slow management kapitalisme zomer 2008
Jeremy Rif kin gelooft in waterstofeconomie
14
Europese Droom schijnt nieuw licht over de wereld
door dominique haijtema
15
slow management kapitalisme zomer 2008
Wij
staan aan de vooravond van de derde industriële revolutie, stelt de Amerikaanse econoom Jeremy Rifkin. Hij gelooft in de voortrekkersrol van Europa als gaat om duurzaamheid en de toekomst van deze planeet. Managers en ceo’s moeten wel vaart maken. ‘We krijgen de kans om het goed te doen, maar ruimte voor fouten is er niet meer.’
loonarbeid: in de landbouw, de fabrieken, de dienstensector. De technologie zal vele witte-boordenbanen overbodig maken. Overal, in Europa, de vs, Azië moeten we anders gaan denken over werk. ‘Een geïntegreerd communicatie-, energie- en transportnet voor de hele eu is cruciaal. Ook is het tijd voor een set regels voor handel en arbeid. De angst voor immigranten moet worden overwonnen en er zijn meer kinderen nodig om te voorkomen dat Europa een bejaardenhuis wordt.’
einde van het olietijdperk
16
Geen gemakkelijke kost ’s ochtends vroeg om negen uur. Jeremy Rifkin trakteert zijn gehoor op de jaarlijkse conferentie van de Hay Group in Rome op een taaie verhandeling over waterstof en industriële revoluties. De aanwezigen, hr-directeurs en managers uit de hele wereld, willen het misschien niet horen maar Rifkin benadrukt – niet zonder gevoel voor dramatiek – het belang van zijn pleidooi voor duurzame energie. ‘De belangrijkste prestatie van het menselijke ras is de klimaatverandering. Terwijl wij maar een klein percentage vormen van al het leven op de planeet, hebben wij het voor elkaar gekregen om een groot deel ervan blijvend te beïnvloeden en te vernietigen. Als jullie niet snel ingrijpen zullen de gevolgen niet te overzien zijn.’ Rifkin kan het weten. De president van The Foundation of Economic Trends in Washington geldt momenteel als een van ‘s werelds meest spraakmakende denkers over de toekomst van mens en milieu. Deze Amerikaan adviseert de Europese Unie en diverse Europese regeringen en staatshoofden. Hoogst opmerkelijk is zijn mening dat de Amerikaanse Droom zichtbaar op zijn retour is: zie de hoge werkdruk, de schulden en de slechte staat van de sociale structuur en de gezondheidszorg. Niet de Verenigde Staten maar de Europese Unie is de grootste economische macht in de wereld, stelt Rifkin onomwonden. Met 27 lidstaten, 500 miljoen mensen, een sterke munt, weinig analfabetisme, armoede en geweld en een lage overheidsschuld loopt Europa duidelijk voorop. De eu vormt de grootste interne markt én is de grootste exporteur in de wereld. De vs – en evenmin India en China – kunnen niet tippen aan de kracht van het Europese model waarbij kwaliteit van leven nog altijd voorop staat, aldus de vooraanstaande econoom. Amerika richt zich volgens hem teveel op individuele rijkdom
en macht ten kosten van anderen. ‘Het is zwemmen of verzuipen. Je werkt hard en maakt offers. Niemand zorgt voor je. Daarom overheerst bij ons het individualistische ethos, het marktkapitalisme. Tegenwoordig gelooft nog maar de helft van de Amerikanen in de Amerikaanse Droom. Wij definiëren vrijheid als autonomie en mobiliteit, vandaar dat wij zo dol zijn op automobielen.’
