e
50
MAC
n 6 i C h u y ~ n va l n g uy n t r u n g h 6' i ve h i e r: t i n h va n h o c h cii n g o e i
LETHITHAMVAN mu' aJ ii'a
HANSONGTu'ONG e o n a c h bi eh NH.4.T NGUYEN th~c
TRAN THI MINH NGUytT d6 d e m bdng c d u kinh yeu HOANG NGQC-TUAN (mijt t r u si e n cho tac gia)
out PHO - NAM DAO - LW
NGUYEN TV THUC - DUNG NHAM - TR!NH THANH THUY - PHAM NGOC - HOANG XUAN SON - HA NGUYEN DU - HAl PHLJONG "- HONG TH! DA QUY - NGUY E~ QUANG TUAN - CO NGLJ - NGUY EN TRUNG DUNG - TRAN THI HOA - LE XUAN HY - NGHIEM HONG - NGUY EN VY KHANH - PHAM VU HELGA
NGUYEN MINH TRIET ve di~n ngon van chtidng hiu thuqc dja NGVTHUYET chii nghia va van hqc hiu thuqc dja
ch u d € A'
_
A.
GIAI PHAM V AN.... NGHE. ,,, PHAT HANH 1 NAM 4 SO ~
Di~u hanh:NGUYEN TRUNG HOI Thtr nr, bai Vd, ti~n bac xin d~ : cnu DE va gtli v~ : P. O. Box 13283 Portland, OR 97213-0283 - USA Tel. : (503) 281-1621 E-mail: chude_2000@juno.com
LOI CAM dN: Trong thiJi gian qua, CHU DE tie'p tuc nhan dlt<Jc s1.f bdo tro quy bau cila quy V! Manh Thunng Quan: - Gs Le Th] Kim Anh, Toronto, Canada; - Gs Nguyen Thi Xuan, Etobioke, Canada; - Bs Nguyen Dt1c Tung, Vancouver BC, Canada; - Ts Nh~t Dan, Oklahoma City, OK; - Hs T6ng Phirdc Clti'1ng, Portland, OR. CHU DE xin chan thanh cam on! An hanh tai Hoa
Ky - Mua Dong 2002
Ban quyen ella cac tac gia
va CHU DE - 2002 ISSN 1542 068X
co xay xong trong sau nam tdi khong chu mlli l~n di ch la chi phai bit mieng nhu choi tro bit m~t Mt de chi so roi tom xu6ng lu~y nguay vdi dam ru5i xanh che't l1,1C thanh marn thanh doi chi vao san chua mlli ngay mua dong thl ffm long mua he mat ruQt ngoi chua nay cho chi cam giac trd vE nha con noi khac la tarn tni chi mua khoai my chien r~c mu6i chfm x6t ca chua d tiern in and out hamburger ben kia nga nr dliC1ng mua them Ion sua d~u nanh hai cha gio chay d tiem blnh minh sat hong chua vita an vita nghi ngoi cung nghi ngoi d ngoai b~c mlli l~n di tim em la chi ctr ra thAng cai chua cu6i lang be' em vE nha lau mat nra dai cho em sau nay vao nam mlli khi em c~n st! yen tinh rieng nr Ia em bao chi em vao chua mQt lat chi nhe thoi do chi nghe dan giu gm so tam dirng hu nat giu gin mang trinh dtrng d~ rach nat giC1 d nliC1c my to tat nay chi vao chua la em nao chi nffy ruQt thit tay chan troi v~n con mua em ~ ngay con be em nhln mua noi la nliC1c m~t IC1n len mua la tieng noi khong thanh tieng cua trC1i em noi nhirng diEu khong may no v~n vao ngliC1i nhac thoi chien chi nghe bao gic ciing ng~m ngui x6n xang 24 giC1 di dai them 24 giC1 vE thC1i gian con lai anh cho em tfft em oi ta dua nhau tC1i dinh tuyet vC1i chi nghi vE anh hung ngliC1i tlnh d~u ciia chi tong quan gie't giac nhung khong dli<;Jc danh trd thanh thuong phe' binh dui mQt con mat cut ca hai gio thanh ke xin an gitra cho ch6m h6m nhu chi trd thanh vii nu tinh Ie em khong chiu hi~u la chi me say khong khi phong tra bie't dimng nao tfft nhimg gl bao quanh chi dEu la phon vinh gia tao khi nghe tieng nhac