Audi table book 2019 by Sanoma SYNC

Audi Magazine Lente/Zomer 2019

Audi Magazine

Lente/Zomer 2019

U herkent het vast en zeker, iedereen is veel te druk. Stress is hard op weg om ziekteoorzaak nummer één te worden. Bij TravelEssence hebben we besloten dat niet te laten gebeuren. Wij zijn niet voor niets specialist in reizen naar de meest stressvrije continenten op aarde: Australië en Nieuw-Zeeland. Hebben we het daar dan niet druk mee? Nou en of! Ons geheim? Simpel, we kunnen heel goed plannen. Wij nemen de tijd voor (en na) onze afspraken.

Bij ons op kantoor, of bij u thuis als u dat wilt. Dat schept ruimte. We maken graag uitgebreid kennis met u, zodat we een compleet beeld krijgen van uw droomreis. Een reis die we voor u, en vooral met u, organiseren. Tot in de puntjes en daar overheen. Aan de andere kant van de wereld hebben we ons werk al gedaan. Dat scheelt. We hebben in Australië en Nieuw-Zeeland talloze, unieke accommodaties persoonlijk geselecteerd. Kleinschalig van opzet, groot van klasse. Gastvrij en ver weg van het massatoerisme.

“Het is drukker dan u van ons gewend bent...”

Heeft u het druk gehad en wilt u ook rustig op vakantie naar Australië of Nieuw-Zeeland? Vier weken Nieuw-Zeeland incl. Cathay Pacific Business Class, 26 nachten in bijzondere accommodaties, verschillende natuuractiviteiten en fijne huurauto, vanaf €11.650 pp. Wilt u een afspraak maken? Dan kunt u bellen met een van onze reisadviseurs.

Onze lokale kennis maakt het verschil. Daarom waarderen onze klanten ons met een 9.3 030 272 5335 | www.travelessence.nl

FOTO: FRISO KEURIS

Gerard Jansen – Directeur Audi

udi gaat elektrisch. Met de lancering van de allereerste volledig elektrische Audi e-tron is die weg overtuigend ingeslagen. Het is de eerste stap richting een nieuwe, duurzamere mobiliteit. Daarin willen wij als Audi vooroplopen. En de middelen daarvoor hebben we in huis. Want er komt al snel nog veel meer aan. Volledig elektrische Audi’s, maar ook een gamma van nieuwe Audi’s met plug-in hybride

aandrijflijnen maken hun opwachting. Allemaal passen ze in de toekomstvisie die Audi heeft ten aanzien van duurzaamheid: The road to zero emission. Wat overigens hetzelfde blijft is de sterke eigen identiteit van Audi, het meest innovatieve Duitse premiummerk. Als dank voor uw vertrouwen bied ik u met veel plezier een nieuwe editie van Audi Magazine aan. Vol met verrassingen, inspiratie en interviews met inhoud. Ik wens u veel leesplezier.

From A

TO Amsterdam 26 TO Les Patrons Cuisiniers 135 TO Mariana Sanchotene 64 TO Ellen van Loon 70

TO Santiago de Chile 114

Lente/Zomer 2019

TO Voice Recognition 100

TO Linz 42

TO Seoul 10 TO Tokyo 84

TO Cynthia Boll 74

TO Audi Showroom 138

CONTRIBUTORS

FOTO: BETTINA NEUMANN (LEENDERT)

Correspondent Fabian Kretschmer heeft het prima naar zijn zin in Zuid-Korea. Het enige waar hij moeite mee heeft: “De smombies! Die zie je overal.” Creatief studio Sucuk und Bratwurst is gespecialiseerd in 3D-graphics en illustreert op deze manier de toekomst van robotica. Ontwerper Leendert Masselink geeft door middel van zijn illustraties op een eenvoudige manier ingewikkelde materie weer. Contentdirector Luc Vranken heeft de nieuwe Audi e-tron gereden. Het op-en-neertje naar Zeeland levert een verrassende rijtest op. Pim Hendriksen brengt de Audi e-tron en de artistieke Villa Kogelhof op prachtige wijze samen in beeld. 08

Big Bang Unico Sang Bleu Blue Ceramic. Developed with the famous tattoo artist Maxime Buchi, founder of Sang Bleu. Blue ceramic case with faceted bezel. In-house UNICO movement. Innovative way to read time through the superposition of 3 skeletonized discs. Blue leather on black rubber strap. Limited edition of 200 pieces.

HUBLOT BOUTIQUE

PC HOOFTSTRAAT 142-F, AMSTERDAM

hublot.com

TO SEOUL

WA A RO LOOPT S VOOROP HET OM ÂI NNOVA GAAT? 10

TO SEOUL

M EOUL ALS TIE 11

TO SEOUL

Altijd een stap verder: de Zuid-Koreaanse hoofdstad heeft sneller internet en meer hotspots dan welke andere wereldstad ook. TEKST: Fabian Kretschmer, FOTO: Julian Baumann, ILLUSTRATIES: Raymond Biesinger

TO SEOUL

SEOUL 13

Als u wilt begrijpen wat het ‘Miracle on the Han River’ precies inhoudt, ga dan naar Gangnam – de chique zakenwijk in Seoul die wereldberoemd is geworden dankzij de YouTube-hit ‘Gangnam Style’ van de Koreaanse popartiest Psy. In de jaren zeventig werd het landschap hier nog bepaald door rijstvelden, ossenkarren en eenvoudige boerderijen. Nu lopen er veertienbaanssnelwegen tussen neonverlichte wolkenkrabbers. De Slechts vijf maanden meeste Koreaanse bena de lancering in drijven hebben zich juli 2012 was het hier gevestigd, net als K-popnummer ultra-elitaire scholen, ‘Gangnam Style’ één de hipste nachtclubs miljard keer bekeken. en de meest exclusieve Tot halverwege 2017 designwinkels. Nerwas het de meest gens is de Koreaanse bekeken video in drang om verder te de geschiedenis komen zo zichtbaar van YouTube. als op deze bijna veertig vierkante kilometer. Het is dus ook geen toeval dat de internetgigant Google deze plek drie jaar geleden uitkoos voor zijn eerste campus in Azië.

het hoogste percentage universiteits studenten van alle OESO-landen, bijna 70 procent, en het onderwijssysteem staat internationaal heel goed aangeschreven. “Innovatief denken ligt verankerd in de Koreaanse cultuur,” zegt Kim. In 1999, vijf jaar voordat Facebook werd opgericht, lanceerden Koreaanse programmeurs Cyworld: het eerste sociale netwerk ter wereld. En voordat YouTube de manier waarop wij video’s kijken veranderde, konden de mensen in Korea al films streamen met Pandora TV. “Korea “INNOVATIEF loopt altijd een stap voor op de ‘zeitgeist’. DENKEN LIGT Mensen zijn voortdurend met de toekomst VERANKERD bezig,” aldus de ma- IN DE nager van Google. “Alles moet hier ook KOREAANSE heel snel gaan: als je een nieuwe start- CULTUUR.” uphub in Seoul wilt opzetten – inclusief een metroverbinding naar het centrum van de stad – dan is die binnen vier maanden klaar.”

Michael Kim, op 34-jarige leeftijd al een technologieveteraan met meer dan tien jaar ervaring in Silicon Valley, ontvangt ons in een door de zon verlicht kantoorgebouw met alle klassieke kenmerken van een Californische start-up: een industriële look met open indeling, de ‘verplichte’ tafelvoetbaltafels en een eigen café. Twintigers drinken lattes achter hun laptops aan houten tafels – hun T-shirts, jeans en sneakers staan in schril contrast met de conservatieve dresscode van de meeste Koreaanse bedrijven. De slimste, jonge ondernemers van het land zijn hier druk bezig om apps en start-ups te ontwikkelen. Volgens Kim was de beslissing van Google om zich in Seoul te vestigen de enige logische keuze: “Er zijn namelijk drie dingen nodig om een start-up succesvol te maken: talent, infrastructuur en een bepaalde bedrijfscultuur. En die hebben we hier in overvloed.” Een blik op de statistieken bewijst dat de manager van Google gelijk heeft: Zuid-Korea heeft

Korea heeft een ongekende transformatie doorgemaakt – en dat binnen één generatie. In de jaren zestig was het straatarme land nog volledig afhankelijk van de landbouw en was het bruto nationaal product vergelijkbaar met dat van Ghana of Afghanistan. Sindsdien is het Aziatische land uitgegroeid tot de op tien na grootste economie van de wereld. De ruggengraat van de Zuid-Koreaanse economie is ongetwijfeld haar digitale overmacht – het resultaat van enorme overheidsinvesteringen. In 1995 stelde de Zuid-Koreaanse overheid een tienjarenplan op om het breedbandinternet uit te breiden, lanceerde campagnes om draagvlak hiervoor te creëren en versoepelde de markteisen voor internetproviders. Deze strategische investering gaf al snel resultaat: Zuid-Korea staat in de top drie van snelste internet ter wereld. Nederland staat op plek zeven. De volgende mijlpaal werd in 2015 bereikt, toen het Koreaanse ministerie van Wetenschappen een investeringspakket van 1,5 miljard

FOTO: SCHOOLBOY / UNIVERSAL REPUBLIC RECORDS

youtube.com

TO SEOUL

“DAT KOREA ZO DOMINANT IS OP HET GEBIED VAN E-SPORTS KOMT DOOR DE INTERNETSNELHEID. HET VERSCHIL TUSSEN WINNEN EN VERLIEZEN IS VAAK MAAR EEN PAAR MILLI SECONDEN.”

Tim Spaninks

TO SEOUL

Het metrosysteem van Seoul ligt diep onder de grond. Veel tunnels kunnen ook gebruikt worden als schuilkelder, voor het geval dat Noord-Korea een kernaanval zou uitvoeren. Maar ook hier is toegang tot internet. De meeste forenzen zijn online als ze naar hun werk gaan.

