M E N S AN A Gehandicaptenzorg
GGZ
Jeugdzorg
Maatschappelijke Ondersteuning
VVT
Ziekenhuizen en Klinieken
Life Science & Health
Mensana zou niet bestaan hebben als een onafhankelijk denkende Raad van Toezicht en een ambitieuze directeur/bestuurder niet gewoon waren begonnen om hun visie te realiseren: het neerzetten van een heldere propositie van een niet al te grote instelling in het veranderende zorglandschap. Inmiddels helpt de zorgorganisatie honderden cliënten in Limburg om een ‘gewoon eigen leven’ op te bouwen.
Onverwacht succes Een gewoon eigen leven
Mensana, Regionale Instelling voor Beschermend Wonen is in 2003 ontstaan uit een initiatief van drie GGZ-instellingen in Noord- en Midden Limburg. De aldus ontstane zorgorganisatie Mensana RIBW Noord en Midden Limburg (hierna: Mensana) bestond uit 5 regionale teams met een klein centraal bureau en had de ambitie om niet vermalen te worden in het nieuwe zorglandschap. Het bestuur van de nieuwe organisatie was in de beginsituatie nog duidelijk eindverantwoordelijk, maar is na een evaluatie in 2006 meer op afstand gaan fungeren en als Raad van Toezicht verder gegaan; in het verlengde daarvan werd de directeur, Sjef Vermeulen, bestuurder in de zin van de wet. Sjef Vermeulen beschrijft de kernpositionering als volgt: “Wij helpen mensen die beperkingen ondervinden in hun dagelijkse leven als gevolg van een psychische kwetsbaarheid en ondersteunen hen met het opbouwen van een ‘gewoon eigen leven’; een leven dat aansluit bij hun eigen wensen en mogelijkheden.” In de praktijk gaat het in het algemeen om begeleiden en ondersteunen van mensen bij het omgaan met de gevolgen van chronische psychiatrische aandoeningen als schizofrenie, stemmingsstoornissen, persoonlijkheidsstoornissen, Korsakov- en borderlineproblematiek. Veel cliënten zijn of waren langere tijd in be112
KOPLOPERS IN DE ZORG
handeling bij een psychiatrisch ziekenhuis of een psychiatrische afdeling van een algemeen ziekenhuis (PAAZ) . De cliënten hebben te maken met chronische kwetsbaarheid en zijn op zoek naar ‘een leven met’ en liefst ‘voorbij de ziekte’. Hierbij staat de vraag centraal welke talenten en vaardigheden de cliënt kan ontwikkelen om het leven te kunnen leiden dat hij/zij voor ogen heeft; een thuis, een relatie, een zinvolle bijdrage leveren aan de maatschappij. Mensana heeft van deze ‘vermaatschappelijking’ zijn core business gemaakt zodat het werken aan herstel en participatie de plaats kon krijgen die het verdient, werken aan psychische gezondheid is slechts één van de noodzakelijke elementen voor herstel. Belangrijk uitgangspunt is dat de cliënt afspraken kan en wil maken over de eigen inspanningen en die van zijn naasten of familie én over hetgeen Mensana daarbij kan bieden. De begeleiding kan in meerdere vormen plaatsvinden en richt zich op wonen en werken. Zo wordt in het kader van beschermend wonen mensen met een psychische kwetsbaarheid een rustige en veilige woonsituatie geboden: aangenaam wonen is de basis voor het verkrijgen van meer structuur in het bestaan. Cliënten wonen samen in één woning, hebben een eigen zit-/slaapkamer en daarnaast
“Wij helpen mensen die beperkingen ondervinden in hun dagelijkse leven als gevolg van een psychische kwetsbaarheid en ondersteunen hen met het opbouwen van een ‘gewoon eigen leven’; een leven dat aansluit bij hun eigen wensen en mogelijkheden.” Sjef Vermeulen, bestuurder Mensana
KOPLOPERS IN DE ZORG
113
M E N S AN A Gehandicaptenzorg
gemeenschappelijke ruimtes en kunnen zelf kiezen voor contact met de medebewoners. Bij Begeleid Zelfstandig wonen woont men al dan niet met een partner zelfstandig en krijgt daarbij ondersteuning van Mensana. Afhankelijk van de fase van herstel waa in iemand zich bevindt, varieert de intensiteit van de begeleiding: van minimaal 1 tot soms 8 uur per week. Onder Dagbesteding wordt een ruim aanbod aan activiteiten aangeboden, soms recreatief, soms arbeidsmatig, als traject op weg naar werk. Deze activiteiten dragen bij aan het terugkrijgen van de regie over het eigen leven. Doordat de aan dagbesteding gekoppelde activiteiten betekenis voor de wijk hebben wordt het weer deel uitmaken van de samen-
GGZ
Jeugdzorg
Maatschappelijke Ondersteuning
KOPLOPERS IN DE ZORG
Ziekenhuizen en Klinieken
leving op deze wijze bevorderd. Contact met anderen maken en onderhouden is daarbij van cruciaal belang. Sinds 2007 is het palet verbreed met Behandeling, waardoor voor een specifieke doelgroep, namelijk jeugd, een integraal aanbod ontstond. Voorheen werd niet alleen de uitstroom uit de jeugd GGZ, maar ook de ontwikkeling van jongeren belemmerd door het ontbreken van een ondersteunende, beschutte omgeving waarin vermaatschappelijking een centrale plaats inneemt. Groei en diversiteit
Mensana begon in 2003 met 160 medewerkers en 80 cliënten en is uitgegroeid tot een organisatie met 250 medewerkers en 800 cliënten, met in totaal 424 plaatsen. Deze groei is door
Life Science & Health
“Groei is nooit onze ambitie geweest, maar mensen kwamen naar ons toe omdat ze geïnteresseerd waren.”