la toan than chi bi hang trieu con kien cang chich chi nhffy rmia u6n eo ngliC1i va giot m6 hOi cu6i cimg dem do chi ngll ngon tieng dan tieng tr6ng tieng hat den mau thay nhau chop nhay mui rli<;Ju bia mui nliC1c hoa mui m5 hOi mui hdi thd mui them khat rl;lO rttc mui tQi llli doi tlnh quffn quy~n rna It!c lam toan than chi nhli ngliC1i len d5ng cai ban nang trong ngliC1i chi la nhli the' chi lam VI yeu thich chAng ai Mt chi duy anh m~t va ve l~m clla em nhli m6i s~u vii
ca
ca
ca
chu dâ&#x201A;Ź 12/72
n
vie't, dung d~y, buoc xuong nha be'p d~ pha mot coc ca phe. Khi ong bung c5c ca phe trd lai ban vie't, thl c~p kinh c~n khong con d do. Ong nhln quanh quat tren ban, dti6i dfrt, r6i lffm bffm: "La th~t! Mdi d~ cap kinh d day, rna sao no lai bien mfrt?" D~t c5c eli phe len mat ban vie't, ong biroc xuong nha bep d~ tim c~p kinh c~n. R6i ong quay lai ban vie't va thfry cap kinh c~n van d nguyen ch6 cu. "0 hay! No day r6i. That Iffn thffn", ong ttf nhu nhu vay. "Va, rna c5c eli phe dau r6i? L~ nhi?" Ong mang cap kinh vao, rao rndt nhm quanh, r6i lai di xuong nha bep, thl thfry c5c ca phe d dfty. "That la Iffn thffn! Dao nay d~u oc the' nao fry!" Ong bung c5c ca phe tro lai ban vie't d~ tiep tuc vie't, nhung y nghi v~ s\f lffn thffn cu chon von trong to ong,
2. Yang, tai chinh la "Mn", m¢t nhan v~t bi ong bfrt ngo tao nen trong ngu canh va viu va ngap ngua nhirng anh hlidng fry. Ong noi sao? Khong va viu a? Khong chiu anh hlidng cua ai a? D¢c sang? Oi chao, lai con d¢c sang nfra! Ngay ca tai day, nhan v~t chinh ciia ong, rna ong con khong tao nen n6i kia, Ong dil danh cdp toi til chit nghia cua Rainer Maria Rilke, Guillaume Appollinaire va Carlo Emilio Gadda, rna ong con chci sao? Khong, tai khong h~ vu khong hay bia d~t. Ong cho toi xuat hien nhu the' nay: "toi t/uty hdn den (t/uJ.t La mot cdnh xdu xa khi mQt nguai dim ong kh(Jng CrJ mdt kh/ing co miii khong co tai va gid vii hut ditu thu/ic nua chung luon IU(Jn tdt laa) va tlJi nhin nedm hdn." Kheo th~t nhi? Khong, toi khong thfry phien ha gl khi bi gan cho met b¢ dang nhu v~y. Chi co m~)t di~u tai khOng chfrp nh~n dti<;1c: ong Mt tai phai chiu dtfng m¢t di~n ml;lo ch~p va vd vffn tit nhung manh v\ln chu nghIa cua ba tac gia khac nhau. Manh nay la tit bai tho "Das Lied der Witwe" cua Rainer Maria Rilke: "tlJi thay hdn dtn (th4t Ia mQt cdnh xiiu xa) va t(Ji nhln ngdm hdn" (Ich sah ihn kommen (wie schlecht er kam), und ich schaute ihm zu). Manh nay ll;li de'n tit
chit d~ /2/87
mang lai la mQt s\f ky thi nguy hi6m VI t~t ca cac phe blnh lien quan d€n van ban ciia fmg ta d~u che d~y mQt s\f that la s\f ky thi cua nguCfi da trang doi vC1i chau Phi dft trCf thanh mot nep suy nghl blnh thirong d€n n6i khong con ai nhan bi€t dU<;1c nira. Chau Phi va nguCfi Phi chau dft bi phi nhan hoa, va thai dQ phi nhan hoa nay dft dU<;1c nuoi du'Bng va ti€p tuc nuoi du'Bng trong quan niern cua the' gidi, V~y thit hOi mQt van ban ca ngoi s\f phi nhan