Mundua helburu: Naturaren Zientziak 5. Lehen Hezkuntza. Proposamen didaktikoa (demoa) by Grupo Anaya, S.A.

LAGINA

LEHEN HEZKUNTZA

Naturaren Zientziak

PROPOSAMEN DIDAKTIKOA un

a u d

M lb

u r u

Aurkibidea Mundua helburu proiektuaren gakoak ...........................................................

Lehen Hezkuntzarako materiala .....................................................................

Proiektu digitala ..............................................................................................

Unitatea 5 (lagina)...........................................................................................

Inprimatzeko baliabideak ...............................................................................

• Aniztasuna kontuan hartzea eta inklusioa 1. fitxa. Indartzeko Zenbakiak. 1. maila 2. fitxa. Indartzeko Zenbakiak. 2. maila 3. fitxa. Indartzeko Eragiketak. 1. maila 4. fitxa. Sakontzeko • Ebaluazioa - Ebaluazioa - Konpetentzien ebaluazioa • Arloko baliabide nagusia 1 - TIK TAK plana. 3. fitxa: Informazioa bilatu

MUNDUA HELBURU proiektuaren gakoak

Konpetentzietan oinarritua Mundua helburu proiektuak konpetentziak pixkanaka eta modu integratzailean lortzea planteatzen du. Proiektua garatuz, ikasleak eguneroko errealitateko egoeretan moldatzen ikasteko gaitasuna lortuko du.

Ikaskuntza-egoerak

Zertarako balio du ikasten dudanak? Mundua helburu proiektuak, Anaya/Haritzak Lehen Hezkuntzarako duen proiektu berriak, ikaslea ikaskuntzaren erdigunean jartzen duten gako pedagogikoak proposatzen ditu.

Bizitzarako ikaskuntza. Mundua helburu proiektuaren ezaugarriak:

konpetentzietan oinarritua, konprometitua, diziplinartekoa, inklusiboa

Metodologia aktiboetan oinarritua Eta proiektu digital berri batekin:

GJHetan kokaturiko egoeren bidez, hausnarketa eraldatzailea egiteko eskatzen zaie ikasleei.

Konpetentzietan oinarrituriko ariketak Ikasleak eguneroko erabakihartzeetarako prestatzen dituzten ariketak.

Konpetentzietan oinarrituriko ebaluazioak Funtsezko elementu bat eskolako arrakastarako eta inklusiorako; ikuspegi integratzailea eta malgua dauka. Ikasleek etapa honetarako dituzten konpetentzia-profilei erantzuten die.

Konprometitua

Inklusiboa

Ikasleek eginkizun aktiboa dute proiektuan, eta eginkizun hori ez da arlo akademikora mugatzen. Izan ere, beren familia-, gizarte-, kultura- eta natura-ingurua eraldatzeko lagungarriak diren proposamenetan inplikatuko dira, arlo guztietan jasangarriagoa den mundua lortzeko.

Mundua helburu proiektua hezkuntza inklusiboaren printzipioarekin konprometituta sortu da, baita ikasle guztientzat ikaskuntza-baldintza hobeak sortzearekin ere. Horretarako, irakaskuntza pertsonalizaturako baliabideak, egitura malguak eta indartzeko mekanismoak eskaintzen ditu.

Garapen Jasangarrirako Helburuak

Ikaskuntzarako Diseinu Unibertsalari buruzko Jarraibideak agirian oinarrituta dago.

Zenbait planotara hurbilduko da, hala nola kultura-aniztasunera, bake-kulturara, bizimodu jasangarriak hartzera, berdintasunera…

Helburua aurrera Azaldutako ikaskuntza-egoeren testuinguruan, proposamenek plan eraldatzaile batean parte hartzeko gonbita egiten diete ikasleei.

IDU jarraibideak

Funtsezkoa Proiektuak honetan lagunduko duten funtsezko ikaskuntzak identifikatzen ditu: aurreikusitako profila lortzen, eta ikasleentzat egokienak diren erritmoa, estiloa, sakontasuna eta metodologia aktiboak egokitzen.

Inklusiorako baliabideak Mundua helburu proiektuak informazioa aurkezteko aukera asko eskaintzen ditu; adibidez, bideoak, entzungaiak, laburpenak, antolatzaile grafikoak, ariketa interaktiboak… Horrela, errazago pertsonaliza daiteke.

Anaya Inklusioa Online

Diziplinartekoa Ekintzara bideraturiko eredu honetan, askotariko ezaguera-arloak integratzen dira; gainera, trebetasun eta jarrera pertsonalak eta lankidetzakoak sustatzen dira; horrela, ikaskuntza testuinguruan txertatzen da.

Diziplinarteko proiektuak Mundua helburuk diziplinarteko proiektuak proposatzen ditu; ikaskuntza-esperientzia integratzailea da, eta bertan ikasleek ikertu eta amaierako produktu bat sortuko dute, helburu eraldatzaile batez.

Hizkuntza-plana Zeharkako plan honen helburuak hauek dira: · Ikasleen ahozko eta adierazpena hobetzea.

idatzizko

· Irakurtzeko interesa eta ohitura sustatzea.

Inklusio-tresna indartsu honek baliabideak eskaintzen ditu ikaskuntza pertsonalizatzeko, ikasleen hezkuntza-premia bereziak kontuan hartuz.

Metodologia aktiboak Mundua helburu proiektuak taldelana eta espiritu kritikoa sustatzen dituzten metodoak, teknikak eta estrategiak proposatzen ditu. Lan egiteko modu horrek bizitza errealeko egoeretarako prestatzen ditu ikasleak.

Lankidetzako ikaskuntza Lankidetzako teknika eta egitura sekuentziatuak eta mailakatuak.

Hezkuntza emozionala Ikasleek zirrarak identifikatzeko lagungarriak diren trebetasunak; horrela, erregulatu eta kudeatu egingo dituzte.

IKTak Halakoen erabilera honetarako baliabide gisa integratzen da: informazioa lortzeko, aukeratzeko eta helburu jakin baten arabera erabiltzeko. Lagungarriak dira lanak planifikatzeko, kudeatzeko eta egiteko konpetentziak garatzeko, Sareko komunikaziorako eta lankidetzarako, eta konpetentzia digitalerako.

Ebaluazioa Ikasleei beren ikaskuntzaren ebaluazioan parte hartzeko aukera ematen dieten estrategiak ditu; hain zuzen ere, zer ikasi duten eta nola ikasi duten aztertuko dute.

Pentsamenduaren garapena Pentsatzeko estrategiek ikasten ikasteko konpetentzia sustatzen dute; lagungarriak dira ikasleek beren prozesu mentalez jabetzeko, baita hausnartuz eta modu kritikoan jarduteko ere.

Lehen Hezkuntzarako materiala Ikaslearentzako materiala

Irakaslearentzako materiala

LIBURUAK

PROPOSAMEN DIDAKTIKOAK

Liburu bat maila bakoitzeko, zeinetan arreta konpetentzietan ipintzen baita, ikasitakoa aplikatuz barneratzeko.

Maila bakoitzeko bat dago. Ikaslearen liburuko orrialdeak erreproduzitzen dira eta, horiez gain, bestelakoak ere badaude: ariketa osagarriak, gako didaktikoak, soluzioak, ikasgelako materiala, baliabide digitalak, etab.

Lehen hiruhilekoa

Lehen hiruhilek oa

Proiektu digitala

Proiektu digitalaren orrialdeetan deskribatu diren baliabide eta tresnez bestalde, proposamen espezifikoak daude:· zientziei buruzko tailerrak, scratcherako proposamenak, irudien galeriak, eskemak, etab.

9:45 AM

100%

Lehen hiruhilekoa

iPad

Lehen hiruhilek oa

Ikasgelako materiala* 1.

• Hazien kitak • Ikus-informazioko

Ikusi-makusi

12 11 1 10 2 9 3 8 4 7 6 5

txartel-bilduma • STEAM protagonistak – Zientzialariei buruzko bideoak – Zientzialarien karta sorta 1 • Eskeleto trokelatua • Giza gorputzari buruzko aplikazioa • Paisaia-jolasa • Ikusi-makusi jolasa

zer ikusi?

• Hondakinak bereizteko

edukiontziak

12 11 1 10 2 9 3 8 4 7 6 5

• Ikus-informazioko txartel-bilduma

• STEAM protagonistak – Zientzialariei buruzko 12 11 1 10 2 9 3 8 4 7 6 5

bideoak – Zientzialarien karta sorta 2 • Giza gorputzari buruzko plikazioa • Jolasa: Pentsatu, • marraztu eta ekin • Eguzki-sistemako sorta

12 11 1 10 2 9 3 8 4 7 6 5

IR TE

ER A

HE L M U G A

Pentsatu, marraztu, ekin...

4 LEHEN HEZKUNTZA

3. E

Hace

2 000 000 de años

3 000 a. C.

476 d. C.

Invención de la escritura

Caída del imperio romano

Prehistoria

• Mikroskopio digitala eta

mikroskopiako eskuliburua

• STEAM protagonistak – Emakumezko zientzialariei 100%

buruzko ipuinen irudiak

Ficimo illoratem. Nam

aliquo in nis sus re volorehent lantotatiat aut erio. Doloritaturi repra nobis reris moditest eraeper oviduntibus.

Mil ipsusdae etur adit, odit estiisi sitae. Ut ea net re, tempe porupta to tatium quas dolorecabo. non et eium andanRo tor aute offic tesequis doluptam nis que vel volo intium solor andit estiam nos rem net essimilitame hicatius repel est, omnis et adi corepudam ea dis aut omnimpedit, cus molorat.

9:45 AM

zientzialari bati

Hace

2 000 000 de años

3 000 a. C.

476 d. C.

Invención de la escritura

Caída del imperio romano

Prehistoria

• Horma-irudiak • Historiaurreko eta

edades de la

historia

• Giza gorputzari buruzko plikazioa

Edad Antigua

Las

Antzinaroko horma-irudiak eta txartelak

1 492

1 789

Descubrimiento de América

Edad Media

Edad Antigua

LÁMINA 2

Lynn Margulis Ximet eumque vendi dolorem consequatiur aut fugitaturem eium re sam que omnienducium repelenis mo beaquam nus doluptatem volupti atatur? Quisciur, eos andi cum ellaborepuda verspel int.

– Elkarrizketa emakumezko

iPad

mikroskopiako eskuliburua • STEAM protagonistak – Emakumezko zientzialariei buruzko ipuinen irudiak – Elkarrizketa emakumezko zientzialari bati • Giza gorputzari buruzko plikazioa • Horma-irudiak • Jolasa: Historiako Aroak • Iparrorratza OBJETIVO DEL JUEGO

PROTAGONISTAK

• Mikroskopio digitala eta

El objetivo del juego es reforzar el aprendizaje de los contenidos de historia en un contexto lúdico, identificando los hitos más relevantes de cada edad histórica. Su planteamiento Lasgrupal favorece la incorporación de estrategias cooperativas, el respeto a las normas y la regulade la ción de las emociones.

STEAM

Revolución Francesa

Edad Moderna

Edad Contemporánea

edades

historia Aparición de los primeros seres humanos

El descubrimiento

del fuego

Civilización egipcia

Invención de la escritura

Caza, pesca y recolección

Nacimiento de Cristo

Caída del imperio romano

Sociedad feudal

Los castillos

Descubrimiento de América

Primera vuelta al

mundo

Nicolás Copérnico

La Revolución Francesa

Primera y Segunda

Progreso de la comunicación

Guerra Mundial

Las edades de la historia

storia s de la hi Las edade faraones egipcios o leyes, Los reyes hacían las gobernaban, Eran la máxima enjuzgaban, etc. Egipto y eran autoridad de tumbas, llamadas terrados en del anLa civilización entre pirámides. se desarrolló tiguo Egipto el 30 a. C. y el 3100 a. C. desahistórica se ¿En qué edad egipcia? rrolló la civilización

Hace más de dos millones de años aparecieron los primeros seres humanos. Estos fabricaban instrumentos en piedra y hueso y conocían el fuego. ¿A qué edad histórica pertenecen?

Las edades de la h istoria Durante la Revolución Francesa, las mujeres reclamaron sus derechos. La escritora Olimpia de Gouges publicó los Derechos de la Mujer y de la Ciudadana. ¿Qué edad histórica se inicia con la Revolución Francesa?

1 492 Descubrimiento de América

1 789 Pinturas rupestres

Primeras aldeas y poblados fijos

Surge la agricultura

y la ganadería

Revolución Francesa

El imperio romano

Civilización mesopotámica

Grecia antigua

La cultura islámica

Invención de la imprenta

Las catedrales

Leonardo da Vinci

La Ilustración

La máquina de vapor

Primer viaje a la Luna

Internet

Los siglos xx y xxi

6. Cada equipo solo responderá a dos tarjetas seguidas, aunque sus respuestas hayan sido correctas. Si el equipo falla en su respuesta, la tarjeta pasa a manos del siguiente equipo para resolverla. 7. Gana el equipo que más tarjetas haya acertado, aunque todos ganarán con el resultado: un panel resumen de los grandes hitos de las edades de la historia.

PREPARACIÓN DEL MURAL Y LAS TARJETAS Para jugar en una superficie vertical como la pared, el tablero y las tarjetas necesitan una mínima preparación. El alumnado podrá participar en ella. Preparación del mural 1. Localizar en el mural, debajo de cada periodo, los espacios marcados. Hay que pegar en ellos las tiras adhesivas. 100%

gerá una tarjeta y leerá en voz alta el texto que aparece en el reverso. Dispondrán de tres minutos para resolver la cuestión planteada, identificando a qué edad de la historia corresponde. 5. Si la respuesta es correcta, colocarán la tarjeta en el lugar correspondiente del panel y cogerán una segunda tarjeta, repitiendo el mismo proceso.

Edad Contemporánea

• Mikroskopio digitala eta

mikroskopiako eskuliburua • STEAM protagonistak – Zientzialarien txartelak – Emakumezko zientzialariei buruzko bideoak – Emakumezko zientzialariei buruzko horma-irudiak • Giza gorputzari buruzko plikazioa • Mapamundia fisikoak eta politikoak • Horma-irudiak (Espainiako eta Europako fisikoak eta politikoak, eta mapamundia fisikoak eta politikoak

Inguruaren Ezaguera:

Parte dura 2. Las tiras son de doble cara, en el tablero usaremos la más dura. Reservar la otra cara para las tarjetas. 3. Retirar el protector y pegarlo en los espacios marcados en el mural. Repetir en todas las marcas.

Parte blanda

Aro Garaikidea Espainian

Preparación de las tarjetas 1. Usar las caras sobrantes de las tiras adhesivas para preparar las tarjetas. 2. Retirar el protector y pegarlo en las tarjetas en el sitio señalado.

9:45 AM

DINÁMICA DEL JUEGO

1. Preparar el panel y las tarjetas para jugar en la pared; solo requiere disponer las tiras adhesivas como se explica más adelante. 2. Formar equipos de cuatro o cinco personas. 3. Por sorteo, o con la ayuda de un dado, establecer qué equipo inicia el juego. El orden de participación de los demás equipos seguirá el sentido de las agujas del reloj o la puntuación del dado. 4. La persona del equipo que inicia el juego co-

Edad Moderna

iPad

Edad Media

• Naturaren Zientziak • Gizarte Zientziak

• Makina elektrikoak

muntatzeko kita • STEAM protagonistak – Zientzialarien txartelak – Emakumezko zientzialariei buruzko bideoak – Emakumezko zientzialariei buruzko horma-irudiak • Giza gorputzari buruzko plikazioa • Mapamundia fisikoak eta politikoak

Gertaera historikoak eta bilakaera politikoa Época de la guerra de la Independencia

Aldaketak ekonomian eta gizartean

XIX. MENDEA

Artea eta kultura

Época de la guerra de la Independencia Época de la guerra de la Independencia

Transformaciones económicas

Novedades e inventos

Promulgación de la Constitución de 1812.

Novedades e inventos

Abdicaciones de Bayona.

Dos de mayo, de Joaquín Sorolla. Inventos como la máquina de vapor transformaron la forma de trabajo.

Reinado de Fernando VII

Los hermanos Pathé, pioneros de la industria cinematográfica.

Fachada del museo del Prado. La niña obrera, obra de Joan Planella (1882).

Reinado de Fernando VII

Transformaciones económicas

Estación de Atocha en Madrid (1892), obra de Alberto de Palacio.

Transformaciones económicas

Grandes figuras y movimientos artísticos y culturales

Mariano José de Larra

Grandes figuras y movimientos artísticos y culturales Tras el pronunciamiento de Riego, Fernando VII juró la Constitución de 1812.

Persecución a las personas con idelología liberal.

Representación del ejército enviado por la Santa Alianza.

Independencia de los países latinoamericanos.

José de Espronceda Inauguración de la línea Barcelona-Mataró (1848), el primer ferrocarril de España.

Reinado de Isabel II ( 1833-1868)

Rosalía de Castro

La actividad económica principal seguía siendo la agricultura.

Sexenio Democrático ( 1869-1874)

Reinado de Isabel II ( 1833-1868) Sexenio Democrático ( 1869-1874)

Los fusilamientos del 3 de mayo, obra de Goya.

El Romanticismo, en la literatura española.

Transformaciones económicas Grandes figuras y movimientos artísticos y culturales

Transformaciones económicas

Isabel II niña, por Carlos Luis de Ribera.

Caricatura del exilio de Isabel II, en 1868. Durante el reinado de Isabel II se consolidó un periodo liberal.

Grandes figuras y movimientos artísticos y culturales

Pío Baroja

En 1870, las Cortes eligieron al nuevo rey, el italiano Amadeo de Saboya. La Primera República y sus problemas, en la revista satírica La Flaca. Miguel de Unamuno

La Restauración

La Restauración La Restauración

La Restauración Una familia burguesa: La familia del banquero Flaquer, de Joaquín Espalter.

La Restauración

Ramón María del Valle-Inclán

Obreras textiles de Igualada en huelga, 1881.