TO SEOUL

Pangyo Techno Valley ligt ongeveer twintig kilometer ten zuiden van Seoul. De glazen gebouwen zijn hier georganiseerd als een soort schaakbordpatroon, onderbroken door mooi bijgehouden groene ruimtes en beekjes die langs brandschone trottoirs en gloednieuwe straten lopen – de sfeer is bijna utopisch. Acht jaar geleden begon de Koreaanse overheid met het verlenen van fiscale voordelen om jonge technologiebedrijven naar de buitenwijken van de stad te lokken. En sindsdien is deze lokale variant van Silicon Valley uitgegroeid tot een gebied van 661.000 vierkante meter. Tim Spaninks, een Nederlander, woont en werkt al meer dan een jaar in Pangyo Techno Valley. Als technologisch wonderkind ontwikkelde hij al zijn eigen levels voor computerspellen toen hij nog op de basisschool zat. En nadat hij in Finland was afgestudeerd, besloten hij en een paar vrienden om een eigen bedrijf te beginnen. Critical Force was de naam die ze voor hun nieuwe bedrijf kozen. Hun bekendste creatie, een ‘first person shooter’ voor mobiele apparaten, is al meer dan veertig miljoen keer gedownload. “Maar we wisten dat we ook een Koreaanse versie op de markt moesten brengen – en om dat te kunnen, ÉÉN VAN hadden we een ’S WERELDS kantoor in Seoul nodig. Als onze SNELSTE game in Korea INTERNETVER werkt, dan kan het overal een hit BINDINGEN. worden,” volgens Spaninks. Met een bevolking van 25 miljoen mensen wordt het grootstedelijk gebied van Seoul gezien als een testlaboratorium voor game developers. “Seoul is de sleutel tot de Aziatische markt. In China en met name in Zuidoost-Azië kijken ze eerst naar Zuid-Korea.” Critical Force richt zich op de e-sportmarkt: online gaming als een 18

competitieve vaardigheidssport. En Seoul is ongetwijfeld het mekka van de e-sport industrie. Hier is in slechts tien jaar een miljoenenindustrie uit de grond gestampt – met professionele gamers die zeven dagen per week trainen in ‘team camps’, speciaal gebouwde e-sportarena’s waar elk weekeinde duizenden fans op afkomen om hun helden toe te juichen, en met sponsors die bereid zijn om tonnen aan prijzengeld te betalen. “Dat Korea zo dominant is op het gebied van e-sports komt door het snelle internet. Het verschil tussen winnen en verliezen is vaak maar een paar milliseconden,” vertelt de 26-jarige Spaninks. Of ze nu diep onder de grond in een metrotunnel zitten of boven op de 1.950 meter hoge Mount Hallasan, Zuid-Koreaanse gamers hebben altijd de snelste internetverbindingen. Het hoofdkantoor van KT, de grootste telecomaanbieder van Zuid-Korea, lijkt in eerste instantie een saai en enigszins vervallen gebouw. Maar als u eenmaal binnen bent, staat u oog in oog met de toekomst. Hyung-Joon Kim ontvangt ons in Een glasvezel is niet een ovale showroom veel dikker dan een die, mede vanwege de mensenhaar, maar u ledvloer, ook dienst kunt er ongelofelijke zou kunnen doen als dingen mee doen. decor in een science Glasvezels sturen fictionfilm. Aan de informatie door in de muren hangen virtual vorm van lichtgolven. realityheadsets en Per tijdseenheid uit een console in het kunnen ze meer midden van de kamer informatie versturen komt een miniatuur- dan elektriciteit. hologram van het centrum van Seoul. Hyung-Joon Kim is vicepresident van KT en verantwoordelijk voor de internationale activiteiten van de onderneming. Kim, die afkomstig is uit de financiële sector, vertelt ons over de volgende generatie mobiele netwerken: 5G is het toverwoord, en volgens hem gaat het ons leven veranderen. “We hebben het eerste 5G-netwerk getest tijdens de Olympische Winterspelen in Pyeongchang. En op basis daarvan konden we totaal nieuwe diensten introduceren,” vertelt

FOTO: NOISED / WIKIMEDIA COMMONS

euro aankondigde om de mobiele infrastructuur van het land uit te breiden vóór 2020. Al zeer geruime tijd heeft 95 procent van het land toegang tot wifi.

TO SEOUL

De nieuwe Audi Q3. Vanaf € 329,-* p.m. met Audi Financial lease.

Ontdek de Audi Q3 op audi.nl en vraag direct een offerte aan. Gemiddeld brandstofverbruik: 4,7 - 7,6 l/100 km, 21,3 – 13,2 km/l. Gemiddelde CO2-emissie: 123 – 173 g/km. Audi Financial Lease wordt aangeboden door Audi Financial Services, handelsnaam van Volkswagen Leasing B.V., ingeschreven in het Handelsregister onder nummer 20073305. *Berekening o.b.v.: rijklaarprijs van € 31.000,-, aanbetaling van € 6.729,-, slottermijn van € 15.550,- en een looptijd van 36 maanden. Afbeelding kan afwijken van de werkelijkheid.

TO SEOUL

FOTO: CHRISTOPH SCHMIDT/DPA/PICTURE ALLIANCE

Kim. Bijvoorbeeld Interactive Time Slice: bij het schansspringen installeerde KT in totaal honderd camera’s. De beelden hiervan versmolten tot een unieke tv-ervaring. Zodra de springer in de lucht hing, kon de gebruiker niet alleen inzoomen op de touchscreen, maar ook de kijkhoek 360 graden veranderen – in real time, zonder vertraging. “5G is twintig keer sneller dan de huidige LTE-technologie,” zegt Hyung-Joon Kim. “In de toekomst kun je videobestanden van 20 GB binnen een seconde downloaden. En de vertraging is minder dan één milliseconde. We kunnen gegevens van over de hele wereld ontvangen en versturen – zonder tijdsverschil.” Dit maakt het mogelijk om zelfrijdende voertuigen op grote schaal op de markt te brengen. En dat dronetechnologie beter gebruikt kan worden: als er in de toekomst ergens brand In Reutlingen, uitbreekt, dan hoeft Duitsland, staat een een brandweerwabord dat mensen gen zich niet eerst waarschuwt voor een weg door het ‘smombies’ (smart verkeer te banen. Er phonezombies). Het wordt automatisch is echter geen officieel een drone naar de verkeersbord. Niemand betreffende plek geweet waar het bord stuurd om de brand te vandaan komt of wie blussen. “5G wordt het heeft opgehangen. de kern van de vierde industriële revolutie en zal net zo belangrijk zijn als stoommachines of elektriciteit dat vroeger waren,” zegt Kim vol overtuiging. KT wil het 5G-netwerk in het eerste kwartaal van 2019 lanceren in Korea, als eerste telecomprovider ter wereld. Voordat we weggaan, vragen we Kim nog waarom hij denkt dat zijn landgenoten zo gek zijn op technologie. “We moeten vertrouwen op menselijke uitvindingen, we hebben namelijk geen natuurlijke bronnen. Dat betekent ook dat we ons voortdurend moeten aanpassen – gewoon om de andere economieën bij te kunnen houden.”

En dan worden we ineens weer herinnerd aan het conflict met Noord-Korea: de grens tussen de twee landen ligt hier slechts één uur rijden vandaan. Als Kim Jong-Un het centrum van Seoul ooit zou bedreigen met kernwapens, dan kunnen de regeringsambtenaren zich verbergen in de onderste verdiepingen van het stadhuis. 110 mensen zouden hier ongeveer anderhalve maand kunnen overleven. Maar in vredestijd worden deze kamers gebruikt als logistieke spil van het grootstedelijk gebied met zijn 25 miljoen inwoners. Het Seoul Transportation Information Center gebruikt big data om het transport in de stad tot in de kleinste details aan te sturen, schade door noodweer te beperken en de inwoners te beschermen, en dat allemaal met een touch screen. Youn-gye Yang, de manager, laat trots de tablet zien die hij tijdens het regenseizoen gebruikte om overstromingen te voorspellen, hittealarmen te versturen tijdens de zomer of om de verwarming aan te zetten die ’s winters de straten ijsvrij houdt. Het commandocentrum van Yang bestaat uit een twintig meter breed scherm en tientallen computers. “Ik weet nog toen ik jong was, het verkeer in Seoul was zo’n chaos dat het soms wel een dag duurde om van de ene kant van het centrum naar de andere kant te komen,” zegt de ambtenaar. Het eerste treinstation in Seoul werd pas in 1971 gebouwd. Inmiddels is het spoorwegsysteem in de metropool, met 23 spoorlijnen en meer dan zeven miljoen reizigers per dag, één van de meest efficiënte ter wereld. Het is het kloppende hart van het transportsysteem in de Zuid-Koreaanse hoofdstad. Youn-gye Yang haalt opnieuw zijn tablet tevoorschijn en laat op het gigantische scherm een plattegrond van de stad zien. “De kleur verandert afhankelijk van de gemiddelde snelheid. Ik kan op één kilometer per uur nauwkeurig zien hoe snel iedereen zich verplaatst.” Hij laat met een paar tikken zien wat zijn 21

TO SEOUL

Het metronet van Seoul wordt gezien als een van de meest efficiĂŤnte transportsystemen ter wereld. Elke dag worden er meer dan zeven miljoen mensen vervoerd. Een ritje kost ongeveer een euro en wordt elektronisch betaald door middel van een smartcard.

TO SEOUL

tablet allemaal nog meer kan. Hoeveel taxi’s er momenteel passagiers vervoeren (23.556), het aantal bussen dat te hard rijdt (92) en of hij vergeten is om het raam van zijn woonkamer dicht te doen (nee) – 813 bewakingscamera’s met geïntegreerde superzoom helpen Yang om het grootstedelijke gebied tot in de kleinste uithoeken in de gaten te houden.

88 duizend dollar is het gemiddelde jaarinkomen van

een professionele gamer, volgens een recent onder-

Onze laatste avond in Seoul brengen we door met Angie Cho. In een koffiebar vertelt ze ons over haar carrière als één van de eerste vrouwen in de door mannen gedomineerde techsector. Overdag runt ze een online marketingbedrijf, maar ze werkt ook als columnist en schrijft over de nieuwste digitale gadgets. “De mensen hier brengen meer tijd op kantoor door dan mensen in andere delen van de wereld. Vrije tijd is schaars. Digitale technologie kan hen helpen om hun levens gezonder, gemakkelijker en efficiënter te maken,” aldus Cho. Tijdens ons interview draagt ze een baseballpet met een geïntegreerde, onzichtbare bluetoothkoptelefoon. Op tafel ligt een ogenschijnlijk gewoon notitieblok met een pen. Maar de pen is voorzien van een camera die alles wat ze schrijft direct kopieert naar het e-mailprogramma op haar tablet. De beste internetproducten, volgens Cho, combineren digitaal gemak met het ‘gevoel’ van de analoge wereld. “Elke keer dat ik in Europa ben, valt me op hoe weinig technologie de mensen daar in hun dagelijkse leven gebruiken. Na één dag begin ik de snelheid en het technologische gemak van Seoul al te missen.”

zoek van het ministerie van Cultuur in Seoul. De opkomst van e-sport in Zuid-Korea is het gevolg van een tragisch verhaal: tijdens de Aziatische crisis van 1997 stortten de financiële markten in en verdrievoudigde de werkloosheid. De overheid zocht wanhopig naar manieren om de economie weer op gang te brengen en investeerde enorme bedragen in de technologische infrastructuur. Door subsidies kwam de markt weer op gang. Veel mensen zonder werk probeerden de tijd te doden in de vele internetcafés door gamingwedstrijden te spelen. Uiteindelijk zouden zij uitgroeien tot de eerste generatie e-sporters. In 2000 kregen de gamers officieel erkenning toen het ministerie van Cultuur de Korean e-Sports Association oprichtte. De organisatie is nu lid van het Nationaal Olympisch Comité.