hoa, phi ca th6 hoa mot phdn cua nhan loai, c6 dang dci dU<;1C xirng tung la mot tac ph~m nghe thu~t vi dai khong. Theo Achebe cau tra ICfi la khong va Joseph Conrad khong th6 dU<;1c goi la mot van nghe si dU<;1c. Cling nhu t~t nhirng nguCfi dft phuc vu cho dang Nazi cua nha lanh tu ky thi chiing tQc khet tieng Hitler d6 tieu diet mot phdn nhan loai du trong lanh v\fc khoa h9C, tri€t hoc, hay nghe thu~t d~u phai dU<;1C coi la nhirng tQi nhan. Theo Achebe dft d€n luc cQng d6ng nhan loai phai xem xet lai cho th~t ky nhirng cong trinh sang tao cua nhirng nguCfi dU<;1c xem la tai ba nlnmg lai nhAm muc dich ha ph~m gia ciia con nguCfi hoac lam cho con nguCfi chong lai con nguCfi nhir tnrong hop ciia Com-ad vC1i van ban Heart of Darkness (12). Nhu v~y, vai tro d9C d6 phan khang ro ret la mot chf di6m cua di~n ngon van chuong Mu thuoc dia. Tuy nhien, v~n d~ chua giai quyet dU<;1c la phai h9C thuyet hoa cac van ban phan khang nlnr th€ nao. MQt so nha phe blnh muon dung m~u di~n ngon v~ quyen hrc can c(( tren nhirng h9C thuyet khao cd ciia Michel Foucault va dU<;fc di~n giai qua lu~n d~ v~ van ban van chuong l~p lai cua Richard Terdiman nhu la mQt phan di~n ngon t~m thCfi. MQt so nha phe blnh khac l~i muon dung m~u phan khang van hoa trong d6 Slf doi khang quy~n llfc da nga"m vao xudng tuy clla dan bi tri khi€n cho slf phan khang th6 hi~n trong m9i sinh ho~t hAng ngay va trCf thanh mQt my h9C co c\l'U. MQt so ngum khac nua l;,ti muon dung h9C thuy€t phan tam va quan ni~m choi bO th\fc dan nhAm ml;!c dich nh~n di~n
ca
chu d~ 12/126
lam th€ nao rna quyen lire thuc dan c6 th~ hlnh thanh du'~c nhimg hmh thtrc chong d6i ban dia qua nhtrng s\f Mt chudc sai lech, nhirng s\f bl1tchirdc nay c6 tanh each phan khang VI n6 c6 kha nang lam thay d6i xli hQi. MQt quan tam khac cua di~n ngon van chuong h~u thuoc dia la s\f chi trich cac hlnh thtrc sai l~m khac nhau ciia Chll nghia thuoc dia, Su chi trich nay tlnrong dli~c cac tac gia 15ng vao trong cac ti~u thuyet trong d6 cac clumg c6' c6 thuc dli~c pha trQn vdi cac chuyen hu cffu. H~u h€t cac ti~u thuyet nay d~u d~ ~p d€n s\f chong d6i chii nghia thuc dan va cac h~u qua tai hai ciia chii nghia nay tai cac qu6c gia bi tri. Cac h~u qua d6 c6 th~ tac hai lau dai nhu chiec b6ng thea du6i dan thuoc dia du cho ch€ dQ thuc dan khong con nita va nhitng van hoa ngoai lai d6 phai tan bien va nhuong ch6 cho van hoa dan tQc nhu dli~c mo tii trong Anthills of the Savannah [Nhiing T6 kien (j Savannah) ciia Chinua Achebe. Qua ti~u thuy€t nay, nhan v~t chanh la Chris Oriko ban <mu bi coi la cao ngao VI dli~c giao due theo tay phuong va la nhan vien chanh quyen, Nhimg sau cung anh da phai ch€t d~ dich than crru s6ng nhan v~t nu trong truyen nhir mQt hanh dQng trd v~ nguon, trd v~ vdi dan tQc. Chu nghia thuc dan va cac ~u qua tai hai clla cM nghia nay ciing bi len an gAt gao trong The Slave Girl (Co Gal No If) ciia Buchi Emecheta. Qua ti~u thuy€t nay Emecheta