slow management rijnland herfst 2007
Michel Albert, peetvader van de tweestromengedachte
40
‘Het is de hoogste tijd om het kapitalistische systeem eens goed te evalueren’
michel albert_40-45.indd 40
26-09-2007 14:21:47
Hij was het die na de val van de Muur en het ineenstorten van het communisme als eerste sprak over de strijd tussen het Angelsaksische en het Rijnlandse kapitalisme. De Franse econoom Michel Albert is inmiddels 77 jaar, maar nog scherp van geest. Met lede ogen ziet hij aan hoe het op snel gewin sturende Angelsaksische management aan populariteit wint. Terwijl naar zijn idee de Rijnlandse benadering uiteindelijk aantoonbaar betere economische resultaten oplevert. Toch is Albert voorzichtig optimistisch over de toekomst, al wil hij als genuanceerde wetenschapper geen voorspelling of politieke uitspraak doen. Maar als het toch moet, zet hij zijn geld op een zege van het maatschappelijk bewustzijn.
41
DOOR ROB WEIJS FOTOGRAFIE ASMP – BRIGITTE EYMANN
W
at is een betere gelegenheid voor een interview met Michel Albert dan een lunch in een restaurant in Parijs? De voormalige directeur van het Franse planbureau die ook bestuursvoorzitter is geweest van een grote verzekeringsmaatschappij, voelt zich duidelijk gestreeld door de Nederlandse aandacht voor zijn boek ‘Capitalisme contre capitalisme’. Graag legt hij nog eens uit dat zijn bestseller uit 1991 in een twintigtal landen is uitgekomen, van Argentinië tot China. Hij wijst ook op het succes van zijn boek in Japan, een land dat in zijn ogen opvallend dicht tegen het Rijnlandse model aanzit. Albert raakt op leeftijd, maar is nog helemaal bij de pinken. In 2005 werd hij benoemd tot secretaris-voor-het-leven van de afdeling Menswetenschappen van de prestigieuze Franse Academie van Wetenschappen (Académie des Sciences Morales et Politiques). Albert deed een ruime ervaring op bij Franse en Europese overheden en als algemeen directeur van AGF, een van de grotere Franse verzekeringsmaatschappijen. In het statige Palais de l’Institut, met zijn eerbiedwaardige sfeer, wars van modernismen, geldt hij dan ook als een gerespecteerd académicien.
ethisch gedrag We leven inmiddels zestien jaar na het uitkomen van dat bekende boek. Hebben zijn ideeën en uitgangspunten van toen de tand des tijds doorstaan? Wat is er veranderd, en waar staan we nu? En vanzelfsprekend de meest
M
michel albert_40-45.indd 41
26-09-2007 14:21:49
42
interessante vraag: welke kant zal het opgaan? Kort gezegd zag Albert na het vallen van de Muur en het ineenstorten van het communisme de contouren van een nieuw politiek-economisch debat. Het kapitalisme had weliswaar gezegevierd, maar sprak duidelijk niet met één mond. Er zou zich een tweestrijd gaan aftekenen tussen de harde Angelsaksische versie en de gematigde Rijnlandse benadering. Waarbij Albert duidelijk partij koos voor die laatste. Niet alleen vanwege zijn onmiskenbare sociale gezindheid, maar ook omdat hij als econoom op grond van de harde feiten moest constateren dat het Rijnlandse model uiteindelijk aantoonbaar betere economische resultaten oplevert. Terugblikkend constateert de éminence grise onder de Franse economen dat de scheidslijn in de praktijk minder scherp zichtbaar is. Rijnlandse organisaties hebben Angelsaksische methoden overgenomen en omgekeerd. In zijn algemeenheid onderschrijft hij echter wel dat het Angelsaksische model overduidelijk aan populariteit heeft gewonnen. ‘Het Rijnlandse model verliest zichtbaar terrein, ook in Nederland en Duitsland. Maar daar staat tegenover dat de maatschappij momenteel veel sterker is dan in 1991. Tegenwoordig wordt bovendien ook van bedrijven ethisch gedrag verwacht.’