SMART HOMES In veel huizen in Seoul wordt de technologie aangestuurd door smartphones. Volgens de meest toonaangevende tech- bedrijven in Zuid-Korea kunnen we binnenkort ook gebruikmaken van biometrische beveiliging in de vorm van gezichtsherkenning. 24

TO AMSTERDAM

Altijd een stap verder.

HOE HERDEFI WE MOB 26

TO AMSTERDAM

NIEREN ILITEIT? Individualisering bevrijdt ons van de last van het bezit. 27

TO AMSTERDAM

AMSTERDAM 29

TO AMSTERDAM

Elektrisch, connected, autonoom, gedeeld – Bram Schot, lid van de Raad van Bestuur en CEO van Audi AG sinds 1 januari van dit jaar, praat met mobiliteitsonderzoeker Carlo van de Weijer over de toekomst van de mobiliteit. INTERVIEW: Bernd Zerelles, FOTO: Robert Fischer, ILLUSTRATIE: Raymond Biesinger

FOTO: AUDI AG

Volgens een voorspelling van de Verenig de Naties zal over dertig jaar twee derde van de wereldbevolking in steden wonen. Dat betekent dat er steeds meer proble men komen met betrekking tot de be schikbaarheid van ruimte, vervuiling en de kosten van de infrastructuur. Moeten stedelijke mobiliteitsconcepten geheel worden herzien? Van de Weijer: “Mobiliteit zal altijd blijven bestaan als abstract concept. Al sinds lange tijd zijn mensen ongeveer een uur per dag kwijt aan reistijd en dit zal altijd blijven. Het enige wat er in de loop van de tijd is veranderd, is het feit dat de mensheid zich heeft doorontwikkeld en de technologie ons verder heeft gebracht. Zodoende kunnen we onszelf nu weliswaar sneller verplaatsen, maar zijn we niet meer of minder tijd kwijt aan reizen. Ik ben ervan overtuigd dat er veilige, schone manieren zijn om in de toekomst van A naar B te reizen. Het enige grote verkeersprobleem waarvoor een oplossing moet komen, is de ruimte die het inneemt.” Volgens tal van onderzoeken neemt het autoverkeer in stedelijke gebieden tot wel 10 procent van de beschikbare ruimte in. Van de Weijer: “Als je met ‘verkeer’ doelt op alle mobiliteitssystemen waaronder straten, wegen en parkeerplaatsen, dan is het in de praktijk 40 procent van het totale oppervlak van een stad. Met andere woorden, steden worden bijzonder slecht georganiseerd. Mensen gaan niet naar de stad om naar mobiliteit te kijken. Ze gaan naar de stad

om andere mensen te ontmoeten, om dinauto’s is ongeveer gen te beleven, om te twee vierkante meter winkelen en te eten. kleiner dan voor auto’s Dus ergens is het hedie door mensen lemaal fout gegaan. worden geparkeerd. We zullen minder Met hetzelfde vloerauto’s in binnensteoppervlak kan den gaan zien, omdat een parkeergarage auto’s geen efficiënt zodoende 60 procent gebruik van de ruimmeer auto’s onderte maken. De meeste brengen als ze zaken die in de cateallemaal zichzelf gorie van mobiliteit zouden parkeren. thuishoren, zullen nog altijd door auto’s worden vervuld. Maar als we puur naar het gebruik van vierkante meters kijken, dan is de wijze waarop we die auto’s gebruiken inefficiënt.” De parkeerplekken

voor zelfparkerende

Meneer Schot, hoe reageert een auto fabrikant als Audi op deze beschuldiging? Schot: “Auto’s zullen altijd deel blijven uitmaken van onze mobiliteit. Maar tegelijkertijd bepalen files en de schaarste van parkeerplaatsen de grenzen van mobiliteit. Nu is de vraag hoe we mobiliteits intelligentie zo kunnen invullen dat het waarde toevoegt voor onze klanten op basis van hun persoonlijke behoeften. We zien de auto als oplossing, niet als deel van het probleem. Audi test onder meer zwermtechnologie: auto’s die zichzelf parkeren en verbonden zijn met verkeerslichten, die de verkeersdoorstroming optimaliseren en het zoeken naar een parkeerplaats vergemakkelijken. Maar je moet begrijpen hoe mensen zich gedragen in steden. Iedereen moet daarbij

TO AMSTERDAM

Amsterdam speelt een pioniersrol op het gebied van geavanceerde elektrische mobiliteit. Al in 2009 plaatste de stad de eerste openbare laadstations voor elektrische auto’s. In 2016 bevonden er zich al meer dan 2.000 laadpalen in de stad. Vandaag de dag heeft Amsterdam het dichtste laadnetwerk ter wereld. Daarnaast heeft het gemeentebestuur besloten dat niet alleen alle auto’s van de gemeente, maar ook alle taxi’s emissievrij moeten zijn in 2025. In 2018 werd een milieuzone voor taxi’s ingevoerd, waardoor de meest vervuilende taxi’s uit de stad worden geweerd.

TO AMSTERDAM

Laat uw Audi opnieuw als nieuw ruiken.

Audi aircocheck nu voor slechts â&#x201A;Ź 19,95. Nu het langzaam warmer wordt, is de airco in uw Audi onmisbaar. Niet alleen als het gaat om aangename verkoeling, maar ook om fris en alert achter het stuur te zitten. Om te controleren of uw airco nog steeds frisse en vooral gezonde lucht produceert, adviseren wij de Audi aircocheck. Maak direct een afspraak op audi.nl.

Audi Service Opnieuw als nieuw

TO AMSTERDAM Audi en de plaats Somerville, ten noorden van de Amerikaanse stad Boston, werken al sinds 2015 aan stedelijke mobiliteitsoplossingen voor de steden van de toekomst. Als onderdeel van dit proces omarmt het merk met de vier ringen innovatieve technologieën, zoals connected cars en infrastructuur alsmede gedeelde mobiliteitsoplossingen.

worden betrokken: stadsplanners, archi tecten, p olitici, onderzoekers en auto fabrikanten dienen samen te werken om slimme concepten te creëren waarmee de beschikbare ruimte in steden op efficiëntere wijze kan worden gebruikt. Niemand kan dat probleem alleen tackelen, door samen te werken kun nen we een hoop bereiken.”

Mark Simon van het New York City Department of Transportation zegt: “We willen niet meer auto’s in de stad, we wil len meer fietspaden, meer groene zones, meer ruimte voor voetgangers.” Moeten stadsbewoners afscheid nemen van hun auto’s? Van de Weijer: “Als je in het centrum van een stad leeft, moet je het idee gaan accepteren dat je niet automatisch een auto nodig hebt. Dat wil niet zeggen dat je er niet eentje kunt gebruiken. Er worden tal van diensten opgezet die het mogelijk maken om een auto te gebruiken zonder er eentje te bezitten. Maar toch is de trend duidelijk: steden delen ruimte die was voorbehouden aan mobiliteit opnieuw in, zodat mensen er met plezier tijd doorbrengen. De High Line in New York, waar spoorrails over liepen en die nu een park is, is daar slechts een voorbeeld van. Tegenwoordig willen steden niet langer 40 procent van de beschikbare ruimte toewijzen aan verkeer.” Wat betekent dat voor Audi, als de mo biliteit van de toekomst niet alleen min der ruimte krijgt, maar als er ook minder bezit van auto’s zal zijn? Schot: “Ik ben ervan overtuigd

dat mobiliteit meer en meer een individuele factor zal worden. De premiumervaring is nog altijd belangrijk voor klanten van Audi. Maar autonoom rijden zal de maatschappij nog altijd fundamenteel veranderen, net als de rol die auto’s spelen en ons mobiliteitsgedrag. Een nieuwe vorm van individueel vervoer met robottaxi’s zou bijvoorbeeld een optie kunnen zijn. Dat kan het vervoer mogelijk efficiënter maken doordat er meer mensen aan boord van een auto zitten. Tegelijkertijd zou er minder ruimte nodig zijn voor het parkeren en zouden auto’s minder stilstaan. Waarom zouden auto’s maar voor 30 procent van de tijd worden gebruikt? Dat percentage zou ook kunnen worden verhoogd naar 70 procent. Dat zal ook nieuwe bedrijfsmodellen opleveren. Misschien zal Audi in de toekomst ook wel het aantal kilometers dat per uur wordt gereden gaan verkopen.” Van de Weijer: “Als er nieuwe concepten zoals deze ontstaan, gebruiken veel mensen hun auto vaker, niet minder. De diensten die nu worden opgezet, vormen geen gevaar voor de autofabrikanten, ze leveren eerder meer omzet op.” Is geautomatiseerd rijden de beste weg naar de stedelijke ontwikkeling van morgen? Schot: “Er zullen meer vervoersopties komen. Als ik bijvoorbeeld van hartje Amsterdam naar vliegveld Schiphol wil gaan op een maandagmorgen kan ik kiezen uit een taxi, een Uber of een robottaxi. Maar met het delen van een auto vervul ik niet geheel mijn persoonlijke behoeften. Wat ik echt wil, is een Audi RS 6 Avant of een Audi Cabriolet bezitten. De nieuwe gebruiksmodellen maken mobiliteit efficiënter met meer passagiers per auto, dus in het algemeen zullen er minder auto’s

Bram Schot

TO AMSTERDAM

“ H ET LANGETERMIJN DOEL IS DAT AUDI EEN NUL EMISSIE- MERK WORDT. IN 2025 ZAL AUDI MEER DAN TWINTIG ELEKTROM ODELLEN AANBIEDEN – WAARVAN BIJNA DE HELFT EEN PLUG-IN H YBRIDE IS EN DE REST VOLLEDIG ELEKTRISCH IS.”

TO AMSTERDAM

Bram Schot, 57 De Nederlander is vader van twee zonen – “één van hen is een petrolhead, de andere heeft niet zo veel met auto’s” – en hij is CEO van Audi AG. Hij ziet veel te weinig van zijn woonplaats Amsterdam, waar hij graag in het stadscentrum vertoeft. Gezien het vele reizen dat hij voor zijn werk moet doen, kijkt hij nu al uit naar de premium zelfrijdende auto’s van morgen.

Carlo van de Weijer, 52 Als mobiliteitsexpert voert Van de Weijer niet alleen onderzoek uit als directeur van de afdeling Strategic Area Smart Mobility van de Eindhoven University of Technology, hij is ook verantwoordelijk voor Research & Development bij een wereldwijde speler op het gebied van navigatieoplossingen. Daarnaast adviseert hij overheden, industrieorganisaties en bedrijven van over de gehele wereld op het gebied van technologie en mobiliteit. Hij reed de afgelopen vijf jaar in een elektrische auto, maar hij reisde met de trein en een gehuurde fiets naar de interviewlocatie.