khong nhirng chi trich s\f ap b6'c ciia ch€ dQ thuQc dia rna ba con phe phan luon ca nhtrng truyen thong cua n~n van hoa bQ tQC Ibuza co tnroc thoi thuoc dia cling ap ch€ va ky thi nu gioi khong khac gl che dQ thuc dan. Tuong t\f nhu v~y, ti~u thuy€t A Forest of Flowers (Ri1ng Boa) clla Siro-Wiwa cling mla mai chii nghia thuoc dia con roi rot lai va n~n van hoa ban dj.a clla Nigeria. Theo Siro-Wiwa nguyen nhan clla sl.! bfft l\fc ciia ca hai n~n van hoa la s\f thi€u d6i tho~i giua hai ben. D~ slia d6i Siro-Wiwa d~ nght hai van hoa d6 phiii bie't s6ng va d6i xli voi
childl121127
nhau mQt each blnh d~ng va hoa d5ng vi giai doan h~u thuoc dia se khong th~ nao Mt d~u dlf<;fC n~u khong co mot s\f. d6i thoai cdi md va thita nhsn la anh hlfdng ciia chU nghia thuoc dia v~n con dong mQt vai tro quan trong tai cac quoc gia Mu thuoc dia. Trong khi do, hai ti~u thuyet Zimbabwe la Nehanda cua Yvonne Vera va Bones (Nhiing Bt) xuang) ciia Hove d~ cao su linh thieng cua tien nhan va coi do nhu la srrc manh cftn thi~t cho nrong lai, Hai ti~u thuyet nay ngoai viec H€;t ke cac tQi ac ciia ch~ dQ thuc dan con bang each di~n ta Iainhimg nghi I~, nhtrng niern tin th~n linh d~ d~ cao n~n van hoa ti~n thuoc dia da bi quen lang va keu goi phai bao t5n cac n~n van hoa do d~ cho dan tQc du'<;fc Wong t5n. Ti~u thuyer Nehanda ciia Vera d~t trong tam vao cac s\f. va cham van hoa, vao cac nghi I~ da ma't va cac t5 tien d3. ch~t va tin tlfdng vao s\f. phuc h5i cua cac nghi I~ c5 truyen cling nhu' s\f. tai sinh ciia t5 tien, Voi ti~u thuyet Bones, Hove cling cho la nhimg bQ xuong ciia t5 tien se s6ng d~y vdi mQt strc manh phi thu'ong khien cac huyet mQ khong con dll strc chua dung dlf<;fC nhirng bQ xuong do ni1a khi cac th~ h€; tre thoi khong con ca hat, nhay rmia Mt clurdc theo ngoai nhan. Tren day chi la mQt vai ti~u thuyet tieu bi~u trong danh sach cac van ban ti~u thuyet hoa cac thuc tai bi tharn Mu qua ciia ch~ dQ thuoc dia va qua do noi len s\f. phan khang va ky vong ciia nglfoi dan h~u thuoc dia con ra't dili khong th~ k~ ra h~t du'<;fc. MQt va'n d~ thu ba dlf<;fc cac hoc thuyet Mu thuoc dia chu tam ban thao la cac tac gia co nen ti~p t\lC dung ngon ngi1 ciia th\f.c dan d~ cac van ban dlf<;fc quang ba rQng rai d~n mQt kh6i dQc gia to Ion hay quay v~ voi ngon ngi1 dan tQc cling nhu' nhi1ng tac gia nao dang 'du'<;fc li€;t vao danh sach cac tac gia h~u thuQc dia, cac tac gia vi~t b:ing ngo~i ngi1 co nen dlf<;1c xem la tac gia h~u thuQc dia ban xu khong?
chu d~ 12/128
Ngon ngft la mt)t phuong tien d~ xac dinh can clidc dbng thoi cling Ia mot dung cu tao nen quyen luc, Do do, ngon ngft la va"n d~ chanh ye'u cua van hoa va cua con ngiroi. Vdi ngon ngft, con ngliC1i di~n ta su v~t chung quanh va xac nh~n quyen sd hftu ciia mlnh tren van v~t. (j phirong tay, lC1i noi ciia mN ngliC1i tach biet ngutri do vdi ngliC1i khac cling nlur xac dinh quan di~m cua hAn. Tai cac cong dbng chau Phi, mot th6 ngft tach biet mot