Sagasta

Escritores e intelectuales de la Generación del 98.

Mujer con sombrilla, de Claude Monet.

Cánovas

Retrato de Alfonso XII. Caricaturas de los protagonistas de la Restauración.

Caricatura del caciquismo. Pablo Iglesias, fundador del PSOE, dirigiéndose al pueblo de Madrid.

Pérdida de las últimas colonias españolas, Cuba y Filipinas (1898).

* Ikasgelarako materiala mailaren arabera aurkezten da. Ziklo bakoitzeko materialak irudietan ikusten dira; gutxi gorabeherakoak dira, materialetan aldaketak gerta daitezke eta.

Proiektu digitala

Interaktiboa

Ikasturteko eduki guztiak barne hartzen dituen proiektu digitala, eta edozein plataforma eta gailutara egokitzen dena. Moldakorra

Askotariko baliabideak ditu; adibidez, bideoak, animazioak, gamifikazioa, autoebaluazioko ariketak, zuzentzeko moduko ariketa interaktiboak… Paperezko liburuaren erreprodukzioa baino askoz ere gehiago da.

Trazagarria

Hainbat ikuspegi eta premiatara egokitzeko modukoa: paperezko liburua osatzen dutenentzat eta ikasgela guztiz digitaletarako.

Ikuskatu egin ahal izango duzu proposaturiko ariketak nola egiten dituzun eta zer emaitza lortzen duzun.

Inklusiboa Konpetentzietan oinarritua

Inguruak ikaskuntza pertsonalizatzea errazten du, atazak ikasleen premietara egokituz.

Pedagogia-balio handiko multimediaelementuak, konpetentzia digitalak errazago eskuratzeko.

Nolakoa da Edudynamic? Intuitiboa.

Zuk eta ikasleek erraz erabiltze-

ko modukoa.

Deskargagarria.

Aukera ematen du Interneteko konexiorik gabe lan egiteko eta gailu batean baino gehiagotan deskargatzeko.

Gailu anitzekoa.

Edozein gailu motatan (ordenagailuan, tabletan, smarphonean…) egokitzen eta ikuskatzen da, pantailaren edozein tamaina eta bereizmenetan.

Sinkronizagarria.

Erabiltzaileak egiten dituen aldaketak berez sinkronizatzen dira, lan egiteko erabilitako edozein gailu konektatzean. 5 Zer azpitalde ezarriko zenituzke landareen taldean?

Unibertsala.

Landare guztiek ezaugarri komunak dituzten arren, zenbait egiturari esker bereizten dira elkarren artean, eta bizi-funt zioak ere ez dituzte denek berdin egiten. Horrela, landareak sailkatzeko hainbat irizpide izango ditugu. Landareen erreinua

100%

Bateragarria da ikastetxeetan gehien erabiltzen diren sistema eragileekin, ikaskuntzako inguru birtualekin (IIB) eta hezkuntza-plataformekin (LMS).

L Hostoa

Gainaldea

• Ho Hodi eroaleak

Landare gehienak ingurune lurtarretan bizi dira, baina ingurune urtarretan ere aurkituko ditugu. Organismo zelulaniztunak dira, eta ehunak eratzen dituzten zelula eukarioto ak dituzte. Landare gehienetan, ehunak antolatu eta organoak eratzen dituzte, hala nola, sustraia, zurtoina eta hostoak. Nutrizio autotrofoa dute eta fotosintesia izeneko prozesu bat egiten dute. Sexu bidezko edo sexugabeko ugalketa izan dezakete.

• Ha Azpialdea

Zurtoina

iPad

9:45 AM

Landareen organoak

Ehunak ez dute lerik, ez hostorik

• Hostoak. Fotosinte sia

egiten duten organoak dira. • Zurtoina. Landarearen kanpoko zatiari eusten dion organoa da. Zurtoina adarkatua izan daiteke edo ez. Gainera, mehea, berdea eta malgua izan daiteke, edo, ostera, lodia eta zurkara; eta kasu horretan, zurtoinari enbor esaten zaio. • Sustraia. Organo horrek finkatzen du landarea lurrera. Ura eta gatz mineralak xurgatzen ditu lurretik. • Hodi eroaleak. Landare gehienek hodi formako kanal batzuk dituzte, sustraiaren, zurtoina ren, adarren eta hostoen barnetik doazenak. Hodi horien barrutik ura eta beste zenbait substant zia garraiatzen dira. Aurrerag o ikusiko duzun bezala, landare guztiek ez dituzte hodi eroaleak.

Oro h dira k

Hosto-orria

Ez dute lorerik so Hodi eroaleak

Aukeratu gehien gustatze n zaizun landarea, eta marraztu zure koadernoan, landarea n ikusten dituzun organoa k adieraziz.

Orai jarra

a) H

Orri

birakaria Aipatu gutxiene z hiru ezaugarri, landareak gainerako izaki bizidunengandik bereizten dituztenak.

b) E

c) H

d) Ez 2 Ile xurgatzaileak

Sustraia

B bide. dituzu

Eta ikasle entzat?

Zer eskaintzen dizu?

1. eta 2. mailan, uliburu aktibo bat, ikaslearen liburuaren bertsio digitalizatua duena eta maila bakoitzeko eduki guztien multimedia erreprodukziorako eta erreprodukzio interaktiborako baliabideak dituena: gamifikazioa, audioak, bideoak...

100%

Baliabideak

• Barneratzeko: laburpenak, eskemak... • Trebatzeko: ariketak, tailerrak... •E baluatzeko: trazatu daitezkeen proba interaktiboak eta aplikazio gomendatuak.

iPad

9:45 AM

Ikasgelan eta nork bere kabuz etxean lan egiteko, liburu inprimatuaren osagarri digital moduan erabil daiteke liburu aktiboa, edo era autonomoan ikasteko tresna moduan.

100%

Inklusioa eta aniztasuna kontuan hartzea • Funtsezkoena.

9:45 AM

• Aniztasunaren trataera: Indartzeko, sakontzeko eta hainbat mailatako fitxak.

iPad

3. mailatik 6. mailara bitarte, formatua propio diseinatu da hezkuntzaingurune digitalerako. Ahalmen teknologiko guztia baliatzen du eta edozein gailurekin bateragarria da. Ikasliburuko eduki teoriko eta praktiko guztien edizio espezifikoak egin dira, bertsio interaktibo eta dinamikoa lortzeko. Hartan, maila bakoitzeko curriculumeko edukia ez ezik, askotariko baliabide multimediak ere badaude, eta bideoak, gamifikazioa...

• I kasteko eta trebatzeko: bideoak, aurkezpenak, gamerooma...

100%

Ebaluazioa • Ebaluazio-probak eta ariketak sortzeko tresna. • Oinarrizko ebaluazioa. 9:45 AM

• Ebaluazio aurreratua. • Konpetentzien ebaluazioa. • Amaierako ebaluazioa.

iPad

• Ebaluazio-tresnak, autoebaluazio-tresnak eta ebaluazioa batera egiteko tresnak. • Irakasleen jarduna ebaluatzeko tresnak. • GYM konpetentziak. Taulak eta soluzioak.

Landareen sailkapena

har, landareak sailkatzek o bi irizpide hauek hartzen kontuan:

odi eroaleak izatea edo ez. aziak sortzea edo ez.

100%

Maitane Perez dut izena eta botanikaria naiz. Nire lana landareak sailkatzea da. Begiratu arretaz landareak sailkatzeko eskemari.

Nire lanbidea: botanikaria

Goroldioak

k dituzte, baina e ez hodi eroaz sustrairik, ez k, ez lorerik.

e ez hazirik ez ortzen.

Iratzeak Sustraiak, zurtoinak, hostoak eta hodi eroaleak dituzte. Ez dute lorerik. Ez dute hazirik sortzen.

9:45 AM

Hodi eroaleak dituzten landareak Hazirik gabeko landareak

• Mundua Helbururen gakoak.

Haziak dituzten landareak Gimnospermoak Hodi eroaleak dituzte, baita sustraiak, zurtoinak eta hostoak ere. Lore bakunak dituzte, kono izeneko egituretan multzokatuta. Haziak sortzen dituzte, eta hazi horiek ez dira fruituaren barruan egoten.

Angiospermoak

• Proposamen didaktikoa.

Hodi eroaleak, sustraiak, zurtoinak eta hostoak dituzte.

Lore konplexu eta ikusgarria k dituzte.

•P rogramazioak Word eta PDF formatuetan.

Haziak sortzen dituzte, eta hazi horiek fruituaren barruan egoten dira.

in, lagundu landare hauek sailkatzen. Landare en sailkapenerako eskemar aituz, esan zer landare i diren honako hauek: Haziak sortzen ditu, baina fruiturik ez. Gogoa n Ez du hodi eroalerik, eta ez du hazirik sortzen. hartu! Haziak fruituen barruan sortzen ditu. Ohartu al zara? Landaree z du hazirik sortzen, n eta hodi eroaleak ditu. azpitaldeak egiteko, zenbait Bilatu informazioa, eta irizpide baliatu ditugu: hodi aukeratu landare mota bakoitzeko hiru adiIdatzi zure koadernoan eroaleak izatea edo ez, haien izenak eta itsatsi irudi bana aukeratu eta haziak dituzten eta un hiru adibideen on

iPad

Hodi eroalerik gabeko landareak

Programazioa, proposamen didaktikoa eta proiektuaren dokumentazioa

UNITATEAK

2 Sailkatu… babesteko *

ARLOAREN KONPETENTZIA ESPEZIFIKOAK

LEHEN ZIKLOKO OINARRIZKO JAKINTZAK

1. G ailu eta baliabide digitalak erabiltzea. 2. Pentsamendu zientifikoa erabiltzea. 5. Ingurumenaren ezaugarriak ezagutzea.

A. Kultura zientifikoa. 1. Jarduera zientifikorako hastapena: A.1.1, A.1.2, A.1.3 eta A.1.4. 2. Bizitza gure planetan: A.2.1. B. Teknologia eta digitalizazioa. 1. Ikaskuntzako inguru pertsonalaren digitalizazioa: B.1.1, B.1.2 eta B.1.3.C. Gizarteak eta lurraldea. 1. Kontzientzia ekosoziala: C.4.2 eta C.4.3.

1. Gailu eta baliabide digitalak erabiltzea. 2. Pentsamendu zientifikoa erabiltzea. 5. I ngurumenaren ezaugarriak ezagutzea.

1. G ailu eta baliabide digitalak erabiltzea. 2. Pentsamendu zientifikoa erabiltzea. 5. Ingurumenaren ezaugarriak ezagutzea.

1. Gailu eta baliabide digitalak erabiltzea. 2. Pentsamendu zientifikoa erabiltzea. 5. Ingurumenaren ezaugarriak ezagutzea.

1. G ailu eta baliabide digitalak erabiltzea. 2. Pentsamendu zientifikoa erabiltzea. 3. Problemak pentsamendu konputazionala erabiliz ebaztea. 5. Ingurumenaren ezaugarriak ezagutzea.

A. Kultura zientifikoa. 1. Jarduera zientifikorako hastapena: A.1.1, A.1.2, A.1.3, A.1.4 eta A.1.5. 2. Bizitza gure planetan: A.2.1. B. Teknologia eta digitalizazioa. 1. Ikaskuntzako inguru pertsonalaren digitalizazioa: B.1.1, B.1.2 eta B.1.3. 2. Diseinu eta pentsamendu konputazionaleko proiektuak: B.2.4.

1. G ailu eta baliabide digitalak erabiltzea. 2. Pentsamendu zientifikoa erabiltzea. 5. Ingurumenaren ezaugarriak ezagutzea.

A. Kultura zientifikoa. 1. Jarduera zientifikorako hastapena: A.1.1., A.1.2, A.1.3. eta A.1.4. 2. Bizitza gure planetan: A.2.1. B. Teknologia eta digitalizazioa. 1. Ikaskuntzako inguru pertsonalaren digitalizazioa: B.1.1., B.1.2. eta B.1.3.

1. G ailu eta baliabide digitalak erabiltzea. 2. Pentsamendu zientifikoa erabiltzea. 5. Ingurumenaren ezaugarriak ezagutzea.

A. Kultura zientifikoa. 1. Jarduera zientifikorako hastapena: A.1.1, A.1.2, A.1.3 eta A.1.4. 2. Bizitza gure planetan: A.2.1. B. Teknologia eta digitalizazioa. 1. Ikaskuntzako inguru pertsonalaren digitalizazioa: B.1.1, B.1.2 eta B.1.3. C. Gizarteak eta lurraldea. 1. Kontzientzia ekosoziala: C.4.2 eta C.4.3.

Hezkuntza eta Lanbide Heziketa Ministerioaren (MEYFP) Errege Dekretuan oinarritua • Ikusi konpetentzien eta oinarrizko jakintzen garapen osoa Proposamen Didaktiko honetako 21, 22 eta 23. orrialdeetan.

Baliabide digitalak

¿QUÉ ZERVAMOS IKASIKO A APRENDER? DUGU? Hasierako orrialdea Ikasketa-egoera: Zer deritzozu, Datua eta Helburua aurrera GJH 15: Ekosistemetako bizitza Bizi-funtzioak eta zelulak Bizi-funtzioak Zelulak Zelula-motak

Antolaketa-mailak Izaki bizidun zelulabakarrak eta zelulaniztunak Ehunak, organoak, aparailuak eta sistemak Izaki bizidunen bost erreinuak Bioaniztasuna Bost erreinuak

Moneroak, protistoak eta onddoak Moneroen eta protistoen eta onddoen ezaugarriak

Landareak Landareen ezaugarriak Landareen sailkapena

Animaliak Animalien ezaugarriak Animalien sailkapena Gizakia, ugaztun berezia Porfolioa Zer ikasi dut? Helburua aurrera Nola ikasi dut?

Aniztasuna kontuan hartzea eta inklusioa

Ebaluazioa

Ikasgela

BALIABIDEAK Hasierako bideoa: Linneo eta izaki bizidunen sailkapena Fitxak: «TIK-TAK plana» Fitxak: «Scratch erabiltzen ikasi»

Animazioak: «Zelula guztiek berdina dute…» eta «Berehala kontatuko dizut: mikroorganismoen unboxing-a » Bideoak: «Zelula-eredu bat eraiki» eta «Mikroskopioaren erabilera» Aurkezpena: «Mikroskopio optikoa» Ariketa interaktiboak Indartzeko fitxak (1., 2. eta 3. mailak): 1. eta 2. ariketak urkezpena: «Izaki bizidunen antolaketa-mailak» A Ariketa interaktiboak Indartzeko fitxak (1., 2. eta 3. mailak): 3. ariketa (a atala)

Animazioa: «Berehala kontatuko dizut: Galtzerdiak ordenatzea bezalatsu» Ariketa interaktiboak Indartzeko fitxak (1., 2. eta 3. mailak): 3. ariketa (b atala) Bideoa: «Protozooen mugimendua» Aurkezpenak: «Moneroen erreinua», «Protistoen erreinua» eta «Onddoen erreinua» Ariketa interaktiboak Indartzeko fitxak (1., 2. eta 3. mailak): 4. ariketa Sakontzeko fitxa: 4. fitxa, 1. ariketa

Mikroskopioa STEAM protagonistak: Jane Goodall

Bideoak: «Zein bitxiak diren landareak», «Izerdiaren goraldia» eta «Uretako landareak» Animazioa: «Berehala kontatuko dizut. Zer da landare bat?» Aurkezpena: «Zer da gako dikotomiko bat?» Ariketa interaktiboak Indartzeko fitxak (1., 2. eta 3. mailak): 5. ariketa Sakontzeko fitxa: 4. fitxa, 2. ariketa Aurkezpena: Animalien sailkapena Animazioak: «Berehala kontatuko dizut. Animalien sailkapena» Animazioa: «Eboluzio maitea» Ariketa interaktiboak Indartzeko fitxak (1., 2. eta 3. mailak): 6. ariketa Animazioa: «Berehala kontatuko dizut. Honelakoak dira izaki bizidunak» Unitateko argazki-albuma Ariketa interaktiboak Game Rooma Funtsezkoa Ebaluatzeko proben sorgailua Ebaluazioak: Oinarrizkoa eta Konpetentziena 13

Baliabideak

Baliabide digitalak Hasierako bideoa: Linneo eta izaki bizidunen sailkapena Fitxak: «TIK-TAK plana» Fitxak: «Scratch erabiltzen ikasi»

Sailkatu… babesteko

Gaurko eguna bikaina izan da! Ikaskide guztiok eskolaren inguruetara joan gara ibilalditxo bat egitera, eta basoan ikusi ditugun izaki bizidunen argazkiak atera ditugu. Irakasleak esan digu eskolako ingurunea zaindu nahi badugu, lehenbizi ongi ezagutu behar dugula eta, lanean hasteko, argazkietako izaki bizidunak sailkatu behar ditugula...

Ma rigo rrin goa

Zer deritzozu? Zer sailkatzen duzue etxean zuk eta zure familiak? Zer alde on ditu horrek? Kardua Irizpide esaten zaio gauza jakin bat haren ezaugarrien arabera sailkatzeko arauari. Zer irizpide bururatzen zaizu argazkietako izaki bizidunak sailkatzeko? Izaki bizidunak multzokatzea Datua lagungarria izan daiteke haiek babesteko. Zergatik? Orain arte, izaki bizidunen artean, 1,2 milioi espezie inguru aurkitu dira. Baina Lurrean 9 milioi inguru bizi direla uste da. Izaki bizidunak ezagutzeko eta babesteko lehenbiziko urratsa haiek Unitate honetarako... sailkatzea da!

Helburu a aurrera Zientzialariek sailkatzeko baliatzen dituzten irizpideei erreparatuz, geure sailkapen-proposamena egingo dugu, Jonek eta bere ikaskideek argazkietan jasotako espezieak babesten laguntzeko.

Jarraitu hariari!

ia Untx

Mit xo let a

Bizi-funtzio ak eta zelulak

Antolaketa mailak

Nola dakizu zer den eta zer ez den izaki biziduna?