kwaliteit van leven De Europese Droom richt zich vanwege de oudere tradities zoals het paternalisme van de kerk en de feodale samenleving meer op een sociale economie, aldus Rifkin. ‘Als je een Europeaan vraagt welke droom hij heeft, kijkt hij je eerst meewarig aan. Als je doorvraagt gaat het bij iedereen steeds om dezelfde droom: kwaliteit van leven.’ Europa wordt meer dan de vs, India of China gekenmerkt door mensenrechten en waarden als duurzaamheid, solidariteit en pluriformiteit. De toekomst van de wereld is dus, kortom, het veiligst in de handen van de Europeanen. ‘De Amerikaanse Droom gaat over groei, de Europese Droom over duurzame ontwikkeling. Kijk maar naar de belasting op benzine of energiebesparing. Jullie zijn veel dichter bevolkt en moeten leven in de context en ruimte die je hebt. De eu steunde Kyoto en het verdrag over biodiversiteit – wij niet. De Amerikaanse economie groeit bovendien alleen op basis van schulden. Het is een kaartenhuis. Er vragen meer Amerikanen faillissement aan dan er scheiden, afstuderen of te horen krijgen dat ze kanker hebben. Neem de enorme inkomensongelijkheid. Dat is toch geen gezonde economie?’ Rifkin is er stellig van overtuigd dat zodra de Amerikanen doorhebben dat ze rendement opleveren, de duurzame initiatieven in Europa snel navolging zullen vinden. Verder voorspelt de econoom een snel einde aan massale
De wereld draait nu nog op fossiele brandstoffen. Zonder de dure olie geen transport en vervoer, geen grootschalige landbouw en geen overdaad aan consumptieartikelen. ‘Wij zullen de geschiedenis ingaan als de oliemensen, maar dit tijdperk gaat snel voorbij. Door gebruik te maken van de mogelijkheden van waterstof, de brandstofcel, het elektriciteitsnetwerk en computernetwerken, krijgen mensen zelf zeggenschap over de energievoorziening. Pas dan krijgt de opmerking Power to the People echt betekenis’, aldus Rifkin. In zijn visie gaan we over op een waterstofeconomie. Waterstof kan gemaakt worden uit duurzame bronnen als wind, zon, waterkracht of geothermische energie. Goed voor het milieu en praktisch voor derdewereldlanden, die eveneens over deze bronnen beschikken. Iedereen zou in de toekomst eigen energie kunnen opwekken met een kleine centrale aan huis, niet groter dan een krat bier. Al die centrales staan met elkaar in verbinding op een manier die vergelijkbaar is met het internet. Een soort wereldwijd energieweb. ‘Er komen in feite twee revoluties samen: de ict- en de waterstofrevolutie.’ En laat nou de eerdere industriële revoluties gekenmerkt zijn door twee grootschalige veranderingen: communicatie en energievoorziening. We staan dus aan het begin van een derde industriële revolutie, concludeert Rifkin. Deze revolutie heeft ingrijpende consequenties voor de economie, de arbeidsmarkt en de politiek. ‘Het economische spel draait niet langer om
‘We staan aan het begin van een derde industriële revolutie’
17
goedkope arbeid of outsourcing. De drie belangrijkste pijlers worden de prijs van energie, klimaatverandering en logistiek.’ Naar zijn mening zal de impuls voor die omslag vooral vanuit de eu komen, waar duurzaamheid al hoog op de agenda staat. De Amerikaan toont zich dan ook zeer positief over de ceo’s van bedrijven als Philips en Shell. Volgens hem zijn er sowieso maar weinig bestuurders in Europa te vinden die niet nadenken over duurzaamheid. Maar we moeten haast maken, want het einde van onze beschaving is dichterbij dan wij denken. Daarom waarschuwt Rifkin het publiek in Rome nadrukkelijk: ‘Het vernietigen van de aarde gebeurt in een razend tempo terwijl jullie er naar kijken. De meeste milieurapporten die jullie te zien krijgen zijn zelfs te conservatief. Als de aarde ook maar een paar graden opwarmt, en dat gebeurt
Door Dominique Haijtema
M
slow management kapitalisme zomer 2008 zeker de komende jaren, is binnen een paar jaar zeventig procent van alle soorten leven op aarde uitgestorven. We krijgen de kans om het goed te doen, maar ruimte voor fouten is er niet meer.’
midlifecrisis
18
Na de lezing geeft Rifkin een soort persconferentie aan een groep internationale journalisten. Een interview of gesprek kun je het amper noemen: op elke vraag volgt een korte lezing uit een van zijn boeken. Kern van de boodschap: hij gelooft sterker dan ooit in de Europese droom. Activistische aandeelhouders, de uitverkoop van ABN Amro en de nadruk op rendement en kortetermijnresultaten, het maakt allemaal weinig uit. ‘Ik kan uren praten over de tekortkomingen in de financiële wereld, maar de Europese Unie is en blijft het laboratorium voor de 21ste eeuw. Hier en nergens anders wordt nagedacht over een duurzame wereld en groeit het besef dat we aan het einde van een energietijdperk zijn gekomen. Wie denk je dat al die duurzame energie-initiatieven in de vs financieren? Dat zijn banken als Fortis.’ Natuurlijk gaat het ook in Europa om winst, maar steeds meer ceo’s en bedrijven begrijpen wat er echt aan de hand is. ‘Of het gaat om landbouw, verzekering of toerisme, alle sectoren en industrieën hebben last van de stijgende prijzen van energie en de klimaatveranderingen.