bQ lac nay vdi bt) lac khac va xac dinh mot can clidc d~c biet cho nhorn ngliC1i do. Che' dt) thuc dan dii mang theo no ngon ngft cua ke thong tri de'n vdi cac vung da"t thuoc dia va tao nen mot va cham manh gifta ngon ngft viet va ngon ngft noi, ~c biet la lai tai vung da"t thuoc dia d Phi chau da s6 khong co chft vie't hoac ne'u co cling khong Hi mt)t h~ thong chft vie't ro rang va ph6 quat. Van hoa va ngon ngu vie't ciia ke thcng tri dii dli<JC ap d~t len dan thuoc dia va dii tao dli<JC nhftng anh hliC1ng dbng nhut hoa len dan thuoc dia. Cac th6 am bie'n ma"t d~n, cac giong noi giua cac dia plurong d~n d~n khong con qua khac biet, va chit vie't cling dli<Jc co dong thanh tieu chufn. Nhirng bien chuyen v~ ngon ngft do giup cho dan cluing co cung mot di san van hoa c6 ke't vdi nhau hOO, va giup phan biet mot nhom chimg tt)c nay vdi mt)t nhom chiing tt)c khac. VI v~ y co th~ noi ngon ngu vie't dii giup hlnh thanh tinh th~n dan tt)c cho cac dan thuoc dia. Tuy nhien, ngon ngu vie't dii g~p mt)t s6 trd ng~ii ~i chau Phi v'i truy~n th6ng cua ngon ngu noi cua chau Phi la d6i tho~i trong khi ngon ngu vie't la dQc tho~i. Do d6, ct)ng them vdi s\f thu ghet ke xam lang, mt)t s6 ngliC1i dan thuQc dia dii thu m'inh vao trong 16i s6ng c6 truy~n va s6ng tach bi~t h~n vdi m9i thu do phlioog tay mang de'n trong d6 c6 ngon ngft vie't. Du v~y, cung vdi suc m~nh cua che' dt) th\fc dan ngon ngu vie't dii thAng the'. Cac ti~u thuye't vua k~ C1 tren va nhi~u ti~u thuye't khac nua cho tha"y la chft vie't dii tham nh~p sau vao cac chud~12/129
Tren con dlt<1ng di d€n muc tieu, ngon ngft la phuong tien va la mQt phirong tien htru hieu, Vi nhan th!y st! hftu Ich ciia ngon ngir nen du che' nhao va chong d6i thuc dan, da sO' cac tac gia Mu thuoc dia dil dung ngay chft viet cua thuc dan, trong do da sO' dil dung Anh ngtr d€ lam phuong ti~nch6ng lai thirc dan giong nhu cac nhan v~t trong cac ti€u thuyet Nehanda ciia Vera, Bones ciia Hove, Anthills of Savannali ciia Achebe dil dung sung clla thuc dan phan phat d€ bdn lai thuc dan. Do do ta khong la gl khi bi€t Anh ngir dil dlt~c dung nhir ngon ngft chanh thuc tai nhieu qu6c gia cuu thuQc dia clla Anh trong nhieu th~p men du sau khi dil dlt~c dQc l~p v€ chanh tri nhu An dQ, Kenya, Nigeria... va cac tac gia n6i tieng tai cac quoc gia nay da sO' d€u dung Anh ngft d€ vi€t nen nhimg di~n ngon h~u thuoc dia chong lai chanh sach tlurc dan. Cac tac ph~m cua ho khong nhirng khong bi ch6i bo bdi n€n van hoc ban xu rna con dlt~c khuyen khich nhu tai An dQ Vien Han lam van hoc con trao giai thltdng bang nam cho nhimg tac ph~m tho vi€t b~ng Anh ngft xu!t sftc nita, Nh<1 dung Anh ngft , mQt each thuan thuc, van chuong An dQ noi rieng va cac tac gia h~u thuQc dia noi chung dil dlt~c n6i k€t vdi nr tltdng hoc thu~t ciia th€ gidi va nh<1 do rna d~ dang quang ba quan di€m cling nlnr each tan theo kip cac trao htu ur tltdng ciia nhan loai. Cac tac gia h~u thuoc dia nhu