Egde - Agder Historielag nr 1 2011 - nett

Nr. 1 - 2011 - 35. årgang

egde ● ● ● ● ●

Oppdatert rekneskap ............................................. 34 – 36 Gjeldande vedtekter for AH ............................... 46 – 47 Velkomen til årsmøtet .......................................... 48 – 49 Ymse info og rettingar .........................................

50 Klypp ut forfattarfakta til årsskriftet ...........

51

egde

Opplag: 1300 Besøksadresse: Gyldenløves gate 11, 3. høgda Kristiansand Postadresse: Postboks 136, 4662 Kr.sand Telefon: 97 06 44 85 E-post: kontakt@agderhistorielag.no Heimeside: www.agderhistorielag.no Ansvarleg redaktør: Borghild Løver Tlf. 97 06 44 85 Stoffet til Egde er levert av: Beint Foss Odd Vevle Johnny Haugen Leiv Torstveit Randi Lohndal Frestad Bjug Åkre Åse Buli Egerhei Magnhild Rygg Liv Kirsten Rølland Olaf Moen Solveig Lima Ådne Fardal Klev Bjørn Slettan Borghild Løver Anna Helle Nilsen Grafisk tilretteleggjing og produksjon:

GRAFISK PARTNER

Henrik Wergelands gt. 50B Pb. 384, 4664 Kristiansand Tlf. 38 02 19 12 E-brev: post@gpartner.no

Framsidebilete:

Frå avdukinga av minneplate over historisk flydropp. Frå venstre Inger Sunde Haugland og Eivind Johansen med norske flagg. Rolf Smith Sunde på veg opp til avdukinga.

Foto Magne Haugland, Søgne

2

Lederen har ordet Gårdsnavn/Etternavn

Her på Agder, som ellers i landet, har det med jevne mellomrom vært strid om stavemåte og uttale av stedsnavn.

Ikke minst har dette dreid seg om gårds- og bruksnavn.

Akkurat som i den mer tradisjonelle språkstriden, henger slik uenighet nøye sammen med historia vår og løsrivelsen fra Danmark i 1814. På den tida var dansk språk i skrift, og delvis i tale, elitens språk og følgelig det som ga størst prestisje.

Men Norge er et land med stolte egalitære tradisjoner som strekker seg helt nedover til middelalderen. Derfor kom det etter hvert en fornorskingsprosess av skriftspråket i gang.

Dette foregikk etter to ulike akser: Først fra 1862 da «det vanlige bogsproget», som det danske skriftspråket blei kalt i Norge, fikk sin aller første tillempning til norsk. Dernest ved innføring og utbredelse av landsmål fra 1885, fra 1929 kalt nynorsk. I begge tilfeller var målet å oppnå en tilnærming mellom skriftspråket og det man, noe ulikt, anså som representativt norsk talemål.

I kjølvannet av dette er det naturlig at også stavemåten av stedsnavnene våre har gjennomgått en fornorskingsprosess.

Det skjedde faktisk første gangen allerede i 1838. I den aller første norske gårdsmatrikkelen som kom det året, fikk mange gårdsnavn en skrivemåte med moderat tilnærming til den lokale uttalen. Da vi fikk ny matrikkel i 1886, blei denne tendensen fulgt videre opp.

I våre dager er skrivemåten av stedsnavn regulert av «Lov om stadnamn» fra 1990. Hovedinnholdet i loven er at skrivemåten av stedsnavn skal ta utgangspunkt i den nedarvede lokale uttalen, men ellers følge vanlige norske regler for staving av ord. Når det med bakgrunn i dette kjøres en formell navnesak, som munner ut i én vedtatt skrivemåte, er det bare denne skrivemåten som skal benyttes i all offentlig sammenheng. Det vil si på kart, vegskilt og offentlige papirer av ulik art etc. Det er også denne skrivemåten som

blir registrert i Sentralt stedsnavnregister. I dette registeret vil riktignok flere varianter av skrivemåter av stedsnavn kunne finnes og hvor alle varianter i utgangspunktet kan benyttes av det offentlige – inntil det er vedtatt én offentlig skrivemåte Men uansett hva som måtte være vedtatt eller registrert, så er det ingenting i veien for at slektsnavn kan ha en annen, som oftest mer arkaisk stavemåte, enn gården det har sin opprinnelse fra. I slektsnavn kan man også fritt bruke bokstavnene

x,z, q og w, samt aa for å, som i utgangspunktet ikke skal brukes i norske stedsnavn.

For min del må folk gjerne ha etternavn som for eksempel Lien, Stendahl, Aabel, eller Westermoen. Men jeg synes ikke det er noen god sak å gi støtte til fra historielagsbevegelsen når det blir ytret ønske om at også selve gårdsnavnet skal ha samme stavemåte. Vårt standpunkt i slike saker bør være nettopp slik loven sier: Stedsnavn skal staves i tråd med lokal uttale og norske regler for stavemåte.

Skrivaren har ordet

Beint Foss

Gode sogeinteresserte!

Tusen, hjarteleg takk for alle årsskrift de lokallaga sender inn til oss! Me tykkjer det er utruleg moro å presentere ein ørliten smak av dei her i bladet i form av bokmeldingar.

Så må de ikkje fortvile om ikkje bokmeldinga frå nett dykkar årsskrift kjem i fyrste nummer – og sjølv om fristen var i februar og de sende årsskriftet ei veke eller tre føre dette – så lyt bokmeldarane ha tid på seg òg – difor kan det godt vere at ikkje nett DITT lokallagsårsskrift er med i dette nummeret. Men då kjem det i neste. Adressa vår er Agder Historielag, Pb. 136, 4662 Kristiansand. Er de i tvil om boka er komen fram, så kan de gjerne sende ein førespurnad på e-post: kontakt@agderhistorielag.no Utruleg, men sant: Kameraet som vart stole frå kontoret i Mållagsbygget er no kome attende, politiet ringde og melde om at det var funne – med bilete i! Dét hadde eg aldri trudd då det vart stole for eit år sidan!

På Bentsens hus har me sett inn høvelege kontormøblar, og treng å installere breiband og alarm osb. før me kan byrje å bruke det som kontor. Dei siste detaljane i avtala vert òg lagt mellom brukargruppa og huseigar (Kr.sand kommune). Kommunen har dessutan nett skifta lås i dørene der pga. ein nykel på vidvanke.

Viktig å hugse på at dersom du hadde tenkt å sjå Bentsens hus, så er du nøydd til å avtale dette på førehand. Du er sjølvsagt alltid velkomen til å sende e-post – eller til å ta ein telefon til 97064485 – men eg sit av og til i møte, og kan ikkje alltid ta telefonen – men då ringjer eg stort sett opp att same dagen. I nokre periodar er det spesielt travelt – særleg no i desse årsmøtetider – og då kan det ta ei stund før eg får effektuert ynsket ditt.

Hugs òg å ta ein kik på heimesida vår med jamne mellomrom, www.agderhistorielag.no, der kan du finne så ymse! Skulle du mellom anna ha rota bort eit EGDE i løpet av dei siste to åra, så kan du finne det att der! Og så ligg registeret for alle årsskrifta frå 1914 og fram til i dag der – det kan vere greitt å vite om du skulle ynskje å finne ut kva for årsskrift ein aktuell artikkel er i…

Med ynske om ein god og triveleg sogevår!

Borghild Løver 3

Flekkefjord Historielag:

Avduket minneplate over historisk flydropp

Den 2. januar ble det avduket en minneplate over det første flyslippet til Agder under andre verdenskrig. Godt over 100 historieinteresserte hadde funnet veien til gården Brikland i Bakke på årets andre dag for å markere hendelsen for nesten 70 år siden.

Da arrangementskomiteen og Flekkefjord Historielag skulle finne fram til hvem som skulle ha det ærefulle oppdraget med å avduke minneplaten denne januardagen i 2011, så var de ikke i tvil. Det måtte bli den nå 90 år

gamle Rolf Smith Sunde fra Flekkefjord. I 1942 hadde han som sjåfør for Lilands Transportforretning parkert bilen sin på samme sted som den oppsatte minneplaten i daværende Bakke kommune, for å hjelpe de to sørlandske kompani-Linge agentene Odd Starheim og Andreas Fasting med transport av utstyr ned til Flekkefjord. Og det var en meget opprømt Rolf Smith Sunde som kunne løfte av fallskjermsilken fra minneplaten denne søndagen i januar: – «Jeg synes dette er alle tiders. Det er nesten på tide at vi fikk en slik minneplate nå, 69 år etter flyslippet der Odd Starheim og Andreas Fasting landet her i heiene. Det er

Fra venstre: Leder i Flekkefjord Historielag Ragnhild Skarsten Larsen. Inger Sunde Haugland og Eivind Johansen med norske flagg. Rolf Smith Sunde på vei opp til avdukingen.

Foto: Magne Haugland, Søgne

viktig at vi fremdeles tar vare på denne delen av historien», mente Smith Sunde. Han er i dag den eneste gjenlevende fra selve operasjonen, men husker fremdeles mye av det som skjedde: – «Etter at Starheim og Fasting ble droppet i fallskjerm ved Sirdalsvannet, så fant de i første omgang ikke alt utstyret som kom ned i det snødekte hei-landskapet. De reiste derfor ned til Flekkefjord for å søke hjelp. Neste dag var vi flere mann som reiste oppover til dropp-plassen i lastebil. De som var med på turen var Tor Njaa, Toralf Johansen, Kåre Austad, Fasting og meg. Inne på heia tok vi hånd om radiosendere og 4–5 containere med våpen, ammunisjon, proviant og utstyr og brakte det ned til bilen. Det ble senere lagret på Sverre Sands møbelfabrikk».

Cheese II

Det var klokken 20.25 den 2. januar 1942 at et eldre Whitley bombefly tok av fra Tempsford i England med kurs for Norge. Om bord var

de to sørlendingene Odd Kjeld Starheim fra Farsund og Andreas Grill Fasting fra Øyslebø.

De hadde for anledningen dekknavnene «Cheese» og «Biscuit». Dette var første gangen at norske agenter fra britiske SOE (Special Operations Executive) ble sluppet ut i fallskjerm over Norge.

Målet for operasjonen «Cheese II» var blant annet å organisere 20 geriljagrupper à ti mann i Agder-fylkene, gjenopprette radioforbindelsen mellom Norge og Storbritannia, undersøke ti plasser for våpendropp og ta imot en shetlandsskøyte fullastet med våpen.

Det var Fasting som skulle stå for våpeninstruksjon i landsdelen og sammen med Starheim utføre sabotasje mot flyplassene på Lista, Mandal og Kjevik og mot Knaben Molybdengruver. Starheim skulle senere reise tilbake til Storbritannia med «Shetlandsdrosjen» sammen med andre nordmenn som FORTSETTELSE NESTE SIDE

Som eneste gjenlevende fra «Operasjon Cheese II»-gjengen avduket Rolf Smith Sunde (90) fra Flekkefjord minnetavlen på Brikland. Minnetavlen er utstyrt med både norsk og engelsk tekst.

Foto: Magne Haugland, Søgne

skulle gjennomgå gerilja- og sabotasjekurs på spesialskoler.

Flyslippet

Selve flyslippet fant sted natt til 3. januar da de to agentene hoppet ut over Auskundheia på vestsiden av Sirdalsvannet i daværende Bakke kommune. Samme dag tok de seg ned til Flekkefjord med noe av ustyret som de brakte med seg fra England. På heia lå fremdeles våpencontainere og to radiosendere. Den ene radiosenderen skulle installeres hos Gunvald Tomstad på Helle utenfor Flekkefjord, den andre skulle gå til milorg-karene Asbjørn Fjeld og Oddvar Veraas i Kvinesdal.

Neste dag fikk Fasting med seg sjåfør Rolf Smith Sunde og motstandskarene Tor Njaa, Toralf Johansen og Kåre Austad fra Flekkefjord for å lete etter resten av flylasten i Auskundheia. Mens karene var på heia for å hente utstyret, stod lastebilen til Smith Sunde parkert akkurat der minnetavlen ble avduket.

De fant omsider containeren som inneholdt våpen, ammunisjon, kaffe og sigaretter og fikk brakt den og resten av lasten i sikkerhet.

Det hører med til historien at «Shetlandsdrosjen» ikke kunne ta med Starheim til

Storbritannia på grunn av kraftig drivis. I stedet kapret Starheim, Fasting og fire andre motstandsmenn den arendalske kystrutebåten «D/S Galtesund» vest for Flekkefjord og brakte den over til Aberdeen i mars 1942.

Denne spektakulære hendelsen er senere blitt foreviget i Eiliv Odde Hauges bok «Mannen som stjal Galtesund» (1955).

Krigshistorie som fenger

Det var på oppfordring fra et av medlemmene i Flekkefjord Historielag at historielaget med Ragnhild Skarsten Larsen i spissen bestemte seg for å sette opp en minnetavle på Brikland denne vinterdagen i 2011. Forfatter og krigshistoriker Magne Haugland fra Søgne bisto under arbeidet med tekst og bilder til minnetavlen.

Etter avdukingen fortsatte arrangementet med foredrag på det gamle skolehuset på indre Sandsmark. Der ble det etter hvert så fullt at selve arrangementskomiteen fikk problemer med å få plass! Interessen for lokal krigshistorie synes tydeligvis ikke å ta slutt med det første.

Av Johnny Haugen

Agder Historielag er støtta av Aust-Agder fylkeskommune og Vest-Agder fylkeskommune 6

Hvem var de to sørlendingene som hoppet ut i fallskjerm i 1942?

Odd Kjeld Starheim, født 14. juni 1916 i Lista – død 1. mars 1943.

Styrmann og radiotelegrafist.

Deltok i Setesdalfelttoget i 1940. I august samme året flyktet han sammen med to kamerater fra Farsund til Aberdeen i Skottland med motorbåten «Viking». Starheim ble innrullet som en av de seks første medlemmene av Kompani Linge. Under krigen ble han sendt til Norge tre ganger på spesialoppdrag.

Under det siste oppdraget med operasjon «Carhampton» i januar 1943 gikk det galt.

Forsøket på å kapre en skipskonvoi utenfor Abelsnes ved Flekkefjord ble oppdaget av tyskerne og Starheim og 40 kommandosoldater måtte søke dekning i de indre bygder av Agder.

I et siste forsøk på å komme seg ut av landet kapret Starheim og flere av hans menn rutebåten «D/S Tromøsund» ved Regefjord i Rogaland. Dette ble kjent for tyskerne og den 1. mars 1943 ble skipet bombet på vei over Nordsjøen. Alle om bord omkom.

Noen uker senere ble liket av Starheim funnet drivende i sjøen utenfor Sverige og gravlagt der. Han ble senere gravd opp, kremert og gravlagt i Farsund under full militær honnør i 1945. Starheim er tildelt Krigskorset med sverd, St. Olavsmedaljen med ekegren, krigsmedaljen, krigsdeltakermedaljen med rosett, Haakon VII 70 års-medalje og Distinguished Service Order. I Dronning Maud Land i Antarktis er et 1200 meter høyt fjell kalt Starheimtind.

Andreas Ulfsnes Grill Fasting, født 19. juli 1919 i Lesjaskog – død 24. april 1943.

Arkitektlærling.

Deltok i kampene i Vinje-svingen i Telemark i 1940. I august samme året flyktet han sammen med fem kamerater fra Mandal til Aberdeen i Skottland med en fiskeskøyte. Fasting ble innrullet i Kompani Linge og sendt på sitt første spesialoppdrag med «Cheese II» i 1942. Senere på året ble han og en radiotelegrafist landsatt med ubåt ved Flekkefjord i operasjon «Swan». Oppdraget gjaldt å bedre radioforbindelse mellom Norge og England og forberede landsdelen på en alliert frigjøringsaksjon. Operasjonen møtte stor motstand lokalt på Sørlandet og etter få måneder ble oppdraget avsluttet.

Fra det skotske høylandet ble Fasting i april 1943 bedt om å seile en båt over Morey Firth-bukta. Underveis på overfarten brøt det ut kraftig uvær og Fasting og to britiske marinefolk forliste. Fartøyet og de to britiske marinefolkene ble aldri funnet.

Den 7. juni 1943 drev liket til Fasting inn til kaia i Aberdeen. Like etter ble han kremert og asken ble samlet i en urne. I september 1945 ble urnen brakt hjem til Norge og satt ned på familiens gravsted ved Øyslebø Kirke.

Fasting er tildelt St. Olavsmedaljen med ekegren.