TO AMSTERDAM

Meneer Van de Weijer, u voorspelde in een recente presentatie dat deze ontwikkeling ook voor meer verkeer zal zorgen, omdat autonome auto’s handig en veilig zijn.” Van de Weijer: “Ja, ik ben bang dat de zelfrijdende auto’s van morgen niet echt het probleem in steden zullen oplossen. Veel mensen zeggen dat bestuurderloze auto’s meer personen per auto zullen vervoeren. Zo zie ik het niet echt, omdat auto’s ook rondrijden zonder passagiers. Het aantal personen dat Autonomous Intelligent Driving per auto wordt verGmbH, dat is voerd zal in de prakopgericht door en tijk eerder dalen. eigendom is van Zelfs als vier mensen Audi, werkt op dit gebruikmaken van moment met zijn een auto, zal dat het moederbedrijf aantal auto’s in onze aan geschikte binnensteden niet technologie voor afdoende verminderobottaxi’s. ren. De steden van morgen vereisen geen bestuurderloze auto’s, ze vragen om autoloze bestuurders.” In Amsterdam wordt 31 procent van de ritten met de fiets gedaan. Het netwerk van fietspaden is 600 kilometer lang en 80 procent van de inwoners bezit ten minste één fiets. Is dit een richting die we moeten nastreven bij toekomstige ver keersconcepten? Van de Weijer: “Het hangt allemaal af van wat de corridorcapaciteit wordt genoemd, met andere woorden: hoeveel mensen passen er in een uur door een 3,5 meter brede corridor in een stad? De genoemde 3,5 meter is de gemiddelde breedte waarover een straat of een treinrails dient te beschikken. Op dit moment is de corridorcapaciteit voor auto’s circa 1.000

mensen. Als je vier mensen in elke auto zet, stijgt die hoeveelheid naar 4.000. Met autonome auto’s die rijden als treinen, zou dat zelfs kunnen stijgen naar 5.000. Maar dat is niet genoeg. Een openbaarvervoersysteem zoals bussen vervoert circa 10.000 mensen per uur, terwijl metro’s wel 25.000 mensen vervoeren. Verrassend genoeg heeft een fietspad een corridorcapaciteit van maximaal 15.000, zodoende worden fietsen een steeds populairder vervoermiddel in stedelijke gebieden. Steden moeten immers stappen zetten om de corridorcapaciteit te optimaliseren. Hoeveel ruimte hebben ze nodig om een bepaald aantal mensen te vervoeren in een stad? Het antwoord bepaalt wat de meest geschikte vorm van massatransport is.” Schot: “Desondanks zal autonoom rijden een enorme impact hebben op de wijze waarop auto’s worden geaccepteerd. Op dit moment is de auto slechts een transportmiddel. Je neemt plaats achter het stuur en op dat moment kun je niet meer doen dan praten met een passagier, naar de plek rijden waar je naartoe wilt en de auto parkeren. Vanaf dat moment wordt de auto een inefficiënt object, omdat hij dan nutteloos is. In plaats daarvan zou hij bijvoorbeeld naar school kunnen rijden om de kinderen op te halen. Dan zou hij een stuk efficiënter worden. De auto zou deel gaan uitmaken van mijn leven en het leven meer stroomlijnen en plezieriger maken. Als ik in de toekomst eindelijk alle dingen in een auto kan doen die voorheen niet mogelijk waren, is reizen niet langer een nutteloze tijdsbesteding. En er is niets meer dat je ervan weerhoudt om de auto te pakken. Integendeel, auto’s worden in de toekomst de nieuwe leefruimte. Mensen zullen meer tijd doorbrengen in auto’s en meer kunnen bepalen wat ze in de auto doen.”

FOTO: AUTONOMOUS INTELLIGENT DRIVING

rondrijden op de wegen. Een betere efficiency betekent een betere verkeersdoorstroming. En dat kan weer betekenen dat ik meer lol kan hebben met mijn Audi RS 6 Avant.”

TO AMSTERDAM

Van de Weijer: “Autonoom rijdende auto’s gaan in het komende decennium een einde maken aan filevorming. Bovendien zullen mensen zich minder druk maken over eventuele vertragingen omdat ze tijdens de rit kunnen werken. Dit zal de enorme Een belangrijke vereconomische impact eiste voor de toekomst van files wegnemen van elektrische zonder dat de files mobiliteit is een goed zelf verdwijnen. Als ontwikkelde laadinfravertragingen geen nestructuur. Daarom is gatieve uitwerkingen Audi samen met zijn meer hebben, wordt partners de joint het mogelijk om het venture IONITY aanfileprobleem op te losgegaan. Het bedrijf sen zonder de files zelf streeft ernaar om op te lossen. Bovenhet best presterende dien kan het mogelijk Europese snellaadnetworden om te voorwerk voor elektrische spellen wanneer er auto’s te bouwen. In vertraging zal zijn, 2020 zullen er circa wat uit logistiek 400 IONITY-snellaad oogpunt een flinke stations beschikbaar stap vooruit zal zijn. zijn.” Betekent dit dat u het met Bram Schot eens bent dat zwermintelligentie en auto noom rijden de auto’s van de toekomst aantrekkelijker zullen maken? Van de Weijer: “Ja, dit zijn de vormen van intelligentie die voor vooruitgang zorgen. Als vertraging niet langer voor problemen zorgt, wordt autorijden een stuk leuker. Mensen willen geen tijd kwijtraken aan files, niet betrokken raken bij aanrijdingen, niet zoeken naar een parkeerplaats en niet zelf de auto parkeren. Dat zijn allemaal ongemakken die nieuwe technologieën uit handen kunnen nemen. En als de onplezierige aspecten van het rijden verdwijnen, wordt het rijden automatisch een stuk leuker. Ik zou het willen vergelijken met skiën. De sport werd populair toen liften ervoor zorgden dat mensen niet meer naar de top van de berg hoefden te lopen. Hetzelfde gebeurt nu met de auto40

matisering op mobiliteitsvlak. Het gaat niet om bestuurderloze auto’s of robottaxi’s. Het gaat erom dat je de onplezierige aspecten met betrekking tot het rijden wegneemt en het rijden zodoende leuker maakt.” Bent u van mening dat elektrische aan drijflijnen daaraan gaan bijdragen? Van de Weijer: “Absoluut. Elektrische mobiliteit wordt schoon en betaalbaar – het is de volgende logische stap. Elektrische auto’s gaan langer mee en vereisen minder onderhoud dan auto’s met verbrandingsmotoren – ze zijn de meest economische keuze. Ik was erg sceptisch voordat ik mijn eigen elektrische auto kocht. Inmiddels weet ik dat een actieradius van 400 kilometer voldoende is. Ik begin mijn dag met een volledig opgeladen accu en ik heb zelden een snellader nodig. Als dat af en toe eens gebeurt – minder dan eenmaal per maand – is dat geen probleem omdat ik het halfuur dat nodig is voor het laden al heb meegerekend in de reisplanning. En ik ga niet zitten wachten tot de accu is opgeladen, in plaats daarvan ga ik werken of lunchen. Als je de tijd nuttig besteedt, is de laadtijd geen straf en je hoeft maar eenmaal te klikken om het laden te starten. Als je een auto met verbrandingsmotor gaat tanken, moet je het vulpistool circa drie minuten vasthouden. Zonde van je tijd, wat mij betreft.” Schot: “Als laden op een gegeven moment overal en altijd mogelijk is, zal dat de aantrekkelijkheid van elektrische auto’s enorm vergroten. We praten met tal van klanten en veel van hen denken nog altijd onterecht dat ze concessies moeten doen met betrekking tot elektrisch rijden. Het is een erg interessant debat, omdat de gemiddelde bestuurder in Europa 28 tot 30 kilometer aflegt per dag.

TO AMSTERDAM

Het gaat er dus helemaal niet om of een elektrische auto nu een actieradius van 400 of 500 kilometer heeft. De voornaamste vraag is of een auto kan worden bijgeladen en hoeveel tijd dat kost. Ik ben ervan overNa de introductie van de Audi e-tron, tuigd dat al in 2025 de eerste volledig elektrische auto’s weelektrische auto van reldwijd op de wegen het merk met de vier een aandeel van 30 tot 40 procent zulringen, worden er meer volledig elektrische len hebben. Bij Audi modellen op de markt stellen we ook alles gebracht, zoals de in het werk om ervoor te zorgen dat Audi e-tron Sportback, 1 op de 3 verkochte de Audi Q2L e-tron, die speciaal is ontworpen auto’s een elektrovoor de Chinese markt motor aan boord en de Q4 e-tron. heeft. Mijn ervaring is dat mensen die een elektrische auto hebben er erg blij mee zijn.”

20 25 Amsterdam heeft grote plannen voor de toekomst:

de stad heeft zichzelf ten doel gesteld om de stedelijke CO₂-emissie in 2025 met 45 procent te hebben verminderd ten opzichte van 2012. Tegen die tijd moet het openbaar vervoer volledig emissievrij zijn. Om dat te bewerkstelligen, wil de stad alle huidige

Weerhoudt de verwachte sprong voor waarts op het gebied van accutechnologie autokopers er ook niet van om op dit moment een elektrische auto te kopen? Van de Weijer: “Dat is hetzelfde als gaan zitten wachten op een betere computer. Op een gegeven moment moet je een stap zetten met deze technologie. Ik rijd al bijna vijf jaar in een elektrische auto. En de accucapaciteit is nog altijd meer dan 90 procent. Het capaciteitsverlies is bij lange na niet zo heftig als de meeste mensen voorspelden. Nieuw had de auto een actieradius van 400 kilometer, nu is dat 378 kilometer. Dus dat is niet echt een probleem.”

openbaarvervoervoertuigen vervangen door elektrisch aangedreven voertuigen.

PEDAALKRACHT Op vliegveld Schiphol bent u zelf verantwoordelijk voor het opwekken van de elektriciteit die u nodig heeft: passagiers op de luchthaven gebruiken fietsen om elektriciteit op te wekken, waarmee ze vervolgens hun elektronische apparaten opladen.



TO LINZ

Een soort perpetuum mobile.

HOE LER TE HOUD ROBOTS? 42

TO LINZ

EN WE EN VAN Creatieve botsingen zorgen voor nieuwe perspectieven. 43

TO LINZ

LINZ 45

“DE ROBOTICA ZAL ZICH ENORM ONTWIKKELEN DE KOMENDE JAREN. NIEUWE MATERIALEN, KRACHTIGER B ATTERIJEN EN A RTIFICIAL I NTELLIGENCE HIGH PERFORMANCE CLOUDSERVERS GEVEN TOEKOMSTIGE ROBOTS EEN ENORME BOOST.”