kinderarbeid Naar de mening van Albert werkt die maatschappelijke druk aantoonbaar door in het handelen van het management, zowel in Rijnland als in het Angelsaksische deel van de wereld. ‘Het gaat bij beursgenoteerde bedrijven niet meer alleen om aandeelhouderswaarde’,
michel albert_40-45.indd 42
constateert Albert. ‘Mensenrechten bijvoorbeeld tellen tegenwoordig mee, maar ook het milieu en een sociale bedrijfspolitiek. Bedrijven willen graag een goed sociaal imago hebben. Dat Nike een akkoord heeft gesloten over de controle op kinderarbeid in China is een uitermate belangrijke gebeurtenis geweest. Hier in Frankrijk heeft de grootste maar ook sterk vervuilende cementfabrikant Lafarge via een contract met het Wereld Natuur Fonds afspraken gemaakt over het herplanten van bomen.’ Datzelfde Lafarge heeft zelfs afgezien van het bouwen van een geplande cementfabriek in Schotland nadat het WNF daarover een negatieve milieueffectrapportage had gepresenteerd. Hoewel het bedrijf al veel geld in de voorbereidingen had gestopt, is de nieuwe fabriek toch honderd kilometer verderop gebouwd. Wat het milieu betreft ziet Albert het Angelsaksische managementdenken nog ver achterlopen. ‘Niet verwonderlijk dat de VS het akkoord van Kyoto niet tekenen.’ Maar voor het overige ziet hij toch ook in Amerika positieve ontwikkelingen. Behalve het eerder genoemde Nike wijst hij nog eens op het grootste Amerikaanse pensioenfonds Calpers, dat ethische normen heeft opgesteld voor zijn beleggingen. ‘In die normen speelt zowel het milieu een rol als ook bijvoorbeeld betrokkenheid van bedrijven bij de genocide in Soedan.’ Toch allemaal erg Rijnlands.
nuance Al met al houdt het Rijnlandse merkbaar een streepje voor bij Albert. Zo noemt hij de verantwoordelijkheid die menig Rijnlands bedrijf neemt in het opleiden van jongeren. Vooral het van oorsprong Duitse systeem van duale Bildung kan hij erg waarderen. ‘Duaal leren is de toekomst voor bedrijven die concurrerend willen zijn. En ook helpt dat hen om sociaal beter voor de dag te komen.’ Dat onderwijs hem aan het hart gaat, blijkt ook uit een recent rapport van ‘zijn’ Academie: ‘La France prépare mal l’avenir de sa jeunesse’ (Frankrijk doet te weinig voor de toekomst van zijn jeugd). Albert is co-auteur van dit rapport waarin aan de kaak gesteld wordt dat de generatie van de babyboomers er met vaste banen en goede pensioenvoorzieningen veel beter voorstaat dan de starters op de arbeidsmarkt. Deze starters – onder hen veel allochtonen – hebben
26-09-2007 14:21:50
namelijk significant minder goed onderwijs gehad. Een vaste baan zit er voor hen, ook na jaren, vaak niet in. Meebetalen aan de pensioenvoorziening van ouderen moeten ze wel, terwijl het de vraag is hoe hun eigen pensioen er straks zal uitzien. In zijn rol als academicus laat Albert zich echter niet verleiden tot politieke uitspraken over mogelijke oplossingen. Hij beperkt zich tot het signaleren van het probleem. Zoals hij in het hele gesprek telkens de nuance zoekt. Na enig aandringen over de vraag waar het in de toekomst heengaat laat hij zich voorzichtig optimistisch uit. ‘Als ik een weddenschap zou moeten aangaan, dan zou ik erop inzetten dat de wereld zich bewuster wordt van een aantal maatschappelijke problemen en dat er verzet komt tegen de concentratie van rijkdom. In de VS heeft het aantal zeer rijken zich
verveelvoudigd, maar de armen zijn er in tien jaar tijd zelfs tien procent op achteruitgegaan.’