Chinua Achebe, Wole Soyinka, nglt<1i Nigeria, Buchi Emicheta, nglt<1i Nam Phi, Hanif Kureishi, nglt<1i Pakistan, N.K. Narayan, nglt<1i An dQ... d€u sang tac bang Anh ngft. MQt nha van h~u thUQC dia g6c An dQ khac la Vidiadhar Surajprasad Naipaul cling da dung Anh ngft d€ sang tac va dil dat dlt~c giai Nobel van hoc, Ong co qu6c tich Anh VI dlt~c sanh ra tai cuu thuoc dia clla Anh Iii Trinidad va la nglt<1i co nhftng nMn dinh mq.nh me v€ nhftng ~inh hUdng tai hq.i clla ch€ dQ thuQc dia va oc ky !hi chUng tQc. V. S. Naipaul dil vi€t nhi€u ti€u thuy€t du~c x€p vao loq.i h~u thuQc dia nhu The Mystic Masseur (Ngllui Dam bop Tluin bi), Half A ~
chud~12/131
Life (Nita CUQc Dai), A House for Mr. Biswas (Ngoi Nha cho Ong Biswas) nhung thea cac nha phe binh rae ph§:m da dem giai Nobel v~ van chirong cho ong Hi cu6n ti€u thuye't Egnima ofArrival (St! Din Kh6 hi€u). Do la mot ki~t tac trong do bang each trQn l~n vao nhau mQt each tuyet vci nhimg manh tai li~u th~t va nhimg chuyen hu ca'u ong da chi trich nang n~ che'dQ thuoc dia cua Anh va mai mia oc ky thi chiing tQc ciia nhirng ngu'C1i con nang tinh tMn thuoc dia, Nhln lai lich si't Vi~t Nam trai dai hon hai ngan nam trong do co hon mQt ngan nam bi l~ thuoc Trung Hoa, va hon mot tram nam la da't thuoc dia cua Phap, nhieu ngu'C1i se t1,1' hoi van hoc Viet Nam da phan ung the' nao d6i vdi nhtrng giai doan bi lam thuoc dia do. MQt each chung co th€ noi la n~n van hoc Vi~t Nam con nang tinh tMn thuoc dia d6i vd'i van hoa Trung hoa cling nhu van hoa Phap du da du'~c dQc l~p vdi Tau hon mot ngan nam va dQC l~p vdi Phap hon nam muci narn. Ve phu'dng dien chanh tri, cluing ta v~n t1,1' hao la da danh bai quan xarn lang phmmg Mc va da gift vitng du'<;jc nen dQc l~p tit hon ngan nam nay. Nhung tren thuc te' trong mQt ngan narn du'<;jC dQc l~p ve chanh tri do ta v~n tie'p tuc bi Tau do hQ v~ van hoa tit each t5 chtrc chanh quyen cho de'n l~t phap, tit ton giao cho de'n cac tu' tu'ang trie't hoc, tit vua quan cho de'n thu dan l6i s6ng trong nhieu phuong dien v~n con r~p khuon thea Tau... Chit vie't vfrn dung chit Han va van hoc, thi ci't chi bier de'n tu thu ngii kinh, va nhirng bai tho Du'C1ng lu~t ciia cac thi sl Trung hoa. Giao ly Kh5ng Manh v~n tie'p tuc chi ph6i nep s6ng cua ngu'C1i Viet Nam v~ moi phuong dien chanh trj, ton giao, xa hQi va van hoa, mQt n~n giao ly nhu6m dffy tinh thffn thuQc dia d~y ngu'C1i du'd'i phai nha't t~ cung kinh ngu'C1i tren, khong du'<;jc phan d6i hay ch6ng l~i VI ba't cu ly do gl thea tieu chu§:n "quan, thffn, phl), ti't". De'n khi ngu'C1i Phap de'n xam chie'm va do hQ Vi~t Nam van hoa dan tQc l~i rnQt phen bi van minh phu'dng Tay lam chud~J2/J32