7

Arnstein

Arnstein, årsskriftet for Evje og Hornnes sogelag, har namnet sitt etter han som rista runene og reiste minnesteinen over sonen Bjor som vart drepen då han var med Knut den Mektige på hærferd i England. Det hende om lag på same tid som Olav Haraldson rådde i Noreg. Delar av denne statuen vart funnen i skorsteinen på Galteland og fekk sidan namn etter funnstaden.

Med omslagssidene er skriftet på 56 sider.

Arnstein er å få kjøpt for 80 kroner på bokhandelen på Evje og Joker på Hornnes.

Rita Flottorp fortel om eit levande sogelag som gjerne får med seg bygdefolk på turar langs ferdavegar som held på å bli gløymde.

Erik Kjebekk veit mykje om dyktige skihopparar frå Flatebygd som skapte stor aktivitet i skibakkane både i heimbygda og kringom på Sørlandet. Noko å tenkje på for hoppinteresserte.

Den utflytta honndølen, Nils Dåsvatn, skriv om Hornnes i 40-åra og kan fortelje om Kaffistova, eller «Konken».

eit yrande liv i dei to sentra, Stasjonsbygda og Dåsnes. Levande og kjærleg skriv han om heimbygda si og menneska som budde der.

Han fortel om stasjonen, bakeriet, bokhandelen, gymnaset, KONKEN og mangt anna.

Ivar Haugen skriv om eldreomsorg i farne tider. Han gjer greie for orda Follog, Fledføring og Legd. Follog eller føderåd er nok best kjent for dei fleste av oss. Les du heftet, så får du greie på resten òg.

Olav Arne Kleveland fortel om Hornnes og Evje i 1910. Han har lese det Fædrelandsvennen skreiv om m.a.: Snarefangst, skoghandel, det første kommunevalet med partilister og skirenn på Bjorå. Det året hadde avisa ein serie dei kalla «De Ældste på Sørlandet». Hans Faret frå Hornnes, 86 år gammal, som hadde vore lærar i heile 58 år og attåt dreiv gard, hadde vorte intervjua og presentert.

Brannar og brannvern i Evje 1914-1940 av Arnfinn Lislevand er eit heilt konkret oppsett over kor lang tid det gjekk frå ein kommunal komité for innkjøp av brannsprøyte vart oppnemnt den 4. mars 1914, til sprøyta Bilete frå årsskriftet. Utlånt av Alf Georg Kjetså

faktisk vart kjøpt 17. juni 1933 etter eit samrøystes heradsstyrevedtak.

«Ei sannferdug historie om tre ungkarar på skjørtejakt» omkring 1912, er ført i pennen av Torgeir Fennefoss. Han var ein av dei tre 18åringane som frå gammalt hadde høyrt at skulle honndølane få seg eit skikkeleg gifte, så laut dei til Bjelland.

Notto Fipp vart brått eit heitt namn då Lars Saabye Christensen i romanen «Bernhard Hvals forsnakkelser», brukar han som ein av hovudpersonane. Eva Haugen Sørgaard har leita fram opplysningar om Notto Senum.

Han vart kjent fordi han gjekk frå Kristiansand til Oslo. Den eine vegen der han berre drakk vatn. Den andre vegen brukte han ein diett av bananar og mjølk.

Notto Fipp har fått eit ønskje oppfylt etter han skreiv boka si: «Jeg skulle ønske at også vi i Norge kunne bruke OK slik som amerikanerne gjør. Det er så lettvindt og greitt!»

Kom deg i veg og kjøp ARNSTEIN så fort du kan, du vil finne noko du likar å lese!

Dessutan er det godt med bilete som er med og utfyller dei skrivne orda.

Av Magnhild Rygg

Setesdal Historielag?

I Agder-fylka finn me i dag om lag 50 historielag og foreiningar.

Mange av desse har svært høg aktivitet og gjev ut både bygdebøker, årbøker og medlemsblad kvart einaste år. Dette arbeidet er med på å sikre den lokale eigenarten og identiteten.

Men eit geografisk område på Agder skil seg ut frå dei andre. Og det er Setesdal. I Bygland Sogelag har det vore svært liten aktivitet dei siste åra. Og i Bykle har dei ikkje noko historielag i det heile. I Valle finn me eit sogelag, men dei har ikkje hatt noko fast årsskrift eller årbok.

Om ein tek utgangspunkt i den rike og mangfaldige setesdalskulturen, frå Bygland i

sør til Bykle i nord, så er det uheldig at ikkje nokon av historielaga har ei fast årbok som sikrar kulturhistoria i dalen meir i bredda.

Ein del lokalhistorie finn kvart år vegen om mållaget sitt jolehefte «Jol i Setesdal», som nå har kome ut i nærmare 50 år. Men der må forfattarane skrive på nynorsk og det er det slett ikkje alle som kan eller vil.

I tillegg gjev Bygland Bygdekvinnelag ut ein flott kalender kvart år som tek vare på biletrikdomen i Bygland og som er sers populær. I nynorskavisa Setesdølen er det og mangt og mykje frå dalens kulturarbeid som vert omtala. Men spørsmålet er om dette er nok til å dekke breidda i kulturmangfaldet i Setesdal?

Mykje tyder på at tida nå er mogen for å ta sats og slå i saman historielaga i dalen til eit

9

bruk av bilete. Mangfald og kvalitet er nøkkelen.

Ei slik omlegging vil naturleg nok bli arbeidskrevjande. Ein må mellom anna vente meir samarbeid på tvers av heile dalføret og sette saman ein bokredaksjonen med utsendingar frå alle kommunar i Setesdal. Det vil truleg gje ei betre fordeling av artiklar frå heile dalen, noko som igjen vil verke positivt inn på boksalet.

Gevinsten i form av ei ny årbok, fleire historiske arrangement, turar o.l. vil verte til gagn for alle kultur- og historieinteresserte i Setesdal. Så spørs det berre om lokale «museumsvoktarar» som er mot alt som er nytt og ukjend, klarar å sjå at eit felles historielag og tilhøyrande årbok faktisk kan vere eit supplement, og ikkje ein konkurrent til det eksisterande tilbodet. I så fall kan ein få lyfta fram kulturrikdomen i dalføret på ein heilt annan måte enn tidlegare. Spørsmålet er om nokon tek utfordringa?

Av Johnny Haugen

I 50 år har mållaga i Setesdal gjeve ut «Jol i Setesdal».

Men er dette heftet nok til å sikre og ta vare på mangfaldet i Setesdalsregionen?

nytt og vitalt historielag, «Setesdal Historielag». Her kan Setesdalsmuseet truleg få ei førande rolle på det administrative og økonomiske området med å få ut ei større årbok kvart år. Og dersom ein sikrar at dette vert eit lågterskeltilbod der nær sagt alle historieinteresserte i dalen kan få skrive om det som interesserer dei, kan ein få svært mange interessante emne og vinklingar.

Om ein så skriv om lokale byggeskikkar, samferdsel, botanikk, geologi, jord- og skogbruk, musikk, biletkunst, overtru og kristentru, slagsmål, drikkekultur, idrott, turisme, språk, snøskoterkøyring, reindrift og liknande, så må nær sagt alt vere velkomen.

Og det må vere heilt underordna om forfattarane skriv på nynorsk eller bokmål, er mann eller kvinne, ung eller gamal.

Artiklane må gjerne spenne vidt, frå lange fagartiklar til kortare polemiske ytringar med 10

Er det på tide å samle historielaga i Setesdal til eit sams historielag – Setesdal Historielag?

Jol i Åmli Årbok 2010

Jol i Åmli er ein fryd – både for auga og hovud. Og denne utgåva fell rett inn i rekkja av gode, velillustrerte og fargerike blad.

Sjølv underteikna, som slett ikkje er frå Åmli, hygga seg stort!

2010-utgåva er på 63 sider og heile 23 artiklar om nær og fjern historie. Det er godt med bilete og teikningar, og ein får eit godt visuelt inntrykk av artiklane. Og når artiklane er skrivne på nynorsk, og med god korrekturlesing, ja då blir resultatet framifrå.

Bjarne Vehus får skildra mange gode episodar frå livet på Vehus. Med utgangspunkt i den gamle låven, kjem han innom fartsglade prestar, daude kattar og svimeslagne høns. Og med ein god forteljarstil, så kan ein levande sjå det føre seg.

Ein tur langs den gamle Hægestøylvegen er ei oppleving. Om ein ikkje har vore der, så kjenst det slik etter å ha lese artikkelen til Olaf S. Moe! Frå ein skeisetur under krigen.

Scott Aanby har lagd ein fin artikkel om Åmlibanen, som i 2010 kunne feire 100 år.

Her er rett nok ikkje så mykje å skrive, men alle bileta gjer det til ei oppleving å lese og sjå. Det er mykje i ordtøket «Eit bilete seier meir enn tusen ord». Særleg det siste biletet er flott – der dei står på Ilekleiv og gjev stoppsignal til toget som vi i dag gjer til bussen!

Kjell Bløtekjær skriv det alle tenkjer: «Eg har alltid tenkt at ein må vere steingamal for å skrive om barndomen sin i Jol i Åmli». Han gjekk på Flaten skule i krigsåra 1939-45, og fortel levande frå det. Om ikkje krigen var så merksam på Flaten, så var det mange rykte i omløp, og ein og annan tyskar kom forbi. Mat var det greitt med, og dei bytte til seg det dei trong. Idrott var viktig, sumar som vinter; guteklubb, jenteklubb, jakt og fiske. Og kvart fjerde år var det skuletur til Oslo! Det er ganske eksotisk for yngre lesarar å lese dette stykket. Tyder berre på at ein ikkje treng å vere steingamal! Berre dei siste 20 åra er det skjedd mykje.

FRAMHALD NESTE SIDE Illustrasjon frå boka

Den eldste historia som ein kan lese om i årboka er ein artikkel om kruthorn frå Åmli.

Det er Terje Nordheim som føredreg som desse flott utskorne gjenstandane. Nordheim reknar kruthorna frå Åmli til å vere nokre av dei finaste innan norsk folkekunst. Dateringane på desse horna er midten av 1600-talet og ut 1700-talet, og dei fine mønstra skildrar scenar frå både Bibel og folkesegner. Åmli si eiga verdsstjerne, Kirsten Flagstad, er òg heidra med eit stykkje.

Det er mykje meir som burde vore trekt fram av god lesnad. Men Jol i Åmli er uendeleg mykje meir enn eit jolehefte, og tittelen er nok noko misvisande når det gjeld innhaldet…

Skulle eg kome med eitt einaste ynskje for framtidige årbøker, så måtte det vere å ha med eit kart der dei aktuelle stadene er merkt av. Så er det noko lettare å følgje med. Men det gjeld eigentleg alle årbøker for alle historielag. Det er ikkje sikkert ein gong dei som er frå staden veit kor alle stader er hen.

Delar heilt på tampen ut 10 poeng til dei som har dikta alle reklamevers og -stev!! God moro!

Av Olaf Moen

Aust-Agder-Arv 2010 Årbok for Aust-Agder kulturhistoriske senter

For mange er denne årboka på 196 sider blitt ein godbit når det gjeld lesnad. Siste utgåve er ikkje ringare enn dei føregåande. Tvert om. Det er lesarglede å opne ei slik bok, fint innbunden og rikt illustrert.

Utsjånad og trykk frå Tvedestrand boktrykkeri er framifrå, og redaktøren, Anne Tone Aanby, har fått det heile i hamn på ein god måte.

12

Boka inneheld sju artiklar, den eine delt i to, dessutan eit minneord. Artiklane er av ulik lengde og stoffet er særs variert. Ein todelt typologi kan seie litt om kva det handlar om.

Den eine typen kan kallast kulturhistorie i vid meining, som omfattar folkeliv, nærings- og slektshistorie. Den andre typen er tradisjonell gjenstandshistorie, om ting i museet og elles frå distriktet. Men sjølvsagt er også denne typen med og fortel om kulturen på sitt vis.

Den første artikkelen, av Hilde L. Austarheim, tar utgangspunkt i ei heller sjeldan kjelde, ein sundriven fotoalbum. Men herifrå spinner det på seg med amatørfoto, portrett og anna som fortel om slekter som Larssøn og Pedersen.

«Constitutionen» i Arendal hamn på midten av 1830-åra.

Privatbrev er også med i skildringa av livet om bord i seglskutetida.

Dei to neste artiklane er av Tanja Røskar Reed. Den eine handlar om «raritetar» frå museet, som regel gåver frå vidfarande folk som skipsmannskap og misjonærar; den andre er om kritpiper. Fleire er såkalla etnografika, til dels verkeleg fine ting, som ein flott japansk samurai-rustning og kinesiske bronsespeglar. Kritpiper var noko som tidleg blei masseprodusert, difor finn ein dei tidt.

Så følgjer den todelte artikkelen om «Storfamilien Moe i Arendal», av Rune Arenfeldt Berg. Forfattaren har gode slektshistoriske kunnskapar, om Moe-familien og om forgreiningar til Aust-Agders høgre sosiale lag. Blikk på noregshistoria er med, så som drift av jernverka i Arendalsfeltet, Jakob Aall, Peder Anker og andre. Det store kornopprøret i 1813 er òg på plass, i tillegg til prinsregentens besøk same år. Men «Slekten etter 1814» er ikkje mindre interessant. Her får også «kvinnelivet» sitt kapittel.

Neste artikkel er «Aust-Agders døpefonter fra middelalderen» av Anne Marie Falck.

Forfattaren har gitt ei særs grundig og velskriven framstilling av dei åtte fontane som

Illustrasjon frå boka

finst i kyrkjer i fylket, alle hogd i stein. Ho har dessutan delt dei inn i tre grupper, såleis: Gruppe 1: Dypvåg og Hornnes, som dei eldste, med romanske stiltrekk.

Gruppe 2: Vegusdal og Søndeled, samansett av to delar, samantappa i skaftet.

Gruppe 3: Resten: Fjære, Øyestad, Holt og Tromøy. Stilen er gotisk. Særleg Fjære har minningar om fonten i Stavanger domkyrkje.

Aust-Agder merker seg ut med dette store talet på bevarte fontar frå middelalder.

Grannefylka i aust og vest har langt færre.

Tidlegare har det vore rekna som «god latin» at fontane stamma frå «Stavanger domkirkes bygghytte», m.a. fordi Aust-Agder i gamletida låg under Stavanger bispedømme. Anne Marie Falck hevdar derimot at det er sannsynleg at klebersteinen kjem frå lokale brot, og at det er lokale meistrar som har hogd dei ut, sjølv om somme kan ha lært kunsten i Stavanger. Ho viser òg til doktoravhandling av Mona Solhaug. Artikkelen kjem vidare inn på FRAMHALD NESTE SIDE

13

symbolikk og dåpsskikkar, med foto av Holt kyrkjes klenodium: dåpshuset. Her er ikkje plass til detaljert gjennomgang, men artikkelen er i høg grad leseverdig!

Neste artikkel, av Kristoffer Vadum og Kyrre Thorsnes, handlar om ein inkunabel,

dvs. trykt bok eldre enn ca. 1550, som finst i biblioteket til AAKS (Aust-Agder Kulturhistoriske Senter), nemleg «Panormia», forfattar Ivo av Chartres, utgitt av tysk professor Sebastian Brant. Årstalet er 1499.

Har nokon sett eldre bøker enn dette?

Forfattarane skriv: «Vi påstår, men har ikke noe ønske om å bevise, at dette er den eldste boka i Aust-Agder.» Årboka sluttar med ein fyldig artikkel med tittel «Pusnes» av Anne Tone Aanby. Ho bygger på originale kjelder, og legg særleg vekt på arbeidsmåten, skilnaden frå det ho kallar «handlingsbåren kunnskap» på 1700talet, til dei moderne teknologiske utfordringane som førte til omstillingar og «ingeniørenes inntog». Det handlingsborne vil seie at nye læresveinar som kom i jobb på Pusnes, fekk lærdom av ein eldre. Dei arbeidde saman, den unge fekk røynsler og blei sjølv etter kvart utlært. Men då seglskipstida tok slutt, måtte fabrikkleiinga tilpasse seg ny høgteknologi og dermed nye produkt, ofte med tilknyting til det maritime. Eksempel er lensepumper for skip og dampvinsjar. Og vidare i dag forankringssystem for boreriggar og produkt som skal tole ekstreme påkjenningar i arktiske strok, nedising og slikt. Med framsynte folk i brodden, kan Aker Pusnes enno leve opp til å bli kalla hjørnesteinsbedrift.