starre arbeidsvoorwaarden Albert laat echter meteen aantekenen dat de kritiek niet alleen het Angelsaksische model betreft. ‘In het Rijnlandse model is er onder andere sprake van erg starre arbeidsvoorwaarden. Het is gewoon de hoogste tijd om het kapitalistische systeem eens goed te evalueren.’ Hij vindt de timing voor het uitbrengen van een blad als Slow Management dan ook prima, want de materie leeft. ‘Ik zie in alle Europese landen, behalve Engeland, protectionistische tendensen. De Duitse regering heeft een lijst opgesteld met strategische bedrijven die beschermd moeten worden. Ik geloof niet dat deze reacties economisch erg veel
M
43
Capitalisme contre Capitalisme M Michel Albert heeft ‘Capitalisme contre capitalisme’ in 1991 geschreven. Het boek w wordt gekleurd door de val van De Muur, twee jaar eerder, en door de neoliberale eerfenis van de Amerikaanse president Ronald Reagan uit de jaren ‘80. Met het nagennoeg verdwijnen van het communisme bleef het kapitalisme als winnaar over, kon je ggemakkelijk denken. Maar volgens Albert was de strijd nog niet helemaal gestreden. H Hij zag twee nogal verschillende vormen van kapitalisme: het harde Angelsaksische m model dat steeds verder de kant van het neoliberalisme opdreef, en het mildere Rijnllandse model dat de sociale waarden wilde meenemen. Een vorm die later door anderren ook wel caring capitalism is genoemd. AAlbert beschrijft nauwkeurig en met bewondering hoe Ronald Reagan de VS weer sspierballen heeft gegeven, maar analyseert tevens de negatieve kanten van diens RReaganomics. In tegenstelling tot wat Reagans adviseurs voorspelden, heeft de onderkkant van de samenleving niet geprofiteerd van de economische opleving door de verNederlandse vertaling: Kapitalisme minderde overheidsbemoeienis. Integendeel. De armen zijn armer geworden en kuncontra kapitalisme, Michel Albert, nen zelfs in mindere mate terugvallen op sociale voorzieningen. Alberts eindoordeel uitg. Contact, 1992 luidt dat Reagans resultaat niet meer dan middelmatig was. Ook wees hij op de hoge prijs die de VS daarvoor zou gaan betalen als gevolg van een torenhoge staatsschuld. Zestien jaar later kan hij zijn gelijk halen. Ook nu nog noemt de Franse econoom Amerika ‘een Derdewereldland vol met rijken.’ Er is sprake van een economische apartheid die elk jaar groter wordt. Albert draagt in zijn boek nogal wat cijfers aan om te bewijzen dat het Rijnlands managementmodel economisch beter uitpakt. Tegelijkertijd laat hij ook de zwakke kanten ervan zien: het Rijnlandse model is erg star en saai.
michel albert_40-45.indd 43
26-09-2007 14:21:52
slow management rijnland herfst 2007
Rijnlandse verzekeringen
44
Het verschil tussen het Rijnlandse en het Angelsaksische model viel Michel Albert voor het eerst op in de wereld van de verzekeringen. De Franse verzekeraar AGF, waarvan hij bestuursvoorzitter was, had een kwart van de aandelen van het Duitse AachenMünchener Versicherungen AG. Een aandeelhoudersvergadering confronteerde hem met het fenomeen medezeggenschap. ‘Ik was zeer verwonderd. Er bevonden zich 24 personen in de zaal. Twaalf aandeelhouders, waaronder de bestuursvoorzitter, en twaalf vertegenwoordigers van de vakbonden. Deze Mitbestimmung was voor mij een openbaring.’ Het viel Albert op dat verzekeringen in de landen die doorsneden worden door de Rijn op een andere manier waren georganiseerd dan in Angelsaksisch georiënteerde landen. In Oostenrijk, Zwitserland, Duitsland, Nederland maar ook zijn eigen Frankrijk waren verzekeringen gebaseerd op solidariteit. Dat blijkt ook al uit woorden zoals ‘onderlinge’ (in het Frans: mutualité) of ‘coöperatieve’ in hun namen. De kosten van deze verzekeringen worden door alle deelnemers gezamenlijk gedragen, onafhankelijk van het risico. Heel anders gaat het eraan toe bij de van oorsprong maritieme verzekeringen waarvan Lloyds het boegbeeld is. Albert: ‘De verzekerde betaalt daar een premie die de exacte tegenwaarde is van het geschatte risico. Alle creativiteit van de maatschappijen wordt gestopt in het bieden van de beste tarieven. Door hypersegmentatie vinden zij de niches met de hoogste toegevoegde waarde. Het is niet vreemd als een verzekeraar vijftigduizend verschillende tarieven aanbiedt.’