nrong t\f khong phai la hiem co I~rn dau. Chung ta nghe va dung chu "thuoc dia" luon, nhung chu do co nghia la gl? Nhu anh My khCl kia, anh dung chu Vi~t Narn theo 9 rieng ciia anh. Ne'u chi rnQt vai ngu'Cli nghi v~y thi khong sao, nhung ne'u da siS nghi nhu vh thl 9 tu'dng do trd thanh vftn d~. Ta khong th~ chi noi ''11Q sai" r6i gac 9 tu'dng ciia ho qua rnQt ben, vi y tu'dng do se anh hu'dng tdi hanh dQng clla ho. V~y "thuoc dia" ciing la rnQt y tu'dng, hay dung hon la rnQt loat nhirng y tu'dng khac nhau du la dung cung mot ten. Ai kham pha ra vftn d~ 9 tu'dng nay va tit bao gio? MOT KHA.M PHA qCH
sa
Cai nghi ngo thuc tai co Ie phat xuftt tit ba 19 thuyet gia gieo s\f nghi ngCl vao dCli siSng moi con ngu'Cli ngay nay. Do la Karl Marx (1818-1883), Friedrich Nietzehe (1844-1900), va Sigmund Freud (1856-1939). Marx nghi ngCl rAng moi hoat dQng Clla con ngu'Cli la nharn muc dinh kinh te', boc IQt nhau. Nietzche nghi ngCl y nghia cuoc dCli va cac t6 chuc trong xa hQi, tuyen bO' rang "Thucng De' da chet." Freud co Ie di sau nhat, nghi ngo moi y thuc va Iy lu~n. Ba Iy thuyet gia nay anh hu'dng tdi moi ngu'Cli trong the' ky thu 20, k~ ca nhfmg ngu'Cli khong bie't de'n ba ten quen thuoc nay, vl ly thuyet ciia ho da thftrn sau vao dan gian, vao 9 thuc rn6i ngu'Cli. Khi ta thfty rnQt chinh tri gia tranh dftu cho rnQt vftn d~ gl do, ta nghi ngCl thien chi ke do, khong bie't ten do co lei gl v~ kinh te', v~ quyen l\fc trong viec tranh dftu do khong. Ngay ca khi thfty rnQt sO' vi giang dao tren truyen hlnh, ta cling thAc rn~c hay lai la quan lam ti~n, l<;Ji dung tinh due hay quyen lei nao khac, Trong khong khi nghi ngo do, cac hoc gia bAt d~UI nghi ngCl thuc tai. Cai rna da siS moi ngu'Cli cho rang la thuc tai ranh ranh tnrdc mdt chi la mot y tu'dng kM linh dQng, linh dQng tdi dQ childJl21/39
do, cai ton giao d6 d~ lam nhirng chuyen moi rQ nhflt trong lich stt nhan loai va coi re nhan quyen. N6i d€n mat "thuc tai" till dan thuoc dia ch~ng c6 hy vong gl bao nhieu: dan do hi) cang ngay cang gi~u manh hon, trong khi dan thuoc dia cang ngay cang ngheo va y€u di. Mi)t trong nhimg nhuoc di~m quan trong nhflt la mflt sl/ tin ttfdng vao gia tri ciia chinh mlnh, mflt hy vong vao nrong lai, d~ r6i chia re va lam tay sai, "ang-ten" cho ke do hi) mmh, Ngtroi Vi~t Nam minh cling chia re nhieu va hay vong ngoai, khong bi€t c6 phai la VI anh htfdng cua sl/ mflt nr tin vao con ngtfC1i va dan ti)c mmh qua nhirng thoi gian dai bi do hi) khong? DUNG Y TVdNG THAY DOl THl)'C TAl N€u y ttfdng la thuc tai va la srrc manh, thi ngoi but la khi gidi manh me d~ tfln cong y ttfdng va thay d6i thuc tai, V~y chien thuat huu hieu cua dan thuoc dia la dung ngoi but ciia chinh mmh thay d6i y nnmg cua cll ke do hi) l~n ngtfC1i bi do M. Sung 6ng ciia ngtfC1i dan thuoc dia thuong qua y€u, khong I~t dtfQc ban cC1, rna c6 thang ~n xong cling chi con lai mi)t bai chien tnrong d6 nat vdi nhieu v€t thuong tren chinh que huong mlnh, Nhung, dung ngoi but c6 th~ tfln cong vao giua long dflt dich. Mi)t chien thu~t thfrn kl la tfln cong ngay kho tang quy bau trong thanh tri kien c6 nhflt ciia dich, d6 la c6 van. Tac gia Jean Rhys da thay d6i c6 van Jane Eyre qua tac ph~m Wide Sargasso Sea. ,:J
AI
...