Het gevecht om fossiele brandstoffen werkt als een rem op de wereldeconomie. Duurzaamheid zal dus uiteindelijk de bottom line positief beïnvloeden. Ceo’s als Kleisterlee van Philips doorzien dat en leggen een direct verband tussen duurzaamheid en innovatie.’ Rifkin, onder andere docent aan de toonaangevende Wharton Business School, praat veel met bestuurders uit de hele wereld. Volgens hem verkeren de meesten van hen in een soort midlifecrisis. Na twintig jaar hard werken aan hun carrière hebben ze nu de top bereikt, maar ze vragen zich steeds vaker hardop af waar het allemaal toe leidt. Zowel persoonlijk als zakelijk. De komende twintig jaar zijn ze niet meer bezig met hun eigen loopbaan, maar met de vraag wat ze als bestuurder willen achterlaten. ‘Zij willen tenslotte graag een bijdrage leveren. En dat komt goed uit, want tijdens hun bestuur gaat het om de toekomst van onze planeet.’ Dat dit bewustzijn in het bedrijfsleven nog niet heeft geleid tot grootschalige veranderingen, is slechts een kwestie van tijd, aldus Rifkin. De druk van de stijgende
‘Nu begint het echt pijn te doen, dus veranderen we makkelijker’
prijzen van grondstoffen en energie en de gevolgen van klimaatveranderingen zullen hun werk doen. ‘Nu begint het echt pijn te doen, dus veranderen wij ook makkelijker. In welke bestuurskamer ik ook kom, overal zijn bestuurders bang voor wat er gaat gebeuren. En dat is maar goed ook.’ Schuldigen aanwijzen heeft geen zin, voegt Rifkin toe. De recente klimaatconferentie in Bali draaide volgens hem uit op een mislukking omdat iedereen naar elkaar bleef wijzen en niemand verantwoordelijkheid wenste te nemen. ‘Men is toch vooral bezig om de laatste voorraden van fossiele brandstoffen te bemachtigen ten koste van anderen. Op die manier gaan we met zijn allen naar de afgrond. Wij moeten leren om duurzaamheid als kans te zien en niet als bedreiging.’
nieuw kapitalisme Kapitalisme is eveneens dringend aan vernieuwing toe, vindt hij. Het probleem van traditioneel marktkapitalisme is volgens hem dat het uitgaat van kopers en verkopers. De ene partij verkoopt iets en is het daarmee kwijt, verder wordt er weinig service verleend of in de tussentijd een relatie aangegaan. ‘Het transactiemodel is veel te langzaam voor de snelheid waarmee economische activiteiten zich tegenwoordig ontplooien. Vandaag de dag gaat het vooral om toegang en netwerken, niet alleen om het uitwisselen van goederen. Het meest waardevolle
product is tegenwoordig tijd. Er worden steeds meer nieuwe modellen ontwikkeld waarbij tijd gekocht en verkocht wordt zoals bij lidmaatschap of leasecontracten. Een voorbeeld van een oud model is Amazon, dat is geen netwerk, maar een markt waar producten gekocht worden. Nu gaan we naar een tijdperk waarin je lid kan worden van online muziekbibliotheken en je kunt downloaden wat en wanneer je wilt. Netwerken zijn substantieel anders dan markten. Zij zijn niet hiërarchisch, maar open en transparant zoals Google en Wikipedia. Het product blijft bij de verkoper, maar de relaties met klanten zijn blijvend van aard en staan centraal.’ Opkomende economieën als Brazilië en India hebben duurzaamheid niet zo hoog op de agenda hebben staan als Rifkin wenselijk vindt. ‘Maar zij zijn nog aan het einde van de tweede industriële revolutie. Zij zien nog geen licht aan het einde van de tunnel en blijven vechten om de laatste ouderwetse grondstoffen. Als eenmaal de deur opengaat en het licht binnenkomt van de derde industriële revolutie, zullen ook India en China niet achter willen blijven in een verouderd tijdperk. Ook de vs kan snel schakelen om de boot niet te missen. Maar opnieuw: Europa zal voorop lopen en de andere werelddelen het licht laten zien. Dat is ook niet verbazingwekkend. Europa heeft tenslotte al twee keer eerder een industriële revolutie in gang gezet.’ r
Profeet of professionale bangmaker? Jeremy Rifkin is oprichter en voorzitter van The Foundation on Economic Trends in Washington, DC. Hij schreef al vele internationale bestsellers over de toekomst waarin hij onder andere de waterstof als voornaamste energiebron (The hydrogen economy), het einde van werken (The end of work) en de opkomst van een wereldwijde netwerkmaatschappij (The age of access) voorspelt. Rifkin adviseert de Europese Unie en geeft advies aan staatshoofden als Angela Merkel. Hij is tevens een veelgevraagd spreker en zijn columns en artikelen verschijnen in talloze internationale kranten zoals de Financial Times. In de jaren 1960 en 1970 was hij al actief als vredesactivist. Later maakte hij naam met onheilsprofetieën over de biotechnologie. Bij veel politici, maar ook antiglobalisten heeft Rifkin de status van goeroe, maar hij ontmoet ook tegenstand. Zo beschuldigde de bekende paleontoloog Stephen Jay Gould hem van ‘het verkondigen van anti-intellectuele propaganda onder het masker van de wetenschap.’ In zijn thuisland Amerika is hij vanwege zijn felle uitspraken ook niet al te geliefd. Zo noemen critici hem ‘een professionele bangmaker.’
19