FOTO: ERWIN RACHBAUER

Christopher Lindinger

TO LINZ

Kunnen robots creatief zijn? Voelen? Liefhebben? En waarom zijn ze zo vaak incognito? Een gesprek met Christopher Lindinger, Director Research & Innovation bij het Ars Electronica Futurelab in Linz, over de machines die een sleutelrol zullen spelen in onze toekomst. INTERVIEW: Jan Strahl, ILLUSTRATIE: Sucuk und Bratwurst

TO LINZ

Meneer Lindinger, u doet al meer dan twintig jaar onderzoek naar de sociale implicaties van nieuwe technologieën. Wat is uw definitie van een robot? “Er zijn ongelofelijk veel definities van een robot die onderling sterk uiteenlopen. Ze variëren van het historische beeld van een machine die min of meer slavenwerk verricht voor mensen tot het populaire beeld van een mensachtige gelijkenis. De Deutsche Industrie-Norm definieert een robot als een machine met een bepaald niveau van De echtgenote van automatisering, die Christopher Lindinger specifieke gewichten is ook robotica kan optillen. Dat is specialist. Martina een zeer technische beMara was de eerste nadering. Het Japanse professor ter wereld equivalent daarentedie werd benoemd gen beschrijft de robot als hoogleraar robokortweg als een mapsychologie aan de chine met een bepaald Johannes Keppler niveau van automaUniversiteit in Linz. tisering die de levens kwaliteit van mensen verbetert. Dit laat zien hoe definities verschillende aspecten kunnen benadrukken. Ik geef zelf de voorkeur aan de Japanse definitie.” De befaamde technische precisie van de Duitsers versus het Japanse vertrouwen in technologie. Laten deze uiteenlopende definities ook zien in hoeverre samenle vingen openstaan voor technologische vooruitgang? “In de Japanse cultuur heerst altijd het impliciete idee uit de shinto dat voorwerpen een ziel kunnen hebben. Dit heeft invloed op de 48

manier waarop men algemeen omgaat met machines en vooral het debat over robots. In deze zin is er ook een interessante historische factor. Toen de eerste industriële robots in jaren zeventig van de vorige eeuw werden geïntroduceerd, werd er in Europa en de Verenigde Staten veel gepraat over wat dat zou betekenen voor de arbeiders van wie het werk zou worden overgenomen door de robots. Uiteindelijk kwamen de robots er en verloren mensen hun banen. De angst voor de robot als banendoder was geboren. In Japan kwamen bedrijven overeen dat ze voor elke geïnstalleerde robot maatregelen zouden introduceren om vaardigheden te ontwikkelen en dat er nieuwe banen zouden worden gecreëerd voor arbeiders die hun baan verloren. Geen wonder dat Japanse werknemers een meer positieve houding ten opzichte van hun robot collega’s hadden. In hun culturele geschiedenis richten Japanners zich ook meer op het beeld van een mensvriendelijke robot, zoals de bekende mangafiguur Astro Boy. Westerse culturen neigen naar dystopieën als Terminator, waarin intelligente robots de mens willen onderwerpen.” Heeft Hollywood dus het westerse beeld van robots beïnvloed met films als Terminator en I, Robot? “Ze hebben de waarneming gevormd, inderdaad. Maar ik denk dat dit niet helemaal slecht is. Een genuanceerd beeld van nieuwe technologieën dat niet helemaal naïef is en ook potentiële gevaren benadrukt kan zelfs behulpzaam zijn. In de robotica krijgt het debat over problemen en risico’s niet altijd voldoende aandacht.”

FOTO: DOMINIK GIGLER

Het Ars Electronica Futurelab in Linz is een studio en laboratorium dat technologie, maatschappij en kunst op constructieve wijze laat samensmelten. Creatieve talenten en managers door heel Europa raadplegen het bureau vanwege de inzichten in vragen over de toekomst.

TO LINZ

Voor dit artikel is de toekomst van robotica verbeeld door de creative studio Sucuk und Bratwurst van designers Alessandro Belliero, David Gรถnner en Denis en Lukas Olgac. Ze zijn specialisten in 3D-graphics en animatie en hebben campagnes ontwikkeld voor internationale bedrijven als Nike, Adidas en Axe.

20052

MADE IN HOLLAND – Verkooppunten: Van der Gang Watches – Rondweg-Noord 15 Dokkum – 0519-820220 – info@vandergangwatches.nl – www.vandergangwatches.nl Goudsmederij Van Bruggen – Ganzenmarkt 30 – 3512 GE Utrecht – 030-2640414 – mail@goudsmederijvanbruggen.nl – www.goudsmederijvanbruggen.nl Amsterdam Watch Company – Reestraat 3 – 1016 DM Amsterdam – 020-3892789 – info@awco.nl – www.awco.nl

TO LINZ

We komen in ons dagelijks leven nog he lemaal niet zoveel robots tegen. Komt daar binnenkort verandering in? “Onze fixatie op mensachtige robots betekent dat we in het begin de robots – die steeds meer deel gaan uitmaken van onze dagelijkse realiteit – waarschijnlijk niet eens opmerken. Je zou kunnen zeggen dat ze incognito zijn.” Zou u een zelfrijdende auto ook bestem pelen als robot? “Ja. De auto’s met kunstmatige intelligentie die we binnenkort op de weg autonoom zullen zien rijden, zijn volgens mijn definitie robots.”

Zal de samenleving op een dag, wanneer intelligente robots zich zelfstandig voort bewegen op straat, nieuwe regels nodig hebben? Zoals de bekende Wetten der Robotica van scienceﬁctionschrijver Isaac Asimov? “Asimov formuleerde zijn drie basisregels in 1942. Volgens die regels mag een robot geen mensen verwonden of verwondingen laten oplopen. Robots moeten de bevelen van mensen opvolgen en als derde prioriteit hun eigen voortbestaan verzekeren. Deze benadering is nog steeds relevant en al komt het uit de sciencefiction, het verrijkt het debat. In de EU wordt al langere tijd gepraat over hoe je in de wetgeving rekening houdt met robotica. Asimovs Wetten der Robotica staan daar in de tekst van de officiële statuten.” U gebruikte de term ‘robotinity’ bij Futurelab. Wat betekent dit? “Deze term is bedoeld als tegenhanger van het woord ‘humanity’ of ‘menselijkheid’. Het moet de aard van het robotbestaan verkennen. Het is een bewuste provocatie. Als je de ander, de aard van de robot, wilt begrijpen, moet je je eerst bewust zijn van je eigen menselijkheid en deze definiëren. Als je dat hebt gedaan, kun je ze vergelijken. Maar het gaat ons niet alleen om provoceren of filosoferen, het hele project is resultaatgericht. Het is gebaseerd op de vraag hoe mensen het best kunnen samenwerken met robots. Gedurende lange tijd was de basishouding van technici hierin dat ze alles wilden automatiseren dat geautomatiseerd kan worden. Toen we samen met industriële bedrijven wilden ontdekken hoe de mens en de robot met elkaar omgaan en

aec.at

Waar verwijst u naar? Het is niet waar schijnlijk dat er een Terminator in onze realiteit terechtkomt, tenzij hij uit de toe komst komt. “Al sinds de film Metropolis in 1927 uitkwam hebben films het beeld van de mensachtige robot verspreid. Maar dat beeld is misleidend. Robots zullen en moeten vele vormen aannemen om hun functie te kunnen vervullen. Denk bijvoorbeeld aan de robotarmen in industriële toepassingen of de vrij eenvoudige stofzuiger- of grasmaaierrobots. Maar zelfs daar be staat de neiging ze te ‘vermenselijken’, wat niet altijd handig is. Zo bracht een bedrijf in de Verenigde Staten een robotgrasmaaier uit met een simplistisch schattig uiterlijk, dat in de advertenties werd gepresenteerd als gezinslid. Dat leidde tot meer ongelukken met deze robot omdat mensen het potentieel op schade onderschatten. Het is dus heel belangrijk om na te denken over hoe robots moeten worden ontworpen voor toekomstige toepassingen, zodat ze succesvol met mensen kunnen samenwerken.”

TO LINZ

Om te zorgen dat kunstmatige intelligentie ten behoeve van de samenleving wordt gebruikt, richtte Audi twee jaar geleden het ‘beyond initiative’ op. Dit is een interdisciplinair netwerk van internationale gedachteleiders op het gebied van kunst matige intelligentie. In beyond komen Audi-specialisten, software-engineers, filosofen, psychologen, juridisch experts en start-upondernemers samen met als doel goed teamwerk tussen mens en machine te creëren.

Je espressomachine houdt van zacht

Zacht houdt van AquaCell Nooit meer je espressomachine moeten ontkalken als je â&#x20AC;&#x2122;s morgens haast hebt. Zomaar een van de vele voordelen van AquaCell, de waterontharder met 100% zacht garantie. De twee cellen van AquaCell zorgen voor een continue en krachtige werking. Daarmee heb je 24 uur per dag zacht water, zonder een spoortje kalk. En dat proef je ook nog eens aan je kofďŹ e.

100% kalkvrij water

Niet alleen je espressomachine houdt van zacht. Ook je waterkoker, je strijkijzer, je vaatwasser, je wasmachine en al je andere huishoudelijke apparaten houden van zacht. Want zacht water betekent een betere werking, minder onderhoud en een langere levensduur. En die douche? Die is voor altijd kalkvrij. Omarm ook zacht en kijk voor alle voordelen op www.aquacell.nl

de kracht van zacht

TO LINZ

FOTO: AUDI AG

wie welke taken het best kan uitvoeren in het proces, stonden zelfs de technici versteld van het beeld dat ontstond. Processen worden efficiënter, de productkwaliteit verbetert en het economische succes wordt groter wanneer mensen en robots de taken in de workﬂow verdelen.” Ars Electronica lijkt met zijn interdisci plinaire benadering van technologische vragen door kunst en creativiteit cutting edge. Er lijken parallellen te zijn met de procedures van Silicon Valley. “Bedrijven kunnen het zich niet meer veroorloven om niet te vernieuwen en moeten dus de creativiteit van hun werknemers stimuleren. Wij zetten kunst in om het perspectief van mensen over een onderwerp te verschuiven. In het laboratorium verwijzen we ook naar creatieve botsingen die nieuwe perspectieven mogelijk maken. Creativiteit is een sociaal proces. Hoe meer verschillende stand punten worden ingebracht en disciplines met elkaar in gesprek gaan, des te overtuigender en innovatiever de resultaten. Wat belangrijk is in onze benadering is dat een idee altijd wordt vertaald naar werkelijkheid, bijvoorbeeld door een prototype te bouwen. Pas als dingen in praktijk worden gebracht, zien we de vragen die de theorie nooit zou hebben voortgebracht. En of we het De Audi Virtual hieruit voortgekoEngineering Terminal men object nu zien is ontworpen door als technisch protoAudi en Ars Electronica type of kunstwerk is Futurelab om elektrosecundair. In tegennische hulpsystemen stelling tot ‘design te ontwikkelen. thinking’, dat populair werd als de basisbenadering van Silicon Valley, noemen we onze methode ‘art