Izaki bizidun guztiek antzeko konplexutasun-maila al dute?

Ikaskuntza-egoera

GJH

Hasierako irudia

Esan ikasleei planteatu dezatela izaki bizidunen sailkapenaren eta guk biodibertsitatea ulertzeko eta babesteko daukagun gaitasunaren arteko harremana. Zeregin horren bidez, sailkapena aztertzeko eta ikaskuntzari zentzua emateko jakin-mina piztu nahi dugu neska-mutilengan.

15 helburua. Lehorreko ekosistemetako bizitza: Basoak modu iraunkorrean kudeatzea, desertifikazioaren aurka borrokatzea, lurren degradazioa gelditzea eta iraultzea, biodibertsitatearen galera gelditzea.

Irudi nagusiak haur bat kamera batekin argazkiak ateratzen erakusten du. Irudi horrek sarrerako testuaren egoera eta testu horretako pertsonaia bistaratzen lagunduko die ikasleei.

Helburua aurrera atalean hasita, unitatean zehar landuko ditugun edukiak (jakintzak eta gaitasunak) elkarrekin lotzeko haria abiatzen da.

Bere inguruan, askotariko izaki bizidunen argazkiak daude, denak ezagunak ikasleentzat: ornodunak, ornogabeak, landareak... Horrela, ikasleek animaliak soilik ez diren izaki bizidunen sorta batekin lan egitea sustatzen da hasiera-hasieratik.

Gakoak

Eskura dute «Mundua Operazioaren gakoak» anayaharitza.es webgunean.

Hizkuntza-plana Hizkuntza-trebetasunak: irakurri eta entzun

Hasierako testua ahoz gorako irakurketa egiteko erabil daiteke, entzuketa aktiboa eta transmititutako mezuari buruzko gogoeta bultzatuz.

Ariketa osagarriak Ikaskuntza motibatzeko • Eztabaidatu ikasgelan, azaletik bada ere, jakin-mina sortzen duten alderdiei buruz (Zergatik babestu behar dira izaki bizidunak? Zer da zehazki sailkatzea? Zein izaki bizidun ezagutzen dituzte ikastetxe edo etxe inguruan? Ba al dago bere inguruan izaki bizidun txiki-txikirik, argazkiak ere atera ezin dakizkiokeena?). • Lan egin irudi nagusiaren inguruan agertzen diren espezieen argazkiekin. Talde handian, hitz egin espezie horiei buruz ezagutzen dituzten ezaugarrien gainean, eta proposatu neska-mutilen bizilekuaren ingurunean bizi diren antzeko espezieen beste adibide batzuk. Horrez gain, ikasleei ingurutik paseatzeko eta argazkiak ateratzeko proposamena ere egin dakieke.

Txola rrea

Armiarma

Izaki bizidunen bost erreinuak

Moneroak, protistoak eta onddoak

3 Ikasitakoa baliatuz, izaki bizidunen talde handiak osatuko ditut

Izaki bizidunak moneroen, protistoen eta onddoen taldean sailkatuko ditut

Landareen erreinua

• Eztabaidatu gelan «Zer deritzozu?» ataleko galderak, sailkapenaren kontzeptuari buruzko hausnarketa sustatzeko. Ikasleei eska diezaiekegu beren kutxatila barruan daukatena mahai gainean uzteko (errotuladoreak, pinturak, borragoma…), gauzak sailkatzera jolasteko eta, ondoren, egin dituzten sailkapenak alderatzeko.

Animalien erreinua

Zer azpitalde ezarriko zenituzke landareen taldean?

Zer azpitalde ezarriko zenituzke animalien taldean?

Zer deritzozu?

Datua

Helburua aurrera

Jarraitu hariari!

Atal honetako galderek giro lasaian gidatuko dute sailkapen kontzeptuari buruzko taldearen hausnarketa: zer den sailkapena bat, nola egiten den eta zertarako balio dezakeen. Xedea da ikasleek gero eta argiago onartzea ezagutza zientifikoa funtsezkoa dela bioaniztasuna kontserbatzen lagunduko duten zentzuzko erabakiak hartu ahal izateko.

Emandako datuak argi erakusten digu zein handia den biodibertsitatea sailkatzeko eta babesteko lana. Lurrean aurkitu diren espezieen eta ustez oraindik aurkitzeko dauden beste batzuen kopurua oso handia da.

Aurrera eramango dugun helburuaren berri ematen da. Kasu honetan, ikasleei argazkietan ageri diren izaki bizidunak sailkatzeko beraien proposamena diseinatzeko eskatzen zaie.

Unitatea zer atalek egituratzen duten azaltzen da. Izaki bizidunaren kontzeptutik abiatuta, talde garrantzitsuenetako organismoen sailkapena eta elkarrekin banatzen dituzten ezaugarriak aipatzen dira.

Baliabideak

Baliabide digitalak Ariketa interaktiboak

Nola dakizu zer den eta zer ez den izaki biziduna?

Aniztasuna kontuan hartzea eta inklusioa Indartzeko fitxak (1., 2. eta 3. mailak): 1. eta 2. ariketak

Jonek eta ikaskideek hainbat izaki bizidunen argazkiak egin dituzte. Baina nola bereizi dituzte izaki bizidunak eta izaki bizigabeak?

Nutrizio autotrofoa Eguzki-energia Karbono dioxidoa

Izaki bizidunak honako bi alderdi hauengatik bereizten dira materia bizigabetik: • Hiru bizi-funtzioak egiten dituzte (nutrizioa, erlazioa eta ugalketa). • Zelula izeneko egiturez osatuta daude.

Bizi-funtzioak Nutrizio-funtzioa Nutrizioa zera da: ingurutik substantziak hartzea, gero substantzia horiek energia lortzeko, hazteko edo kaltetutako zatiak konpontzeko erabiltzea, eta azkenik, hondakinak deuseztatzea. Elikagaiak lortzeko moduaren arabera, bi izaki bizidun mota daude: autotrofoak eta heterotrofoak.

Izaki bizidun autotrofoek beren elikagaiak sortzen dituzte

Ura eta gatz mineralak

Nutrizio heterotrofoa

• Izaki bizidun autotrofoek, hala nola landareek eta algek, eguzkiaren energia erabiltzen dute airetik eta lurretik hartzen dituzten substantziak elikagai bilakatzeko. • Izaki bizidun heterotrofoek, hala nola animaliek, ezin dituzte beren elikagaiak sortu, eta, beraz, elikagaiak lortzeko, beste izaki bizidunez elikatzen dira.

Erlazio-funtzioa Erlazio-funtzioa gorputzaren barruan eta kanpoan gertatzen diren gauzak hautematea eta haiei erantzutea da.

Lotura ikaskuntza-egoerarekin Sarrera horrek gogoeta egitera bultzatzen gaitu: ea nola bereiz dezakegun zerbait bizirik dagoen, izaki biziduna baldin bada, sailkatu eta babestu ahal izateko.

a) Adierazi zein den izaki bizidun autotrofoa, eta zein heterotrofoa, eta azaldu zergatik. b) Zer bizi-funtziori esker egiten dio ihes gazelak lehoiari? Azaldu zure erantzuna.

Landareek ez dute mugitu beharrik elikagaiak lortzeko, autotrofoak baitira; hau da, airetik eta lurretik substantziak hartzen dituzte eta elikagai bilakatzen dituzte eguzkiko energia erabilita.

2 a) L ehoia: heterotrofoa / Gazela: heterotrofoa / Belarra: autotrofoa. b) Erlazio-funtzioari esker. Ordenatu nahaspila hau! Fotografía 1. Ser vivo heterótrofo. Mi comida preferida son las bacterias, muero sin ellas. 1. argazkia. Izaki bizidun heterotrofoa. Bakterioak jaten ditut gehienbat, haiek gabe hil egingo naiz eta!. 2. argazkia. Sexu bidezko ugalketa duen izaki biziduna. Nire sema-alabek ez dute nire antz handirik, baina haien aitaren belarri berdinak dituzte. 16

Landareak leku berean egoten dira bizitza osoan. Zergatik ez dute leku batetik bestera joateko beharrik, elikagaiak lortzeko?

2 Erreparatu eskuineko irudiak agertzen diren izaki bizidunei.

Soluzioak 1

Izaki bizidun heterotrofoek beste izaki bizidunetatik eskuratzen dituzte elikagaiak

3. argazkia. Izaki bizidun autotrofoa. Nik ez dut elikagairik jan behar, eguzkitan egon une batez, eta kito! 4. argazkia. Sexugabeko ugalketa duen izaki biziduna. Nire ondorengoak nire berdin-berdinak dira, bi ur tanta bezalakoak gara! Oharra: Kontuan izan behar da autotrofo/heterotrofo eta sexugabeko/sexu bidezko ugalketa irizpideak lau argazkiei ezar dakizkiekeela, nahiz eta agerikoa ez izan hala dela. Informazio osotua hau izango litzateke: 1. argazkia: heterotrofoa, sexugabeko eta sexu bidezko ugalketa. 2. argazkia: heterotrofoa, sexu bidezko ugalketa. 3. argazkia: autotrofoa, sexugabeko eta sexu bidezko ugalketa. 4. argazkia: heterotrofoa, sexugabeko eta sexu bidezko ugalketa.

Gakoak + info anayaharitza.es U2

IKTak Bilatu informazioa eta egin anayaharitza.es webgunean eta liburu digitalean aukeran dauden Ariketa interaktiboak.

Ugalketa-funtzioa

Sexugabeko ugalketa

Ugalketa esaten zaio izaki bizidunek ondorengoak sortzeko duten gaitasunari. Ondorengoek gurasoen ezaugarri berberak izan ditzakete, edo oso antzekoak. Bi ugalketa mota bereizten dira: sexu bidezkoa eta sexugabekoa. Zenbait izaki bizidunek ugalketa mota bakarra dute; beste batzuek, berriz, biak erabil ditzakete.

Kontuan hartu

Ondorengoa, gurasoaren berdin-berdina

Guraso bakarra

• Ikasleek joera dute izaki bizidunak esan eta animaliekin lotzeko. Horregatik, izaki bizidunen ezaugarriei buruz hitz egitean, azpimarratuko diegu guztiak ez direla elikatzen, erlazionatzen eta ugaltzen animaliak bezala (landareen adibideak eman, protozooenak, etab.).

Zila

• Sexugabeko ugalketan, izaki bizidun bakar batek bere ondorengo berdin-berdin bat edo batzuk sortzen ditu. • Sexu bidezko ugalketan, bi banakok (bata arra eta bestea emea) ugalketa-zelulak edo gametoak sortzen dituzte. Bi gameto elkartzen direnean, ondorengo bat edo batzuk jaiotzen dira, gurasoen oso antzekoak baina ez berdin-berdinak.

Sexu bidezko ugalketa Bi guraso

• Oso garrantzitsua da autotrofo eta heterotrofo kontzeptuak lantzea. Horretarako, bi izaki moten adibideak jar ditzakegu. Jolas mnemoteknikoren bat asma dezakegu ikasleei hitzok gogoratzen laguntzeko, edo izen horiek dituzten kartelak jar ditzakegu gelan.

Ordenatu nahaspila hau! Beheko argazki eta txartel hauek erabili nahi ditugu, bizi-funtzioei buruzko erakusketa bat egiteko. Baina, arazotxo bat dugu: dena hankaz gora dago! Lagundu elementu guztiak antolatzen, eta, horretarako, lotu argazki bakoitza dagozkion bi argazki-oinekin.

Izaki bizidun heterotrofoa

Nik ez dut elikagairik jan behar; eguzkitan egon une batez, eta kito!

Bakterioak jaten ditut gehienbat, haiek gabe hil egingo naiz eta!

Izaki bizidun autotrofoa

Sexugabeko ugalketa duen izaki biziduna

Ondorengoak gurasoen oso antzekoak dira, baina berdinak ez

• Sexugabeko ugalketari buruz hitz egitean, litekeena da ikasle batzuek buztana galdu ondoren eta buztana leheneratzeko gai diren animalien adibidea planteatzea. Birsorkuntza eta ugalketa gauza bera ez direla azaltzeko aprobetxa dezakegu, birsorkuntza kasuan ez baita banako berririk sortzen!

Nire ondorengoak nire berdin-berdinak dira, bi ur tanta bezalakoak gara!

Nire seme-alabek ez dute nire antz handirik, baina haien aitaren belarri berdinak dituzte!

Sexu bidezko ugalketa duen izaki biziduna

Ariketa osagarriak Ulermena eta motibazioa errazteko • Egin izaki autotrofo edo heterotrofoen horma-irudia. Ikasgelako horman hutsik dauden bi kartoi-mehe jarriko ditugu: batean «izaki bizidun autotrofoak» idatziko dugu, eta bestean, «izaki bizidun heterotrofoak». Egunero, unitate hau lantzen ari garen bitartean, klasearen amaieran lau izaki bizidun proposatuko ditugu, eta txandaka, izen horiek bi kartoi-mehetan idazteko eskatuko diegu, bakoitza dagokion kartoian. Izaki bizidun horien marrazkiak edo argazkiak ere itsatsi ditzakegu, hormairudi ikusgarriagoa lortzeko. • Egin elkarrizketa bat landare bati, gazela bati eta lehoi bati. Galderak eta erantzunak biltzen dituen elkarrizketa bat asmatuko dugu. Bertan, izaki bizidun bakoitzak bere nutrizio-moduaren abantailak azalduko ditu, eta zergatik nahiago duen besteena baino. 17

Baliabideak Baliabide digitalak

1 Nola dakizu zer den eta zer ez den izaki biziduna?

nimazioak: «Zelula guztiek berdina A dute…» eta «Berehala kontatuko dizut: mikroorganismoen unboxing-a » Bideoak: «Zelula-eredu bat eraiki» eta «Mikroskopioaren erabilera»

Zelulaz osatuta gaude

Aurkezpena: «Mikroskopio optikoa»

Izaki bizidun guztiak, bizi-funtzioak egiteaz gain, zelulaz osatuta daude.

Ariketa interaktiboak

Zelulak izaki bizidunen zatirik txikienak dira, eta gai dira bizi-funtzioak egiteko.

Aniztasuna kontuan hartzea eta inklusioa Indartzeko fitxak (1., 2. eta 3. mailak): 1. eta 2. ariketak

Zelula prokariotoa Zitoplasma Material genetikoa zitoplasman barreiatuta

Nolakoak dira zelulak? Zelula gehienak oso-oso txikiak dira, eta, beraz, mikroskopioz baino ezin zaie behatu.

Ikasgelako materiala

Zelula guztiek egitura komun bat dute, eta egitura hori hiru atal nagusiz osatuta dago:

Mikroskopioa

Mintz plasmatikoa

• Mintz plasmatikoa zelula inguratzen duen bilgarri moduko bat da. • Zitoplasma zelularen barnealdea betetzen duen likido lodi bat da, eta bertan daude zelularen hainbat egitura eta substantzia. • Material genetikoa zelulen funtzionamendurako informazioa gordetzen duen substantzia da.

Zelula eukariotoa Material genetikoa nukleoan gordeta

Mintz plasmatikoa

Zelula motak Zelulak prokariotoak edo eukariotoak izan daitezke: • Zelula prokariotoak txikienak eta bakunenak dira, eta material genetikoa zitoplasman barreiatuta dute. Bakterioak, esaterako, zelula prokariotoak dira. • Zelula eukariotoak handiagoak eta konplexuagoak dira. Zitoplasman, organulu izeneko egiturak dituzte, eta organulu horiek hainbat funtzio egiten dituzte. Material genetikoa organulu horietako batean dago babestuta: nukleoan. Animaliak eta landareak, adibidez, zelula eukariotoz osatuta daude.

Lotura ikaskuntza-egoerarekin «Gogoan hartu» atalean azpimarratzen denez, izaki bizidunak sailkatzeko irizpide nagusiak dira, batetik, bizi-funtzioak nola garatzen dituzten, eta bestetik, zer zelula-motaz eratuta dauden.

3 Zertan dira desberdinak zelula prokariotoak eta zelula eukariotoak? 4 Zer izen du zelula eukariotoetan material genetikoa gordetzen duen atalak?

3 Zelula prokariotoak eukariotoak baino txikiagoak dira eta material genetikoa zitoplasman barreiatuta dute; eukariotoetan, berriz, material genetikoa nukleo barruan dago. 4 Zelula eukariotoetan material genetikoa gordetzen duen atala nukleoa da.

Nori dagokio zelula hau? Hiru zelulek berdinak dituzten egiturak mintza, zitoplasma eta material genetikoa dira.

2 Marrazkiak egitean, kontuan hartu behar da A eta C zelulek nukleoa dutela. Eta B argazkiko zelulek material genetikoa zitoplasman barreiatuta dutela.

Zitoplasma

Zelula prokariotoen eta zelula eukariotoen arteko desberdintasunak hobeto ulertzeko, begiratu «Berehala kontatuko dizut» baliabideko «Mikroorganismoen unboxing-a» bideoa, anayaharitza.es webgunean.

Soluzioak

Organuluak

3 Erantzun bat baino gehiago dago. Emandako erantzunak eta 4. atalean emandako definizioak konparatuko ditugu. 4 Lehenengo deskribapena: argazkiko 2. egitura; bigarren deskribapena: argazkiko 3. egitura; hirugarren deskribapena: argazkiko 1. egitura. 5 B argazkia zelula prokarioto bati dagokio; C argazkia landare-zelula eukarioto bati dagokio; A argazkia animalia-zelula eukarioto bati dagokio.

Gakoak + info anayaharitza.es U2

IKTak Kontsultatu Aukeran ematen diren Baliabide digitalak orrialde hauetako edukiak indartzeko eta sakontzeko.

