relaciona estes elementos do relevo co seu continente ou subcontinente correspondente: a) Montes Zagros e cordilleira do Himalaia. b) Os Alpes, os Apeninos, os Cárpatos e o Cáucaso. c) Escudo canadense e montes Apalaches. d) Cordilleira dos Andes e Aconcagua. e) Montes Ahaggar, Tibesti e Marrah.
2 Nesta sopa de letras escondeuse o nome de cinco mares e cinco lagos do mundo. Encóntraos e escríbeos no teu caderno. C
D
A
M
V
F
E
W
A
I
C
L
I
J
Y
A
S
D
A
Z
C
N
R
M
P
E
R
O
T
S
E
V
I
O
I
K
O
J
D
E
f) Montes Ellsworth.
O
W
B
E
R
I
N
R
g) Montes MacDonnell e Gran Cordilleira Divisoria.
Q
Y
E
U
I
J
L
M
L
A
B
R
A
D
O
E
A
R
T
K
N
Y
F
L
U
A
D
C
H
A
D
L
Q
L
S
O
H
A
Z
O
Z
N
B
E
P
A
L
J
T
A
S
M
A
N
I
A
REFLEXIONA E VALORA Para finalizar, estudamos os continentes do noso planeta. Reflexiona de xeito individual e comparte en grupo a valoración sobre as actividades implicadas. Para iso, descarga en anayaeducacion.es a rúbrica correspondente.
PON A PROBA AS TÚAS COMPETENCIAS Realiza a autoavaliación competencial incluída en anayaeducacion.es.
3 Localiza os ríos e as penínsulas da Terra que aparecen no mapa. Para iso, debes escribir no teu caderno cada número e letra no lugar correspondente do mapa.
Círculo polar ártico
Trópico de Cáncer
1 Amazonas 2 Nilo 3 Yangtsé 4 Mississippi 5 Huang He 6 Obi 7 Congo 8 Amur 9 Lena 10 Mackenzie 11 Mekong 12 Volga 13 Murray 14 Orinoco 15 Rhein (Rin) 0
68
1500
3000
a b c d e f g h i j
Pen. Escandinava Pen. Ibérica Pen. Balcánica Pen. Arábiga Pen. do Deccán Pen. de Indochina Pen. de Kamchatka Pen. do Labrador Pen. de Baixa California Pen. de Somalia
Ecuador
Trópico de Capricornio
Círculo polar antártico 4500 km
PROTAGONISTAS Datos básicos Nome: Isabella Bird Época: 1831-1904 Lugar de nacemento: Reino Unido Ocupación: viaxeira, exploradora, escritora, naturalista e xeógrafa
Está a punto de rematar o ano 1892 e aínda non creo que me elixisen membro da Real Sociedade Xeográfica de Londres. Non é que non teña valía para formar parte deste selecto club. Estiven nas illas Sándwich do Pacífico, percorrín as montañas Rochosas, estiven no Kurdistán, no Himalaia e noutras zonas de
HOXE Laura Dekker Datos básicos Nome: Laura Dekker Ano de nacemento: 1995 Lugar de residencia: Holanda Ocupación: viaxeira
Laura Dekker converteuse na persoa máis nova en dar a volta ao mundo en solitario con só 16 anos. Leu con só 8 anos o libro de memorias de Tania Aebi, onde contaba a súa volta ao mundo nun veleiro con 18 anos. Converteuse na heroína de Laura e pensou que ela tamén sería capaz de realizar unha fazaña similar. Vivía en Holanda e tivo que sortear distintos problemas coas autoridades do país por querer iniciar a viaxe xa con 13 anos. O departamento de protección de menores alegaba que a educación era obri-
Asia, como India e Persia. Sorpréndeme o nomeamento porque non hai ningunha muller que forme parte desta institución e, ás veces, leo algúns artigos contrarios a que as mulleres viaxemos de forma autó noma.
Estas aventuras son unha das miñas razóns para vivir. A miña saúde é delicada, teño un tumor que me provoca terribles xaquecas, insomnio e depresión, pero cando viaxo encóntrome moito mellor. Quizais o meu espírito nómade proceda da miña infancia. O meu pai era reverendo e trasladámonos de vigairía en vigairía en moitas ocasións. A miña primeira gran viaxe foi á illa do Príncipe Edward, no Canadá. Dende entón decidín escribir
gatoria ata os 16 anos e que era demasiado nova para navegar soa. O caso chegou ata o Parlamento e os pais chegaron a perder a custodia. Tivo que pasar moitos exames psicolóxicos para demostrar a súa fortaleza e madureza mental e comprometeuse a seguir un sistema de educación a distancia. Partiu de Xibraltar con 14 anos, sendo a súa primeira parada nas Illas
artigos e diarios coas miñas vivencias. Agora estou a preparar unha nova aventura por Asia oriental e á volta tratarei de publicar os meus descubrimentos. Formar parte da Real Sociedade Xeográfica dáme un motivo máis para seguir adiante nas miñas exploracións.
CUESTIÓNS
ONTE Isabella Bird
1 Sinala en que continentes se localizan os distintos lugares que Isabelle Bird indica no seu relato.
2 En que mar e en que continente concluíu a súa viaxe Laura Dekker?
3 Busca información sobre quen foi a primeira muller española que deu a volta ao mundo en barco.
4 Que aventura che gustaría protagonizar? Canarias. Demostrou a súa capacidade innata para a navegación, o que quizais se deba a que naceu nun barco en Nova Zelandia e a que os primeiros sete anos da súa vida os pasou navegando cos seus pais. A viaxe de Laura Dekker durou 366 días e concluíu tras atracar o seu veleiro Guppy de 11,5 metros en Simpson Bay, illa de Saint-Martin o día 21 de xaneiro de 2012.
69
© GRUPO ANAYA, S.A., 2022 - C/ Juan Ignacio Luca de Tena, 15 - 28027 Madrid. Reservados todos os dereitos. O contido desta obra está protexido pola Lei, que establece penas de prisión e/ou multas, amais das correspondentes indemnizacións por perdas e danos, para quen reproduza, plaxie, distribúa ou comunique publicamente, en todo ou en parte, unha obra literaria, artística ou científica, ou a súa transformación, interpretación ou execución artística fixada en calquera tipo de soporte ou comunicada a través de calquera medio, sen a preceptiva autorización.