Av Bjørn Slettan

Kontakt oss når det gjeld trykking av bøker, tidsskrift, brosjyrar m.m. ●

Tekstredaksjon ● Layout ● Biletebehandling

Tlf. 38 02 19 12 - Fax 38 02 16 12 Henrik Wergelands gt. 50B - Pb. 384, 4664 Kristiansand E-brev: post@gpartner.no

14

Dialektlandet

Innafor den tradisjonelle dialektforskninga på slutten av 1800-talet og vidare framover var det viktig å finna fram til den genuine dialekten på kvar stad, og ein gjekk til dei eldste og «stødigaste» informantane i bygda eller byen.

Her frå Bjåen i Bykle.

Illustrasjon frå boka

Ny bok av Martin Skjekkeland, utgitt på Portal forlag oktober 2010

Boka kastar lys over språksituasjonen før og nå, og forfattaren gjer dette på ein enkel og lettforståeleg måte. I starten finn me ei fyldig innhaldsliste, noko som i stor grad veg opp for at stikkordregister manglar.

Boka er inndelt i over 20 hovudkapittel med ei varierande mengd underkapittel. Dei fleste kapitla er på to-tre sider, og det er dermed svært enkelt å sette seg ned med boka for ei lita

stund.

Det er ei flott bok å bla i. På dei fleste oppslaga finn ein ein eller to illustrasjonar.

Det er oftast foto tekne på ulike stader og i ulike situasjonar, og desse passar godt til tekstinnhaldet. I samband med utbreiinga av skarre r'en t.d., er det fotografi både av Versailles-slottet og syklist og fotgjengar langs sjøkanten i Mandal.

Ein del fagbøker skil mellom fire hovudgrupper av dialektar: austlandske, trønderske, vestlandske og nordnorske. Andre held FRAMHALD NESTE SIDE

15

derimot på ei todeling mellom austnorske (austlandsk og trøndersk) og vestnorske (vestlandsk og nordnorsk) dialektar. Forfattaren brukar den siste oppdelinga og nemner fem språktrekk som er typiske for anten austnorsk eller vestnorsk. Dette er interessant og greitt forklart.

Teksten har diagram som syner kor i landet ein finn høgtone- eller lågtonelag, tjukk l og dei ulike infinitivsendingane a, e eller kløyvd infinitiv.

I same kapittelet skriv han også om andre språktrekk som me finn i dialektane og som ikkje fylgjer delinga i austnorsk og vestnorsk, slik som palatalisering av dentalar (j-uttale) og personleg pronomen 1. person eintal (e, eg, æ, æg, æig, i, je, jæ, jei). Også her er diagram som viser uttalen i dei ulike delane av landet.

Dialektane er i endring, og forfatEitt fotballag, 12 nasjonar! På fotballaget Vigør i Kristiansand, gutar 13 år, er det gutar med bakgrunn frå tolv nasjonar; Somalia, Palestina, Etiopia, Danmark, Færøyane, Liberia, Chile, Libanon, Afghanistan, Bangladesh, Montenegro og Noreg–.

Illustrasjon frå boka

taren gir gode døme på korleis endringar spreier seg. T.d. oppstod forenkling av diftongen ei til e i Sør-Danmark på 900-talet, breidde seg nordover gjennom Sverige, så vestover til Østerdalen og Sør-Trøndelag, der det heiter ben og sten.

I boka er det også avsett plass til utgreiing om ungdomsspråket, nettspråk, mobilspråk og nye importord, særleg frå engelsk. Dette er kapittel som mange av dei yngre lesarane vil kjenne seg godt igjen i.

Til slutt i boka finn ein oversyn over samisk og kvensk språk og kultur.

Forfattaren peiker på kor viktig del av oss språket er, og han syner respekt for mangfaldet i språket. Som han seier det i siste kapittel: «....Det språklege klimaet her i landet har alltid vore prega av stor toleranse for dialektbruk og språkleg variasjon både i tale og skrift. Det er å håpe at same toleransen vil gjelda for dei mange nye språka og språkvariantane som me alle etter kvart vil møta i kvardagen vår.»

Boka er ei flott og god oppslagsbok i heimen og vil også vere ein nyttig reiskap i språkundervisninga i vidaregåande skular!

Martin Skjekkeland er professor i nordisk språkvitskap og mediefag ved Universitetet i Agder.

Av Solveig Lima

«Lister» av Hans Ross:

Ein bokomtale av ein bokomtale

Boka «Lister – Causerier, eller om man vil, foredrag holdt i Private Lokale Klub i vinteren 1897 og senere andensteds» kom ut første gong i Kristiania 1900 i kommisjon hjå Olaf Norli og kosta den gongen kr. 0,40.

Teksten var «i det væsentlige aftryk efter Ringeren 1899, Nos 47, 49, 50-51 og 52.» Ringeren var eit litterært og filosofisk tidsskrift som kom ut i 18981899.

No er teksten sett på nytt, og «Noen få åpenbare trykkfeil og inkonsekvenser er rettet; anførselstegn, tallangivelser og tegnrekkefølge er justert til nåværende praksis; for øvrig er Hans Ross’ rettskrivning og fotnoter beholdt».

Det fortel Sissel Klokkhammer på s. 2 i denne boka. Den er eitt av dei historiske skrifta som Klokkhammer Forlag på Vanse trykkjer oppatt. I føreord s. 3–5 presenterer fylkeskonservator Frans-Arne Stylegar forfattaren Hans Ross, og det er med noter, s. 46–47 som gjev nyttige forklaringar og kommentarar. Den FRAMHALD NESTE SIDE

17

førre boka frå forlaget er Marténgel av Arne Espeland (1925/2010) som er omtala av Anne Austad i Egde nr. 2 2010. Ei takk til dei som spreier slike gamle skrifter!

Mitt første «møte» med Hans Ross var då frøken Melvær i Melværs bokhandel i Bergen hadde fått faksimilieutgåva av Norsk Ordbog (Ross 1895/1971) på Mammutsalg. 1116 sider, 1,5 kg! Den vart meg til stor hjelp i tolking av dialektord og stadnamn i min «barndoms grøne dal» på Osterøy (Vevle 2001). Stor takk til frøken Melvær for tips om sørlendingen si bok! Då den same frøken Melvær arbeidde i den høglofta bokhandelen på Torvalmenningen kom miniskjørt på mote i Bergen. Der var fleire som kjøpte bøker på fysisk høgt nivå.

Stylegar presenterer Hans Ross (1833– 1914) s. 3–5. Han var presteson frå Holum i Mandal, tok studenteksamen 1849; vart cand. theol. 1852, vart seinare ordbokredaktør, folkeminnesamlar, samfunnsdebattant og statsstipendiat. Vi får veta at Ross bruka «Sørlandet» som geografisk omgrep, jamvel før det vart «oppfunne» av Vilhelm Krag.

18

Som forkjempar for nynorsk vart Ross heidra på 70-årsdagen av Per Sivle: «Og ein heitte Ivar og ein heitte Hans / og baae var Karar so rettug til manns, / at likare var `kje aa finna hjaa oss / den fyrste var Aasen, den andre var Ross».

Ross opna sine «causerier» om «Lister» med «Mine damer og herrer! Det er ikkje noget nyt De faar vide, naar jeg nu fortæller Dem, at «paa Lista der eige dei kje kvista; der kniga dei bodnan i ænnen mæ ei torva, aa æ kje torvaa fyre haannæ, saa tege dei ei gamaal røygasill». Det er fra de øvre bygder, hvor opdragelsesmidlet gror flust, dette saa tidt har lydt; og saa lader de altsomtiest uskikkelige unger vide: «du maa kje innbilla deg du æ paa Lista».

Med lyrisk penn skildrar Ross Lista-landet, fyller ut med stadnamn, folketal, næringsliv og krydrar med folkeminne. Stylegar reknar Lister for Ross si «humoristiske gjendrivning av påstander» i boka Bidrag til Nordmændenes Anthropologi – av militærlegen Carl Arbo (1884). Arbo si skildring av folk i Agder (basert på studie av soldatar i Kristiansand, kroppsbygning, særleg hovudform er «av heller tvilsom vitenskapelig verdi og basert på antatte raseforskjeller mellom befolkninga på kysten (kortskaller) og i innlandet (langskaller)» (Stylegar, s. 4 og 46). Med kraft og tyngde tilbakeviser Ross haldningar som han også har møtt i Det Skandinaviske selskab: «Gid en kunde skjære denne store stenørken, dette fordømte Lister ud af Norges land og bugsere det ud i Atlanterhavet og søkke det ned! Det er mad vi behøver og ikke disse f- genier.» Landet, folket og næringslivet i denne «steinørken» er det Ross forsvarar i desse føredraga, med nebb og klør, og lokalkunnskap supplert med statistikkar i den tids almanakk: «Stenørkenen eier ellers, blev det oplyst i en jernbanedebat nys, de 49 procent eller 47 procent – nu slaar jeg ikke af mere - af landets skipstonnage og tager ind de 42 procent af landets bruttoindtægt af skibsfarten» (s. 9).

Ross vil samanlikna Lister (Lister og Mandals amt) med Nordre Tronhjems amt (frå s.10), men dreg inn personar og historier også frå andre landsdelar. Samanlikningane gjeld til dømes «skatteydernes antagne formue i amtet,

skatteydernes formue per indbygger, skyldmarkens gjennomsnitlige salgsverdi» og påstandane om armod i «stenørkenen» vert tilbakevist av Ross: «Men dette kan enhver som gider, lese sig til i sin almanak».

Arbo påstår at egdene har «mangel paa krigerske tilbøieligheder og mindre ambition i den retning» og «Egden er ikke noget synderlig eftertragtelsesværdigt soldateremne.

Delvis daarlig ernæring, mangel af tilvænnelse til udholdende arbeide, tyngde og træghed, fuldstændig mangel paa sprækhed og legemselasticitet» og «Igjennom befolkningens ikke store ægteskabelige troskab er den (tertiære form af) syfilis bleven mere og mere udbredt» Hans Ross tilbakeviser med historiske og geografiske perspektiv som også når utanfor Lister og Mandals amt.

Boka har kapitel I – V som kan ha vore dei fem føredraga. Teksten og stilen er munnleg forteljande: Små digresjonar: Ein gong om Ivar Aasen sin tur i Agder, ein gong om «Christianssands aandelige karakteristikk», så om tonefall i dialektane, så om dei han møtte på togreisa til Eidsvoll, så om dei framståande egdene: Adolf Tidemand, Gabriel Ueland, Søren Jaabæk, Jonas Anton Hjelm. Rett som det er kjem referat og sitat og omtale av Arbo

si bok: «– fuldstændig upartiske, deriblandt meget intelligente – mænd, har leende talt til mig om denne skriftets svaghed og den formørkelse - , som den har medført. Men forfatteren er ikke alene om denne forudintagenhed. Næsten overalt i samfundet vil man møde dette dogme, at Listingen er smaalig, – – .»

Ross har kasta lys over «formørkelsen», dogmet er oppheva. Boka har flott språkdrakt frå den tida og er såleis eit unikum for språkelskarar, men ikkje minst er ho interessant for oss som likar å kosa oss med ein hundre år gamal akademisk krangel.

Litteratur teken i bruk i høve denne bokomtalen:

- Espeland, Arne 1925/2010. Martengel. – Roman, Klokkammer forlag, Vanse, 240 s.

- Austad, Anne 2010. Arne Espeland: Martengel. - Bokomtale i egde 2010: 49-50.

- Ross, Hans 1895/1971. Norsk ordbog.

Tillæg til Norsk Ordbog af Ivar Aasen – Christiania/Oslo, Universitetsforlaget, 1116 s.

- Vevle, Odd 2001. Stadnamn i Mjøsdalen – Osterøy sogelag, Bergen, 64 s., 1 Av Odd Vevle kartvedlegg.

Møt den unike forteljaren

Sturla Ertzeid på den flotte dvd-en produsert av Agder Historielag Pris: Kr. 150.Kontakt

Agder Historielag på tlf. 97 06 44 85 eller send e-post til kontakt@agderhistorielag.no eller post til Agder Historielag, Postboks 136 4662 Kristiansand 19

Lyngdalsboka 2010

Lyngdalsboks 2010 – Helleren i Stangelia. Her bodde Lars med famileien noen år på midten av 1800-tallet.

Illustrasjon frå boka. Teikning av Kjellaug Grimsby Mydland

22. årgangen av denne boka på 68 sider har format og utsjånad som eit jolehefte og er utgjeve av Lyngdal historielag. Boka inneheld 25 artiklar frå ei til sju sider, mange godt illustrerte. Dei fleste er av lokalhistorisk interesse, men artikkelen Bernt Kollevoll - en slummisjonær i New York og Ørkenen Sur» burde vere noko for alle historisk interesserte. «Herman Lone ein legendarisk sørlandsevangelist» handlar om ein person med eit sterkt forkynningskall.

Fleire artiklar om liv og 20

levemåte frå 1700-talet og framover er forvitnelege å lese.

Lyngdal cup som har runda trettiårsmerket, fortel om stor dugnadsand i bygda.

Lyngdal historielag ser ut til å vere eit aktivt lag. Saman med Austad historielag og Lyngdal kultursenter skipa laget til ei minnemarkering på 70-årsdagen for det tyske åtaket på Noreg i 1940. Laget stod òg for lanseringa av boka «Lyngdal realskole 1943–1974» som er omtala. Ådne Fardal Klev vart engasjert til å skrive boka. Laget hadde i 2010 to utferder: I juni langs Kongevegen med 80 deltakarar og i september til Ny-Hellesund med 42 deltakarar.

Artikkelen om Bernt Kollevoll og Ørkenen Sur er skriven av Roger Kvarsvik som er historikar, og var saman med folkeminnegranskar og forfattar Thor Gotaas medforfattar av boka «Ørkenen Sur - den norske uteliggerkolonien i Brooklyn» som kom ut i 2010.

Bernt Kollevoll (1891-1976) kom frå garden Kollevoll i Lyngdal. I 1928 emigrerte han til USA saman med kona Margrete f. Omdal. Dei slo seg ned på Staten Island utanfor New York City. Det var svært dårlege tider, særleg etter det store børskrakket i 1929. I 1930 vart han styrar av Bethesda-misjonen. Han tok straks til å arbeide for dei mange fattige, arbeidslause og heimlause nordmennene, ofte sjøfolk, mange alkoholiserte, som heldt til i slummen i storbyen. Mange av desse budde i Ørkenen Sur, ei søppelfylling med alskens avfall som kunne brukast til å byggje enkle husvære. Det budde folk her frå 1921 til 1934 då området vart sanert. I 1934 budde 700 menneske der, over halvparten var nordmenn. Mange av dei 40 nordmennene som døydde der, vart gravlagde i namnlause massegraver. Bernt og Margrete gjorde ein kjempeinnsats med å hjelpe dei forkomne med mat, klede og husly.

I januar 1933 vart det servert 8500 varme middagar og 4800 måltid med kaffi og smørbrød. Bortimot 200 mann låg på flatseng kvar natt. Bernt kunne ha 15 timars arbeidsdagar i år etter år. I Brooklyn var det mange godhjarta menneske med norsk opphav som forsynte Bethesda med pengar, klede og matvarer eller gjorde gratis, praktisk arbeid som å reise eit forsamlingshus. Det gjer inntrykk å lese om den harde lagnaden som råka mange av våre sjøfolk og utvandrarar for berre 80 år sidan, før velferdsstaten var oppfunnen.

Ein annan interessant og veldokumentert artikkel har tittelen «Herman Lone - ein legendarisk sørlandsevangelist», skriven av førstelektor Kristian Helland. Herman Lone var fødd i 1868 på Lone i Feda og verka som lekpredikant i Agder og Rogaland mellom 1905 og 1941. Han etterlet seg 12 dagbøker i kladdebokformat. Desse bøkene er kjelda for det meste av informasjonen Helland har funne fram til. Det er ingen ting som tyder på at Lone var tilsett i ein kristen organisasjon, så Helland meiner at han var fripredikant. Han

var avhengig av dei gåvene «venene» ville gje han. Han var ein arbeidsam evangelist som reiste frå bygd til bygd i 9–10 månader i året.

Han heldt møta sine i private heimar og på små bygdeskulehus, enkelte ungdomshus og mange bedehus, ein sjeldan gong i ei kyrkje.