Nori dagokio zelula hau? Erreparatu argazkietako zelulei. Zelula-egiturak zehaztasun handiz erakusten dituen mikroskopio batez egindako argazkiak dira. 1

Kontuan hartu

• Baliteke ikasleek birusen berri izatea eta prokariotoak edo eukariotoak diren jakin nahi izatea. Bada, argitu beharko diegu birusak ez direla izaki bizidunak, zentzu hertsian, ez baitira zelulak eta ez baitituzte bizi-funtzioak egiten. Ugaltzeko (birusen kopiak egiteko) beste zelula bat parasitatu behar dute.

Zer egitura berdin dituzte hiru zelulek? Bilatu eta esan non dauden.

2 Marraztu hiru zelulak zure koadernoan, egitura horiek adieraziz eta haien izenak idatziz. Adierazi, kasu bakoitzean, ea zelulak nukleoa duen edo, aitzitik, material genetikoa zitoplasman barreiatuta duen. 3 Erreparatu C argazkian zenbakiak dituzten egiturei, deskribatu egitura horiek eta marraztu lehenago egin duzun irudian. Ba al dago halako egiturarik beste bi zeluletan?

• Litekeena da neska-mutilek zelula eukariotoen nukleoaren barruan dagoen orban zirkular ilunari erreparatzea. Hala bada, esango diegu orban horren izena nukleolo dela, eta ohartarazi behar diegu ez dutela nukleoarekin nahastu behar, eta nukleoloa lerro batek (mintzak) zitoplasmatik bereizten duela.

4 Orain, irakurri deskribapen hauek. Izan al daiteke C argazkiko egituretako bat? Adierazi zelularen zer zatiri dagokion bakoitza.

lu handiak Kloroplastoak organu deak. dira, luzangak eta ber dute eta Fotosintesia egiten de. landare-zeluletan dau

Zelula-pareta mintza estaltzen duen egitura zurruna da eta, hari esker, landare-zelulen forma poligonala da.

C 3

Bakuoloak urez eta beste substa ntzia batzuez betetako organuluak dira, eta, haiei esker, landare-zelulek beren formari eusten diote.

5 Aurreko galderei zer erantzun diezun kontuan hartuta, osatu zure koadernoan beheko esaldi hauek: ... argazkia zelula prokarioto bati dagokio. ... argazkia landare-zelula eukarioto bati dagokio. ... argazkia animalia-zelula eukarioto bat dagokio.

Gogoan hartu! Izaki bizidunak sailkatzeko, kontuan hartuko dugu zer motatako zelulak dituzten eta nola egiten dituzten beren bizi-funtzioak.

• Interesgarria izan liteke argitzea konpetentziei buruzko «Nori dagokio zelula hau?» jarduerako argazkiak mikroskopio elektronikoarekin hartuta daudela, eta mikroskopio horrek aukera ematen duela zelulen barrualdea ikastetxean ditugun mikroskopio optikoek baino xehetasun handiagoz ikusteko. Ikasleei esango diegu argazki horiek zuri-beltzean hartzen direla beti, eta ondoren koloreztatzen direla, organuluak hobeto bereizteko.

Ariketa osagarriak

Ikaskuntza sakontzeko

Ulermena erraztu eta jakin-mina pizteko

Alderatu zelula prokarioto ertain baten tamaina eta eukarioto batena (zelula prokariotoek 0,1 eta 5 μm arteko diametroa dute, eta eukariotoek, 10 eta 100 μm arteko diametroa). Neska-mutilei eska diezaiekegu kalkulatzeko 0,5 μm-ko zenbat prokarioto sartuko liratekeen errenkadan 1 mm-tan, eta 50μm-ko zenbat eukarioto sartuko liratekeen espazio berean. Horrez gainera, eskala ikusgarrian ere tamainen arteko antzeko konparazio bat bilatzeko esango diegu, adierazgarria izango den konparazioa. (Prokarioto bat eukarioto bat baino 10-100 aldiz txikiagoa da. Bilatu tamaina erlazio hori eguneroko bi objekturen edo hiri bateko elementuen artean).

• Ikertu mikroskopioari buruz. Noiz asmatu zen? Nork asmatu zuen? Zer alde dago mikroskopio optiko baten eta mikroskopio elektroniko baten artean? Taldeka jarri eta gai horri buruzko aurkezpen digitala egingo dugu. • Ikusi «Mikroorganismoen unboxing-a» bideoa eta prestatu landare-zelula baten unboxig-aren aurkezpena, bideoa oinarritzat hartuta.

Baliabideak

Baliabide digitalak urkezpena: «Izaki bizidunen antolakeA ta-mailak»

Izaki bizidun guztiek antzeko konplexutasunmaila al dute?

Ariketa interaktiboak

Ehunak, organoak, aparatuak eta sistemak

Izaki bizidun guztiek ez dute zelula kopuru bera eta zelulak ere ez dira modu berean multzokatzen. Alegia: izaki bizidunek konplexutasun-maila eta antolaketa-maila desberdinak dituzte.

Aniztasuna kontuan hartzea eta inklusioa

osatzen d it u

zt e

Indartzeko fitxak (1., 2. eta 3. mailak): 3. ariketa (a atala)

Antolaketa-mailak

Kontuan hartu

Zelulak

Izaki zelulabakarrak os at

n ze

Ehunak

osa tze n

Izaki zelulaniztunak Zelula ugariz osatuta daude, eta eukariotoak dira beti. Halako zelulak multzokatu egiten dira, ehunak osatuz, edo ez dira multzokatzen. Izaki zelulaniztun konplexuenetan, zelulak multzokatu, eta honakoak osatzen dituzte:

• Neska-mutilek organoei eta sistemei buruz dituzten aurretiazko ezagutzak landu ditzakegu, aurreko ikasturteetan ikusi dituzten kontzeptuak baitira. Zein organo eta sistema ezagutzen dituzten galde diezaiekegu.

uzte d it

zte tu di

• Izaki bizidun guztiek ez dituzte antolaketa-maila guztiak. Orrialde honetako konpetentziei buruzko ariketak ideia hori finkatzeko balioko digu.

Zelula bakar batez osatuta daude, eta zelula horrek bizifuntzioak egiten ditu. Organismo zelulabakarrak prokariotoak zein eukariotoak izan daitezke.

Organoak

• Ehunak zelula espezializatuen multzoak dira, eta funtzio berbera egiten dute. • Organoak hainbat ehun elkartzean osatzen dira, eta ehunek baino funtzio zabalagoa egiten dute. • Aparatuak edo sistemak organoen multzoak dira, eta elkartu egiten dira organoek baino prozesu konplexuagoak egiteko.

Organismoaren aparatuak eta sistemak

Izaki bizidunek «mailak» dituzte Izaki bizidun zelulaniztun guztiek ez dituzte antolaketa-maila berdinak. Irakurri beheko adibideak, eta erantzun galderei:

Kopiatu taula hau koadernoan, eta osatu. Zelulaniztunak

Alga

Alga zelulaniztunetan eta onddoetan, zelulak multzokatuta daude baina ez dituzte ehunak osatzen.

Lotura ikaskuntza-egoerarekin Hasierako testuak izaki bizidunen konplexutasun-mailen kontzeptua azaltzen du. Bestalde, «Gogoan hartu» ataleko testuan, izaki bizidunei buruz ikasitakoa ikaskuntza-egoerarekin lotzen du, eta ikasitakoak sailkapenirizpide moduan erabil daitezkeela azpimarratzen du.

hala Zenbait landare bakunetan, tu nola goroldioetan, zelulek antola baina e, eta ehunak osatzen dituzt en. ez dituzte organo zehatzik osatz

Ariketa osagarriak

Jakin-mina pizteko

Taula honetara geldituko da:

Alga

Ehunak

Organoak

Aparatuak eta sistemak

Bai

Onddoak

Bai

Goroldioak

Bai

Behia

Bai

zelulaniztunak

2 Antolaketa-maila gehien behiak ditu, eta gutxien, alga zelulaniztunek eta onddoek.

Organoak

Aparatuak eta sistemak

Bai

...

Onddoak

Bai

...

Goroldioak

...

Behia

Bai

...

zelulaniztunak

2 Zer izaki bizidunek dituzte antolaketa-maila gehien? Eta zer izaki bizidunek dituzte antolaketamaila gutxien?

Gogoan hartu!

Izaki bizidunak sailkatzeko, era berean, kontuan hartuko dugu zer ehun eta organo osatzen dituzten.

Soluzioak

Zelulaniztunak

Ehunak

• Aritu tabu jolasean eta definitu bost erreinuak, baina autotrofo, heterotrofo, ehun, organo, prokarioto, zelulabakar eta zelulaniztun hitzak erabili gabe.

Baliabideak

Animazioa: «Berehala kontatuko dizut: Galtzerdiak ordenatzea bezalatsu» Ariketa interaktiboak

Ikasitakoa baliatuz, izaki bizidunen talde handiak osatuko ditut Izaki bizidunak bost talde handitan edo erreinutan sailkatzen dira, honako hauek kontuan hartuta: zer-nolako zelulak dituzten, zelula kopurua, ehunak dituzten edo ez eta nola elikatzen diren.

Bioaniztasun esaten zaio gure planetan dagoen izaki bizidunen aniztasun handiari. Bioaniztasuna aztertzeko, lehenbizi izaki bizidunak sailkatu egiten dira; alegia, ezaugarri berberak (zelula mota, nutrizio mota...) dituzten izaki bizidunak hainbat taldetan antolatzen dira.

Moneroen erreinua

Protistoen erreinua

Onddoen erreinua

Landareen erreinua

Animalien erreinua

Zelula mota

Prokariotoa

Eukariotoa

Zelula kopurua

Zelulabakarra

Zelulaniztuna

Ehunak

Bai

Nutrizio mota

Autotrofoa eta heterotrofoa

Heterotrofoa

Autotrofoa

Heterotrofoa

Protozooak

Bakterioak

Alga zelulaniztunak

IKTak Bilatu informazioa bilatu, egin Ariketa interaktiboak eta ikusi anayaharitza.es webguneko Baliabide digitalak.

Goroldioak Iratzeak

Perretxikoak Beste landareak

Anfibioak

Arrainak Hegaztiak Peces

Kontuan hartu • Neska-mutilek bost erreinuei buruzko definizioak ikasteko modurik onena da eskaintzen zaien taulatik eta proposatzen zaizkien ariketetatik abiatuta idaztea. Beraiek idatzitako (eta zuzendutako) definizio horiek izango dituzte ikasteko errazenak.

Lotura ikaskuntza-egoerarekin Gogoan hartu!

Ornogabeak

Legamiak

Lizunak

Gakoak + info anayaharitza.es

Zelula eukariotoak dituzten izakiak dira. Badira zelulabakarrak (protozooak, alga mikroskopikoak...) eta badira ehunik osatzen ez duten zelulaniztunak ere (alga handiak). Protozooak heterotrofoak dira, eta algak, berriz, autotrofoak.

Izaki bizidunen bost erreinu daude: moneroen erreinua, protistoen erreinua, onddoen erreinua, landareen erreinua eta animalien erreinua.

Alga mikroskopikoak

Indartzeko fitxak (1., 2. eta 3. mailak): 3. ariketa (b atala)

Protistoen erreinua

Osa daitezkeen talderik handienei erreinu esaten zaie.

Zelulabakarra / Zelulabakarra / zelulaniztuna zelulaniztuna

Aniztasuna kontuan hartzea eta inklusioa

Zer bi erreinutan aurkituko ditugu ehunik osatzen ez dituzten organismo zelulabakarrak eta zelulaniztunak? Zertan bereizten dira bi erreinu horiek?

2 Erreparatu protistoen erreinuari buruzko deskribapenari, eta idatzi zure koadernoan beste lau erreinuen deskribapenak, eredu honi jarraituz:

Bost erreinuak

Adibideak

Bost erreinuak definitzeko, zenbait sailkapen-irizpide aldi berean erabili behar izan ditugu.

Soluzioak 1

Baliabide digitalak

Protistoetan eta onddoetan. Bien arteko bereizketa bat da protistoen artean organismo autotrofoak daudela, eta onddoen artean, berriz, ez. Ikertzen jarraituz gero aurkituko duten beste bereizketa bat da onddoek kitina izeneko substantzia batez eraturiko zelula-paretak dituztela, eta deskonposizioan dauden organismoekin elikatzen direla.

2 Moneroen erreinua: zelula prokariotoak dituzten izakiak dira, zelulabakarrak, eta nutrizio autotrofoa edo heterotrofoa izan dezakete. Onddoen erreinua: zelula eukariotoak dituzten izakiak dira. Badira zelulabakarrak eta badira ehunik osatzen ez duten zelulaniztunak ere. Nutrizio heterotrofoa dute. Landareen erreinua: zelula eukariotoak dituzten izakiak dira, ehunak dituzten zelulaniztunak, eta nutrizio autotrofoa egiten dute.

Sarrerako testuak sailkapen-irizpideei buruz ikasitakoa (zelula mota, ehunak dituen edo ez dituen, bizi-funtzioak egiteko modua, hala nola nutrizioa…) eta izaki bizidunak multzokatzeko erabiltzen ditugun bost erreinuak lotzen ditu. «Gogoan hartu» atalak azpimarratzen duenez, aldi berean hainbat sailkapen-irizpide erabili behar dira talde horiek ezartzeko.

Animalien erreinua: zelula eukariotoak dituzten izakiak dira, ehunak dituzten zelulaniztunak, eta nutrizio heterotrofoa egiten dute.

Ariketa osagarriak Jakin-mina pizteko • Jolas egin eta adierazi bost erreinuetako bakoitza mimikaren bidez, gainerako ikaskideek zein erreinuri buruz ari garen asmatu dezaten. • Egin bost talde ikasgelan. Eman talde bakoitzari erreinu bat. Talde bakoitzak egunkariko orrialde bikoitz bat egingo du erreinu horretako izaki bizidunekin zerikusia duten albiste zientifikoekin. Horretarako, albisteak ikertu eta bilatu beharko dituzte, haien hitzekin idatzi, irudiz jantzi eta izenburu egokiak sortu. Gutxienez hiru albiste egin beharko dituzte talde bakoitzeko. 21

Baliabideak

Baliabide digitalak Bideoa: «Protozooen mugimendua»

Izaki bizidunak moneroen, protistoen eta onddoen taldean sailkatuko ditut

urkezpenak: «Moneroen erreinua», «ProA tistoen erreinua», «Onddoen erreinua» eta «Zer da gako dikotomiko bat?» Ariketa interaktiboak

Moneroen, protistoen eta onddoen taldea osatzen duten izaki bizidun guztiek ezaugarri komunak badituzte ere, talde bakoitzean hainbat berezitasun dituzte, batzuk eta besteak bereizten dituztenak, eta, beraz, sailkatzeko irizpide gisa erabil daitezke.

Aniztasuna kontuan hartzea eta inklusioa Indartzeko fitxak (1., 2. eta 3. mailak): 4. ariketa

Bakterioen sailkapena

Kokoak Baziloak

Sakontzeko fitxa: 4. fitxa, 1. ariketa Moneroen erreinua

Bibrioak

Moneroak prokarioto zelulabakarrak dira, eta autotrofoak edo heterotrofoak izan daitezke.

Espiriloak

Talde honetako multzorik ugariena bakterioek osatzen dute; alegia, edozein ingurunetan bizitzeko gai diren izaki mikroskopioek. Bakterioak formaren arabera sailkatu daitezke: kokoak (esfera forma dute), baziloak (zotz itxura dute), bibrioak (koma itxura dute) eta espiriloak (kiribil luzangaren forma dute).

Protistoen erreinua Protistoen erreinuan protozooak eta algak aurkituko ditugu.

Protistoen sailkapena

Protozooak

Flagelodunak

Protozooak Eukariotoak dira, zelulabakarrak eta heterotrofoak. Uretako inguruneetan, lur hezeetan edo beste izaki bizidun batzuen barruan bizi dira.

Lotura ikaskuntza-egoerarekin e Atal honetako sarrerak erakusten duen bezala, izaki bizidunen sailkapenean, talde berekoak diren organismoek ezaugarri berdin batzuk partekatzen dituzte, eta azpitaldeak ezartzeko aukera ematen dutenak organismo horien arteko ezberdintasunak dira. «Gogoan hartu» atalak berriro azpimarratzen du izakiak multzokatzeko aldi berean hainbat sailkapen-irizpide erabiltzen direla.

Protozooak sailkatzeko, kontuan hartzen dira lekualdatzeko erabiltzen dituzten egiturak: flageloak, zilioak eta pseudopodoak.

Zelulabakarrak

Zelulaniztunak Ziliodunak

Berdeak

Pseudopododunak

Gorriak

Algak Algak eukarioto zelulabakarrak edo ehunik osatzen ez duten zelulaniztunak izan daitezke. Nutrizio autotrofoa dute eta uretako inguruneetan bizi dira.

Arreak

Algak sailkatzeko, kontuan hartzen da haien zelulakonplexutasuna: zelulabakarrak edo zelulaniztunak dira. Eta zelulaniztunak, era berean, kolorearen arabera sailkatzen dira: berdeak, arreak edo gorriak.

Soluzioak

Ariketa osagarriak

Baldintzazko esaldiak erabiliz

Ulermena erraztu eta jakin-mina pizteko

Jarduera honen helburua da neska-mutilek pentsamendu konputazionala erabiltzea. Pentsamendu konputazionaleko teknika hau gako dikotomiko bat interpretatzeko erabili behar da, izaki bizidunak sailkatzeko asko erabiltzen den eskema motan.

• Ikusi hainbat protisto motari buruzko bideo.

Algak

Protistoa eta heterotrofoa bada, orduan protozoo bat da. Protistoa eta autotrofoa bada, orduan alga bat da.

• Bilatu jateko erabiltzen diren algei eta alga horien nutriziobalioari buruzko informazioa. Algen errezetak proposatu ditzakegu, eta probatu! • Bilatu mizelioaren kontzeptuari buruzko informazioa. Mizelio baten gutxi gorabeherako egitura egiten saiatu gaitezke, hariak elkarrekin korapilatuz. Ikaskuntza sakontzeko • Egin onddoei buruzko zazpi datu bitxi dituen fitxa bat. • Biltzar mikologikoa. Taldeka jarrita, bilatu perretxiko mota bati buruzko informazioa eta egin kartel bat honako datu hauek emanez: perretxikoaren irudia, izen zientifikoa eta izen arrunta, perretxikoaren deskribapen bat, jangarria den edo pozoitsua den, etab.