invloed zullen hebben, maar politiek gezien is dit wel belangrijk.’ Fijntjes wijst de Franse econoom voor de herkenning van zijn Nederlandse gast in dit verband op de perikelen rondom ABN-Amro. Aanvankelijk wilde Albert in zijn boek ‘Capitalisme contre capitalisme’ kiezen voor de term ‘Alpinemodel’, maar het werd toch Rijnlands omdat dat volgens hem de lading beter dekt. Want behalve Oostenrijk, Zwitserland en Duitsland hoort de Benelux er toch nadrukkelijk bij, evenals trouwens Scandinavië. Ook Japan schaart hij in het Rijnlandse rijtje. En Frankrijk dan? ‘C’est un peu compliqué. Bij de Franse banken en verzekeringen is het Rijnlandse model wel te zien, maar in de industrie en de handel niet. Om maar iets te noemen: in Zwitserland vormt een coöperatie als Migros een wezenlijke marktpartij. In Frankrijk tellen de coöperaties nauwelijks mee.’ Kortom, in zijn eigen land vond hij niet de goede voorbeelden. Daarom wilde hij in zijn boek niet al te veel
michel albert_40-45.indd 44
aandacht besteden aan Frankrijk, maar op verzoek van de uitgever is er toch nog een apart hoofdstuk gekomen.
toyota yaris ‘Frankrijk hoort bij de avant-garde van de globalisering’, aldus Albert. ‘De aandelen van bedrijven uit de CAC 40 (het Franse equivalent van de Dow Jones, RW) zijn voor 45% in handen van buitenlandse investeerders. Dat is een veel hoger percentage dan in andere landen. Door directe buitenlandse investeringen werkt één op de zeven Franse werknemers voor een buitenlands bedrijf. In de VS is dat maar één op de twintig. Toch is 59% van de Fransen pessimistisch over de invloed van de globalisering op de werkgelegenheid. Dit Franse pessimisme is des te verwonderlijker omdat volgens dezelfde bron, de Eurobarometer van de Europese Commissie, 56% van alle Europeanen in globalisering juist een kans ziet.’
26-09-2007 14:21:52
Via globalisering komt Albert op zijn bezoek aan de Toyotafabriek in het Noord-Franse Valenciennes, waar vierduizend mensen werken. Hij vertelt er enthousiast over. ‘Toyota laat een van de beste toepassingen van het Rijnlandse model zien. Het was de eerste fabrikant die hybride auto’s maakte en ook de eerste die zijn auto’s voor 95% kon recyclen. Geen wonder dat Toyota inmiddels GM is gepasseerd als grootste automobielfabrikant. Zowat alle Angelsaksisch georiënteerde autoproducenten hebben het zwaar te verduren. Niet zomaar.’
‘Toyota laat een van de beste toepassingen van het Rijnlandse model zien’ Voor Albert is het duidelijk: investeren in technologie voor de langere termijn en aandacht voor milieu gaan dus gewoon samen met goede economische prestaties. En als rechtgeaarde Fransman kan hij niet anders dan trots zijn op de plannen van de Japanners om de betreffende fabriek twee keer zo groot te maken. Omdat ze zeer tevreden zijn over de Franse arbeiders die er de Toyota Yaris maken. r
michel albert_40-45.indd 45
26-09-2007 14:21:53