Han fylgde ikkje ei planlagd reiserute, møteinnkallingane gjekk frå «munn til munn». Forkynninga hans var enkel, men hjartevarm. Han førde statistikk over kor mange som «søkte Gud», til saman var det 15.000 menneske som gjorde det.

I boka er det fleire livssoger om folk som levde på atten- nittenhundretalet. Desse gjev eit godt innsyn i liv og levemåte på den tida.

Yngve Solaas fortel om sin bestefar som var odelsgut på Gitlestein, ein liten gard. Han vart typograf og fekk arbeid på trykkeriet til Morgenposten i Kristiania. John Grefstad fortel om sin bestefar Johan T. Grefstad som var fødd i Sør-Trøndelag, vart lærar og fekk post i Austad der han kjøpte seg gard. Han var i tillegg kyrkjesongar, postopnar og varaordførar. Signe Kvaavik fortel om Gurine i Kleiven som miste far sin då ho var fire år gamal, og mora sat att med fem born i små kår. Då Gurine sjølv hadde fått 2 born, reiste mannen til Amerika for å tene pengar og var der i 6 år. Etter at han kom heim, kom det åtte born til. Grete Flaat har skrive om «Lars under helleren og barna hans». Lars Jakob Gundersen fødd 1822 gjekk under namnet Lars under helleren fordi han budde der saman med familien med fem born i 5–6 år.

Det einaste Lars hadde å klage på var at ungane var så leie til å misse treskorne i ura!

Ruth Nordbø let den gamle trappa på Holmen fortelje om livet i farne tider.

Fylkeskonservator Frans-Arne Stylegard har skrive om «Et sagnhistorisk kongebesøk i Sælør.» Signe Hansen gjev eit oversyn over Finkelslekta i Østre Sælør ca. 1900. Dette er etterkomarar etter Finkel Torgjesen (1739–1801) og Else Marie Bentsdatter Bech (ca.1750–1841).

Opplysningstida i siste del av 1700-talet medførde mange endringar i jordbruket der vitskapelege metodar for å betra avlingane kom i bruk samstundes som nye plantesortar FRAMHALD NESTE SIDE

21

vart innførde, og av desse er poteta den viktigaste. Kolbjørn Stuestøl fortel om «Årbok frå Veggja 1758–1796» korleis bonden Gunder Omundsen Vegge (ca. 1724–1803) skreiv ned observasjonar av vêrlag og onnetider, kor mykje han sådde av ymse kornslag og korleis avlinga vart.

Birøkt har vorte drive med i Noreg sidan slutten av 1700-talet. Gunnar Andreassen og Nils Opsal skriv om Lyngdal og Kvås birøkterlag skipa i 1939. Jofrid Hauan fortel om kvinneforeiningsarbeidet i Kvås gjennom meir enn 100 år, og Aslaug Stenbråten skriv om sydamer i vår nære fortid like før og etter andre verdskrig. Ingvald Seland (1909–1972) som var aktiv i Lyngdal Arbeiderparti, heldt ein tale ved 40-årsjubileet for partilaget i 1971. Den er attgjeven i årboka med tittel «Minner fra den første tiden i Lyngdal Arbeiderparti.» Skriftstyret seier at «Lyngdalsboka ikke skal beskjeftige seg med politikk, men vi våger å ta med Ingvald Selands artikkel..» Den vågnaden tykkjer eg 22

var liten, det er lite politisk sprengstoff å finne. Og partihistorie har ålmenn interesse.

Derimot er eg i tvil om artikkelen «Nok et år er gått» av Aslaug Stenbråten og Tor Engvoll høyrer heime i ei lokalhistorisk bok. Det står ikkje ein gong kva for eit år det dreier seg om.

Dessutan står det i ingressen: «.. og selv om det meste har skjedd noenlunde slik vi beskriver det, må ikke leserne ta alt bokstavelig.» Difor vert denne artikkelen neppe sitert av historikarar. Men den kan vere morosam å lese for lokalkjende. Artikkelen til Torunn Tjomsland om Heim, det staselege sveitsarhuset som no heiter Bergheim, er leseverdig. «Veibygging på Åmland» skrive av Gulla Lind er ei fri forteljing som kan lære oss noko om vegbyggjing tidlegare, men heller ikkje her seiest det noko om når det skjedde. Etter artikkelen står eit bilete av namngjevne vegarbeidarar frå 1950-åra, men desse arbeidde truleg på Austadvegen. Gulla Lind har ein artikkel til i same stilen, «Rutebilen- og om det å spørre nytt på.»

Heller ikkje her får me vite noko om tidsperioden bussturen kunne ha skjedd i. Men den passar på tidleg etterkrigstid. Elles er det bilete frå 1952 av ein skuleklasse på Meland skule som truleg er det minste skulehus eg har sett. Me finn òg eit flott bilete frå eit bryllaup på Bringsjord i 1914 med namn og levetid på brudeparet og mange av gjestene. Lyngdal cup, ei årleg fotballturnering, har vorte arrangert i 30 år og vorte ein suksess.

Dugnadsinnsatsen er imponerande, minst 500 personar tek kvart år ei åtte timars vakt.

To songar er attgjevne: «Austad-sangen» på tre vers med teikningar av forfattaren, Arne Åmland, og voggesong frå Austad av ukjend forfattar. På nest siste omslagsside finst eit oversynskart over Lyngdal kommune der ein nokså lett kan finne dei fleste stadnamna som er nemnde i teksten.

Boka kostar kr 75,- og kan tingast frå Lyngdalsboka, Postboks 121, 4575 Lyngdal.

Av Bjug Åkre

Sånn var det Oversiktsbilde Tyholmen ca. 1900.

Bilde fra boka. Fotoeier AAks

Arendal historielag 2010

Sånn var det er den enkle og beskrivende tittelen på Arendal historielags årbok. Historielaget ga også i 2010 ut ei praktbok med mye spennende stoff. Årboka er den 16. i rekka og stoffet har stor spennvidde, fra lokalt stoff om Barbu skole, Arendals Bryggeri fra 1839 til 1939 og mye, mye mer.

Arendal historielag fylte 25 år i 2010, og Øyvind Rosenvinge har i årbokas første artikkel gitt et tilbakeblikk over lagets tilblivelse og framgang i årene som har gått.

Stiftelsesdagen var den 26. november 1985 med Niels Christian Lyhne som leder. Det er imponerende å lese hvilken aktivitet det har vært og er i laget. Hovedaktivitetene har vært månedlige møter i vår- og høstsemesteret i tillegg til byvandringer og turer. Innsatsvilje

og kreativitet fra lagets ledelse og medlemmer har som Rosenvinge skriver betydd at «vi har en viktig plass i byens kulturliv».

I det 70. året etter at siste verdenskrig kom til landet, har årboka med to artikler med minner fra krigen. Den ene av dem er Roar Skolmens intervju med motstandsmannen Hans Fredrik Ugland (87 år i 2010) og den andre er Johan Anton Wikanders Krigsminner fra Langsæodden. Sistnevnte var liten gutt da krigsårene pågikk.

Fra fjernere fortid må nevnes en artikkel med historien om kanonschaluppen Prinds Christian til Slesvig Holstein. Den handler om hvordan Kongeriket Danmark/Norge ble trukket inn i den europeiske storkonflikten på Napoleons side. Arendals innbyggere ønsket å ta del i konflikten blant annet med å bygge en kanonsjalupp til det nye kystvernet.

FRAMHALD NESTE SIDE

23

Ragnhild Bekkviks artikkel om Henrik Ibsens faster Ploug fortjener også å nevnes.

Faster Ploug var tante til Henriks mor, men ble hele familiens faster. Hun skal ha vært brukt som rollemodell i flere av Ibsens skuespill. I tillegg har Harald Olsen levert en velskrevet historie om skipspresten Jens Boye og hans Ostindiaferd.

Få av oss tenker at Arendals Bryggeris spede begynnelse som Kittelbugts Bryggeri stammer helt fra 1839, men det kan vi lese mer om i Jan Vatnes artikkel om bryggeriet som fikk navnet AS Arendals Bryggeri og Mineralvandfabrik i 1909. Hvis alkoholreklame hadde vært lovlig kunne følgende annonse fra 1910 ennå ha vært satt på trykk: «Vil De tage et Tag for Byens Industri? Drikk da kun Arendals Bys ØL!».

I denne omtalen kan vi bare ta med utdrag og i tillegg anbefale å gå til innkjøp av årboka. Redaksjonskomiteen nevner i forordet at de er så heldige å ha stoff liggende «på vent», så det er lyse utsikter til nye årbøker i årene som kommer.

Av Åse Buli Egerhei

Hægebostad Sogelag Årsskrift 2010

Årsskriftet er det 10. i rekka og kommer ikke ut hvert år. Siste årsskrift kom i 2007 og Torger Kvåle tar for seg diverse hendinger i Hægebostad, fra siste årsskrift og frem til det som nå kom i 2010 i «Føreord om litt av kvart». Årsskriftet har stoff både fra gammelt av, og av nyere dato. Filmen Yohan og barnevandringen har fått en del omtale i årsskriftet som er på 51 sider. Redaksjonskomiteen for årsskrift 2010 er Torger Kvåle, Rune Eikeland og Tor Arild Bakke.

24

I Føreord om litt av kvart, ført i pennen av Torger Kvåle, tar han for seg store og små hendinger fra 2007 og frem til 2010. Han er innom musikklivet, idrettslivet, skoler som har blitt rustet opp og flytting av Folkebiblioteket.

Temperaturen har vært høy i forbindelse med skolestrukturen i bygda, med underskriftskampanjer og dannelse av Facebookgrupper. Små og store navn, bragder og nyansettelser har også fått omtale.

Ellers så er Tingparken, tusenårsstedet som ble valgt i 2000, omtalt. I visjonen for Tingparken står bl.a. at parken skal bli den største kulturattraksjonen i regionen med utgangspunkt den kulturhistoriske betydning området har. Kollemofestivalen har fått

Fra flytting av Røyseland skolehus.

Bilde fra boka. Foto Tone Lien

omtale, skrevet av Tor Arild Bakke. Dette er en festival der trekkspillet har hovedrollen og foregår første helgen i juni.

Tor Arild Bakke har skrevet om Skolen grunnstein i nyere samfunnsutvikling og Torger Kvåle har en artikkel om Røyseland skolehus. Skolen blei flyttet til museumsområdet i Tingparken på Tingvatn i januar 2009.

Selve flyttingen av det 121 år gamle skolehuset er gjengitt fra en reportasje som stod i Farsund Avis 12. januar 2009. En artikkel som har ligget i påvente av at Røyseland skolehus skulle bli flyttet, er på trykk av Torfinn Normann Hageland. Tittel på artikkelen er Sogelagsturen fra Røyseland skulehus til Berkjeland 2003. Her skrives det bl.a. om skolelivet, uteområdet og Mannevegen, som var vegen fra Røyseland krets og ned til dalen.

Torger Kvåle har skrevet en del om barnevandringer og om en naturlostur fra Snartemo til Mydland, den siste etter reportasje i Farsunds Avis, skrevet av Bjørn Hoel.

Han har også skrevet om et storslagsmål på Snartemo og om hvor viktig det var å være sterk på bygdene. På Tingvatn-tinget var det alltid slagsmål, og den sterkeste fikk tilnavnet Tingbasen. Det var ikke noen morsom fest uten at det hadde vært slagsmål! Sist i årsskriftet er noen klipp fra Farsunds Avis for 50 år siden og for 25 år siden. Bakerst er det

25

en oversikt over tidligere årsskrift som kan kjøpes, og på baksiden av årsskriftet oppfordrer Hægebostad IL til heieturer der turbrosjyre kan fås på Jokerbutikken.

Av Liv Kirsten Rølland

Gården på Noddeland sommeren 1909, med innhus bygget i 1885 og uthuset to år senere. Familien er pent stilt opp i grupper mellom de nyplanta epletrærne. Fra venstre Erik, Toralf på hesten, «Gamlebesta» Ingeborg Oline, hennes sønn Tjøstoly og hans kone Anne Helene, Jenny, Karen og tjenestejente Anne Solheim fra Audi. Bygdeveien, som skimtes til høyre, fortsatte hen under låvebrua, der de hadde satt fra seg høylasset. Fotografen (navnet ukjent) kom overraskende på familien, som måtte inn og få på seg finklærne i en fart.

Bilde fra boka

Dei gav oss ein arv For 10. gang har Austre Moland gitt ut et omfattende årsskrift.

Som flere andre historielag har Austre Moland fokusert på krigshistorie i forbindelse med at det i 2010 var 70 år siden krigen starta. Det øvrige stoffet er allsidig og strekker seg fra bl.a. omtale av gamle bygdeborger i området, begravelse, barnedåp til elgjakt og oppskrifter på gode retter av elgkjøtt. Leserne kan her ta for seg av betydningsfulle hendelser i bygdas historie og enkeltpersoners liv og levnet i gammel og nær fortid. Artiklene er rikt illustrerte med bilder både fra fortid og nåtid.

26

I forordet skriver redaksjonskomiteen at Austre Moland var spesiell under krigen ved at kommunen blei styrt av patrioter og ikke av NS. Følgende eksempel på det er et sitat av Lars Larsen Brekka som i 1945 sa at «For Østre Molands vedkommende vil jeg si at stemningen blant folk var som den bare kan være i en bygd med bare jøssinger». Kanskje var denne holdningen det viktigste utgangspunktet for krigsmotstanden som starta allerede den 9. og 10. april i 1940. I artikkelen «Okkupasjon og motstand i Austre Moland» gir Knut Engelskjøn en fyldig oversikt over hva som foregikk av motstandskamp fra bygdas menn i årene 1940 til 1945. Frihetskampen kosta ti molendinger livet i løpet av krigen. De fleste var sjømenn.

Samme forfatteren har skrevet en artikkel om Austre Moland herredsstyre i det første krigsåret. Herredsstyret som var valgt i oktober 1937, fortsatte i det første året etter okkupasjonen. De folkevalgte med varamenn er alle navngitt i artikkelen, og referater fra de første møtene i herredsstyret og formannskapet er gjengitt. I formannskapsmøte fra 27. desember er det referert til rundskriv fra Innenriksdepartementet om at det ikke blei nytt kommunevalg. Herredsstyret blei avløst av et herredsting som var utpekt av fylkesmannen hvor ordfører og nemndformenn utgjorde det nye herredstinget. Etter det forfatteren opplyser, ville alle som styrte bygda i den vanskelige perioden det beste for bygda.

Ingeborg Fløystad har levert en spennende artikkel med tanker om hvordan Østre Moland så ut på 1600-tallet. Blant annet har jernverkene i området og hva disse førte med seg på godt og vondt i distriktet, fått omtale i artikkelen. På landsbasis kom det fra 1647 et organisert postvesen i Norge, og dette førte til forandringer i området med plikter for bøndene og utbedring av veistandarden.

Kirsten Noddelands portrett «Karen Raaen – Et langt liv med dikt», er en av artiklene fra nær fortid. Karen, som blei over 100 år, var født på Noddeland i 1894. Hun kom til Hurum i ungdommen og levde mesteparten av sitt voksenliv liv der. Hun blei gift i 1921 med Asle Raaen og blei boende på Hurum hele livet før hun kom tilbake til Arendal på sine eldre dager. Artikkelforfatteren har tatt med et knippe dikt som Karen skreiv, bl.a. følgende rørende dikt som hun skreiv da mannen døde bare 48 år:

til Molandsvannet. Hun fikk som 85-åring utgitt diktene sine og fikk mye omtale i lokalavisene.

Det er ikke tvil om at årsskriftet vil ha noe av interesse for enhver smak. Sist, men ikke minst, noen sider bakerst i heftet er viet til gamle bilder fra «Liv og arbeid i gamle Moland». Her vil garantert noen kjenne seg eller andre igjen.

De som ønsker å skaffe seg årsskriftet for 2010, kan kontakte lederen i laget Torjus A. Skjævestad, telefonnummer 37 03 32 30.

Av Åse Buli Egerhei

Min ven Du er borte – for alltid, langt borte – Du er hinsides stjernenes bo Hvor de lyklige dage var korte som vi fikk eie sammen – vi to.

Mange vil også ha kjennskap til diktet hennes «Molandsvand» på 13 vers som er en hyllest

27

De e ogoskeli Det gamle forsamlingshuset på Hovsletta.

Bilete fra årsskriftet

Vegårshei mållag – Årsskrift 2010 nr. 24

Årsskriftet har eit interessant namn, og det er ein fin måte å halde i hevd lokale uttrykk på.