Gakoak + info anayaharitza.es U2

IKTak Bilatu informazioa, egin Ariketa interaktiboak eta ikusi anayaharitza.es webgunean eta liburu digitalean aukeran dauden Baliabide digitalak.

Onddoen erreinua

Kontuan hartu

Onddoak izaki bizidun zelulabakarrak edo ehunik osatzen ez dituzten zelulaniztunak dira, eta heterotrofoak dira. Kitina izeneko substantzia bat ekoizten dute. Tenperatura epelak izaten diren leku hezeetan bizi dira.

• Bakterioen formaren araberako sailkapen hori ulerterraza da eta horregatik ikasten da maila honetan, baina gogoratu behar da bi bakteriok forma bera izateak ez duela esan nahi benetan talde berekoak direnik edo ahaideak direnik.

Gorputzaren antolaketa-mailaren arabera, hiru onddo mota bereizten dira: zelulabakarrak, lizunak eta perretxikoak eratzen dituzten onddoak.

Onddoen sailkapena

Hala nola, legamiak. Lurrean, fruituetan, loreen nektarrean eta abarretan bizi dira.

Zelulaniztunak dira eta kotoiaren antzeko itxura dute. Fruituetan, ogian edo lur hezean hazten dira.

pe nts atz en Be gir a no la

Mikroorganismo hitzak ‘organismo txiki (mikro)’ esan nahi du. Sailkapenaren ikuspegitik, hitz hori nahiko nahasgarria izan daiteke, talde horren barruan oso izaki ezberdinak sartzen baitira, hala nola bakterioak, protozooak, legamiak, algak eta birusak. Mikroorganismoak sailkatzeko, gako dikotomiko bat balia dezakegu. Honela funtzionatzen du: urrats bakoitzean, bi aukera agertzen dira eta bietako zein hartu erabaki behar da.

Hala nola, barrengorria eta esnegorria. Zelulaniztunak dira. Lur-azpian garatzen dira, eta haien ugalketa atala baino ez dugu ikusten; alegia, perretxikoa.

Mikroorganismoak

Eukariotoa Autotrofoa edo heterotrofoa

• Protozooek mugitzeko dauzkaten egiturak honela bereizten dira: – Flageloak: organulu luzeak dira, mugitzean organismoaren propultsioari laguntzen diotenak.

Eukariotoa BADA, ORD UAN protistoa edo onddoa da. Euka riotoa EZ BADA, ORDUAN bakterioa da. Eukariotoa eta hete rotrofoa BADA eta kitina badu, ORDUAN onddoa da. Eukariotoa BADA eta autotrofoa edo heterotrofoa bada, ORDUAN protistoa

BAKTERIOA Heterotrofoa soilik eta kitinaduna

PROTISTOA Autotrofoa

Heterotrofoa

– Zilioak: flageloen egitura bera dute, baina laburrak eta ugariak dira. Modu koordinatuan mugitzen dira.

Prokariotoa BADA, ORDUAN bakterioa da. Prokariotoa EZ BAD A, ORDUAN protistoa edo onddoa da.

Erreparatu mikroorganismoak sailkatzeko gako dikotomikoari. Pentsamendu konputazionala baliatuz, gako dikotomikoan zeharreko ibilbidea adieraz dezakegu, baldintzazko esaldiak erabiliz. Begiratu arretaz nola idatzi diren esaldi horietako batzuk, eta osatu gako dikotomikoko mikroorganismoak sailkatzeko falta diren esaldiak.

Prokariotoa

• Sailkapen batzuetan, protistoak «protoktisto» izenarekin agertzen dira.

du da n

Baldintzazko esaldiak erabiliz

Perretxikoak eratzen dituzten onddoak

Lizunak

Onddo zelulabakarrak

ONDDOA

PROTOZOOA

– Pseudopodoak: zitoplasmaren luzapenak dira, zelulari desplazatzen laguntzen diotenak.

da.

Gogoan hartu! Ohartu al zara? Hiru erreinu horien barruan azpitaldeak osatzeko, zenbait irizpide baliatu ditugu: forma, pigmentu motak, etab.

• Neska-mutilek jakin nahiko dute nola litekeen legamia, lizuna eta perretxikoa bezain ezberdinak diren organismoak erreinu berean egotea, zer dela eta gertatzen den hori. Organismo horiek guztiek ezaugarri komun batzuk dituztela azalduko diegu: adibidez, kitinazko zelula-pareta eta nutrizio heterotrofoa.

ALGA

Baliabideak

Baliabide digitalak Bideoa: «Zein bitxiak diren landareak»

Zer azpitalde ezarriko zenituzke landareen taldean?

nimazioa: «Berehala kontatuko dizut. A Zer da landare bat?» Bideoa: «Izerdiaren goraldia»

Landare guztiek ezaugarri komunak dituzten arren, zenbait egiturari esker bereizten dira elkarren artean, eta bizi-funtzioak ere ez dituzte denek berdin egiten. Horrela, landareak sailkatzeko hainbat irizpide izango ditugu.

Bideoa: «Uretako landareak» Ariketa interaktiboak Aniztasuna kontuan hartzea eta inklusioa Indartzeko fitxak (1., 2. eta 3. mailak): 5. ariketa

Landareen erreinua

Hostoa

Gainaldea

Hosto-orria

Hodi eroaleak Azpialdea

Landare gehienak ingurune lurtarretan bizi dira, baina ingurune urtarretan ere aurkituko ditugu.

Sakontzeko fitxa: 4. fitxa, 2. ariketa

Organismo zelulaniztunak dira, eta ehunak eratzen dituzten zelula eukariotoak dituzte. Landare gehienetan, ehunak antolatu eta organoak eratzen dituzte, hala nola, sustraia, zurtoina eta hostoak. Nutrizio autotrofoa dute eta fotosintesia izeneko prozesu bat egiten dute. Sexu bidezko edo sexugabeko ugalketa izan dezakete.

Zurtoina

Landareen organoak • Hostoak. Fotosintesia egiten duten organoak dira. • Zurtoina. Landarearen kanpoko zatiari eusten dion organoa da. Zurtoina adarkatua izan daiteke edo ez. Gainera, mehea, berdea eta malgua izan daiteke, edo, ostera, lodia eta zurkara; eta kasu horretan, zurtoinari enbor esaten zaio.

Hodi eroaleak

• Sustraia. Organo horrek finkatzen du landarea lurrera. Ura eta gatz mineralak xurgatzen ditu lurretik. • Hodi eroaleak. Landare gehienek hodi formako kanal batzuk dituzte, sustraiaren, zurtoinaren, adarren eta hostoen barnetik doazenak. Hodi horien barrutik ura eta beste zenbait substantzia garraiatzen dira. Aurrerago ikusiko duzun bezala, landare guztiek ez dituzte hodi eroaleak.

Lotura ikaskuntza-egoerarekin Sarrera honek gogora dakarkigu berriro, izakiak sailkatzean, talde berekoak diren izaki bizidunen artean dauden desberdintasunei ere erreparatu behar diegula, azpitaldeak ezartzeko. «Gogoan hartu» atalak landareak sailkatzeko erabiltzen diren irizpide nagusiak errepasatzen ditu: hodi eroaleak dituen, haziak dituen eta fruiturik duen.

Orri

birakaria Aipatu gutxienez hiru ezaugarri, landareak gainerako izaki bizidunengandik bereizten dituztenak.

Aukeratu gehien gustatzen zaizun landarea, eta marraztu zure koadernoan, landarean ikusten dituzun organoak adieraziz.

c) Angiospermoak.

d) Iratzeak.

a) Zelula eukariotoak dituzte. b) Zelulaniztunak dira. c) Fotosintesia egiten duten organismo autotrofoak dira. d) Lurrera finkatuta bizi dira. e) Gorputz atal hauek dituzte: sustraia, zurtoina eta hostoak.

2 Erantzun bat baino gehiago dago. Aintzat hartuko dugu ikasleen adierazpen artistikoa. Nire lanbidea: botanikaria Oso interesgarria da neska-mutilek botanikaria izatea zertan datzan jakitea. Orrialde hauetako testuetan esaten denaz gain, oso interesgarria izan liteke lanbide honi buruz gehiago jakitea, eta, beraz, ikasleei informazioa bilatzeko eska diezaiekegu. a) Gimnospermoak. b) Goroldioak. 24

Sustraia

Soluzioak

Ile xurgatzaileak

2 Erantzun bat baino gehiago dago. Ariketa honetan ere helburua informazioa bilatzea da. Ikasleei Baliabide digitalak atalean ageri den TIK-TAK planeko 3. fitxa kontsultatzeko iradoki diezaiekegu.

Ariketa osagarriak Ulermena erraztu eta jakin-mina pizteko • Lehiaketa bat proposatu liteke: «Izan nahi duzu botanikaria egun batez?». Horretarako, esan ikasleei taldeka jartzeko. Hainbat landare motaren irudiak erakutsi eta neska-mutilei sailkatzeko esango diegu, kontuan hartuz goroldioak, iratzeak, gimnospermoak eta angiospermoak diren. Gehien asmatu dituen taldeak irabaziko du. Gehien-

Gakoak + info anayaharitza.es U2

Lankidetzako ikaskuntza Erabili Orri birakaria 1. ariketa ebazteko. Ikaskuntza ludikoa

Landareen sailkapena Oro har, landareak sailkatzeko bi irizpide hauek hartzen dira kontuan: • Hodi eroaleak izatea edo ez.

a Maitane Perez dut izen . eta botanikaria naiz Nire lana landareak sailkatzea da. Begiratu arretaz landareak sailkatzeko eskemari.

2. ariketan, ondo pasatuko dugu gehien gustatzen zaigun landarea aukeratu eta marraztuta.

Kontuan hartu

• Haziak sortzea edo ez.

Landareen gaia lantzean, argitzea komeni den oker batzuk sor litezke; esate baterako:

Nire lanbidea: botanikaria

Hazirik gabeko landareak Goroldioak

• Landareak ez dira fotosintesia egiteko gauza diren organismo bakarrak. Gogora ekarriko dugu monero eta protisto batzuek ere fotosintesia egiten dutela.

Hodi eroaleak dituzten landareak

Hodi eroalerik gabeko landareak

Haziak dituzten landareak

Iratzeak

Gimnospermoak

Angiospermoak

Ehunak dituzte, baina ez dute ez hodi eroalerik, ez sustrairik, ez hostorik, ez lorerik.

Sustraiak, zurtoinak, hostoak eta hodi eroaleak dituzte.

Hodi eroaleak, sustraiak, zurtoinak eta hostoak dituzte.

Ez dute ez hazirik ez lorerik sortzen.

Ez dute hazirik sortzen.

Hodi eroaleak dituzte, baita sustraiak, zurtoinak eta hostoak ere. Lore bakunak dituzte, kono izeneko egituretan multzokatuta. Haziak sortzen dituzte, eta hazi horiek ez dira fruituaren barruan egoten.

Ez dute lorerik.

Lore konplexu eta ikusgarriak dituzte.

a) Haziak sortzen ditu, baina fruiturik ez. b) Ez du hodi eroalerik, eta ez du hazirik sortzen. d) Ez du hazirik sortzen, eta hodi eroaleak ditu. 2

Bilatu informazioa, eta aukeratu landare mota bakoitzeko hiru adibide. Idatzi zure koadernoan haien izenak eta itsatsi irudi bana aukeratu dituzun hiru adibideen ondoan.

• Landareen gorputz-antolamendua fotosintesia egiteko daukaten gaitasunak baldintzatzen eta zehazten du.

Haziak sortzen dituzte, eta hazi horiek fruituaren barruan egoten dira.

Orain, lagundu landare hauek sailkatzen. Landareen sailkapenerako eskemari jarraituz, esan zer landare diren honako hauek:

c) Haziak fruituen barruan sortzen ditu.

• Ugari dauden organismoak dira, eta neska-mutilek ezagun dituzte, baina beraien gorputz-egitura eta animaliena oso bestelakoak dira.

Gogoan hartu!

Ohartu al zara? Landareen azpitaldeak egiteko, zenbait irizpide baliatu ditugu: hodi eroaleak izatea edo ez, eta haziak dituzten eta fruituak sortzen dituzten edo ez begiratzea.

• Landarearen gorputz begetatiboa osatzen duten organoak bakarrik deskribatzea erabaki da: hostoak, zurtoina eta sustraia. Komenigarria litzateke gogoratzea landare batzuek ugaltzearekin lotutako organoak dituztela, hala nola loreak, fruituak eta haziak. • Loreak, fruituak eta haziak izatea edo ez izatea sailkapen-irizpide gisa erabiltzen dira, eta, beraz, gomendagarria litzateke organo horiek nolakoak diren gogoratzea. • Goroldioen gorputz-antolamendua oso sinplea da; ez daukate benetako sustrai, zurtoin eta hostorik.

bat angiospermo eta gimnospermoen irudiak erabiltzea iradokitzen da, eta loreak eta konoak erakustea. • Egin «Zergatik dira landareen hostoak organo zapalduak?» galderari buruzko hausnarketa. Eraikinetako eguzki-plakekin parekotasunak ezar ditzakegu. Bai kasu batean eta bai bestean, gainazal handia eta bolumen txikia duten egiturak dira, argi-bilketa maximizatzeko. • Hostoek joko handia ematen dute. Ariketa honetan, hostoak biltzea eta denen artean ikasgelan erakusteko horma-irudi bat eratzea iradokitzen da. • Landatu landareak hazi, aldaxka, eta abarretik abiatuta, eta aztertu bere garapena.

Baliabideak

Baliabide digitalak

Zer azpitalde ezarriko zenituzke animalien taldean?

Aurkezpena: «Animalien sailkapena» nimazioa: «Berehala kontatuko dizut. A Animalien sailkapena» Ariketa interaktiboak

Animalia guztiek ezaugarri komunak badituzte ere, zenbait egiturari esker bereizten dira elkarren artean. Desberdintasun horiek irizpidetzat hartuko ditugu, animaliak sailkatzeko.

Aniztasuna kontuan hartzea eta inklusioa Indartzeko fitxak (1., 2. eta 3. mailak): 6. ariketa

Animalien ezaugarriak Animalien erreinuko izaki bizidunak zelulaniztunak dira, eta ehunak eratzen dituzten zelula eukariotoak dituzte. Oro har, ehunak elkartu, eta organoak osatzen dituzte, eta, era berean, organoek konplexutasun handiko aparatuak eta sistemak eratzen dituzte. Animaliak obiparoak edo bibiparoak izan daitezke. Uretako zein lehorreko inguruneetan bizi dira. Animalia batzuk beste izeki bizidun batzuen barruan ere bizi dira.

Animalia gehienak ornogabeak dira; alegia, ez dute bizkarrezurra duen barne-eskeletorik. Ornogabe guztiak obiparoak dira. Ezaugarriak

Sarrerako testuak paralelismo bat ezartzen du aurreko atalekin, eta ikasleei gogorarazten die talde bereko izaki bizidunen arteko desberdintasunak direla sailkapenean azpitaldeak definitzeko aukera ematen digutenak; kasu honetan, animalien azpitaldeak.

Poriferoak

• Uretako animaliak dira. • Gorputza gelatinakara edo zuntzezkoa dute, poro ugariz zulatua. • Substratu bati finkatuta bizi dira.

Knidarioak

• Uretako animaliak dira. • Gorputz bakuna dute, itxura gelatinakara duena. • Garro pozoitsuak dituzte ahoaren inguruan.

Anelidoak

• Lehorreko edo uretako animaliak dira. • Oso gorputz luzanga dute, eta laua izan daiteke, lokarri formakoa, edo eraztunetan zatikatua.

Moluskuak

• Lehorreko edo uretako animaliak dira. • Organo gihartsu bat dute, oin izenekoa, eta barruko organoak dituzte, mantu izeneko bilgarri baten barruan gordeta. • Askok maskor gogor bat dute.

Artropodoak

Ekinodermoak

a) Heterotrofoak dira. b) Sistema konplexuak dituzte denek. c) Lekualdatzeko egiturak dituzte denek.

Animalia ornogabeak

Lotura ikaskuntza-egoerarekin

Esan ados zauden animaliei buruzko adierazpen hauekin, eta azaldu zergatik:

d) Obiparoak dira denak.

Adibideak

• Lehorreko edo uretako animaliak dira. • Gorputza oskol batez estalita dute, zati artikulatu eta mugikorrez osatuta. • Artropodo motaren arabera, oin kopurua desberdina da. • Itsas animaliak dira. • Izar edo bola itxurako gorputza dute. • Plaka gogorrezko oskola dute, koskak edo arantzak dituena.

Soluzioak 1

a) A dos nago. Ornogabeen talde guztiak beste izaki bizidun batzuekin elikatzen dira, gainerako animaliek egiten duten bezala. Belaki, knidario (koralak) eta molusku batzuek sinbiosia ezartzen dute alga fotosintetizatzaileekin, baina ohitura heterotrofoaren bigarren mailako egokitzapen bat da. b) Ez nago ados. Ornogabe-taldeak batzuek antolaketaeredu sinplea dute; adibidez, poriferoek eta knidario batzuk. Animalia horiek ehunak dituzte, batzuetan organoak, baina ezin da esan organoak sistema konplexuetan antolatuta daudenik. c) E z nago ados. Ornogabe talde batzuek bizi-ohitura sesil edo eseriak dituzte. Adibidez, poriferoek eta knidario batzuek (koralak), ekinodermoek (krinoideoak), moluskuek (muskuiluak bezalako bibalbioak) eta artropodoek (lanpernak).

d) E z nago ados. Ornogabe guztiek arrautzak jartzen dituzte ugaltzeko. Dena dela, talde batzuetan oso ohikoa da sexugabeko ugalketa (adib.: knidarioak). Animaliak sailkatuko ditugu Atal honetako tauletako informaziotik abiatuta, ikasleek honela erantzun dezakete: – Milazangoa: Ornogabea. Artropodoa. Heterotrofoa. Obiparoa. Lehorreko animalia. Gorputza zati artikulatuz osatutako oskol batekin estalita dauka. Gorputza hainbat zatitan banatuta dauka. Zati bakoitzak hanka pare bat edo bi ditu. – Itsas trikua: Ornogabea. Ekinodermoa. Heterotrofoa. Obiparoa. Uretako animalia (itsasokoa). Bola-itxurako gorputza. Gorputza arantzadun plaka gogor ugariz estalita dauka. Podiumak edo oin anbulakralak dituzte mugitzeko.