thinking’. Ik kan het verschil als volgt omschrijven: in design thinking kan een vliegtuigfabrikant beslissen om een nieuw model te ontwikkelen. Ongeacht de open houding en creativiteit die bij het proces komen kijken, blijft het doel een specifiek product. In art thinking stappen we daarentegen in de schoenen van de gebroeders Wright en proberen we een vliegmachine uit te vinden. Ons ‘vliegtuig’ kan er uiteindelijk heel anders uitzien dan verwacht.” Als technische experts met hun rationele gedachteproces hun creatieve kant kun nen ontwikkelen, hoe zit het dan met robots? Zouden zij ook creatief kunnen worden? Er is bij Ars Electronica nu ten slotte een tentoonstelling met de titel ‘Creative Robotics’. “Omdat ze uit hun natuurlijke omgeving (fabriekshallen) zijn gehaald, lijken de robots in de tentoonstelling bezig te zijn met creatieve activiteiten. Maar dit wordt met een knipoog gepresenteerd of als een metafoor. Als je beter naar de projecten kijkt, zie je dat de robots een instrument zijn van menselijke creativiteit. Zelfs op de lange termijn zie ik robots ons niet uitdagen op dit vlak. Creativiteit in de zin van kunst zal voorbehouden blijven aan de mens. Je kunt robots data geven over wat wij als mensen mooi vinden, welke kunst we esthetisch vinden, welke symfonieën we harmonieus vinden. Met deze input kunnen robots resultaten produceren die we even aantrekkelijk vinden, maar dat is niet meer dan een simulatie van creativiteit. Hetzelfde geldt voor emoties. Dankzij hun sensoren kunnen robots mensen detecteren en zelfs aan de hand van onze gezichtsuitdrukking bepalen hoe we ons voelen. Met de juiste lichaamsdelen zouden ze die 55

TO LINZ

De visie van robots die autonoom een smart factory runnen staat centraal in Industry 4.0. Dit zou een zelforganiserende productieomgeving zijn met zowel fabricage- als logistieke systemen waarbij idealiter geen menselijk ingrijpen nodig is. De Audi-fabriek in Brussel is dit pad ingeslagen en heeft deze benadering al deels geĂŻmplementeerd, zodat bepaalde productiegebieden op dit moment als smart factory kunnen worden beschouwd.

TO LINZ

emoties kunnen nabootsen of een emotionele reactie geven. Maar ook dat is het product van variabelen en algoritmen. Als het om geven en nemen gaat, kan er geen symmetrische relatie ontstaan tussen robots en mensen. Emoties zullen altijd datgene zijn wat ons menselijk maakt.” Als robots nooit echt in de buurt van de menselijke staat kunnen komen, kunnen mensen dan wel dichtbij de conditie van de robot komen? Zullen we onze licha men verbeteren met technologische hulp middelen om cyborgs te worden? “Ook dat is nog een luchtkasteel. Voor nu bestaan er, voor zover ik weet, nog geen optimalisaties van het bewegingsapparaat die beter zijn dan wat de naAudi en de Johannes tuur ons heeft gegeKeppler Universiteit ven. Ook interfaces in Linz doen samen tussen de hersenen onderzoek naar intelen computers werligente auto’s van de ken nog niet naar toekomst. Hiertoe tevredenheid. We zijn werd het Audi.JKU nog lang niet in deep learning center staat om een brein opgericht. of zelfs maar bewustzijn over te zetten naar een circuitplaat. Het verschil tussen een telraam en een smart phone, zeg maar. Het goede nieuws is natuurlijk dat er innovaties zijn die mensen met een handicap kunnen helpen. Met een robotisch exoskelet kunnen verlamde mensen weer lopen. Maar dat is niet hetzelfde als een mens die de conditie van een robot benadert.”

FOTO: HERTHA HURNAUS

Toch ontwikkelt de robotica zich enorm snel. Welke vooruitgang kunnen we in de nabije toekomst verwachten? “De robotica is van invloed op veel technologische gebieden die zich momenteel snel ontwikkelen. Stroomtoevoer is een belangrijke kwestie. Onder meer dankzij elek58

trische mobiliteit worden de accuen laadtechnologieën voor robotica momenteel geoptimaliseerd. Nieuwe en slimme materialen zorgen voor vooruitgang op het gebied van soft robotica, waardoor we robots kunnen bouwen die op levende organismen lijken. Zo ontstaat de mogelijkheid om nieuwe aandrijvingssystemen te ontwikkelen die lijken op de bewegingen van slangen of rupsen. Maar de grootste vraag in de robotica is niet het materiële bestaan maar de kunstmatige intelligentie die het bestuurt. De trend is niet alleen deze intelligentie in een processor in de robot zelf te stoppen maar het ook op krachtige cloudservers te zetten. Die bevinden zich op een andere locatie dan het omhulsel waarmee we communiceren.” U zegt dus dat het moment waarop intel ligente robots de wereld overnemen nog lang niet is gekomen? Gelooft u dat men sen en robots uiteindelijk gelukkig samen zullen leven? “Ik hou van scienceﬁctionboeken en -films en verbeeld me graag dat robots ons voor uitsterven zullen behoeden. Zij kunnen taken uitvoeren waarvoor wij door onze fragiele lichamen en beperkte levensduur niet geschikt zijn. Misschien helpen ze ons ooit andere planeten te bereiken.” 

SUMMER IS CALLING

Kick off your summer in style with MR MARVIS’ perfect shorts. The iconic design available in 30+ colours, partly elasticated waistband, hidden zippered pocket & soft ﬁnish stretch cotton fabric make MR MARVIS shorts your summer wardrobe essential. Get in that #MRMARVISMOOD and make your summer unforgettable. SHOP THE PERFECT SHORTS AT MRMARVIS.COM

HANDMADE IN PORTUGAL

ELASTICATED WAISTBAND MOVES WITH YOU

HIDDEN ZIPPERED POCKET

AVAILABLE IN 30+ COLOURS

BESTEL NU JOUW MR MARVIS SHORTS OP MRMARVIS.COM only available online

FREE SHIPPING & RETURNS

Nieuwe ideeën steunen.

C R E AT I DENKEN ALLES VERAND

EF KAN EREN De drijvende kracht.

M R S. S A N M R S. VA N M R S. B O L

C H OT E N E LO O N L

TO MARIANA SANCHOTENE

“IN ELEKTRONISCHE MUZIEK GAAN TECHNOLOGIE EN KUNST SAMEN” Mariana Sanchotene is sinds oktober 2018 directeur van het Amsterdam Dance Event (ADE). Het grootste kennisplatform ter wereld voor electronic dance music bestaat in 2020 al 25 jaar en is relevanter dan ooit. “Als culturele organisatie gaat ADE ook over duurzaamheid en exclusiviteit.” TEKST: Yolande Verheyen, FOTO: Imke Panhuijzen,

bumacultuur.nl

VISAGIE EN HAARSTYLING: Iraj Raghosing - @colourfoolagency

Mariana Sanchotene (46) zit in de Kanarie Club in de Amsterdamse Hallen achter haar laptop te werken. Een cappuccino naast zich. Krap vier maanden is de Braziliaanse in functie als directeur van het Amsterdam Dance Event. Ze studeerde hotelmanagement en daarna bedrijfskunde. Toen ze haar graad had behaald, ging ze een jaar backpacken. Tijdens die wereldreis ontmoette ze een Nederlander en bracht de liefde haar naar de Het eerste staatsiestad Amsterdam. portret van de De relatie was niet nieuwe ADE-directeur blijvend, maar wel Mariana Sanchotene. had Amsterdam haar hart veroverd. “Ik had een leuke baan bij Cirque du Soleil en een fijn huisje voor mezelf. Nog één zomer, dacht ik, maar inmiddels zijn het er al twintig.” Sanchotene is de eerste bestuurder die niet vanuit Buma Cultuur komt, maar extern is aangeworven. Ze nam het stokje over van Richard Zijlma, die deze functie sinds 2000 bekleedde. Onder zijn leiding groeide het ‘Amsterdamse feestje’ uit naar een event van wereldformaat. ADE is anno nu wereldwijd het grootste kennisplatform voor de elektronische muziekindustrie. Voor de liefhebbers speelt ADE zich ’s avonds en ’s nachts af in clubs,

muziektempels en pop-uppodia. Overdag zijn er voor de professionals conferenties, lezingen en workshops die inzoomen op alle facetten: van auteursrechten en stage design tot veiligheid en crowdcontrol. Sanchotene stroomt in op een belangrijk keerpunt voor ADE. “De organisatie staat, maar tegelijkertijd zijn er een aantal uitdagingen. Zo werden we onlangs onafhankelijk van Buma Cultuur, vanwaaruit we ooit zijn ontstaan. Dat geeft ons meer vrijheid en we hebben ook letterlijk meer afstand genomen door een ander kantoor te betrekken. Tegelijkertijd betekent het ook dat we veel meer dan voorheen onze eigen inkomsten moeten genereren. Van Buma Cultuur en De gemeente Amsterdam ontvangen we jaarlijks een bijdrage. Verder zijn er geen vaste subsidieverstrekkers, maar pitchen we per project.” Na enkele tegenvallende jaren zit er nu weer een stijgende lijn in de omzetten van de muziekindustrie. Sanchotene: “De online ontwikkelingen van de afgelopen vijftien jaar waren zonder meer disruptive. Er moest een nieuw evenwicht komen tussen traditionele en online distributie. In een halve generatie zijn muziekwinkels bijna volledig uit het straatbeeld verdwenen en heeft u als consument, gewoon vanuit uw stoel, toegang 65

amsterdam-dance-event.nl.nl

tot heel veel muziek. Bovendien is muziek online makkelijk te delen, waardoor er een extra sociale dimensie bij is gekomen.” House ontstond begin jaren tachtig in Amerika, waarna het naar Europa overwaaide. Nederland en Engeland werden toonaangevende house- landen. House, met zijn extravagante clubscene, was een reactie op new wave en rock en de hedonistische opmaat naar een nieuw millennium. Toen er meer stromingen ontstonden en house een sub genre werd, raakte de overkoepelende naam Het Amsterdam Dance Event zoekt meer en meer de connectie met andere kunstvormen.