Det passar særs godt sidan det er mållaget i bygda som er utgjevar. Mellom artiklane med historisk stoff finn ein små «hermer» eller vitsar, og dette livar opp. Årsskriftet er på 60 sider medrekna annonsane heilt bak. Moro at dei fleste av desse annonsane (på vers) reklamerer på dialekt eller nynorsk.

Det gjer inntrykk å lese om tilhøva for dei fattigaste for berre litt over hundre år sidan.

Jakob T. Bakken fortel at kommunen tidleg hadde eit velordna sosialvesen. Dei som trong det, fekk hjelp, og det er ført nøyaktig rekneskap over kor mykje dei ulike trengande tok imot, og kva folk fekk som kunne ta seg av dei.

Årsskriftet gjev oss innsikt i ulike emne, slik som t.d.: Sosialvesenet for 100–150 år sidan, minne frå handarbeidstimane i skulen under krigen, Barnelosjen «Erla», Flaten-slektningar i Amerika, Sjømannsbasar i Bulia, Ungdomsåra i Vierli, Skippar og forkynnar – Torje Rasmussen Dalane, Eksjøvegen – 110 år gammal veg, Krigsminne som Oskar Nærdal har fortalt til Johs G. Torstveit, lærar Gunnar

Fleire tilfelle er det vondt å lese om, t.d. dei gamle som måtte på legd. Ei kone var innom 34 gardar i løpet av 1885. Ille er det også med ei mor som ingen ville ha i arbeid p.g.a. sonen som ville lage bry. Fattigstyret uttalar då at han kanskje bør bli plassert på ein tvangsarbeidsanstalt!

Stoffet har artikkelforfattaren henta frå forhandlingsprotokollar, rekneskapsbøker og

28

Moen fortel frå gamle dagar, Juletrefestar og skuleturar på 1950-talet. Også Ord og uttrykk, Utdrag frå Agderposten 1950 og Gamle måleeiningar er interessant lesnad.

Norsk historisk leksikon. Alle personane står der oppført med fullt namn, men artikkelforfattaren har teke omsyn og berre bruka førenamna her.

Ottar Werner Moen har skrive ein interessant artikkel om slektningen Anders Svendsen frå Flaten som reiste til Amerika 4. april 1884. Artikkelforfattaren tek med litt om tilhøva i Vegårshei på den tida og kvifor mange ungdomar drog ut.

Gjennom slektningar både i Noreg og USA har artikkelforfattaren fått tilgang på mykje stoff. M.a. var Anders ein trugen brevskrivar, og han fortel detaljert om reiseruta og overfarten på 3. klasse ombord på S/S Island.

Anders slo seg ned på Washington Island i Wisconsin, ei øy i Michigansjøen der det opphavleg var ein indianarstamme som heldt til. Her stifta han familie og kom etter kvart med i kommunestyret. Artikkelforfattaren har gjort grundig arbeid og viser til fleire ulike kjelder, m.a. protokollar, arkiv og bøker om utvandrarar. Årsskriftet er eit fint blad å halde i handa.

Nesten alle oppslaga har bilete, noko som gjer innhaldet levande. Skrifttypen som er brukt i alle overskriftene, anten det er lengre artiklar eller korte vitsar, skil seg tydeleg ut, og er slik med og lettar lesinga. I det heile er det eit blad mange kan ha glede av, både i Vegårshei

og i andre bygder. Men for dei som ikkje er kjent i Vegårshei, kunne det ha vore greitt Av Solveig Lima med eit kart.

Ætt og heim 2010 Lokalhistorisk årbok for Rogaland

ÆTT OG HEIM 2010, lokalhistorisk årbok for Rogaland, inneheld ti artiklar og er på 221 sider. Fem av dei er små, frå tre til ti sider.

Jan Fredrik Berg har skrive ein litt lengre artikkel med tittelen «Et meeget lastværdigt Huus». Berg tek utgongspunkt i ei rettssak frå 1837. Eit ektepar var skulda for å ha drive eit horehus i Stavanger. Politiet gjennomførte ein rassia mot huset 17. april 1837. Fleire flykta frå politiet, men dei fekk tak i fem jenter og 25 menn. Nokre av mennene kom frå byen,

men dei fleste var sjøfolk som berre var innom Stavanger med skuta. Ekteparet selde brennevin til mannfolka, og jentene var der for dansen si skuld. Og kva som skjedde på romma, nei, det vedkom ingen.

Berg skriv også at i Bergen var det mange bordellar på den tida. Og jentene jobba der fordi dei hadde svært låge løner i arbeidet sitt.

Den andre artikkelen til Berg heiter: «Gud forlade Eder hvorledes I for ad mod mig».

Her fortel han om tiggarkona Tori som hadde vore på Vestlandet for å tigge. På veg heim vart ho både valdteken og plyndra. Hendinga skjedde i 1844 i Bjerkreim. Politiet og retts-

29

systemet er sentrale i artiklane til Berg, men endå meir kjem dei i fokus i den lengste artikkelen. Han er skriven av Frode Sæland og har tittelen «Jødene i Rogaland 1900–1945».

Sæland skriv om alle jødane som budde i fylket i dette tidsrommet. Og det var ikkje mange, 25 stykke. Den mest kjende var forretningsmannen Moritz Rabinowitz som budde i Haugesund. Hille Becker og familien hadde budd i Noreg i 21 år i 1936. Då søkte dei om å få statsborgarskap. Stavanger politikammer og fattigstyret i byen rådde frå statsborgarskap. Grunnen var at familien hadde for lita inntekt. Men justisdepartementet tok ikkje omsyn til argumenta deira og gav familien statsborgarskap. Verre gjekk det Karl Ajzenberg. Han kom under falskt namn i 1934.

Sommaren 1940 vart han meldt til politiet for dette. I forhøyrsretten i oktober 1940 vart han dømd til fengsel i fem månader. Då domen var sona, avgjorde byretten ny varetekt til han kunne visast ut frå landet. Karl vart send til Oslo i september 1941 for å vente på vedtaket om utvising. Utvisinga var avgjort av Stavanger politikammer. 16. mars 1942 vart han send med fly frå Oslo til Berlin. Derifrå var vegen kort til Auschwitz.

Jødane var få i Rogaland. Det var lett å vite kvar dei budde. Det er leitt å lese om korleis lensmenn og politi henta jødane, for deretter å sende dei til Oslo. Berre ein av jødane flykta til utlandet. Kort sagt: Det er deprimerande å lese om korleis jødane vart handsama både før og etter 9. april 1940.

Harald Utter sin artikkel «Smelteverket i Sauda sin boligpolitikk i Åbyen i 1960- og 1970 åra», inneheld som tittelen seier historia om Åbyen. Åbyen var bygd av smelteverket.

For å få konsesjon plikta verket å «skaffe arbeiderne sundt og forsvarlig husrom». Sia det heile tida var mangel på bustader i Sauda, var smelteverket sin bustadpolitikk avgjerande for arbeidstakarane deira. Heile tida var det kø for å kunne busetje seg i Åbyen. Og det var skilnad på folk. Skilnad i kvalitet og storleik på bustaden hang saman med kva tittel ein hadde. Best budde direktøren og dei høgaste funksjonærane som arbeidde på smelteverket.

Ei av årsakene til at det var så populært å bu i Åbyen, var at husleiga var låg og straumen billeg. Eg saknar ei forklaring på kvifor Sauda kommune ikkje la ut bustadfelt. For det var heile tida mangel på husvære i Sauda.

30

Forretningsmannen Moritz Rabinowitz.

Elles skriv Lars Rosland om «Peder Claussøn Friis – corrigenda» og om «Tretti daler i oppreising». Inge-Johan Aursland skriv om «Brita Olsdotter frå Øvre Svinali og ektemennene hennar». Endre T. Endresen om «Skolelæreren på Eigerøy som ble emissær» Og til slutt Johan Faltin Hafsø sin artikkel med mange bilete med tittelen «Brannberedskap i Egersund».

Eg er rogalending. Og for meg er det alltid Av Leiv Torstveit gildt å lese ÆTT OG HEIM.

Ord og uttrykk fra Herefoss og ellers rundt i landet

Boka er skriven av Arne Løland og utgjeven på Setesdalsforlaget i Valle i 2008. Ho kan tingast ved å skrive ein e-post til inger@rysstad.net eller ved å gå inn på heimesida www.rysstad.net og tinge ho der. Prisen er bare kr. 150,pluss porto. Eg tillet meg å skrive bare om prisen, for ho er på heile 150 sider. Ho kan også kjøpast hos Rysstad Interiør og Måler.

Grovteljinga mi synte ikring 650 ulike ord og uttrykk som er ordna alfabetisk. Det siste gjer det lettare å finne fram til nett det ordet ein søker. Sjølve innsamlingsarbeidet må ha teke lang tid. Her er ord og uttrykk som fortel om arbeid og slit i tidlegare tider. Forfattaren har tenkt at den enkelte lesaren kan utvikle denne samlinga vidare ved å setje av plass til å føye til eigne ord og uttrykk. I tillegg er det mange bilde som syner folk i arbeid og fritid. Det er òg bilde der forfattaren ber lesaren opplyse om namna på personar på bilda, og ønskjer tilbakemelding. Dette gjeld også bilde av heradstyret. Fleire av bilda syner personar som blir nemnde bare med fornamn. Her er også mange tidsrette bilde som må vere interessante for den som er interessert i bilar og motorsyklar frå femti- og sekstiåra.

Tittelen fortel at her er ord og uttrykk også frå andre stader i landet enn Herefoss, og det stemmer. Sjølv kjem eg frå vestre del av VestAgder, og her var mange ord og uttrykk eg sjølv kjenner att frå barn- og ungdommen min knytt til gardsdrift og husdyrhald. Eg sakna eitt oversynskart som syner kvar Herefoss ligg, for boka bør få lesarar frå eit større område.

Alle orda og uttrykka er skrivne temmeleg lydrette. Dette gjer dei meir levande og nære.

Også forklaringane og døme på bruken er skrivne på same måten. Dette gjer at ein treng litt tid til å begynne med for å tyde det skrivne. Enkelte stader sakna eg markering av

Forfattar Arne Løland.

trykk, noe som kunne gjort det lettare å forstå kva ord det er skrive om. Boka ville vore lettare å tileigne seg om forklaringane hadde vore på eitt av skriftmåla våre. Blant orda finn me også fleire bannord, meir eller mindre sterke, men også desse er eller har vore ein del av ordtilfanget i distriktet og syner breidda.

Døme på ord:

JUR KOLV «Ho va så mjælkesprængt i jure» «Han to ut som æin kolv» Mjælkedeponi mæ pattar Fabeldyr Boka vil passe for alle som er interessert i munnleg bruk av språket. I tillegg vil ho vere spesielt interessant for dei som har slektsrøter frå Herefoss eller omland.

Av Randi Lohndal Frestad

31

Årsmelding for 2010 Tillitsvalde i 2010–2011 har vore Styremedlemer: Beint Foss, Tveit Historielag, leiar Eilert Skjævestad, Tromøy Historielag, nestleiar Kristian Sundtoft, Vestre Moland og Lillesand Historielag, styremedlem Hallvard Tveit Berg, Valle Sogelag, styremedlem Ragnhild Skarsten Larsen, Flekkefjord Historielag, styremedlem Gunnar Thorstensen, Tromøy Historielag, styremedlem Liv Kirsten Rølland, Vennesla Historielag, styremedlem Inge Augland, Torridal Historielag, styremedlem

Verksemda i laget

Styret Det har vore 3 styremøte og 32 saker til handsaming i 2010. I tillegg har leiaren og skrivaren hatt ein god del møte.

Skrivar Borghild Løver har vore skrivar tilsvarande 20% stilling.

Kontorlokale og arkiv Lagskontoret har i 2010 vore i tredje høgda i Mållagsbygget midt i Kristiansand sentrum.

Medlemene i historielaget har alltid kunna nå skrivaren per telefon dag som kveld og tinge bøker. Hovudlageret av bøker og årsskrift har vore på Statsarkivet i Kristiansand, dvs. på Gimlekollen.

Årsmøtet 2010 Årsmøtet vart halde Revsnes Hotell på Byglandsfjord laurdag 24. april 2010. Det var møtt fram 43 direktemedlemer og lokallagsrepresentantar. Kjell Olav Masdalen heldt eit engasjerande føredrag om «Okkupasjonstid».

32

Varamedlemer: Helge Wiig, Mandal Sveinung Lien, Tvedestrand Anders Auen Grimnes, Lillesand Birgit Attestog, Bygland Kari M. Bruli, Kvinesdal Jan A. Ommundsen, Færvik Gerd Lillian Olsen, Mandal Bjug Åkre, Kristiansand Valkomitéen: Ellinor Lundberg, Arendal Bernt Gautestad, Evje Kjell Ove Sætren, Mandal Kari Mestad, Torridal Revisor: Ettersynet av rekneskapen er gjort av fylkesrevisjonen i Vest-Agder Skrivar: Borghild Løver, Lindesnes

Medlemsutvikling Agder Historielag hadde om lag 840 medlemer den 31.12.2010. 40 av desse var lokallag.

Årsskriftet 2010 Årsskrift nr. 86 vart sendt ut like etter årsskiftet (jan. –11) og var på 184 sider. Årsskriftet vart trykt i 1500 eksemplar, og føyer seg inn i rekkja som eit godt årsskrift. Tema denne gongen var: Napoleonskrigen og fylgjene av den for NyHellesund, gamle våpen, ekteskap i Iveland på 1700-og 1800-talet, øya og fyret Ryvingen gjennom 180 år, utvandring frå Fjære til Amerika 1870-1930, Setesdalsfelttoget i 1940, Krigshistorie frå Tonstad i øvre Sirdal 1940–45 og seglskipsførar og tollar Gerhard Tønnessen. I redaksjonskomitéen sat Beint Foss, Johnny Haugen, Leonhard Jansen, Marie T. Sørensen og Borghild Løver.

Egde Medlemsbladet EGDE kom ut med to nummer i 2010, og me meiner det er eit av dei flottaste medlemsblada i landet. Redaksjonen for dette bladet var Borghild Løver. Bladet vart trykt i 1100 eksemplar og sendt ut til alle medlemene.

Internettside Internettsida til Agder Historielag har vorte fullstendig oppdatert i 2010 ved hjelp av eit godt samarbeid mellom Tormod Engebu og skrivaren.

Sjå www.agderhistorielag.no

Agders Historie Det er kome ut fire band av Agdersoga: • 1920-1945 (Kjell Olav Masdalen, 1991, 2000 eks.)

• 1840-1920 (Bjørn Slettan, 1998, 2000 eks.)

• 800-1350 (Torbjørn Låg, 1999, 2000 eks.).

• 1641-1723 (Ingeborg Fløystad, 2007, 2500 eks.)

Det femte bandet (1350-1640) er det som no er under utarbeiding. I komitéen for Agdersoga sit Stein Tveite, Bjørn Slettan, Gustav Sætra, Berit Eide Johnsen og Rune Holbek. Anne Tone Aanby er biletredaktør. Komitéen har diverre ikkje hatt møte i 2010 pga. sjukdom.

Nemndarbeid Den ypparlege turnemnda i laget, Olav Arne Kleveland, Birgit Attestog og Jan Arild Andersen, hadde lagt opp til ein fantastisk Telemarkstur med m.a. kanaltur 12.–15. august.

Ei stadnamngruppe vart utnemnd i 2009 for å jobbe for å få til ei statleg nettbasert presentasjonsløysing for stadnamn i Noreg: Terje Sandkjær, Eilert Skjævestad og Ivar J. Jansen.

Ei nemnd for barnevandringar i høve den etter kvart aukande satsinga på dette temaet har me òg (utnemnd i 2009): Terje Sandkjær og Tyra Ågedal.

Beint Foss er dessutan styremedlem i Landslaget for lokalhistorie.

Det er òg vorten gjort eit viktig forarbeid i høve endring av medlemsmodellen for laget.

Annan aktivitet/samarbeid Agder Historielag var til stades på Agderseminaret på UiA i Kristiansand 15. og 16. okt. I tillegg er historielaget sterkt medverkande til realiseringa av ei eiga brukargruppe av Bentsens hus (Kronprinsens gt. 59) og har hatt hjelp til oppussing av Egil Bøhn, i tillegg til at dei andre i brukargruppa har gjort si oppussing på dugnad.