Gakoak + info anayaharitza.es U2

Plan Lingüístico Hizkuntza-trebetasunak: irakurritakoaren ulermena Unitate honetako ariketak orri honetan ageri diren tauletako informazioa erabiliz egitea proposatzen da.

Animalia ornodunak Animalia ornodunak ornogabeak baino askoz ere gutxiago dira, baina haiek baino askoz ere konplexuagoak. Bizkarrezurdun barne-eskeletoa dute, eta gorputza bitan banatuta: burua eta enborra. Enborrean, batzuetan, isatsa izaten dute, eta, ia kasu guztietan, lau gorputz-adar. Obiparoak edo bibiparoak izan daitezke.

Kontuan hartu

Ezaugarriak

Arrainak

• Gorputzaren antolamenduan simetria egotea ez da testuan adierazten den ezaugarrietako bat, baina hala ere lantzeko modukoa da. Animalia guztiek, belakiek izan ezik, simetria-plano bat edo gehiago dituzte.

Adibideak

• Uretako animaliak dira. • Ezkataz estalitako gorputza dute. • Gorputz-adarrak hegal bihurtu zaizkie. • Oxigenoa uretatik hartzen dute. • Obiparoak dira.

• Askotan animaliekin mugitzeko gaitasuna berez lotzen da, baina badira substratuan finko bizi diren animalia-talde batzuk; hala nola poriferoak, knidario batzuk, ekinodermoak eta moluskuak.

Anfibioak

• Lehorreko animaliak dira, baina uretatik gertu bizi behar dute. • Oxigenoa uretatik eta airetik hartzen dute. • Oso azal mehea dute. • Obiparoak dira.

Narrastiak

• Lehorreko edo uretako animaliak dira. • Oxigenoa airetik hartzen dute. • Ezkataz estalitako gorputza dute, eta, batzuetan, oskol batez. • Lau hanka dituzte, sugeek izan ezik. • Obiparoak dira.

Hegaztiak

• Lehorreko animaliak dira. • Oxigenoa airetik hartzen dute. • Lumaz estalitako gorputza dute. • Aurreko gorputz-adarrak hegoak dira, eta haiei esker, ia denek hegan egiten dute. Atzeko gorputz-adarrak ezkataz estalitako hankak dira. • Obiparoak dira.

Ugaztunak

• Lehorreko edo uretako animaliak dira. • Oxigenoa airetik hartzen dute. • Gorputza askotan ilez estalia dute. Lekualdatzeko moduaren arabera, gorputz-adar desberdinak dituzte (hankak, hegoak edo hegalak). • Ia denak bibiparoak dira. • Amek beren ugatzek ekoizten duten esnearekin elikatzen dituzte kumeak.

• Badira unitate honetatik kanpo geratu diren animalia ornogabeen talde batzuk.

Animaliak sailkatuko ditugu Irakurri arretaz animalia ornodunen eta ornogabeen tauletako informazioa, eta sailkatu eta adierazi zer ezaugarri dituzten ondoko animalia hauek:

Milazangoa

Izokina

• Ornodunen kasuan, sailkapenetan agertzen den ezaugarrietako bat sakatsetako arnasketa (arrainak) edo biriketako arnasketa (gainerakoak) edukitzea da.

Itsas trikua

Oiloa

Manatia

Dragoitxoa

– Oiloa: Ornoduna. Hegaztia. Heterotrofoa. Obiparoa. Lehorreko animalia. Oxigenoa airetik hartu eta biriken bidez arnasten du. Gorputza lumaz estalita. Aurreko gorputzadarrak hegaz egiteko egokituta. Atzeko gorputz-adarrak ibiltzeko egokituta ditu. – Manatia: Ornoduna. Ugaztuna. Heterotrofoa. Bibiparoa. Itsas animalia. Oxigenoa airetik hartu eta biriken bidez arnasten du. Apenas du ilerik. Aurreko eta atzeko gorputz-adarrak igeri egiteko egokituta (hegalak). – Izokina: Ornoduna. Arrainak. Heterotrofoa. Obiparoa. Uretako animalia. Uretako oxigenoa hartu eta sakatsen bidez arnasten dute. Gorputza ezkataz estalita. Hegal formako gorputz-adarrak dituzte mugitzeko.

Ariketa osagarriak Ulermena errazteko eta jakin-mina pizteko • Ariketa: Zer animalia pentsatu dut? Taldeka jarrita egin. Talde batek animalia-talde bat pentsatuko du (artropodoak, narrastiak, etab.). Beste taldeak zer animalia-talde den igarri behar du. Horretarako, honelako galderak egingo dituzte: ornogabea da?, arrautza erruten ditu?, uretakoa da? Helburua da neska-mutilek unitatean zehar landu dugun glosarioa erabiltzea. Galderak bai/ez erantzunekoak soilik izan daitezke.

– Dragoitxoa: Ornoduna. Narrastia. Heterotrofoa. Obiparoa. Lehorreko animalia. Oxigenoa airetik hartu eta biriken bidez arnasten dute. Gorputza ezkataz estalita. Ibiltzeko egokitutako gorputz-adarrak (hankak). 27

Baliabideak Baliabide digitalak

6 Zer azpitalde ezarriko zenituzke animalien taldean?

«Eboluzio maitea» animazioa. Ariketa interaktiboak Aniztasuna kontuan hartzea eta inklusioa Maila guztietako indartzeko fitxak: 1., 2. eta 3. fitxetako 6. ariketak.

Animalia ugaztunak gara Gizakiok animaliak gara eta, animaliak garenez, honako ezaugarri hauek ditugu: • Hezurrez osatutako eskeleto bat dugu, eta bizkarrezur bat. Ornodunak gara. • Gure gorputzeko azalean ilea dugu, bibiparoak gara eta emakumeek ugatzak dituzte, haurrei esnea emateko. Ugaztunak gara. • Ugaztun guztien artean, gizakiaren antza handiena dutenak honako hauek dira: lemurrak, orangutanak, gorilak, txinpantzeak... Guztiok primateen taldea osatzen dugu. Primateek bezala, guk ere bi begi ditugu aurpegiaren aurrealdean, eskuak goiko gorputz-adarretan, azazkal lauak eta burmuin handia.

Kanpotik

Oso burmuin garatua

Zerk bereizten gaitu beste animaliengandik? Gizakiok gainerako primateengandik bereizten gaituzten hainbat ezaugarri ditugu:

• Gainerako primateek baino ile gutxiago dugu azalean.

Erpuru aurkaria

• Bi hanken gainean eta zutik ibiltzen gara. • Beso bakoitzaren muturrean, erpuru aurkaria duen eskua dugu.

Ile gutxi azalean

• Gure hanken amaieran, oinak ditugu. Gainerako primateek lau esku dituzte. • Gure eskuak beste edozein primaterenak baino askoz ere bizkorragoak, sentikorragoak eta trebeagoak dira. • Gure burmuina oso garatuta dago, eta, hari esker, hamaika gauza egin ditzakegu: hizkuntza aberats eta konplexuen bidez komunikatu, pentsatu, ikasi, mundua ulertu, artelanak sortu, asmatu, imajinatu... baita txantxetan ibili ere!

Lotura ikaskuntza-egoerarekin «Gogoan hartu» atalean, animaliak sailkatzeko erabiltzen den irizpide nagusia azpimarratzen da: barneeskeletoa izatea ala ez izatea.

Ispilua Erreparatu orrialde honetako irudiari, alderatu gizakia eta txinpantzea, eta idatzi zerrenda batean zer ezaugarri komun dituzten eta zer ezaugarri desberdin dituen bakoitzak.

3 Aipatu zer hiru ezaugarri berdin ditugun gizakiok eta izurdeek, eta zer beste hiru ezaugarri desberdin ditugun bakoitzak.

Soluzioak

3 Ezaugarri bereizgarriak

2 Gizakia Ezaugarri bereizgarriak • Garuna beste primate batzuena bainoa askoz garatuagoa da, eta gaitasuna du hizkuntza erabiltzeko eta beste trebetasun batzuetarako (abstrakzioa, etab.). • Bi hanken gainean eta zutik ibiltzea. • Erpuru aurkaria • Esku oso trebeak, objektuak manipulatzeko kapazak • Ile gutxi

Hankabiko jarrera

Txinpantzea Ezaugarri komunak

Ezaugarri bereizgarriak

• Ornodun ugaztunak. Primateak • Burmuin garatuta • Begiak aurrean jarrita aurpegian • Eskuak goiko gorputzadarretan

• Gaitasunik ez hizkuntza erabiltzeko eta pentsamenduaren beste trebetasun batzuetarako, abstrakziorako kasu. • Eskuak ez dira hain trebeak eta ez dute erpuru aurkaririk • Ilea dute gorputz osoan • Ez dira bi hankaren gainean jartzen eta zutik ibiltzen

• Lehorrekoak gara, izurdeak uretakoak dira • Omniboroak (orojaleak) gara, izurdeak ez dira karniboroak • Gorputz-adarrak oso desberdinak ditugu: gure gorputz-adarrak objektuak manipulatzeko eta zutik ibiltzeko egokituta daude; izurdeen gorputz-adarrak igeri egiteko egokituta daude • Gure burmuina garatuago dago • Gure komunikazio-sistemak garatuagoak dira • Objektuak manipulatzeko gauza gara

Antzekotasunak • Ornodunak • Bibiparoak • Kumeak esnearekin elikatzen ditugu (ugaztunak gara) • Biriken bidez arnasten dugu • Burmuin garatua • Animalia sozialak • Komunikazio-moduak garatu ditugu • Ilea galdu dugu.

Gakoak + info anayaharitza.es U2

Pentsamenduaren garapena 2. ariketa egitek proposatzen den pentsamendu teknika «Ispilua» da.

Kontuan hartu • Garrantzitsua da neska-mutilak jabetu daitezela gizakia ez dagoela sistema naturaletik kanpo. Animalia talde bat gara, oso arrakastatsua, baina animalia talde bat, azken finean.

Honelakoak gara gizakiok Barrutik

• Garun oso garatuari esker lortu ditugun gaitasunei esker gara gizaki: hizkuntza konplexua, abstrakzio-gaitasuna, etab. Genetikoki beste primate batzuen antz handia dugu, hala nola txinpantze, gorila edo orangutanena.

Gure organismoa aparatuek eta sistemek osatzen dute.

Arnas aparatua

Digestioaparatua

Zirkulazioaparatua

• Atal honek aukera ona eskaintzen du berdintasuna eta ahaidetasuna bezalako kontzeptuak lantzeko. Gizaki guztiak espezie berekoak gara eta gure arteko ezberdintasunak azalekoak dira. Giza arrazak daudela esateak ez dauka oinarri biologikorik, eta ez dago halakorik baieztatzeko datu zientifikorik.

Lokomozioaparatua

Gibela

Giltzurrunak Aparatuak eta sistemak organoz osatuta daude. Garuna

Hezur-ehuna

Organoak hainbat motatako ehunez osatuta daude. Ehun epiteliala

Muskulu-ehuna

Gogoan hartu!

Neurona Ehunak hainbat motatako zelulaz osatuta daude, eta zelula horiek guztiak animaliazelula eukariotoak dira.

Muskulu-zelula

Obulua

Globulu gorria

Animalien ezaugarri asko balia daitezke irizpidetzat haiek sailkatzeko, baina bada bereziki garrantzitsua den bat: barne-eskeletoa izatea edo ez. 41

Ariketa osagarriak Ulermena errazteko eta jakin-mina pizteko • Ariketa hau proposatu genezake: Gizakia ez banintz, zer animalia izatea gustatuko litzaidake? Zergatik? Eskatu neska-mutilei aukeratu duten animalia zergatik hautatu duten azaltzeko idazketa labur bat egin dezatela. • Lan egin gure antz handiena duten animalia-taldeekin. Hautatu gorilak, txinpantzeak edo orangutanak, eta ikertu: non bizi dira?, zer jaten dute?, nola bizi dira?, bakartiak dira edo taldeka bizi dira?

Baliabide digitalak Animazioa: «Berehala kontatuko dizut. Honelakoak dira izaki bizidunak » Unitateko argazki-albuma Ariketa interaktiboak Game Rooma Aniztasuna kontuan hartzea eta inklusioa Funtsezkoena

P O R T F O L I O A

Baliabideak

Zer ikasi dut? 1

7 Idatzi beheko irudian zenbakien bidez adierazitako egituren izenak, eta adierazi zer zelula mota den: 2

a) Obulua. b) Azala. c) Digestioa. d) Neurona.

e) Gibela.

Ebaluazioa

f) Zirkulazioa.

Ebaluatzeko proben sorgailua Ebaluazioak: oinarrizkoa, aurreratua eta konpetentziena

Azaldu zertan diren berdinak izaki bizidun guztiak.

2 Adierazi beheko kontzeptu hauek zelula mota bat diren, ehun bat, organo bat edo aparatu edo sistema bat:

8 Adierazi zertan diren desberdinak: 3 Erreparatu izaki bizidun hauen irudiei, eta erantzun galderei taula batean.

Ikasgelako materiala

a) Kokoak eta baziloak. b) Alga berdeak eta alga gorriak. c) Perretxikoak eta lizunak.

TEAM protagonistak: Jane Goodall S (kartela, informazio-txartelak, bideoa eta ihes-jokoa)

9 Azaldu zer irizpide hartzen diren kontuan goroldioak eta bitxiloreak sailkatzeko.

10 Azaldu zer irizpide baliatuko zenituzkeen euliak eta gazelak sailkatzeko. 6

11 Aurkitu arrotza talde hauetako bakoitzean: a) Kokoak, espiroketak, legamiak, bibrioak.

a) Ba al dute ehunik?

b) Lizuna, perretxikoa, bakterioa, legamia.

b) Ba al dute organorik?

c) Mitxoleta, hirusta, alga berdea, goroldioa.

c) Zer nutrizio mota dute?

d) Zizarea, amuarraina, gorila, saguzarra.

d) Zer erreinutakoak dira? 4 Aipatu: a) Zelula prokariotoak dituzten erreinuak eta zelula eukariotoak dituzten erreinuak. b) Ehunak dituzten organismoen erreinuak eta ehunik ez duten organismoen erreinuak. c) Nutrizio autotrofoa soilik duten organismoen erreinuak, nutrizio heterotrofoa soilik duten organismoen erreinuak eta bi nutrizio motak dituzten erreinuak. 5 Deskribatu nolakoak diren zenbait protozooren mugitzeko egiturak.

12 Zure ustez, zertan dira berdinak landareen hodi eroaleak eta animalien zirkulazio-sistema? Zer zatiz edo atalez dago osatuta bata eta bestea? Zer substantzia edo produktu garraiatzen dituzte? Ez ahaztu unitate honetako zure argazki-albuma osatzea, webgunean: anayaharitza.es. Semaforoa. Margotu koadernoan, ariketa bakoitzaren ondoan, honela:

6 Idatzi zerrenda batean landareen ezaugarri nagusiak.

erantzuna badakizu laguntza behar izan baduzu erantzuna jakin ez baduzu

Zer ikasi dut? 1

Izaki bizidun guztiek hiru bizi-funtzio egiten ditugu: elikatu, ugaldu eta inguruarekin erlazionatu. Izaki bizidunen gorputza zelulaz eratuta dago.

2 a) Zelula; b) Organoa;

Ba al dute ehunik?

Ba al dute organorik ?

Igela

Sí

Heterotrofoa

Animalia

Protozooa

Heterotrofoa

Protistoak

Goroldioa

Sí

Autotrofoa

Landarea

Alga gorria

Autotrofoa

Protistoak

Perretxikoa

Heterotrofoa

Onddoa

Bakterioa

Heterotrofoa

Moneroa

Zer nutrizio mota dute?

Zer erreinutakoak dira?

c) Aparatua; d) Zelula; e) Organoa; f) Sistema.

U2 RUA HELBU RA E R R AU Izaki bizidunak sailkatzeko gure irizpideen zerrenda egingo dugu 1

Jonek eta bere lagun Anek ibilaldi batean ateratako argazkiak sailkatu dituzte, bakoitzak bere modura. Erreparatu haiek egindako proposamenei, eta alderatu ispiluaren teknika baliatuz:

Jonen zerrenda Zertan dira desberdinak...

Gorriak

Aneren zerrenda Zertan dira Zertan dira biak berdinak... desberdinak...

Mitxoleta Marigorringoa

buruari! Galdetu hau zeure

u al dute taldetan banatzea lort a) Argazki guztiak ? tan ene bi sailkap rrizko i bizidunen hainbat oina b) Unitate honetan izak koren Erabili al dute hala zu. ditu i ikas rri ezauga bat sailkapenetan? k izaki bidituzten ezaugarria c) Sailkatzeko erabili ? Ala haur bakoitzaren dira al k rria uga eza zidunen ak? iritziaren araberako

Kaltegarriak Kardua Armiarma Politak Txolarrea Untxia

Hezkuntza emozionala Metakognizioari dagokion atala, ikaskuntzarekin lotutako emozioak identifikatzea sustatzeko.