JEAN RHYS THA Y DOl CO VAN .lANE EYRE N€u da la c6 van till lam sao thay d6i duoc? Van thi khong bao giC1 khong ch€t, du la van c6. LC1i van khong thay d6i, nhung y van khong phai chi d noi chir rmrc in, rna d trong ngtfCfi doc van. N€u ngtfC1i doc thay d6i, thl Yvan c6 cling d6i theo. chudJ121142
bac vun trong tui. Sau vai ngay lac long va xin an, Jane toi Moor House va dUc;1c chang St. John Rivers va hai co em d6n vao nha, Tai day Jane kharn pha ra ba nguCfi nay c6 ho vdi mmh, rbi khi Jane b5ng nhien dUc;1C mot ong c~u 0 xa d~ lai mot gia tai ldn, Jane chia d~u vdi ba nguCfi anh em ho nay. St. John ngo y Iff'y Jane lam vc;1 va mang co qua truyen giao ben An DQ. mQt khia canh nao d6, Iff'y St. John va lam vc;1 mQt nha truyen giao Iy tUOng la mQt cho dung t6t cho Jane, nhff't la sau cuoc tlnh dang do vdi Rochester. Tuy nhien, khi xet lai long mlnh, Jane vQi vii trO v~ Thornfield. Khi toi noi thl Thornfield dii bi Bertha d6t chay rui. Bertha ch~t trong dam chay. VI c6 ctru Bertha, Rochester bi mil va que. Jane bay giCf vira khoe, tre, giau c6, lai c6 ngimi deo du6i, nhttng va:n Iff'y Rochester. Hai nguCfi song hanh phuc, c6 con, va mdt Rochester sang d~n, cho d~n khi ong thff'y m~t dua con mmh, Thay VI clni trong vao Jane, clning ta hay phan tich con nguCfi Edward Rochester va Bertha. Trong tac phAm nay, anh la mQt nguCfi hung, tai gioi, hao ph6ng, dang tQi nghiep. Rochester Iff'y Bertha VI co ta dep va hff'p da:n, khong de bi dien gia truyen, nhir me co vh. Sau d6 ong thea mot dao hat Phap, cung phung co h~t mlnh, sanh duc;1C dua con gai rna Jane day kern, nhttng lai bi co ta phan bQi. Rbi ong dii c6 gdng h~t suc d~ vUc;1t tren nghich canh va lam lai cUQc dCfi vdi Jane, nen ong ta xtrng dang voi tlnh thirong cua Jane. Rochester la nguCfi tai gioi va c6 tlnh nghia, nhan ra chan gia tri ciia Jane khi co ta con han vi, nen hoi cuOi Jane thay VI cac phu nrr quy phai, duyen dang. DQc gia muon vo tay tan thuong Jane khi co ta hao htrc trO v~ Thornfield cho du chua bi~t la Bertha dii ch~t. Con Bertha la nguCfi ngoai bang, IUCfng gat Rochester trong hon nhan, d~ lam kh6 Rochester toi khi chet, va khi ch~t rbi vftn lam tan lui ca s\f nghiep Ia:n than xac chang trai hao hoa dang thuong. Khi h6a dien rbi, Bertha chi con la mQt con dii thu, dau
vÂŤ
ch u dg /2//44
n'roll, Bao luc va dam me tr<)n l~n, nghe thuat trd thanh hanh vi khiing b6, d~t born, xuc pham ca phu nii' - d~ giai ph6ng ho (I), ngon ngii' s6ng strong cua m<)t n~n van minh bao hrc. Cll xem tua cac thi t~p la du biC't - tac gia chung di nhien la nam : Filles-commandos bandees, Travestis-kamikazes, Fillesmissiles, Lesbiennes d'acid, La clitoris de la fee des etoiles, V.v ...
Thi-ca nil quy~n : PMi nil chii tnrong tho phan khang d~ chong lai "truyen thong" (trong thi ca Quebec tnrdc 1970 nhu nh6m Hexagone) xem ngliC1i phu nil nhu m<)t d6i tli<;1ng CAM hoac biC;u tli<;1ng cho lanh th6 ben canh nhtrng "anh hung, chiC'n sl" nam ! Thi ca chua du, ngttC1i phu nil Quebec ra tuyen ngon va dung kich Him nao d<)ng xa h<)i theo khuon phu quyen, nhirng vd kich Les Fees ont soif (1978) ciia Denise Boucher hay La saga des poufes mouillees (1981) cua Jovelle Marchesseault. R Barthes tung viC't "L'Histoire que nous mettons tees sottement au feminin'{Chung ta dai d<)t viC't ttr Lich sit d giong cai), Nicole Brossard theo con dttC1ng Hiiy Tao (Deconstruction) manh dan I'M d6 van pham "phu quyen" trong Masculin grammaticale, ta't ca d~u viC't d giong cai (feminin) : tho phai d gi6ng cai, phai hiep dap, ta'n cong, tranh da'u bang vii luc. Ba dtta them ky th~t viC't nghieng italique hoac bo trong ngoac don nhirng chii' n6i v~ nil trong van ban: "l'impute / (la lesee), / la lechee / (la mouillee) / la menteuse / la jouisseuse / la molle lamentante, la folIe lamentee (...)". Dai danh tu (pronom) L'elle trd thanh danh tu (nom). Dao nguoc van pham diu van, tlnh tir, tinh tit va phu tit (adjectif, epithete, complement) : "Evanouie le ravin fa mentrue / elle cede par les reins d' avance (...J". Va ~t d dau cau nhfmg lien tu et, or, mais, pha, d6 ca'u true van pham thong thueng : "or d'amour sorcelle m'y convoque (...) / mais elle en sort (...)". Nicole Brossard tlm ra
chudi 12/174