Agder Historielag har hatt temamøte i sam-

arbeid med eit lokallag for andre gong; som var 3. oktober i Konsmo, med Audnedal Historielag som praktisk tilskipar, i tillegg til Åseral Sogelag. Paul Sveinall og Torbjørn Ougland heldt eit interessant føredrag om barnevandrarane og husmennene, og maten var framifrå.

Agder Historielag v/skrivaren stod på stand under Naturligvis (tidl. Landbruksdagane) på Evjemoen 13.–15. aug.

Representantar frå styret var til stades på jubileet til Torridal Historielag 20. okt., Holum Historielag 22. okt. og Arendal Historielag 26. nov. Økonomi Medlemskontingenten for 2010 var på kr. 250,-, altså den same som året før. Vest-Agder fylkeskommune gav eit driftstilskot på kr. 115.000, i tillegg til eit tilskot til Agdersoga på kr. 50.000 .

Frå Aust-Agder Fylkeskommune kom det kr. 60.000 i driftstilskot og kr. 50.000 til Agdersoga. Rekneskapen viser eit overskot på kr. 79.990 i 2010.

På lager har me ståande ei mengd bøker og ein del dvd’ar som sjølvsagt utgjer ein stor verdi, men som ikkje er synt i jamvektrekneskapen. Desse vert talde ved flytting av kontoret. Løylandboka er mest utseld. For fleire detaljar, sjå rekneskapsoversyn og revisjonsmelding.

Oppsummering Historielaget har halde ein høg aktivitet på mange område òg i 2010.

I tillegg har me hatt fleire viktige samarbeidspartnarar som me ynskjer å rette ein særskild takk og helsing til: Kristiansand kommune v/kulturdirektøren og dei andre samarbeidspartnarane i høve Bentsens Hus, i tillegg til AustAgder Kulturhistoriske Senter, Statsarkivet og ikkje minst Vest-Agder og Aust-Agder fylkeskommune.

Kristiansand, 17. februar 2011 Beint Foss - Eilert Skjævestad leiar

nestleiar

Liv Kirsten Rølland - Inge Augland Gunnar Thorstensen - Kristian Sundtoft Ragnhild Skarsten Larsen - Hallvard Tveit Berg

33

Resultatregnskap 2010 Regnskap 2010

Busjett 2010

Regnskap 2010

37 300 13 685 6 069 6 380 12 250 75 684 191 822 22 724 3 300 217 846 115 000 0 60 000 0 175 000 0 0 0

15 000 2 000 5 000 5 000 9 000 36 000 180 000 20 000 0 200 000 115 000 50 000 60 000 50 000 275 000 7 000 3 000 10 000

19 550 51 460 6 555 25 180 9 900 112 645 183 700 23 234 3 400 210 334 110 000

60 000 170 000 7 919 0 7 919

SUM INNTEKTER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

468 530

521 000

500 898

UTGIFTER Trykking Egde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Trykking årsskrift . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Trykking Agdersoga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Trykking annet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Trykkekostnad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Honorar sekretær . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Lønn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 Leie lokaler. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rep/ vedlikehold bygninger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Revisjonshonorar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kontorrekvisita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Trykksaker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Aviser, tidsskrifter, bøker ol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Data/internett . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Porto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Postboksleie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Bilgodtgjørelse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Reisekostnad. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Styremøter mv. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Møter Agdersoga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Div utgifter Agdersoga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Årsmøte Historielaget. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Årsmøte Landslaget . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Reklamekostnad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kontingenter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4

47 000 72 000 0 5 625 124 625 77 078 38 300 36 000 16 361 5 000 295 3 469 2 250 1 763 46 250 900 8 042 1 493 1 507 0 0 14 300 0 1200 8 500

50 000 80 000 110 000 0 240 000 80 000 2 000 36 000 0 6 000 1 000 0 3 000 2 000 49 000 1 000 11 000 2 000 2 000 25 000 4 000 15 000 0 0 4 000

45 000 72 500 0 0 117 500 62 373 0 36 000 0 5 250 657 0 2 440 3 881 46 808 900 12 927 0 0 19 665 329 8 500 5 074 0 1 650

INNTEKTER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Noter ....

Salg Agdersoga. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Salg annen litteratur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Salg årsskrift. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Salg dvd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Salg annonser årsskrift . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Salgsinntekt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kontingent medlemmer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kontingent lokallag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Inntekt årsmøte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Medlemsinntekt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Tilskudd V-A fylke drift . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Tilskudd V-A fylke Agdersoga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Tilskudd A-A fylke drift. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Tilskudd A-A fylke Agdersoga. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 Tilskudd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Mva-refusjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Annen inntekt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Annen inntekt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

34

FRAMHALD UTGIFTER. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Tilskudd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Gaver (blomster). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Flytting kontor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Diverse utgfiter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Bank og kortgebyr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Annen driftskostnad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Renteinntekt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Renter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Balanse 2010

ÅRSRESULTAT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Regnskap 2010

Busjett 2010

Regnskap 2010

0 2 601 0 0 3 029 268 338 4 423 4 423

0 2 000 30 000 5 000 4 000 284 000 3 000 3 000

3 000 1 162 1 650 6 635 2 664 221 565 3 597 3 597

79 990

0

165 430

BANKINNSKUDD Til gode tilskudd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Til gode annonser årsskrift . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Til gode diverse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2010

2009

0 11 450 0

50 000 9 100 4 040

Fordringer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11 450

63 140

Drift 3000.20.36165 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kulturreiser 3000.13.96191 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Drift Agdersoga 3000.17.73697 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Plassering Agdersoga 3000.17.73700 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Bankinnskudd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

562 464 10 286 5 274 326 292 904 316

416 249 10 281 5 271 162 287 594 088

SUM EIENDELER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

915 766

657 228

GJELD OG EGENKAPITAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Noter Egenkapital 1.1. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Periodens resultat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Egenkapital . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Leverandørgjeld . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Forskudd kont medlemmer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Forskudd tilskudd Agdersoga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1 Påløpt kostnad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5 Kortsiktig gjeld . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

403 915 79 990 483 905 0 250 300 000 131 611 431 861

238 485 165 430 403 915 23 263 30 250 200 000 0 253 513

SUM GJELD OG EGENKAPITAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

915 766

657 428

13. februar 2011 Frank Olsen - Regnskapsfører

35

Noter til årsregnskap

Note 1- Tilskudd Agdersoga Det er i 2010 mottatt kr 100 000,- i tilskudd til Agdersoga fra Aust- og Vest-Agder fylkeskommuner.

Beløpet er bokført som gjeld, sammen med tilskuddene mottatt i 2008 og 2009.

Til sammen utgjør tilskudd til Agdersoga kr 300 000,- ved utgangen av 2010.

Beløpet vil bli inntektsført når neste utgivelse kommer.

Note 2 - Lønn Av totalt utbetalt lønn (kr 38 300,-) gjelder kr 36 300,- lønn i forbindelse med oppussing av Berntsens Hus. Resten, kr 2 000,- gjelder godtgjørelse vedrørende hjemmeside på internett.

Note 3 - Rep/ vedlikehold bygninger Beløpet gjelder materialer innkjøpt til oppussing av Bentsens Hus. Note 4 - Kontingent Beløpet gjelder Landslaget for lokalhistorie.

Note 5 - Påløpt kostnad Beløpet gjelder kostnader bokført i 2010 hvor betaling har skjedd i 2011.

Av totalbeløpet på kr. 131.611,- er de største postene som følger: Trykking årsskrift 2010 ..................... 72.000 Trykking Egde 2-2010....................... 22.500 Porto vedr årsskrift 2010 ................... 17.641 Husleie nov./des. 2010.......................

6.000 Øvrige ................................................ 13.470 Totalt .................................................. 131.611

Bøker frå Agder Historielag Årsskrift

Nr. 1–65 ..................................................UTSELD! Nr. 66–84 ....................................................kr. 50,Nr. 85 .........................................................kr. 190,Agder-bibliografien I og III .........................kr. 50,Bytingsprotokoll for Kr.sand 1670 ..............kr. 50,Tingbok for Vestre Råbyggelag 1686 ..........kr. 50,Tingbok nr. 1 for Lista (1657–1660) ...........kr. 50,Odelsmanntalet 1624 for Agder...................kr. 50,Tingbok nr. 1 og 2 for Mandal Sorenskriveri (1677, 1684).................................................kr. 50,-

Anetavleskjemaer

Medlemer får 20 stk. gratis.

Ordinær pris pr. stk. ...................................... kr. 1,Medlemer får 25% rabatt ved kjøp for kr. 400,eller meir.

Rabatten gjeld ikkje ved kjøp av Agders Historie.

Porto kjem i tillegg.

Stortingsmann Ole Fuglestvedt Uinnbunden..................................................kr. 30,Innbunden ....................................................kr. 50,-

Jon Løyland

Soger og segner. viser og vers ...................kr. 175,-

Agders Historie 800-1350 Agders Historie 1840-1920 Agders Historie 1641-1723

Kr. 350,- pr. stykk eller alle tre for kr. 1000,-. Fraktfritt.

36

Tinging til Agder Historielag, Postboks 136, 4662 Kristiansand eller tlf. 97 06 44 85 eller e-post: kontakt@agderhistorielag.no

Sørlandsk kultur: Mangfoldet og motsetningene Aktive damer på Agderseminaret, som òg har site i redaksjonskomitéen for artikkelsamlinga Sørlandsk kultur: Mangfoldet og motsetningene. Frå venstre Berit Eide Johnsen, Bjørg Seland og Anne Tone Aanby.

Foto Borghild Løver

Heftet med den vidtfemnande tittelen er ei artikkelsamling frå Agderseminaret 2009, og kom ut veka før Agderseminaret 2010 – eit seminar som har vore tilskipa kvart år sidan 2007, og som vidarefører tradisjonen for årlege samlingar om regionalhistoriske emne, som tidlegare hadde form av «Sommerseminarer i historie» frå 1976 til 1999. Alle føredragshaldarane på Agderseminaret i 2009 har altså gjeve kvar sin artikkel til dette heftet som inneheld mykje godt stoff om Sørlandet og sørlendingar. Målet har vore å gje ei djupare forståing av den sosiale og kulturelle utviklinga i landsdelen.

Heftet har 8 kapittel, alle forfatta av folk med solid fagleg tyngd, så her kan me rett og slett ikkje gå utanom eitt einaste eitt. Men felles for alle er søkjeljoset dei set på vår eigen landsdel, frå ulike vinklar. I redaksjonskomiteen, som er eins med Rådet for Forsker38

nettverk Agder (der UiA, Vest-Agder –museet, Statsarkivet i Kr.sand og Aust-Agder kulturhistoriske senter er representert), har desse vore: Kjell Bråstad, Berit Eide Johnsen, KjellOlav Masdalen, Jan Henrik Munksgaard, Bjørg Seland og Anne Tone Aanby. Tek du kontakt med utgjevaren av heftet, Høyskoleforlaget AS, på e-postadr. post@hoyskoleforlaget.no, så vil du få tak i det 230 sider heftet utan problem.

Fyrste kapittel av Frank Meyer tek føre seg omgrepa kollektiv identitet, nasjonale og regionale identitetar, regionalisme og separatisme. Han skriv noko som mange krigsnasjonar diverre er ganske så klår over, nemleg at Jo klarere fiendebilde, desto sterkere «vi»følelse. Sjølv om mytane om Sørlandet framleis lever godt i dag, er det tryggande lesnad å få konklusjonen hans om at Sørlandet er ein samansett landsdel med førestellingar som heile tida er i endring, og at me har stor likskap med tilgrensande regionar.

Andre kapittel er skriven av redaktøren for artikkelsamlinga, Berit Eide Johnsen, og handlar om sørlandske stereotypiar frå 1800talet fram til i dag. Krag, Scott, Kjutta,

Sabeltann, Gorine, sommar, sol og god tid er ting folk tenkjer på når dei tenkjer på Sørlandet. I hele etterkrigstiden har sol, sommer og ferieliv vært de viktigste elementene i markedsføringen av Sørlandskysten som turistmål. Tradisjonelle maritime referanser og litterære figurer har vært svært dominerende. De idylliske sørlandsbyene, uthavnene og skjærgården har blitt framstilt som den perfekte rammen om sommerferien. Idylliseringen av Sørlandet og de tradisjonelle stereotypiene lever i beste velgående. Men på grunn av veksande økonomisk velstand, utvikling av studietilbodet (frå høgskule til universitet) og internasjonale trendar, er eit nytt syn på sørlendingen no i ferd med å ta form.

Tredje kapittel handlar om kulturgeografien for byggeskikken på Agder. Jan Henrik Munksgaard presenterer fleire klåre, kulturgeografiske trekk, fyrst og fremst skiljet mellom det vestnorske stavverket og det austnorske lafteverket. Det er dessutan ei nord-syd grense der ulike typar bygg har sin funksjon knytt til eit kystrelatert klima, og jordkjellarar er eit typisk døme på dette. Det finst òg ei kulturgrense som er spreidd eller uregelmessig, og dette gjeld til dømes sleppverkteknikken, òg kalla lavegg eller rennevegg (lokalt namn), som finst både på Sunnmøre, i Sogn og Fjordane, Vestfold, Rogaland, på Lista, men aller mest i Grindheim i Agder.

I fjerde kapittel set artikkelforfatter Rune Røsstad fokus på språket på Sørlandet, både det talte og det skrivne. Han nemner variasjonar i talemålet som går på dialektale skilnader mellom bygdemåla, men òg variasjonar som gjeld byar og opplanda rundt. Når det gjeld skriftspråket, så er valet av dette ei medviten handling som ofte er tufta på ideologisk/politisk ståstad og eige identitetsforståing. Bygdene på Sørlandet hadde gjerne nynorsk som skriftspråk, medan byande brukte bokmål. Lokalsamfunna ute ved sjøen var meir heterogene, og dei sosiokulturelle forholda gjekk i større grad på tvers av det verdisynet og dei ideala som låg til grunn for målreisinga, skriv Røsstad.

Bjørg Seland skriv om To folkerørsler sto steilt mot kvarandre i ein kulturkamp som blei utkjempa på nasjonalt og lokalt plan, med folkehøgskolen og forsamlingshuset som

markante arenaer. Dette femte kapitlet tek med andre ord føre seg brytningane mellom dei kristelege og dei frilynte, som førte til framvoksteren av frilynte folkehøgskular og kristelege folkehøgskular og ikkje minst ungdomslagsrørsla, som våga å utfordre sørlandspietismen og det religiøse regimet som hadde solid ankerfeste på Sørlandet.

Det politiske kartet over Sørlandet vert skildra av Helge Røed i sjette kapittel. Det er et paradoks at den landsdelen der Arbeiderpartiet ble stiftet, er den svakeste for partiet når det gjelder oppslutning. Han forklarer at motkulturane alltid har vore meir viktige for meiningsutvikling og partipolitiske val på Sørlandet enn elles i landet, og at den sosiale polariseringa har vore mindre her. Dermed har venstresida klårt færre tilhengjarar på Sørlandet enn i resten av landet – og av same grunn er kjerneområdet til KrF på Sørlandet.

Likestillinga på Sørlandet – eller mangelen på den – har vore eit til tider heitt tema i avisspaltene med jamne mellomrom, men nest siste kapittel teiknar eit meir nyansert bilete av situasjonen. Forfattar Anne Tone Aanby framhevar at det var særleg i overklassen i oppgangstider at kvinnene fekk delta i arbeidslivet på mannens arena, rett nok i mannens fråver, og har døme på sterke kvinner som har vore reiar, gardsstyrar, lærarinner osb. Til dømes hadde Nedenes i 1882 særs mange kvinnelege lærarar (30 stykke), mot berre 2 i Mandal og Lister amt, noko som skuldast at det var mogleg å ta «lærerindeprøver» ved private kurs i Fjære, Grimstad, Kolbjørnsvik og Arendal.

Heilt til sist i heftet kjem Stein Gauslaa sine tankar om sørlendingen og identiteten vår, og trekkjer fram det typiske tolmodet – men òg den opne hamna me alltid har hatt mot framandfarande folkeslag og at det no på Sørlandet er spanande innovasjonsbedrifter innan ei rekkje bransjar – skips-, olje-, elektronikk, IKT, prosess- og miljøindustri, bank og forsikring, varehandel, bygg og anlegg – for å nemne nokre. For ikkje å gløyme alt som finst av teater, festivalar, musikk, medie, kulturhus osb. Konklusjonen er opp til lesaren, men at sørlendingen er eit samansett menneske snarare enn saktmodig, ligg nokså langt opp i dagen… iallfall slik landsdelen står fram i dag.