Fotosintesia egiten dutenak Mitxoleta Kardua Barne-eskeletoa eta lumak dituztenak Txolarrea Barne-eskeletorik ez dutenak Armiarma Marigorringoa Barne-eskeletoa eta ilea dituztenak Untxia

Lotura ikaskuntza-egoerarekin

2 Jonek galduta zegoen argazki bat aurkitu du! Zer taldetan sartuko zenuke, Jonen sailkapena erabiliko bazenu? Eta Anerena erabiliko bazenu? Ados al zaudete ikaskide guztiok bi kasuetan? 3 Orain zure txanda da! Asmatu zeure proposamen bat, Jonen argazkiak sailkatzeko; horretarako, erabili ikasi dituzun irizpide zientifikoak. Azkenik, idatzi, talde bakoitzaren ondoan, talde horretako izaki bizidunak babesteko neurriren bat.

Nola ikasi dut? 1

Seguru asko, unitatea lantzean, zenbait gauza erraz ikasi dituzu, eta beste batzuk, berriz, gehiago kostatu zaizkizu. Idatzi zure portfolioan zer hiru gauza iruditu zaizkizun zailenak, eta azaldu zergatik.

2 Orain izaki bizidunei buruz dakizuna jakinda, pentsatu al duzu zer egin behar duzun, haiek babesteko? Aldatu al duzu ohiturarik, landare edo animaliaren bat ikusten duzunean? Azaldu zertan aldatu zaren.

Pentsamenduaren garapena «Helburua aurrera» ataleko ariketa egiteko, «Ispilua» pentsamendu teknika proposatzen da.

Aneren zerrenda Jonen zerrenda

Gakoak + info anayaharitza.es

Ikastea gehien kostatu zaidana: Izan ere,...

4 a) Z elula prokariotodunak: Moneroak; zelula eukariotodunak: protistoak, onddoak, animaliak eta landareak. b) E hunak dituztenak: animaliak eta landareak. Ehik gabekoak: moneroa, protistoak eta onddoak. c) N utrizio autotrofoa soilik: landareak. Nutrizio heterotrofoa soilik: onddoak eta animaliak. Bi nutrizio motak: moneroak eta protistoak. 5 Flageloak, zilioak eta pseudopodoak. 6 Organismo eukariotoak dira, zelulaniztunak, ehundunak. Organismo autotrofo fotosintetizatzaileak dira. Landare gehienen gorputzek organoak dituzte (zurtoina, sustraiak eta hostoak).

Neska-mutilek ispiluaren teknika erabiliko dute hasierako egoeran izaki bizidunak sailkatzeko aurkeztu ziren bi modu alderatzeko. Jonen sailkapena subjektiboa da, eta Anerenak, berriz, irizpide zientifikoak erabiltzen ditu eta, beraz, objektiboak. «Galdetu hau zeure buruari» atalak gida bat eskaintzen du, konparaziorako funtsezkoak diren alderdietan arreta jartzeko. 2. jarduerak bidea ematen digu sailkapen subjektiboen ahultasunei buruz hausnartzeko; izan ere, desadostasunak sortzen dituzte, nork bere irizpideen arabera ezarritako sailkapenak baitira. Azkenik, ikasleei proposatzen zaie hasierako egoeran dauden izaki bizidunak sailkatzeko proposamena egitea, unitatean ikasitakoa erabiliz.

b) K olore desberdinekoak dira. Batena nagusi da klorofila, eta bestean, nahiz eta klorofila izan, pigmentu gorriak dira nagusi. c) B iak dira onddoak, baina gorputz-antolaketa desberdinak dituzte. Perretxikoa da onddo batzuek ikusgai izaten duten atala. Lizunak perretxikorik eratzen ez duten onddoak dira. Kotoi-itxura dute. 9 Hiru irizpide hartzen dira kontuan: 1) H odi eroaleak dituen ala ez dituen. Irizpide honen arabera, goroldikoak eta gainerako landareak bereizten ditugu.

7 1. Nukleoa; 2. Zitoplasma; 3. Mintz plasmatikoa; 4. Organuluak. Zelula eukarioto bat da.

2) H aziak dituen ala ez dituen. Irizpide honen arabera bitxiloreak (baita gimnospermoak ere) eta iratzeak bereizten ditugu.

8 a) F orma desberdinekoak dira. Kokoa esfera-formakoa da eta baziloak zotz-itxura dauka.

3) F ruiturik duten ala ez duten. Irizpide honen arabera bitxiloreak eta gimnospermoak bereizten ditugu. 31

jarraipena...

P O R T F O L I O A

P O R T F O L I O A Zer ikasi dut? izaki bizidun guztiak. Azaldu zertan diren berdinak ptu hauek zelula mota 2 Adierazi beheko kontze o bat edo aparatu bat diren, ehun bat, organ edo sistema bat:

kien bidez adiera7 Idatzi beheko irudian zenba adierazi zer zelula zitako egituren izenak, eta mota den:

ibilaldi batean ateJonek eta bere lagun Anek dituzte, bakoitzak bere ratako argazkiak sailkatu ko proposamenei, eginda modura. Erreparatu haiek a baliatuz: eta alderatu ispiluaren teknik

a) Obulua.

URUA HELB ERA AURR irizpideen zerrenda egingo dugu Izaki bizidunak sailkatzeko gure

Jonen zerrenda

b) Azala.

Zertan dira desberdinak...

c) Digestioa. 3

d) Neurona. e) Gibela.

f) Zirkulazioa.

hauen 3 Erreparatu izaki bizidun . tzun galderei taula batean

irudiei, eta eran-

rdinak: 8 Adierazi zertan diren desbe a) Kokoak eta baziloak. gorriak. b) Alga berdeak eta alga k. c) Perretxikoak eta lizuna

n diren kontuan go9 Azaldu zer irizpide hartze zeko. roldioak eta bitxiloreak sailkat ko zenituzkeen euliak 10 Azaldu zer irizpide baliatu eta gazelak sailkatzeko.

5 6 4 a) Ba al dute ehunik? b) Ba al dute organorik? c) Zer nutrizio mota dute? d) Zer erreinutakoak dira? 4 Aipatu:

en erreinuak eta a) Zelula prokariotoak dituzt erreinuak. zelula eukariotoak dituzten smoen erreinuak eta b) Ehunak dituzten organi n erreinuak. ismoe organ ehunik ez duten duten organismoen c) Nutrizio autotrofoa soilik soilik duten erreinuak, nutrizio heterotrofoa bi nutrizio motak organismoen erreinuak eta dituzten erreinuak. zenbait protozooren 5 Deskribatu nolakoak diren mugitzeko egiturak. landareen ezaugarri 6 Idatzi zerrenda batean nagusiak.

ko bakoitzean: 11 Aurkitu arrotza talde haueta legamiak, bibrioak. a) Kokoak, espiroketak, ioa, legamia. b) Lizuna, perretxikoa, bakter berdea, goroldioa. c) Mitxoleta, hirusta, alga saguzarra. d) Zizarea, amuarraina, gorila, berdinak landareen hodi 12 Zure ustez, zertan dira zio-sistema? Zer eroaleak eta animalien zirkula a bata eta bestea? zatiz edo atalez dago osatut garraiatzen diktu produ Zer substantzia edo

rnoan, Semaforoa. Margotu koade : bakoitzaren ondoan, honela izu badak erantzuna u laguntza behar izan baduz erantzuna jakin ez baduzu

ariketa

Zertan dira Zertan dira biak berdinak... desberdinak...

ari! u zeure buru

Galdetu ha lortu al dute an banatzea guztiak taldet a) Argazki n? eta bi sailkapen t oinarrizko idunen hainba etan izaki biz halakoren b) Unitate hon bili al dute si dituzu. Era ezaugarri ika an? net pe bibat sailka arriak izaki uzten ezaug ko erabili dit bakoitzaren c) Sailkatze a? Ala haur ugarriak al dir zidunen eza berakoak? iritziaren ara

Nola ikasi dut?

Mitxoleta Marigorringoa Kaltegarriak

Fotosintesia egiten dutenak Mitxoleta Kardua Barne-eskeletoa eta lumak dituztenak

Kardua

Txolarrea

Armiarma

Barne-eskeletorik ez dutenak

Politak Txolarrea Untxia

an, zenbait gauza erraz ikasi Seguru asko, unitatea lantze u. berriz, gehiago kostatu zaizkiz dituzu, eta beste batzuk, un zaihiru gauza iruditu zaizkiz Idatzi zure portfolioan zer lenak, eta azaldu zergatik. tu al dakizuna jakinda, pentsa 2 Orain izaki bizidunei buruz al duzu , haiek babesteko? Aldatu duzu zer egin behar duzun ean? duzun n ikuste bat liaren ohiturarik, landare edo anima Azaldu zertan aldatu zaren.

10 Irizpide hauek erabil daitezke: 1) B arne-eskeletoa duen ala ez duen. Irizpide honekin ornodunak eta ornogabeak bereizten ditugu. 2) G orputzean atal artikulatu eta mugikorrak dituen ala ez dituen. Irizpide honekin artropodoak (eulien taldea) eta gainerako ornogabeak bereizten ditugu. 3) O biparoak/bibiparoak. Irizpide honekin ugaztunak (gazelen taldea) eta gainerako ornodunak bereizten ditugu. 4) K umeak esnearekin elikatzen dituzten ala ez dituzten. Berriz ere, irizpide honekin ugaztunak eta gainerako ornodunak bereizten ditugu. 11 a) Legamia, ez delako monero bat. b) Bakterioa, ez delako onddo bat. c) Alga berdea, ez delako landare bat. d) Zizarea, ez delako ornoduna. 12 Bai bata eta bai bestea substantziak distantzia luzera garraiatzeko sistemak dira. Hodiitxurako egitura malguz eta, era berean, sendoz eratuta daude. Hodi eroaleak landare-ehunez osatuta daude; zirkulazio-sistemako hodiak, berriz, animalia-ehunez, eta arteriak, zainak eta odol-kapilarrak osatzen dituzte. Landareetan, hodi eroaleek ura, gatz mineralak eta fotosintesiaren bidez sortutako substantziak garraiatzen dituzte. Animalien zirkulazio-sistemak oxigenoa, karbono dioxidoa, mantenugaiak eta hondakin-substantziak garraiatzen ditu odolean zehar.

Gorriak

Armiarma Marigorringoa Barne-eskeletoa eta ilea dituztenak Untxia

argazki bat aurkitu du! Zer 2 Jonek galduta zegoen sailkapena erabiliko taldetan sartuko zenuke, Jonen erabiliko bazenu? Ados al na bazenu? Eta Anere bi kasuetan? zaudete ikaskide guztiok u zeure proposamen 3 Orain zure txanda da! Asmat horretarako, erabili zeko; sailkat iak bat, Jonen argazk ikoak. Azkenik, idatzi, ikasi dituzun irizpide zientif horretako izaki talde n, ondoa zaren talde bakoit en bat. bizidunak babesteko neurrir

tuzte? argazki-albuma Ez ahaztu unitate honetako zure aritza.es. osatzea, webgunean: anayah

Aneren zerrenda

Aneren zerrenda Jonen zerrenda

Ikastea gehien kostatu zaidana: Izan ere,...

Helburua aurrera 1

Antolatzaile grafikoa betetzean, neska-mutilak honako ondorio hauetara iristea espero behar dugu: Jonen zerrenda Zertan dira desberdinak... Ez ditu erabiltzen unitatean ikasitako ezaugarriak. Erabiltzen dituen ezaugarriak bere iritzi pertsonalaren araberakoak dira.

Aneren zerrenda Zertan dira biak berdinak...

Argazkietako izaki bizidun guztiak ezaugarri berdineko taldetan sailkatzea lortu dute.

Zertan dira desberdinak... Ikasi ditugun ezaugarriak erabiltzen ditu. Erabiltzen dituen ezaugarriak ez dira inoren iritziaren araberakoak, izaki bizidunenak beraienak dira.

2 Jonen zerrenda erabilita, neska-mutil gehienek argazki berria «gorriak» taldean edo «politak» taldean sartuko dute. 3 Ikasleen proposamenak askotarikoak izan daitezke. Eratzen duten multzo bakoitzerako, zentzuzko babes-neurri bat eman behar dute; esaterako: «Kontuz ibili, mitxoleta edo kardurik ez zapaltzeko», «Landareei ura bota beti, inola ere ez bestelako likidorik», «Txolarreei gizakiarentzako jatekorik ez eman», etab.

Nola ikasi dut? 1 etq 2 Erantzun bat baino gehiago daude. Kontuan izan behar da, 1. ariketan pertsona bakoitzaren barruko dimentsioa lantzen dela (autokontzeptua eta autoestimua), eta 2. ariketan, pertsonen arteko dimentsioa (bizitzarako eta ongizaterako konpetentziak).

Ariketa osagarriak Irakurzaletasuna bultzatzeko La senda escondida liburua, Pizca de Sal bildumakoa (Anaya). Altxor bati buruzko misterioaren kontakizuna da; misterio hori Tejera Negra izena duen pagadiko zenbait zuhaitz espezie identifikatuta soilik argituko da. • Cuentos de microbios, Arthur Kornbergek idatzia eta REBerte editorialak 2011n argitaratua. • El libro de las bacterias, StEBe Mouldek idatzia, DK (Dorling Kindersley) editorialak 2018an argitaratua. Modu dibertigarrian kontatzen ditu bakterio, birus eta bestelako germen eta mikrobioei buruzko istorioak. • Monstruoso, Carlyn Becciak idatzia eta Anaya Infantil y Juvenil editorialak 2021 argitaratua. Zortzi munstro oso dibertigarriren atzean dagoen «zientzia» guztia azaltzen da.

eredua

Inprimatzeko baliabideak Aniztasuna kontuan hartzea eta inklusioa • 1. fitxa (Indartzeko 1. maila) • 2. fitxa (Indartzeko 2. maila) • 3. fitxa (Indartzeko 3. maila) • 4. fitxa (Sakontzeko) Ebaluazioa • Ebaluazioa • Konpetentzien ebaluazioa Arloko baliabide nagusia 1 • TIK TAK plana. 3. fitxa: Informazioa bilatu

Baldintza hauek anayaharitza.es webgunean dituzu.

Izen-abizenak: Data:

FITXA

UNITATEA

Inguruaren Ezaguera 5

1 Idatzi, irudi bakoitzaren azpian, zer bizi-funtzio adierazi den.

D E

2 Erreparatu zelula honi eta margotu zitoplasma kolore batekin, or-

ganuluak beste batekin, eta nukleoa eta material genetikoa beste batekin. Zer zelula mota da?:

Zitoplasma Organuluak Nukleoa eta material genetikoa 36

Izen-abizenak:

Inguruaren Ezaguera 5

FITXA

UNITATEA

Erantzun galdera hauei: a) Osatu izaki-bizidunen antolaketa-mailei buruzko eskema hau. D

eratzen dituzte

b) Lotu gezien bidez zer ezaugarri dituen bakoitzak. Moneroak

Eukariotoa Protistoak

Landareak

Prokariotoa Zelulabakarra Animaliak Onddoak

Zelulaniztuna

4 Idatzi ze erreinu eta zer talderi dagokion irudi hauetako bakoitza.

Izen-abizenak:

Inguruaren Ezaguera 5

FITXA

UNITATEA

5 Erantzun landareei buruzko honako galdera hauei:

a) Adierazi landarearen atalak irudiaren gainean. Hostoak Azpialdea Hosto-orria

Zurtoina Sustraia

Gainaldea

b) M arraztu honako izaki hauetako bakoitzaren adibide bat:

Goroldio bat

Iratze bat

6 Osatu animalien erreinuaren sailkapenari buruzko eskema hau.

Poriferoak Knidarioak Ornogabeak

Animalien erreinua

Moluskuak Artropodoak Ekinodermoak

Arrainak Anfibioak

Ugaztunak 38

Gimnospermo bat

Izen-abizenak: Data:

Inguruaren Ezaguera 5

FITXA

UNITATEA

1 Adierazi honakoa esaldi hauek zuzenak diren ala ez diren, eta zuzendu

oker daudenak. a) Izaki bizidun heterotrofoak, landareak esaterako, ezin dituzte bere elikagaiak sortu.

b) Erlazio-funtzioa gauzak hautematea eta haiei erantzutea da.

c) Bizi-funtzioak nutrizioa, erlazioa, ugalketa eta iraizketa dira.

d) Sexu bidezko ugalketa zein sexugabekoa egiteko, banako bakarra behar da.

e) Gametoak sexugabeko ugalketan eratzen diren ugalketa-zelulak dira.

2 Osatu zelula-motei buruzko taula hau.

Prokariotoa

Eukariotoa

Egitura komunak Tamaina Konplexutasuna Organuluak Nukleoa

Irudi eskematikoa

Izen-abizenak:

Inguruaren Ezaguera 5

FITXA

UNITATEA

Erantzun galdera hauei: a) Zertan dira desberdinak izaki zelulabakarrak eta zelulaniztunak?

b) Osatu honako esaldi hauek hitz egokiak idatzita: •

zelula prokariotoak dituzten izaki bizidunak dira.

• Landareek nutrizio

dute,

eratzen dituzte eta

motako zelulak dituzte. • Onddoek nutrizio edo • eta nutrizio •

dute eta izaki dira,

motako zelulez eratutakoak.

zelulabakarrak edo

izan daitezke,

edo

dute.

izaki zelulaniztunak dira eta

motako zelulak dituzte.. 4 Biribildu kolore batekin onddoei buruzko esaldiak, beste kolore batekin

protistoei buruzkoak, eta hirugarren batekin moneroei buruzkoak.

Koko-itxura izan dezakete.

Lizunak eratzen dituztenek kotoiitxurako egitura dute.

Zelulabakarren adibide bat legamiak dira.

Perretxikoak eratzen dituzte; txanpiñoiak edo esnegorriak, esaterako.

Alga zelulabakarrak eta zelulaniztunak daude.

Protozooak ziliodunak izan daitezke.

Algak autotrofoak dira.

Algak edo protozooak izan daitezke.

Bibrio eta espirilo forma izan dezakete.