electronic music in zwang. ADE werd in 1995 opgericht ter promotie van de Nederlandse elektronische muziek. “Met een geschatte exportwaarde van meer dan 150 miljoen euro is elektronische muziek een belangrijk exportproduct”, vertelt Sanchotene. “Nederlandse dj’s behoren tot de wereldtop. Ze gaan steevast aan kop in de top tien van het toonaangevende Britse DJ Mag. De laatste twaalf jaar werd de Nederlandse hegemonie van Armin van Buuren, Hardwell en Martin Garrix slechts twee keer onderbroken. ADE heeft sterk bijgedragen aan die leidende positie van Nederland. Doelstelling nu is die positie vast te houden. Daarvoor investeren we onder meer in talentontwikkeling, zoals met ADE Sound Lab. Gedurende drie dagen kunnen Nederlandse dj’s en producers workshops en masterclasses volgen en volop netwerken met 66

professionals uit de (internationale) dance- industrie. De demopitch en de Demolition Prize zijn belangrijke onderdelen van het evenement. Onder de sprekers in 2018 waren grote namen als Bonobo, Jean-Michel Jarre, Orbital en Nile Rodgers.” Verder is er de ADE University waar 150 studenten workshops en masterclasses kunnen volgen op het gebied van Branding & Concept, Innovation en Music. Doel van het programma, in samenwerking met Fontys Hogescholen, is jonge Nederlandse professionals op sleutelposities in de internationale industrie te krijgen. Een ander speerpunt van ADE is ADE Green. Sanchotene: “Elektronische muziek is een branche met innovatie in het DNA. De artiesten, de industrie, de fans zijn allemaal trendsetters met een bepaalde life style. Zes jaar geleden was ADE met de conferentie ADE Green de eerste muziekconferentie die het thema duur zaamheid grootschalig aanpakte. Een groot deel van ons publiek bestaat uit millennials. Ze genieten, maar zijn ook kritisch en leven bewust. Ze scheiden afval, eten biologisch en omarmen de circulaire economie. Het is dus niet zo verwonderlijk dat je deze thema’s ook terugziet op ADE en op elektronische muziekfestivals.” Waar wil Sanchotene zelf haar accenten leggen? “ADE is een culturele organisatie. Sociaalmaatschappelijk zijn de eerste schreden gezet, maar ik wil verder werken aan exclusiviteit: voor etniciteit, religie, leeftijd, seksuele identiteit en gender. Social media hebben bijgedragen aan de emancipatie van groepen die

FOTO VAN BOVEN NAAR BENEDEN: LAURA JACOBS, NIELS DE VRIES, MICHIEL TON

TO MARIANA SANCHOTENE

“ELEKTRONISCHE MUZIEK IS EEN BRANCHE MET INNOVATIE IN HET DNA.”

TO MARIANA SANCHOTENE

De sanering van overheidssubsidie en de markt werking die daarvoor in de plaats kwam, heeft de culturele sector ingrijpend veranderd. Sanchotene: “Musea, orkesten, toneel gezelschappen – allemaal moesten ze nieuwe manieren vinden om inkomsten te genereren. Een van de manieren was het aantrekken van nieuwe publieksgroepen door cross-overs met andere culturele disciplines. ADE is met ons jonge publiek een aantrekkelijke partner voor meer traditionele kunstvormen en gezelschappen. Andersom stralen het gezag en de glans van gevestigde organisaties als het Stedelijk Museum, EYE en IDFA af op ADE. Voorheen waren elektronische muziek en kunst gescheiden werelden. Met ADE Playground wil ik 68

nog veel meer verbindingen en samenwerkingen aangaan.” Sanchotene ziet festivals als speeltuinen voor volwassenen. “Aan de vormgeving van festivals wordt extreem veel aandacht besteed waardoor mensen zich kunnen ontspannen en al hun zintuigen worden geprikkeld. Bij rock en pop speelt vormgeving meestal een minder grote rol. Bij elektronische muziekfestivals is de creativiteit heel breed en is de vorm essentieel voor een totaalervaring. Technologie en kunst gaan perfect samen. Beelden van het ADE Festival 2018.

Deze digitale kunstinstallaties zorgen voor een immersive ervaring. Als bezoeker wordt u digitaal ondergedompeld in een totaal andere wereld. Vooral in Japan zijn er geweldige kunstenaars op dit gebied. Teamlab* is een collectief van digital artists dat fenomenale dingen voor elkaar krijgt. Tijdens ADE 2018 had EYE een expositie van Ryoji Ikeda die ik heel inspirerend vond. Hij is een oorspronkelijk musicus en weeft nieuwe werelden van geluid en beeld. U loopt door beelden heen, ze veranderen als u passeert of worden op uzelf geprojecteerd. Echt betoverend! Volgend jaar bestaat ADE 25 jaar. Dan wil ik heel graag zoiets als een opera met elektronische muziek of een dansvoorstelling met livedj’s.” 

* Op bladzijde 84 leest u meer over TeamLab.

FOTO VAN BOVEN NAAR BENEDEN: NIELS DE VRIES, RUBEN MAY, SACHA HOEBERGEN

nderbelicht bleven. Door social media o kunnen mensen elkaar bereiken en, onafhankelijk van tijd en afstand, hun mening delen. Dat creëert een verhoogd bewustzijn van mensen op machtsposities, want kwetsende uitspraken of grensoverschrijdend gedrag worden in social media direct aan de kaak gesteld.” ADE werkt samen met verschillende partners, promotors en clubs. “Wij geven richtlijnen voor exclusiviteit. Sommige partijen zijn daar al goed mee bezig, andere minder. Op onze eigen onderdelen zoeken we altijd naar een goede verdeling van gender, etniciteit en leeftijd. We presenteren de nieuwe generatie sprekers, maar ook de legends en helden. Zij hebben een andere visie op de industrie en hebben interessante verhalen over de toppen en dalen.”

TO MARIANA SANCHOTENE

Toen Mariana Sanchotene drie maanden bij festivalbureau ID&T in dienst was, werd ze naar Brazilië uitgezonden om daar in zes maanden tijd de eerste Sensation te organiseren voor 40.000 bezoekers.

Kerngetallen ADE 2018 >200 locaties

3 interessante vrouwelijke dj’s volgens Mariana Sanchotene

>1.000 events >100 nationaliteiten >2.500 dj’s en artiesten

“IDA ENGBERG zag ik vorig jaar op een festival. She rocks!”

400.000 bezoekers 9.000 professionals 650 sprekers Bereik Facebook en Instagram:

“CARISTA, lekker vrolijke muziek die me doet denken aan Brazilië, terwijl ze gewoon Nederlands is.”

bijna 23.000.000

150

“NKISI, bijzondere composities en ritmes die ik me zo bij moderne dans kan verbeelden.”

miljoen euro

De exportwaarde van Nederlandse muziek bedraagt 201 miljoen euro. Meer dan 150 miljoen daarvan komt voor rekening van elektronische muziek. Van de top 25 Nederlandse acts die in 2017 in het buitenland optraden, kwamen er maar liefst 24 uit de elektronische muziek.

TO TERESA VAN DONGEN

“ O OK EEN EMOTIE VAN L ELIJKHEID IS WAARDEVOL, WANT DAARDOOR KUN JE SCHOONHEID DEFINIËREN”

TO ELLEN VAN LOON

The future is female. Audi Magazine bezocht Ellen van Loon (1963) van Office for Metropolitan Architecture (OMA). Met acht mannelijke partners bestuurt de internationaal bekroonde architect het toonaangevende bureau met vestigingen in Rotterdam, New York, Beijing en Hong Kong. TEKST: Yolande Verheyen, FOTO: Kristian Ridder Nielsen, courtesy of OMA

Wat bracht u ertoe bouwkunde te gaan studeren? “Mijn ouders hebben beiden geen creatief beroep, maar als kind was ik altijd al aan het creëren. Dat begon met kleding voor mijn poppen. Later werd het kleding voor mezelf en knapte ik meubels op die ik bij het grofvuil had gevonden. Op school had ik het meeste plezier in de exacte vakken. Mijn vriendinnen gingen naar de kunstof modeacademie. Bouwkunde was voor mij de ideale combinatie van kunst en techniek.” Heeft u een eigen stijl of is er een leidend OMA-handschrift? “Wij zijn een collectief van architecten, ieder met een eigen stijl. Er is niet een vast OMA-signature. Het streven naar vernieuwing in stedenbouw staat bij ons centraal en dat is wat ons bindt. Hoe kunnen we inspelen op maatschappelijke issues? De maatschappij verandert: onze visie en stijl dus ook. Daarnaast is het onze missie architectonisch vernieuwend zijn.” Hoe gaat dat in de praktijk? “Het startpunt is dat we kijken naar wat een gebouw nog meer kan zijn dan wat de opdrachtgever in gedachte heeft. Hoe kunnen we op een intelligente manier functies toevoegen of anders combineren.

Het Casa da Musica in Porto is geen dood bastion, maar heeft bezoekers altijd wat te bieden. De façades zijn naar de stad geopend en ook vanbinnen is het gebouw transparant. Je kunt in de repetitieruimtes kijken en zien wat zich achter de coulissen afspeelt. Dat maakt de beleving intenser. Ook de buitenkant geven we graag een functie. We hebben allemaal een passie voor vertical sight seeing: mensen mee omhoog nemen en ze andere gezichtspunten laten zien. In Porto hebben we op het plein heuvels gemaakt en daar het gebouw op gezet. Zo werd het Casa meteen ook het huis van de skaters, waardoor er een levendige stadsdynamiek ontstaat.” Voor het Maggie Centre in Glasgow was u ook verantwoordelijk voor de buiten ruimte. “In het Maggie Centre, dat pal naast het oncologisch ziekenhuis kwam te liggen, moeten kankerpatiënten een fijn rustmoment hebben na hun behandelingen. Het ziekenhuis ziet eruit als een fabriek op een grote plak asfalt. Het ligt in een verwaarloosd deel van de stad, naast een stukje bos. Wij hebben het bos uitgebreid en het centrum midden in het bos gesitueerd. Groen geeft een gevoel van rust, kalmte, heeft een positieve 71