Av Borghild Løver 39

Da Fjære-granitten sku i Hitlers seiersmonum

Det skulle bli verdens største triumfbue i Berlin, et 117 meter høyt seiersmonument i norsk granitt over den forventede tyske seieren i annen verdenskrig. Men da krigen var over i 1945, hadde knapt noen norske steinblokker funnet veien til den tyske hovedstaden.

I Tiergarten i Berlin, ikke langt fra stedet der Hitlers sjefsarkitekt Albert Speer hadde sine kontorer, sto lenge to store steinblokker, en i rød granitt og en i grå granitt. De var tiltenkt verdens største seiersmonument – en triumfbue i granitt, nær 120 meter høy og 170 meter bred, som skulle lede inn til den like gigantiske kuppelbygningen Volkshalle, sju ganger større enn Peterskirken i Roma. Byggverkene var en del av Hitlers nye stor-Berlin, «Germania» – verdens hovedstad.

De massive byggeplanene ble presentert for Hitler i Berlin av sjefsarkitekt Albert Speer på slutten av 1930-tallet. Da fikk han overbevist Der Fuhrer om at norsk granitt ville ha større holdbarhet enn betong under

Megalomane byggeplaner for det nye Berlin – en triumfbue dobbelt så høy som L'Arc de Triomphe i Paris og en kuppelhall sju ganger større enn Peterskirken i Roma – skulle aldri bli fullført. Her i en miniatyrmodell fra 1938.

Den røde Fjære-granitten skulle inngå i idrettsamfiet i Nürnberg, der inngangspartiet skulle utsmykkes med 22 søyler som raget opp mot 60 meter i høyden.

40

ulle brukes ment

byggingen av det planlagte «tusenårsriket».

Dermed startet jakten på granittforekomster i nord-områdene.

Etter at Norge ble angrepet og okkupert av Tyskland i april 1940, fant tyske utsendinger flere forekomster av granitt mellom Iddefjorden i Østfold og Fjæreheia i Aust-Agder. I september samme året ble det undertegnet en millionavtale mellom den tyske okkupasjonsmakten og Norge om norske granittleveranser.

Dette førte blant annet til at Store Råholmen i Fredrikstad-skjærgården (Østfold) og Fjæreheia i Grimstad bokstavelig talt ble brutt opp i store steinblokker. Den grålige Fredrikstad-granitten skulle brukes til triumfbuen i FORTSETTELSE NESTE SIDE

Fakta om Fjæregranitten Fjæregranitten eller Grimstadgranitten (også kalt Fevikgranitten), er en kraftig, rødaktig granitt som finnes øst for Grimstad sentrum (i tidligere Fjære kommune).

Steinen egner seg godt til bautaer, gravsteiner og som byggemateriale.

Den kommersielle utnyttingen av fjæregranitten startet på Fevik omkring 1870tallet. Rundt 1905 var det tre bedrifter som drev steinhuggerier i Fevikområdet, og virksomheten sysselsatte over 50 personer. Mye av produksjonen gikk til eksport, blant annet til England, Skottland, Tyskland og Holland. I 1902 vant granitten prisen som «verdens vakreste bygningsstein» på en utstilling i Amsterdam.

Steinen er eksempelvis brukt i dekorative innslag i Trefoldighetskirken i Arendal og i Skiens karakteristiske totårnskirke. I utlandet er granitten benyttet i en bankbygning i Hamburg og i lyktestolper i Belin.

Fevik steinindustri er i dag det eneste steinhuggeriet igjen på Fevik.

I 1993 ble fjæregranitten valgt til AustAgders offisielle fylkesstein.

Tyskland, smuldret stormannsplanene bort.

Mange av steinblokkene ble liggende igjen i steinbruddene og etter krigen beslaglagt av den norske staten (Direktoratet for fiendtlig eiendom).

Steinhogger Axel Bjørklund (1889–1979) på Fevik kjøpte en del av blokkene til sine utsmykningsarbeider, men solgte deler av steinsamlingen videre til veivesenet. Slik kom «Hitler-steinene» til å havne under sørlandske veier, broer og steinbrygger.

Tidlig på 1990-tallet fikk den norske regissøren og teatersjefen Bentein Baardson ideen om å Steinbruddet i Fjære slik det så ut etter krigen (Agderposten i 1947). Fjæregranitten finnes øst for Grimstad sentrum og dekker store deler av gamle Fjære bygge et friluftsteater i det kommune. da nedlagte steinbruddet i Fjæreheia, med granittBerlin, mens den røde Fjære-granitten var veggen som bakgrunn.

Det første teaterstykket myntet på det storslåtte «Das Deutsches som ble oppført der, var Henrik Ibsens Stadion» i Nürnberg, en idrettsarena inspirert skuespill, Catilina (skrevet av Ibsen under av Panathinaikos stadion i Aten, der de første tiden som apotekerlærling i Grimstad) i første moderne idrettslekene fant sted i 1896. Til halvdel av 90-tallet.

Senere er det blitt oppført sistnevnte skulle inngangspartiet utsmykkes en rekke forestillinger i Fjære heia.

På mange med 22 rødlige granittsøyler som raget opp vis er Fjæreheia nå blitt et ytringsfrihetens mot 60 meter i høyden! Idrettsarenaen ble monument, i sterk kontrast til den ideologien således betraktet som et av Hitlers mange det tredje riket en gang forfektet. seiersmonumenter.

Av Johnny Haugen Det var firmaene Otto Behr i Fredrikstad og Grønseth i Oslo som fikk oppdraget med å bryte ut steinen fra Fjæreheia og dels også på Moåsen og Hesnes ved Grimstad. Men fordi kvaliteten på granitten i Fjæreheia ble vurdert som den beste, ble den hovedkilden. I følge Aftenpostens utgave av 8. januar 1948 var det omkring 40 nordmenn som jobbet i steinbruddene ved Grimstad i årene 1942–44. Her ble steinblokker på opp mot fem tonn bearbeidet med håndmakt, og sprengt ut av fjellveggen – en etter en – og kjørt til Fevik.

Der ble noen av dem skipet videre til Etter krigen ble en del av Fjære-granitten benyttet til bygFredrikstad for videreforedling, før lasten gingen av sørlandske veier, broer og steinbrygger. Her skulle sette endelig kurs mot Tyskland. informasjonsplaten fra åpningen av Vesterveien ned til Arendal sentrum fra 1953.

Men da krigslykken snudde for Hitler42

Anna Helle Nilsen (f.1929) er født og oppvokst i tidligere Fjære kommune.

Her forteller hun om Fjæregranitten: – «Fjæregranitten, også kalt Grimstadgranitten, er et steinslag som har hatt stor betydning for Grimstad-distriktet. Min barndoms bygd, Hesnes i Fjære, ligger midt i dette røde granittområdet. Blant annet er Hesnesøyene utenfor sterkt preget av det røde fjellet. Det er ikke uten grunn at en grå holme utenfor er blitt kalt Gråholmen også på gamle hollandske kart. Den stikker seg tydelig ut blant alt det røde. Det er et godt sjømerke.

Det gamle navnet på Hesnes er Esjunes.

Det er mulig at det har noe med rødfargen å gjøre.

Til all overflødighet heter den ytterste delen av bygda Rønnes, og kanskje kan vi dikte rødfargen inn der også. Men etter lang eksponering for vær og nedbør blir også fjæregranitten grålig. Der det nylig er sprengt ut, f. eks. i veiskjæringer, lyser det friskt og rødt. Langs sjøen, der bølgene vasker, får den ofte beholde rødfargen.

Steinbruddet i Fjæreheia, en snau kilometer inn bak Fjære kirke, er nok det mest kjente bruddet for Fjæregranitten og det som var i drift lengst. Men tidligere var det også andre brudd, flere av dem i min barndoms bygd. Det største som jeg kjente til, finnes på østsiden av Neset, den halvøya der blant annet campingplassen Marivoll har sin plass.

Bruddet ligger ca. 10–15 m over havet, og der er det flere steinblokker som ikke er kommet lenger. Ved eksport ble nok steinene firt ned til stranda nedenfor, der vannet er dypt nesten helt inn, og tatt ombord i lekter eller skute for videre transport. På holmen på den andre sida av sundet her, er det også spor etter steinuttak – med naturlig dypvannskai inkludert.

En bonus ved å oppsøke dette gamle steinbruddet på Neset, er en fabelaktig utsikt østover: Først den stille kilen, så røde holmer og skjær og blått hav, grønt landskap til venstre og til slutt horisonten langt øst med Torungene fyr. Det er Sørlandsommer par exellence! Men med denne utsikten har også andre årstider enn sommeren sin sjarm.

På den andre siden av Barselkilen eller Barstøkilen, som vi kalte den, stikker en vakker odde ut som vi kalte «Slottet». Nå er odden bebygd og svært privat, men i min barndom var det stedet hvor man fant blåveis og kunne leke blant de store granittblokkene som lå igjen etter steinuttaket.

Det sies at Fjæregranitt ble brukt i Stavanger til bankbygninger, i Trefoldighetskirken i Arendal, og spesielt til den store kirken i Skien. Mange grunnmurer og trapper i Fjære og Grimstad er laget av granittblokker. Og røde gravminner og bautaer finnes i hopetall. Blant annet består den store Terje Vigen-støtta ved Fjære kirke av denne granitten. Steinen ble utformet av steinhogger Axel Bjørklund og reist i 1906 til minne om nødsårene et hundreår tidligere.

På Fevik var det i sin tid tre steinhoggerier.

Folketellinga for Fjære i år 1900 viser sju stenhuggere. En er midlertidig i USA, de andre stammer alle fra Sverige. Av de 11 som bærer tittelen stenarbeider, er det fire svensker, mens resten er tilflyttet fra forskjellige norske kommuner.

Nå er det bare ett stenhuggeri igjen i gamle Fjære kommune, «Fevik Steinindustri».

Eieren, steinhogger Arnold Bjørklund har i den senere tid laget noen gedigne lysestaker av Fjære-granitten. To av dem er forært til Magnuskatedralen på Orknøyene.

Men det mest spektakulære med Fjæregranitten er vel at den i sin tid var tenkt som råmateriell til Hitlers påtenkte store seiersmonument i Tyskland. Det var Hitlers sjefsarkitekt, Albert Speer, som sto for de gigantiske planene. Under okkupasjonen av Norge-19401945, ble steinbruddsvirksomheten for dette formålet intensivert, særlig i Østfold (Store Råholmen) og i Fjære. Foruten bruddet i Fjæreheia, ble det satt i gang et nytt steinbrudd i vår lille bygd, på Eskedal, langt fra FORTSETTELSE NESTE SIDE

43

sjøen, altså ikke der de gamle steinbruddene lå.

En tinglyst kontrakt fra oktober 1940 viser at området ble leid bort for 20 år, med anledning til forlengelse.

Leien var stipulert til kr.2.00 pr kubikkmeter brukbar stein.

Men det kom ikke mange menn i arbeid på denne plassen og virksomheten holdt bare på i noen år.

Da freden kom i 1945, var det slett ikke noe behov for seiersmonument til Tyskland.

Ved kaien i Grimstad hopet det seg opp atskillig stein. De kom nå til nytte til fredelige formål. Den store moloen i vesterhavna i Kristiansand er bygd opp av stein som opprinnelig var tiltenkt Hitlers seiersmonument. Og en rekke murer og kaianlegg er bygd av den samme steinen.

Steinuttaket i Fjæreheia holdt på, med avbrudd, til langt ut i 1970-åra. I 1993 så Bentein Baardson mulighetene for en storslagen teaterscene her. Agder Teaters Friluftsscene, nå et underbruk av «Kilden», er et nytt kapittel i Fjæregranittens historie».

Steinbruddet i Fjæreheia har blitt friluftsscenen til Agder Teater.

På Store Råholmen utenfor Kråkerøy i Østfold ligger ennå «Hitlers steinbrudd» nokså intakt. Her ligger en hel «industriruin», med kraner, jernbanespor, vogner og ferdighugde bygningsdetaljer.

Okkupasjonshumor Hva Norge lo av 1940–1945 Ottar Ramfjord samla og redigerte boka «Okkupasjonshumor» i 1945. Den nye utgåva er redigert av Øyvind Laundal og Harald Sødal. Ho har ein del nye teikningar av Arvid Bergstøl. Boka er gitt ut på eige forlag. Men i tillegg har boka teikningar av «Stig Høøk», som eigentleg var Ragnvald Blix.

Og Blix si teikning av Quisling på veg til audiens hos Hitler, er – Jeg tror ikke lenger på tysk seier. den beste og mest drepande av – Men reis til Sverige, Vidkun, og skriv en bestselger.

Illustrasjon frå boka. Teikning av Arvid Bergstøl all humoren i boka. Quisling strekkjer ut høgrehand til nazihelsing og seier: «Jeg er Quisling». Adju- opplevde eg ikkje krigen, men likevel prega han dei første leveåra mine. Krigen og alt han tanten svarar: «Og navnet?» førde med seg, høyrde eg ofte om.

Og nett ordspela, ord som kan skjønast på Ei historie lydde slik: «Tyskarane kontrolfleire måtar, krydrar småstubbane i boka. Eit lerte ein buss med byfolk som hadde vore ute anna døme er barnet som skal døypast: på bygdene og hamstra mat. Fleire folk hadde Presten: «Hva er så barnets navn?» kjøpte mjølk som dei hadde i små spann. Ein Mora: «Håkon Syver.» tysk soldat tømde desse små mjølkespanna Til slutt ei tredje liknande historie. «En oppi eit stort spann.

Ein mann kom fram til Quislingminister kom en dag inn i en soldaten.

Soldaten spurde «Was hast du?». forretning der det var stor kø ved disken.

«Blod», svara mannen.

Soldaten sitt smil «Ministeren» hadde liten tid, og da han hadde tydde på at han ikkje trudde på mannen.

Utan ventet en stund, ble han utålmodig og sa: «Er å sjå på spannet, tømde han det oppi det store det ikke mulig å bli ekspedert her da?» «Jo, mjølkepannet. Men det var blod i spannet til da», sa mannen bak disken. «De er en av de mannen. Og all mjølka soldatane skulle hatt, første jeg gjerne vil ekspedere, hr. Minister». var utskjemd». Derfor las eg boka Eller småstubbar om mat: Ein mann sat i «Okkupasjonshumor» med mellom anna retten. Aktor: «De er anklaget for å ha gitt denne forteljinga i bakhovudet.

Og eg humra, russiske fanger mat» Den tiltalte: «Hvor kjende att og nikka til både teikningar og skulle jeg ha fått den maten fra, hr. dommer?» teksten.

Godt!

Fine teikningar som fyller ut Boka har også stubbar frå Danmark. Og teksten på ein god måte. nett som i Noreg er det okkupasjonsmakta «Okkupasjonshumor» kalla både på humoren går ut over. Ingenting er som ein god humoren og ettertanken då eg las ho. replikk, og aller best er replikken når han Av Leiv Torstveit råkar dei alle hatar. Hat og avsky til alt tysk og NS-folk går att i heile boka. Sjølv

45

Gjeldande vedtekter for Agder FØREMÅL

§1 Agder Historielag har som føremål å fremje interessa for og auke kjennskapen til historie og kulturvern i landsdelen.

VERKSEMD §2 For å nå målet skal Agder Historielag: - Styrkje samarbeidet mellom historielaga og representere desse i saker av felles interesser overfor fylkeskommunale styresmakter.

- Arbeide aktivt for at folk flest, media og myndigheiter får auka forståing for verdien av kulturarv og historie.

- Ta på seg oppgåver som best kan verte løyste på regionalt plan, så som kurs, seminar og kulturreiser.

- Gje ut publikasjonar som til dømes årsskrift og medlemsblad og drive andre former for opplysingsarbeid.

ORGANISASJON OG MEDLEMSKAP §3 Agder Historielag er tilslutta Landslaget for lokalhistorie og utgjer fylkesleddet for Agderfylka. §4 Medlemer kan vere: a) Lokale historielag og foreiningar med føremål i tråd med § 1. b) Direkte personlege medlemer. c) Offentlege og private institusjonar Lag og direkte medlemer betaler kontingent som årsmøtet fastset. Årsskriftet og medlemsbladet er inkludert i kontingenten.