meerdere factoren versterkt. Allereerst viel de oprichting van Mensana als zelfstandige organisatie samen met die van de Regionale Indicatie Organen (RIO) met hun onafhankelijke indicatiestelling. Hierdoor verloren de bestaande organisaties de grip op de eigen voordeur en stroomden nieuwe klantgroepen binnen. Zo bestond tot dat moment 75% van de instroom uit ex-cliënten van Vincent van Gogh. Een ander kenmerk van deze periode was dat kleinschalig zelfstandig wonen werd gepromoot en het loslaten van de financiële beperkingen groei op basis van geconstateerde vraag mogelijk maakte. Sjef Vermeulen denkt dat de omstandigheden gunstig zijn geweest: “We hebben het voordeel geen historie te hebben, we zijn niet vastgeroest en hebben geen last of ballast.” Ook het gegeven dat de aandacht van andere zorgaanbieders gericht was op marktwerking en de invoering van DBC’s zorgde er volgens de bestuurder voor dat Mensana zich in relatieve luwte in de markt van langdurende zorg kon positioneren. De laatste jaren ziet Mensana een groeiende instroom van vier groepen: jeugdigen die aan het eind van hun psychiatrische behandeling zijn, cliënten met een forensisch justitiële achtergrond, mensen die via de reclassering worden begeleid en TBS-cliënten. Het verlagen van de IQ-grens van 85 tot 70 leidde ook tot een nieuwe stroom cliënten afkomstig uit de organisaties voor mensen met een
114
VVT
verstandelijke beperking. Een vergelijkbaar mechanisme was te zien bij de verruiming van de definitie van Autisme Spectrum Stoornis: gevolg was een overgang van cliënten uit de verstandelijk gehandicaptensector naar de GGZ. Op deze wijze is de cliëntenpopulatie van Mensana de afgelopen jaren enorm in diversiteit gegroeid. Sjef Vermeulen: “Groei is nooit onze ambitie geweest, maar mensen kwamen naar ons toe omdat ze geïnteresseerd waren.”
sprake is van gecombineerde problematiek en de psychiatrische aandoening is dominant, dan is Mensana de drijvende kracht en eindverantwoordelijk voor het totaalarrangement. Als andere problematiek dominant is, kan Mensana gedurende langere tijd zorg bieden, maar ligt de eindverantwoordelijkheid elders.Vanuit dit partnerschap worden met verschillende andere partijen samenwerkingsactiviteiten rondom bijvoorbeeld arbeids-reïntegratie ontplooid.
Partnerschap in regie
Daarnaast is de focus de afgelopen jaren op twee manieren verschoven: t In de eerste plaats is het besef gegroeid dat het niet langer om alleen de cliënt gaat, maar om het hele sociale systeem van de cliënt, hetgeen goed aansluit bij de ideeën van de gemeenten op het terrein van de WMO. t In de tweede plaats is de visie versterkt dat cliënten ook burgers zijn en als zodanig deel willen uitmaken van de wijk waarin ze wonen. Velen willen hun burgerschap vertalen naar concrete activiteiten en zichtbare resultaten. De wijk is ook het niveau waarop de gemeenten hun energie richten: daar moeten kwetsbare burgers weer in hun kracht worden gezet. Van Mensana verwachten de gemeenten dat zij in de thuissituatie een ondersteuningsstructuur kan ontwikkelen voor deze doelgroep.