Izen-abizenak:

Inguruaren Ezaguera 5

FITXA

UNITATEA

5 Erantzun landareei buruzko galdera hauei:

a) Zer organotan egiten da fotosintesia?

b) Zer funtzio dute hodi eroaleek? Zer landare motak dituzte?

c) Zertan dira desberdinak angiospermoak eta gimnospermoak?

d) Zer landare motak ez dute hazirik?

e) Zer ugalketa mota dute landareek?

6 Egin animalia ornodunak eta ornogabeak sailkatzeko eskema bat. Idatzi

talde bakoitzaren ezaugarri bereizgarri bat.

Izen-abizenak: Data:

Inguruaren Ezaguera 5

1 Irakurri honako testu hau. Gero, adierazi okerrak eta zuzendu.

Izaki bizidunek, bizigabeek ez bezala, hiru bizi-funtzioak egiten dituzte eta zelulez osatuta daude. Nutrizio-funtzioa da ingurunetik energia hartzea eta inguruan dagoena hautemateko erabiltzea. Organismoak autotrofoak izan daitezke, landareak eta onddoak bezala, edo heterotrofoak, algak eta animaliak bezala. Erlazio-funtzioa da inguruneko substantziak erabiltzea hazteko eta kaltetutako zatiak konpontzeko. Ugalketa-funtzioak ondorengoak izateko modua ematen du. Sexugabea izan daiteke, izaki bizidun bakarra behar bada, edo sexu bidezkoa bi banako behar badira. Sexugabeko ugalketan gameto izeneko zelulak sortzen dira.

2 Egin zelula eukariotoen eta zelula prokariotoen artean dauden desber-

dintasunak azaltzeko irudi bat.

FITXA

UNITATEA

Izen-abizenak:

Inguruaren Ezaguera 5

FITXA

UNITATEA

I datzi zer erreinutakoak diren honako izaki bizidun hauek. Arrazoitu zure erantzuna sailkapen-irizpideak erabilita. a) Alga zelulaniztuna

b) Iratzea

c) Ugaztuna

d) Lizuna

e) Bakterioa

4 Egin eskema bat monero, protisto eta onddoen ezaugarriak zein diren

eta zer taldetan sailkatzen diren azaltzeko.

Izen-abizenak:

Inguruaren Ezaguera 5

5 Erantzun landareei buruzko galdera hauei.

a) Marraztu landare bat eta adierazi bere atalak.

b) Aurreko ariketan marraztu duzun landarea existitzen diren landare mota guztiak ordezkatzen ditu? Arrazoitu zure erantzuna.

6 Idatzi zer animalia talderi buruz ari den esaldi bakoitza. Gero, idatzi zer

animalia talde utzi diren aipatu gabe. a) Aurreko gorputzadarrak hego bihurtuta: b) Gorputz gelatinakara, poro ugariz zulatua: c) Organo gihartsua, oin izenekoa: d) Gorputza askotan ilez estalia. Amek bere esnearekin elikatzen dituzte kumeak:

e) Ezkataz estalitako gorputza eta, batzuetan, oskol batez: f) Gorputz-adarrak hegal bihurtu zaizkie eta gorputza ezkataz estalita dute: g) Gorputza oskol batez estalita dute, zati artikulatu eta mugikorrez osatuta:

FITXA

UNITATEA

Izen-abizenak: Data:

Inguruaren Ezaguera 5

FITXA

UNITATEA

1 Aztertu paramezio baten irudi hauek. Izendatu bertan agertzen diren

atalak. Ezagutzen ez duzun baten bat badago, ikertu zein den. 4 1

a) Ezagutzen ez zenuen atalak, zer funtzio du zelulan?

b) Zer erreinutan sailkatuko zenuke izaki bizidun hau? Eta zer taldetan erreinu horren barruan?

2 Izaki bizidun autotrofo askok fotosintesia egiten dute. Bilatu informazioa eta

azaldu, labur, zertan datzan prozesu hori. Egin azalpen-irudi bat.

UNITATEA

Izen-abizenak: Data:

Inguruaren Ezaguera 5

1 Adierazi zein den erantzun zuzena kasu bakoitzean. a) Termino hauetako zein da zelularen osagai bat? Zitoplasma. Zitoplamasa. Zitomaspla. b) Zelulek: Ehunak eratzen dituzte. Organoak eratzen dituzte. Aparatuak eratzen dituzte. c) Izaki autotrofoak dira: Landareak eta onddoak. Landareak eta animaliak. Landareak eta algak. d) Honako funtzioa hauetako zein ez da izaki bizidunen bizi-funtzioa? Elikatzea. Ibiltzea. Ugaltzea. e) Ezaugarri hauetako zein dagokio protistoen erreinuari? Barne hartzen ditu protozooak eta algak.. Barne hartzen ditu bakterioak eta protozooak. Barne hartzen ditu bakterioak eta algak. 46

f) Zer ezaugarri komun dute animalia guztiek? Barne-eskeletoa dute. Autotrofoak dira. Heterotrofoak dira. g) Animalia hauetako zein da ornogabea? Arraina. Narrastia. Moluskua. h) Onddoak izan daitezke: Onddo zelulabakarrak, legamiak esaterako; frutetan hazten diren moduko onddoak; eta perretxikoak eratzen dituzten onddoak, txanpiñoiak kasurako. Onddo zelulabakarrak, legamiak esaterako, eta txanpiñoien moduko lizunak. Txanpiñoietan hazten diren moduko lizunak, eta legamiak bezalako onddo zelulabakarrak. i) Termino hauetako zeinek ez du erlaziorik moneroen erreinuarekin? Bakterioak. Espiriloak. Pseudopodoak. j) Knidarioak: Lehorreko animaliak dira. Aho inguruan garroak dituzte Oskol gogorra dute.

UNITATEA

Izen-abizenak:

Inguruaren Ezaguera 5

2 Idatzi honako hauen definizioak: Animalien erreinua:

Ornoduna:

Zurtoina:

Bioaniztasuna:

3 Idatzi irudian falta diren atalen izenak eta, ondoren, erantzun galderei. 2 1

a) Nutrizioarekin lotuta dagoen zer prozesu gertatzen da hostoetan?

b) Azaldu zer diren hodi eroaleak eta zer funtzio dituzten.

UNITATEA

Izen-abizenak:

Inguruaren Ezaguera 5

4 E gin honako termino hauek izango dituen kontzeptu-eskema bat: gimnospermoak, goroldioak, hazirik gabeko landareak, iratzeak, landareak, angiospermoak, haziak dituzten landareak, ehunak, sustraia, zurtoina, almendrondoa, pinua, konoak, fruitua, loreak.

5 Azaldu zertan diren desberdinak sexugabeko ugalketa eta sexu bidezko ugalketa.

6 Irakurri honako testu hau eta azaldu zer akats egin diren bertan. Ugaztunak barne-eskeletoa eta bizkarrezurra dituzten animalia ornogabeak dira. Gehienek ilez estalita dute gorputza, ia guztiak obiparoak dira eta denak lehorrekoak dira. Gizakiak eta barraskiloak ugaztunen adibideak dira.

UNITATEA

Izen-abizenak:

Inguruaren Ezaguera 5

7 A zaldu ornodun eta ornogabeen arteko desberdintasunak.

8 E rlazionatu ondorengo organo eta aparatuak dagozkien funtzioekin: lokomozio-aparatua, nerbio-sistema, arnas-aparatua, zirkulazio-aparatua, iraitzaparatua eta digestio-aparatua. Nutrizioa: Erlazioa: 9 E rreparatu landare hauen irudiei eta erantzun galderei. A

a) Zer prozesu adierazi da irudietan?

b) Deskribatu, labur, zertan datzan prozesu bakoitza.

10 L andare karniboroek hostoak ixten dituzte intsekturen batek ukitzen dituenean. Intsektuz elikatzen direla esan nahi du horrek? Arrazoitu zure erantzuna.

UNITATEA

Izen-abizenak: Data:

Inguruaren Ezaguera 5

1 Identifikatu zer zuhaitz espezieri dagozkion (altzifrea, alboa edo platano

arrunta, ezkia eta zume negartia) irudietako hostoak. 1

Horretarako, ondoren ageri den mapa erabili eta jarraibide erraz horiek aintzat hartzea iradokitzen dizugu: 1. Aukeratu hostoetako bat. 2. Jarri jokoaren abiapuntuan. 3. Zoaz bidean aurreran (gezien norabideari jarraituta). 4. Topatzen dituzun bidegurutzetan, erabaki zer bide hartuko duzun hautatu duzun hostoaren forma eta kartelean ageri den mezua kontuan hartuta.

Bihotz-itxurako hostoa Hosto luze eta estua

Zume negartia

Ezkia Beste itxura bateko hostoa Ahate-hankaren itxurako hostoa

Beste itxura bateko hostoa Ezkata-itxurako hostoa Altzifrea IRTEERA 50

Alboa edo platano arrunta

UNITATEA

Izen-abizenak:

Inguruaren Ezaguera 5

2 Erreparatu ondoren ageri diren animalia hauei.

Krokodiloa

Barraskiloa

Apoa

Txolarrea

Izurdea

Kakalardoa

Lotu animalia bakoitzarekin multzo zenbakidun bakoitzeko hitz bat; zenbait kasutan, bi hitz ere erabil ditzakezu multzo bakoitzetik. Aukeratutako hitzak elkarren segidan jarriz gero, komaz bereizita, zoologo batek animalia bakoitzari buruz egingo lukeen definizioa lortuko duzu. 1

Ornogabea

Obiparoa

Uretakoa

Gorputz estalita:

Ornoduna

Bibiparoa

Lehorrekoa

lumaz maskor batez

ezkataz

Talde honetakoa da:

oskol artikulatu batez

moluskuak

hegaztiak

narrastiak

artropodoak

ekinodermoak

arrainak

anfibioak

ugaztunak

zati batzuetan, ilez azal biluzi batez arantzaz eta plakaz

Krokodiloa:

Barraskiloa: Kakalardoa:

Apoa:

Txolarrea: Izurdea:

UNITATEA

Izen-abizenak:

Inguruaren Ezaguera 5

3 Ikastetxearekin txangoa egin dugu zoora eta, tartean, animalia orno-

gabeen atala ere ikusi dugu. Han geundela, irakasleak animalia hauen ezaugarri batzuen berri eman digu, eta ondo ulertu dugun jakiteko, galdera hauek egin dizkigu: a) Zer artropodok egin dezakete hegan?

b) Zer artropodok dute kanpai-itxura eta hainbat garro pozoitsu?

c) Zer izen du moluskuen organo gihartsuak?

d) Zenbat hanka dituzte armiarmek?

e) Zer dute berdina ornogabe guztiek?

4 Karmelek eta lagunak etxean landare batzuk jartzea erabaki dute. Beraz,

nola elikatzen diren eta nola zaindu behar dituzte jakin nahi dute. a) Zer hartzen dute landareek sustraietatik?

b) Zer dira hodi eroaleak?

c) Non egiten da fotosintesia?

PLANA

TIK INFORMAZIOA BILATU TAK

FITXA 3

Interneten informazio asko dagoenez, eduki jakin baten bilaketa errazteko, web bilatzaileak erabiltzen dira; hau da, bilaketa hainbat aukera eta gako-hitzen arabera iragazten duten sistema informatikoak.

Google-ren logotipoa; bilatzaile ezagunenetako bat da.

Nolakoa da web-bilatzaile bat? Bilaketa-barra. Gako-hitzak idatzi eta bilaketa abiatzeko. Bilaketaaukerak. Bilatu nahi den informazio mota aukeratzeko: irudiak, bideoak, dokumentuak… eta bilaketa hizkuntzaren arabera, dataren arabera… iragazteko.

Anaya Haritza

Bilaketaren emaitzak. Bilaketaren emaitzak ikusteko eta horietan sartzeko. Interneten irudiak bilatu Bilatzailean, web-orrialdeak ez ezik, irudiak ere bila ditzakegu. Horretarako, bilaketan «Irudiak» aukera hautatu beha da.

ADI. Gako-hitzak komatxo artean idatziz gero, bilatzaileak justu hitz horiek dituzten mezuen zerrenda erakutsiko du. Baliabide hori oso lagungarria da pertsonen izenak, liburuen izenburuak, etab. aurkitu nahi ditugunean.

Laster-markak edo gogokoak Maiz bisitatzen ditugun edo interesgarriak iruditzen zaizkigun webguneak gorde egin ditzakegu, gero nahi dugunean azkar sartu ahal izateko, aldi bakoitzean bilatu behar izan gabe. Zuzeneko esteka horiei gogokoak edo laster-markak deitzen zaie.

Gehitu last

er-markan

Izena Karpeta

Anaya Haritz

a: testu libur

Hezkuntza

Gehiago…

ua…

baliabideak

Ados

Gehitu sinkr onizazioa…

Ezabatu

PLANA

TIK TAK INFORMAZIOA BILATU

FITXA 3

Ez dut informazio guztia sinistuko Internet dagoen informazio guztitik, asko ez da egia, edo akatsak edo datu faltsuak izan ditzake. Horrez gain, eguneratu gabeko informazioa ere badago. Horregatik, informazioa bilatzean kontuan hartu behar da informazio-iturrien fidagarritasuna. Iturri bat fidagarria dela esaten da bertan dagoen informazioa sinesgarria eta egiazkoa denean, eta konfiantzazko pertsonek edo aztertutako gaian adituak direnek egin dutenean.

Iturrien fidagarritasuna bereizteko estrategia batzuk

zte. ✓ Datu eta azalpen argiak ematen ditu dituzte. ✓ Gaian adituak diren pertsonek sinatzen a aipatzen ✓ Informazio-iturriak edo bibliografi dituzte. dira. ✓ Erakunde edo instituzio ofizialetakoak

Bazenekien Fake bat («faltsua» ingelesez) Interneten dabilen informazio faltsu bat aipatzeko erabiltzen den hit za da: baliteke iragarki faltsu bat izatea, argazki-muntaia bat, eta b.

ADI. Ez da gauza bera gertakari bat (frogatu daitekeen informazio bat) edo pertsona baten ustea edo aldartea adierazten duen iritzi bat.

✓ Informazioa eguneratuta dago.

Zer egin behar dut egokiak ez diren edukietara sartu banaiz? Interneten eduki desegokiak aurki ditzakegu tarteka, hainbat arrazoirengatik egokiak ez diren edukiak: jorratzen duten gaia dela eta (indarkeria, xenofobia, ohitura ez-osasungarriak), erabiltzen duten hizkuntzagatik, erakusten dituzten irudiak direla eta, etab. Horregatik, gaizki sentiarazten zaituen edukiren bat aurkitzen baduzu, berehala jakinarazi behar diozu konfiantzazko pertsona heldu bati, hala nola zure senideei, edo zure irakasleari eskolan bazaude, horren berri eman edo salatu dezaten. 54

Eduki desegokiren bat aurkitzen baduzu, ohartarazi konfiantzakoa duzun pertsona heldu bati.

PLANA

TIK TAK

INFORMAZIOA BILATU

FITXA 3

Norenak dira edukiak? Lan bat egitean, norberaren sorkuntzaz gain, ohikoa da Internetetik hartzen ditugun beste pertsona batzuen testu, irudi edo bideo zatiak hautatzea eta erabiltzea. Hala ere, baliabide horiek guztiek egiletza edo jabetza dute eta errespetatu egin behar dugu. Ezin dugu Interneten dagoen guztia erabili! Egiletza eskubideak «Egiletza-eskubideaz» hitz egiten dugunean, esan nahi duguna da guztiok dauzkagula guk geuk sortutakoak edo eratutakoak diren lan edo ekoizpenen gaineko eskubideak. Jatorrizkoa den edozein lan, edozein formatutan dagoela ere (audioa, bideoa, irudia, testua…), babestuta dago egiletza-eskubideen bitartez. Erabiltzeko baimenak Erabilera-lizentzia batek edo erabiltzeko baimenak adierazten du egile batek bere lana erabiltzeko baimena ematen diela beste pertsona batzuei. Zer baimen mota daude? sinboloak (copyright) adierazten du eskubide guztiak egilearenak direla eta ezin direla erabili. Lizentziarik murriztaileena da. sinboloak (copyleft) indica todo lo contrario del copyright; es decir que su contenido puede ser utilizado por todos. Creative Commons lizentziek adierazten dute lan horiek baimenean ezarritako baldintzak betez gero erabil daitezkeela. Nola aipatu informazio-iturriak? Internet, webgune, liburu elektroniko, lankidetzako entziklopedia eta abarren egonik ere beste pertsona batzuenak diren testu, irudi edo bideoak erabiltzen ditugunean, aipatu egin behar ditugu informazio-iturriak. ADI. Informazio-iturri baten aipamena egitean, egilearen izena adierazi behar da, baldin badago; baita edukia norena den, egilearena ez bada; eta, ahal den guztietan, edukirako web-esteka egin behar da. Erreparatu adibideari: Ana Alonso, Antonio Esteban eta Ana Codesedaren testua, Inguruaren Ezaguera 5, Anaya. 55

PLANA PLANA

TIK TAK

TIK ARIKETAK EGIN

Data:

Izen-abizenak:

1 Bilatu Interneten gehien gustatzen zaizun herriari, filmari, liburuari, kirola-

ri… buruzko informazioa.

2 Aurreko jardueraren bilaketan agertu zaizkizun emaitza guztiak iruditu

zaizkizu interesgarriak? Zergatik?

3 Zerk sor diezazuke zalantza Interneten aurkitzen duzun informazioaren in-

guruan? Nola bereiz dezakezu informazio bat benetakoa edo faltsua den?

4 Idatzi zure ikastetxearekin lotutako gertaera bat eta iritzi bat. Zertan be-

reizten dira?

5 Zure ustez, eskubidea duzu zuk egindako eduki guztiak (testuak, irudiak

edo bideoak…) errespetatuak izan daitezen? Zer baldintza jarriko zenituzke beste pertsona batzuek erabili ahal izateko?

FITXA 3

Mundua helburu: Naturaren Zientziak 5. Lehen Hezkuntza. Proposamen didaktikoa (demoa)

Articles inside

Mundua helburu proiektuaren gakoak