46

ÅRSMØTET

§5 Årsmøtet er øvste organ i laget. Tidspunkt for dette er seinast i april månad. I dei åra det vert halde landsmøte, bør årsmøtet i Agder Historielag vere minst seks (-6-) veker føre landsmøtet. I særskilde fall kan styret kalle inn til omframt årsmøte. Årsmøtestad kan vere skiftevis i Aust- og Vest-Agder annakvart år, eller i Evje og Hornnes kommune kvart år. Kvart medlemslag vel to delegatar med varafolk til årsmøtet, medan institusjonar har rett på ein delegat til årsmøtet. Alle direkte medlemer og tillitsvalde i Agder Historielag har høve til å møte på årsmøtet.

Røyste- og talerett har alle direkte medlemer og delegatar. Styret har ikkje røysterett i saker som gjeld årsmelding og rekneskap, men sjølvsagt talerett. I alle andre årsmøtesaker har styret røyste- og talerett. Skrivaren har berre talerett.

Valnemnda gjev årsmøtet innstilling på fylgjande verv: Styret: Seks styremedlemer med varafolk – blant medlemslaga/foreiningane i organisasjonen.

To styremedlemer med varafolk– blant dei direkte medlemene i organisasjonen.

Valnemnda gjev årsmøtet innstilling på leiar og nestleiar blant desse åtte styremedlemene.

Valnemnda: 4 medlemer – der ein av medlemene er valde blant dei direkte medlemene i organisasjonen.

Eksterne verv: Der Agder Historielag har oppnemnings-/innstillingsrett, kan valnemnda kome med ei innstilling.

Dei tillitsvalde i styret og valnemnda har ei funksjonstid på to år, men vert valde slik at halvparten står på val kvart år. Leiar og nestleiar derimot, vert valde for eitt år av gongen, og veljast såleis kvart år. Valnemnda konstituerer seg sjølv.

I styret og valnemnda skal det vere lik repre-

Historielag sentasjon frå kvart av fylka, og så langt råd er lik representasjon for båe kjønn. Årsmøtet tek stilling til val, årsmelding, rekneskap, budsjett, kontingentendring og eventuelle innkomne framlegg og andre saker styret legg fram.

Agder Historielag skal ha offentleg godkjend revisor.

Val og vanlege vedtak vert avgjort med vanleg fleirtal. Framlegg om vedtektsendring må vere styret i hende minst to månader føre årsmøtet.

Styret sender slike framlegg, sakliste, årsmelding og rekneskap ut til medlemslaga seinast ein (–1–) månad føre årsmøtet. Dato og stad for årsmøtet, saman med sakliste, årsmelding og rekneskap skal vere prenta i EGDE minst 14 dagar føre årsmøtet.

Kunngjering om at vedtektsendring er årsmøtesak skal skje i Fevennen og Agderposten ein månad føre – dersom dette ikkje allereie er gjort i EGDE eller per brev til direktemedlemene. Vedtektsendring krev 2/3 fleirtal. Dei same tidsfristane gjeld ved ekstraordinært årsmøte.

Funksjonstida for leiaren er eitt år. Styret kan gjere vedtak når minst fem medlemer er til stades. Styret har ansvar for å leggje fram årsmelding, revidert rekneskap og eventuelle andre saker til årsmøtet for godkjenning. §8 Styret i Agder Historielag handsamar alle typar saker frå båe fylka. Styret er samla ansvarleg for dei einskilde vedtak som vert gjort. Styret kan nedsetje nemnder/komitéar som spesielt kan sjå på saker i kvart fylke.

Innstillinga/arbeidet til komiteen vert lagt fram for styret, og endeleg vedtak vert gjort av styret, som er ansvarleg ovanfor årsmøtet.

VALNEMNDA §9 Valnemnda, som har fire medlemer, konstituerer seg sjølv og vel leiar. Ved lik røysting har leiaren dobbelrøyst. Valnemnda legg fram for årsmøtet framlegg til styremedlemer med varafolk, leiar og nestleiar og tillitsvalde i valnemnda og eventuelle utsendingar til landsmøtet og kandidatar til landsstyret.

TILHØVET TIL LANDSLAGET

OPPLØYSING

§6 Årsmøtet handsamar eventuelle saker som kjem frå styret i Landslaget. Vedtektene til landslaget vert fylgt ved representasjon på landsmøtet. Agder Historielag betaler utgiftene til landsmøtet for ein utsending, som helst bør vere styreleiaren.

§ 10 Laget reknast som oppløyst når to ordinære årsmøte på rad har gjort 2/3 dels fleirtalsvedtak blant dei røysteføre deltakarane.

Framlegg om oppløysing av laget må vere styret i hende minst to månader føre årsmøtet.

STYRET §7 Styret, som har åtte (–8–) medlemer, tilset skrivar/kasserar og fastset løn og instruks. Ved lik røysting, har leiaren dobbelrøyst.

Funksjonstida for styremedlemene er to år, slik at halvparten er på val på kvart årsmøte.

I fall Agder Historielag vert oppløyst, skal Statsarkivet i Kristiansand få tilbod om arkivet og samlingane til Agder Historielag.

Eventuelle midlar går til Landslaget for lokalhistorie, til bruk for lokalhistorisk arbeid på Agder.

––– Vedtektene vart vedtekne på årsmøtet 2009.

47

Velkomen til årsmøte i Agder H

Agder Historielag har årsmøte på Revsnes Hotell på Byglandsfjord laurdag 2. april 2011. Jamfør innkallinga per brev til alle medlemene, lyt innkomne framlegg vere komen inn skriftleg innan 26. mars til e-postadressa kontakt@agderhistorielag.no eller postadressa Agder Historielag, Pb. 136, 4662 Kristiansand.

Påmelding til møtet skjer til same frist og stad (26. mars på e-post/post).

Spesialtilbod under årsmøtet:

Sturla Ertzeid-DVD kr. 130,-, Jon Løylandboka kr. 150,- og Agdersoga kr. 300,-

Programmet for dagen er:

1. Årsmøtet byrjar kl. 11.00 med ein kort velkomentale av leiar Beint Foss, allsong og eit føredrag av FINN E. ISAKSEN om stadnamntradisjonar: «Rett navn på rett sted med rett skrivemåte.»

2. Frå kl. 12.00 vert det ein time med føremiddagsmat (varmmat), der kvar av dei frammøtte lokallaga kan få høve til å vise fram sine siste produksjonar på eigen «stand». Deltakaravgifta er i år som i fjor 100 kr for kvar årsmøtedeltakar/utsending (Agder Historielag sponsar mykje over halvparten av kostnaden) 3. Kl. 13.00 byrjar me på den fastlagde saklista. Ved normal framdrift bør årsmøtet vere slutt kl. 15.00.

Sakliste:

1. Val av møteleiar 2. Godkjenning av innkalling og sakliste 3. Val av 2 personar til å skrive under protokollen 4. Årsmelding (ligg ved) 5. Rekneskap 2010 (ligg ved) 6. Endring frå BA til friviljug organisasjon

48

Årets årsmøteføredrag er ved senioringeniør Finn E. Isaksen, Statens kartverk i Kristiansand: «Rett navn på rett sted med rett skrivemåte.» Om regelverket for skrivemåten av stadnamn, om Sentralt stedsnavnregister, og om innsamling og aktiv bruk av gamle stadnamn.

Foto Beint Foss

(sjå under om denne saka) 7. Endring av medlemsmodell (sjå under om denne saka) 8. Endring av vedtekter (gjeldande vedtekter står på side 46–47, og endringsframlegget vart sendt ut i brev til alle medlemene) 9. Innkomne saker 10. Budsjett 11. Val Sak 6: Dette er ei rein formaliasak; Agder Historielag er ved ein feil vorten registrert som BA-foreining hjå Brønnøysundregisteret, og kan diverre normalt berre endre dette ved årsmøtevedtak: Årsmøtet i Agder Historielag 2. april 2011 vedtek å endre laget frå BA til friviljug organisasjon.

Historielag laurdag 2. april 2011 Bakgrunnen for denne saka er at AH som friviljug organisasjon då har rett på momskompensasjon.

Sak 7: Styret innstiller på å gå inn for denne medlemsmodellen, dersom årsmøtet vil: • Agder Historielag avviklar direktemedlemskapen.

• Berre historielag kan vere medlemer og delta på årsmøtet.

• Dei som er direkte medlemer går over til å vere abonnentar (på årboka og EGDE) Årsmøta bør vere reine årsmøte – og

gjerne eksklusive slike.

(Lokallaga betaler same kontingent som før til Agder Historielag. Kvart lokallag skal få minst 5 EGDE)

Utsendingar

Frå kvart lokallag kan det møte to utsendingar, og frå institusjonar kan det kome ein utsending. I tillegg kan alle direktemedlemer møte, OG alle andre interesserte. Me oppmodar flest mogleg til å ta turen til Revsnes Hotell på det komande årsmøtet.

Hjarteleg velkomen – men hugs påmelding!

Ymse info og rettingar

Det går av og til veldig raskt i svingane her på kontoret, og då lyt me ta til med rettingar. Ved eit uhell vart ikkje den sist oppdaterte rekneskapen for 2010 kopiert: 50.000 kroner som galdt agdersoga skulle vore vist i jamvektrekneskapen i staden for resultatrekneskapen. Rett resultat skal difor vere 79.990 i staden for 129.990. Dersom de les årsmeldiga som låg ved innkallinga til årsmøtet, så vil de sjå at resultatet der er korrekt sett til 79.990. Sjå rekneskapen side 34–36.

Fyrst ei gladmelding å kome med:

Styret i Agder Historielag utnemnde Johnny Haugen til fagansvarleg i AH på siste styremøtet i 2010. Han er ein kvilelaus historikar som skriv ei rekkje kronikkar og har stor interesse for faget sitt. AH set stor pris på å ha ein fagansvarleg i laget, og gler seg til eit samarbeid om Axel Krogh – som er berre eitt av prosjekta Johnny har arbeidd med i det siste.

Nyutnemnd fagansvarleg i Agder Historielag Johnny Haugen.

Foto Borghild Løver

49

Kjell Eirk Stoveland får takk og blomar av Ann Margret Haaland for sitt flotte musikkinnslag under haustmøtet på Konsmo 3. okt. Torbjørn Ougland heilt til venstre og Renate Heggland til høgre.

Foto Borghild Løver

Retting i Egde nr. 2 2010

Retting i artikkelen om haustmøtet: Me bed om orsaking for at fylgjande var falle ut i artikkelen: I tillegg til duoen Heggland/Sveinall, var det flott musikk å høyre av Kjell Eirik Stoveland, som trakterte trekkspel og song gjetarviser heilt i tråd med temaet for møtet.

Me prentar bilete av blomeoverrekkinga i samband med denne rettinga: fv. Torbjørn Ougland, Kjell Eirik Stoveland, Ann Margret Haaland (med ryggen til) og Renate Heggland.

Rettingar i høve årsskriftet

Me bed om orsaking for alle feil og utelatingar som måtte oppstå i høve laging og prenting av årsskriftet, og bed lesarane merke seg fylgjande rettingar frå Kjeld Tønnessen: Side 7 Innhald: Gerhard Tønnessen – seilskipsfører og tollbetjent skal rettast til Gerhard Tønnessen – seilskipsfører og tolloverbetjent.

50

Side 76, 5. line frå toppen: – de var fulle av stor mark skal rettast til: – de var fulle av store mark.

Side 84 – under overskrifta «Ekteskap og ny hyre», 2. line nedanfrå (denne rettinga stod forresten nedst på side 7 i årsskriftet): – Gerhard hadde ligget til køys skal rettast til: En av matrosene hadde ligget til køys.

Side 88, nest siste line på sida: tollkapphuset skal rettast til tollpakkhuset.

Merk at den blanke forfattarsida som forsvann under prentinga er sett inn på side 51 (neste side). Me har sett inn same format som i årsskriftet, slik at det berre er å klyppe ut og lime inn i årsskriftet 2010 på side 174.

Klypp ut og lim inn på side 174 i Årsskriftet 2010 (Ved ein feil fall dette ut i trykkinga.)

Anna Helle Nilsen Fødd i Fjære i 1929. Utdanning frå lærarskulen i 1951, men er no pensjonert lærar.

Har arbeidd med skuleretta arbeid i over 40 år. Har vore medforfattar i «Stemmer fra Arkivet» og skrive fleire lokalhistoriske artiklar, i tillegg til å ha delteke i eit større bokprosjekt om «Krigsseilerne fra Agderfylkene 1939–45».

Kjeld Tønnessen Kjeld Tønnessen, fødd 1927, er pensjonert tollkontrollsjef i Agder tolldistrikt. Han er medlem i Norsk faglitterær forfatterforening. Han tilbrakte barneåra i Tananger, kor hans far var tollstasjonsstyrar. Familien flytta til Stavanger i 1937. I 1946 byrja han som leigd tollkontorist ved kontoret til tolldistriktsjefen. I 1947 søkte han seg til Kristiansand, kor han tenestegjorde dei fleste år, borsett frå fire år som tollsstadssjef i Lillesand. I tillegg til tolltenesten var han frå 1958 representanten for Norsk Tollmuseum i Agderfylka, og i 1963 fekk han i oppgåve å registrere og avlevere arkivsakene til tolldistriktet til Statsarkivet. 1989 utgav han på eige forlag boka «Tollvesenets utvikling på Agderkysten». 1998 utgav Dreyer Forlag Stavangerboka «Tananger Stavanger i krig og fred». 2010 finansierte Toll- og avgiftsdirektoratet utgjevnaden av boka «Tollere i Krig og fred – Kristiansand og Stavanger tolldistrikter». For sitt arbeid med tollvesenets lokalhistorie er han to gonger tildelt utmerking og diplom frå C. A. Okkenhaugs fond.Han har motteke reisestipend frå N. F. F.

Bjarne Sørensen Fødd i Kristiansand i1949. Utdanna Cand.

Philol. frå Universitetet i Bergen med hovudfag i historie. Har vore tilsett som kulturvernleiar ved Bredalsholmen Dokk og fartøyvernsenter i Kristiansand. Har yrkespraksis frå undervisning og journalistikk, kulturhistoriske museum og som museumslektor på Hardanger Folkemuseum. Har skrive hovudoppgåva «Uthavn, loshavn og tollstasjon – Uthavnssamfunnet Ny-Hellesund på 1800-tallet», publisert vel 40 artiklar frå det kulturhistoriske emneområdet og skrive fleire artiklar om norskdomsrørslene på 1800-talet, kystfraktefart og fiskehistorie. Har vore leiar for fleire museumslag, hatt styreverv innan det kulturfaglege feltet og vore redaktør for årsskriftet for Hardanger Historielag.

Knut Flovik Thoresen Fødd 1971 i Narvik. Historikarutdanna ved Universitetet i Agder og yrkesoffiser med lang røynsle frå utanlandsteneste.

Vart landskjend då han på slutten av 1980talet presenterte sitt private krigsmuseum heime på Nedenes i det populære fjernsynsprogrammet «Norge Rundt». Som ein av dei yngste krigsbokforfattarane i Noreg gav han ut «Flight officer Tickner’s siste tokt» i 1990 om ein alliert flystyrt ved Arendal. Dei siste åra har han gjeve ut fleire krigsbøker, mellom anna om dei to brørne Alf og Bjarne Dramstad frå Østfold som enda på kvar si side av krigens frontar.

51

RETURADRESSE: Agder Historielag Postboks 136, 4662 Kristiansand

Verv ein ny medlem ✂ – Klypp ut – ✂

Årskontingent kr. 250,Ny medlem: Namn:

...................................................................................................

Adresse:

................................................................................................

Postnr.:. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stad: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Den nye medlemen får tilsendt årsskriftet til Agder Historielag, medlemsbladet Egde og prisliste, i tillegg til informasjon om laget og innbetalingsblankett.

Den som vervar ein ny medlem kan velje eitt av skrifta under som vervepremie (kryss av): ■ Tingbok for Vestre Råbyggelag 1686 ■ Eit årsskrift etter eige val (nokre er utselde, sjå prisliste) ■ Odelsmanntalet 1624 (kjeldeskrift) ■ Kristiansand bytingsprotokoll nr. 1, 1670 ■ Mandal tingbok nr. 1-2, 1677 og 1684 (i ei bok) ■ Stortingsmann Ole Fuglestvedt.

■ Verv 3 nye medlemer og få eitt eks. av Agdersoga (Agders Historie)

Verva av: Namn:

...................................................................................................

Adresse: Postnr.:

ISSN

................................................................................................

....................

0333-4082

Stad:

.......................................................................

SEND KUPONGEN TIL: AGDER HISTORIELAG POSTBOKS 136 4662 KRISTIANSAND