Mensana werkt vanuit een eigen visie met twee dimensies. De eerste dimensie is de relatie tussen cliënt en hulpverlener. Uitgangspunt in deze relatie is dat de cliënt weer de regie over het eigen leven en handelen moet krijgen en dat de hulpverlener hier partner in is. De hulpverlener zal telkens een evenwicht moeten proberen te vinden tussen enerzijds zorgvraag en anderzijds zorgaanbod, tussen het coachen van de cliënt en het van hem of haar overnemen. De tweede dimensie betreft de regie in de relatie van Mensana zelf met andere organisaties en personen. De zorgorganisatie wil óf zelf óf samen met anderen een aanbod bieden. In het laatste geval wil Mensana aanvullend werken op deze andere aanbieders. Hieronder vallen ook de naastbetrokkenen van de cliënt, zoals buren, behandelaars, mantelzorgers, verwijzers en vrijwilligers. Ieder vervult zijn rol in de keten van zorg- en dienstverlening. Als er
KOPLOPERS IN DE ZORG
115
M E N S AN A Gehandicaptenzorg
Bovenstaande verschuivingen hebben geleid tot een verbreding van de rol van Mensana als verbindende schakel in de wijk tussen de client en zijn/haar sociale netwerk, de algemene zorg- en overheidsvoorzieningen en de meer specialistische voorzieningen. Van de teams in de wijk wordt verwacht dat ze duidelijk in de wijk aanwezig zijn, weten wat er speelt en helpen om steunstructuren verder te ontwikkelen. Het concept voor de wijk
Op basis van de visie ‘Partnerschap in regie’ is een aantal uitgangspunten voor de inrichting van het Mensana wijkconcept geformuleerd. Hierin worden de kleinschaligheid van Buurtzorg, de multidisciplinariteit van de Functie Assertive Community Treatment teams en het concept van de integrale wijkvoorziening gecombineerd. Mensana heeft zich met dit concept ontwikkeld tot een netwerkorganisatie die sterk is verankerd in de wijk: dichtbij de cliënt en zijn/haar omgeving. Sjef Vermeulen: “Samenwerking moet ergens over gaan, namelijk de kwaliteit van de zorg.” Ook de snelheid van zorg is volgens Vermeulen gegarandeerd door enerzijds relaties met de huisartsen en tweedelijnscollega’s en anderzijds door nauwe samenwerking met wijkcentra. In de wijk werken resultaatverantwoordelijke teams die enkelvoudige, gestandaardiseerde basiszorg en basisondersteuning leveren. Net
116
KOPLOPERS IN DE ZORG
als in alle andere relaties binnen Mensana wordt in deze wijkteams de noodzaak tot onderlinge afstemming tot een minimum beperkt door een gestandaardiseerde werkwijze in het primair proces en door te werken met op maat gemaakte individuele zorgprogramma’s. Afstemming op de werkvloer gaat daardoor niet langer over zaken als ‘hoe wordt deze ondersteuning geregeld’, ‘hoe wordt het dienstenschema aangepast’ of ‘hoe kopen we spullen in’, maar over ‘wat krijgt deze individuele cliënt aan ondersteuning’. Elk wijkteam kent een redelijk vaste omvang en samenstelling. Deze is niet te groot en niet te klein. Een te grote omvang verhindert een snelle, flexibele en effectieve afstemming en coördinatiemechanismen als ‘direct toezicht’ en ‘elkaar aanspreken’ werken dan niet meer. Een te kleine omvang betekent juist dat dat bepaalde taken niet kunnen worden uitgevoerd en de continuïteit van zorg in gevaar kan komen. Er moet dus altijd een minimum aantal cliënten in de wijk aanwezig zijn om er zorg te kunnen verlenen. Op het niveau van de regio werkt het regioteam. Dit team verricht de meer complexe diagnostiek, multidisciplinair casemanagement en de specifieke ondersteuning van één of meer wijkteams. Het gaat hier bijvoorbeeld om geïntensiveerde/gespecialiseerde ondersteuning of de inzet van (psychiatrische) expertise bij een bepaalde mate van complexi-
GGZ
Jeugdzorg
Maatschappelijke Ondersteuning
VVT
Ziekenhuizen en Klinieken
Life Science & Health
teit.Binnen de regio worden ook specifieke doelgroepen als jeugd, volwassenen of Korsakov-cliënten gecombineerd als groep binnen een woonvoorziening. Wijkteam en regioteam werken beide volgens vaste methodieken, gebaseerd op landelijke richtlijnen en best practices, een en ander vastgelegd in zorgprogramma’s. Voor de wijze van zorgverlening is in de methodiek een vaste rolverdeling en werkwijze uitgewerkt. Sjef Vermeulen wijst tenslotte op een ander voordeel van het gekozen wijkconcept: “We zijn op basis van onze visie al voorgesorteerd op de transitie van AWBZ naar WMO.” Sjef Vermeulen geeft aan dat de trots van de organisatie zit in het feit dat men na alle jaren nog steeds authentiek is, de visie tot in de haarvaten is doorgedrongen en men nog steeds een praktische insteek heeft: de handen uit de mouwen. De ambitie voor de toekomst om de verschillende werelden bij elkaar te blijven brengen en het zoeken naar complementariteit: “We zijn niet zo van het kiezen tussen bijvoorbeeld cure en care, wijk en individu.De verschillen verbinden is het adagium, zeker voor de toekomst.”
KOPLOPERS IN DE ZORG
117