TO ELLEN VAN LOON

uitwerking. Het bos was meteen ook een afscheiding van alle lelijkheid. Het moest als een organisch gegroeid Schots bos aanvoelen, pertinent geen aangelegde tuin zijn. Het landschapsbureau kwam met het idee voor een zitgedeelte op de plek waar noodzakelijkerwijs bomen waren gekapt en plaatste spiegels op de stronken. Een heel verrassend en poëtisch beeld! We zijn geen solowerkers, maar proberen met anderen tot een concept te komen. Een goed idee is een goed idee. Brede inbreng verrijkt en levert een beter, duurzamer gebouw op.” Is #metoo ook in de architectuur merkbaar? “Zeker! De interesse voor vrouwelijke architecten groeit ineens enorm. In februari sprak ik in Londen op Women in Architecture. Op de conferentie is er naast architectuur ook ruimte voor seksuele intimidatie, loopbaanontwikkeling en de salariskloof. Ook in de architectuur stromen vrouwen minder makkelijk door en verdienen ze minder voor dezelfde taken en verantwoordelijkheden. Kwalijk, want het belemmert de emancipatie. Wie de zorgtaak en wie de verdientaak krijgt, is nu nog te vaak geen vrije, maar een economische keuze. Daarbij is financiële onafhankelijkheid de beste basis voor een gelijkwaardige, emotionele relatie. Het slechten van de loonkloof levert dus veel op.” Hoe ging het in uw eigen gezin? “Mijn man, ook architect, is minder gaan werken. Na mijn afstuderen, ging ik naar Berlijn, waar de Muur was gevallen. Als jonge architect bij Foster & Partners, die aan de Reichstag meewerkte, ben ik van werken in een internationale setting gaan houden. Natuurlijk was het weleens moeilijk voor onze dochters, een moeder die zoveel weg was. Zelf moest ik soms 72

ook mijn verdriet verbijten. Anderzijds zijn mijn dochters er ook heel zelfstandig door geworden. Ze zijn trots op me en we zijn gelijkwaardige vriendinnen.” Voelt u zich een rolmodel? “In de twintig jaar dat ik hier werk, heb ik een positie met zeggenschap verworven. Ik heb mij ervoor ingezet vrouwen meer verantwoordelijke rollen te geven en ben heel blij met alle werkende moeders bij OMA. Wel stel ik vier dagen werken als minimumeis. Drie dagen werken past niet bij de verantwoordelijkheden. Als je twee dagen niet werkt, houdt dat in dat collega’s extra worden belast. Dat wil ik niet. Het vereist begrip om samen een goede, werkbare modus te vinden. Maar iedereen heeft er baat bij: organisatie, individu en maatschappij.” Kunt u wat vertellen over uw Tweede Kamer-project? “Veel rituelen en processen van de politiek en diplomatie voltrekken zich achter de schermen, deze zijn nergens beschreven. Daarnaast zijn er strikte protocollen. Als architect denk je na over waar gasten worden ontvangen, waar gelobbyd kan worden en wat een geschikte plek is voor de persruimtes. Ook: wat is de opstelling van de stoelen, want dat is van invloed op het vergaderproces. Voor de Van Kleffenszaal wilde ik ze in een cirkel rond een representatie van de wereld. Zo zitten alle wereldleiders, symbolisch en gelijkwaardig, rond de aarde. Een bijna theatrale setting die focus en concentratie geeft. Mijn inspiratie was de warroom uit Dr. Strangelove van Stanley Kubrick, maar dat kon ik natuurlijk niet tegen mijn opdrachtgever zeggen. Toen de pers een rondleiding door de nieuwe zaal kreeg, zeiden internationale journalisten: ‘Wow, feels like the war room.’”

TO ELLEN VAN LOON

“HOE KUNNEN WE INSPELEN OP MAATSCHAPPELIJKE ISSUES, DAT STAAT BIJ OMA CENTRAAL.”

Ellen van Loon (1963) studeerde bouwkunde aan de Technische Universiteit Delft. Na haar afstuderen werkte ze bij Foster & Partners. Belangrijke bijdragen bij OMA waren onder meer die voor het hoofdkantoor van G-Star in Amsterdam, het hoofdkantoor van Rothschild Bank in Londen en het Prada Transformer Pavillion in Seoul. Ze werkt nu aan een gerechtsgebouw in Frankrijk, de nieuwbouw van Brighton College en een theatercomplex in Engeland.

Wat zijn uw inspiratiebronnen? “Film en mode. Filmmakers denken in sferen, wat er in welke sfeer gebeurt. Dat is wat architecten ook doen. Star Wars, maar ook James Bond vind ik geweldig. In parlementaire gebouwen en banken maken we geheime deuren en doorgangen voor veiligheid of discretie. De 007-films prikkelen mijn fantasie. Mode is een liefde die nooit roest. Ik ben dol op de conceptuele barok van Viktor & Rolf en de architectonische couture van Jean Paul Gaultier. Dries Van Noten is sober in belijning, maar rijk aan textuur en prints. Prada intrigeert. Hun kleding kan mooi en lelijk tegelijk zijn. Dat wringende doet iets wonderlijks met je brein. Een ontwerp moet emotie oproepen. Ook een emotie van lelijkheid is waardevol, want daardoor kun je schoonheid definiëren.”

Wat wilt u ooit nog eens bouwen? “Ik heb al heel veel mooie projecten gedaan en het perfecte gebouw bestaat niet. Net zomin als het perfecte kunstwerk of de perfecte jurk niet bestaat. Het verschil tussen kunst en couture, in vergelijking met architectuur, is dat mijn werk decennialang moet staan en voor vele gebruikers relevant moet zijn. Als er iets fout gaat, heeft dat grote consequenties. Dat is een verantwoordelijkheid die zwaar weegt en soms knaagt. Ik vond daarom het Prada Transformer Pavillion in Seoul heel erg leuk om te doen. Het werd met een hijskraan op de binnenplaats van een paleis uit de zestiende eeuw gezet, waar het gedurende drie maanden dienstdeed als theater en tentoonstellingsruimte. Ik zou het heel leuk vinden vaker dit soort ‘luchtige’ projecten te doen.”  73

MET EEN CAMERA DE WERELD ROND Cynthia Boll won dit jaar de belangrijkste Nederlandse prijs voor fotojournalistiek: de Zilveren Camera. Met Sinking Cities, Jakarta toont ze de consequenties van bodemdaling voor bewoners. “Bodemdaling is een groot probleem, ook in Nederland.” TEKST: Yolande Verheyen, FOTO: Gerard Wessel

zilverencamera.nl

TO CYNTHIA BOLL

Als kind wilde Cynthia Boll (46) neuroloog of fysiotherapeut worden. Het werd lerares algemene economie en bedrijfseconomie – hoewel ze nu haar brood verdient met fotografie. Na haar opleiding tot tweedegraadsdocent ging ze twee jaar backpacken in Azië en Oceanië. Haar reis ervaringen vormden de inspiratie om een opleiding tot fotograaf te gaan volgen. Ze ging een halve dag in de week naar de Fotoacademie in Amsterdam en stond daarnaast voor de klas om in haar inDe Zilveren Camera is de Nederlandse prijs komsten te voorvoor fotojournalistiek zien. “Ik wist heel en documentairefotoduidelijk wat ik wilgrafie. Dit jaar viert de: fotojournalisde gelijknamige stichtiek. Van studio- of ting haar zeventigjaproductfotografie rig jubileum. Missie is word ik niet gelukde kwaliteit van de kig. Mijn doel was Nederlandse fotojourmet een camera de nalistiek te verhogen. wereld rond te reizen om de urgentie van De Zilveren Camera is een wisseltrofee. De problemen elders te winnaar krijgt de calaten zien. Ik wil eraan mera een jaar lang in bijdragen dat menbruikleen en ontvangt sen bewuster gaan een geldbedrag van nadenken, dat er tienduizend euro.  daardoor misschien zelfs ook beleidsveranderingen worden ingezet. Een idealist ben ik niet, daarvoor ben ik te nuchter, maar een activistische inslag heb ik wel.” Ze koos voor een stage bij het Algemeen Nederlands Persbureau. Deze organisatie produceert en verkoopt artikelen, inclusief bijbehorend beeld. De afnemers zijn nieuwsmedia die over onvoldoende capaciteit of middelen beschikken om zelf verslaggevers en fotografen op pad te sturen.

“Ik deed zoveel mogelijk opdrachten”, vertelt Boll. “Als je hard werkt en je naam komt telkens boven bij de ANP-nieuwsfeed, dan wordt je naam bekend bij veel nieuwsredacties.” Na haar afstuderen was ze aanvankelijk freelancefotojournalist. Later kwam de omslag naar documentair. Voor één van haar opdrachtgevers, het inmiddels ter ziele gegane Geassocieerde Pers Diensten, ging ze naar Afghanistan toen het Nederlandse leger daar voor de NAVO op missie was. Van een Afghaanse arts hoorde ze dat er in een ziekenhuis een vrouwenvleugel was geopend. “Dat was heel bijzonder omdat vrouwen onder de taliban geen enkel bestaansrecht hebben. Ze mogen geen onderwijs volgen en ook niet in contact komen met mannen van buiten de familie. Ze kunnen dus ook niet door mannelijke artsen worden behandeld”, licht Boll toe. Met een vrouwelijke journalist bracht ze bliksembezoek aan de kliniek. Het bleek dat er intern een tweejarige vroedvrouwenopleiding was gestart. Met meer geschoolde vroedvrouwen zou de moedersterfte tijdens bevallingen en in de kraamtijd kunnen worden teruggedrongen. Boll wilde graag meer tijd nemen voor dit onderwerp en besloot er een langdurig project van te maken. Ze volgde de groep studenten en bezocht de kliniek zo vaak mogelijk. Bepaald geen sinecure in oorlogsgebied. “Eerst vliegen naar Kaboel en vervolgens naar Uruzgan. Van tevoren regelde ik dat ik door een medewerker van het ziekenhuis werd opgehaald. Taxi’s waren er nauwelijks en dat zou voor mij als buitenlander ook veel te gevaarlijk zijn geweest. Tijdens mijn verblijf veranderde

TO CYNTHIA BOLL

Jakarta zinkt door extreme bodem daling. De aan zee grenzende wijk Muara Baru is sinds 1975 bijna vier meter gedaald en ligt nu ruim 2,3 meter onder de zeespiegel. Wanneer het regent in Jakarta, kan het water nergens heen. De weinige waterwegen zijn dichtgeslibd door het vuil. Na een flinke regenbui staan

FOTO’S: CYNTHIA BOLL/DE BEELDUNIE

de straten onder water.

TO CYNTHIA BOLL

Boll won de Zilveren Camera met haar fotoreportages over bodemdaling in de Indonesische hoofdstad Jakarta. Een deel uit het juryrapport over de serie Sinking Cities, Jakarta: ‘Deze serie overtuigt op fotografisch gebied, maar ook op nieuwswaardigheid en journalistieke relevantie. Klimaatverandering gecombineerd met bodemdaling in de Indonesische hoofdstad Jakarta, leidend tot een overweldigende waterproblematiek in de stad.’ Hoe kwam ze op het onderwerp? In 2014 hoorde Boll op het journaal dat er in de baai van Jakarta een zeewering zou worden gebouwd omdat de stad anders onder water zou lopen. “De directeur van het Nederlandse offshore-bedrijf Van Oord vertelde dat het ging om een omvangrijk project van twintig tot dertig jaar, dat was begroot op veertig miljard euro. Als ik zoiets hoor”, zegt Boll, “dan vraag ik mij af wat er aan de hand is. Ik ben gaan onderzoeken wat er precies speelt, wat de oorzaken en betrokken partijen zijn. Bodemdaling heeft een enorme impact op het leven van de mensen die in het betreffende gebied wonen. Het kan uiteenlopende oorzaken hebben. In Jakarta wordt het

FOTO: CYNTHIA BOLL/DE BEELDUNIE

ik voortdurend mijn patroon, want helaas behoorde een ontvoering altijd tot de mogelijkheden. Ik kon ook niet in hotels slapen, maar sliep in de vrouwenvleugel van het ziekenhuis of logeerde bij medewerkers. Zo heb ik met meerdere bezoeken over twee jaar verspreid de verhalen van de moeders en van de medici in beeld kunnen brengen. Ik zou nog weleens terug willen, maar dat is stukken lastiger nu Kamp Holland niet meer bestaat en de Nederlandse betrokkenheid in die regio minder is.”

TO CYNTHIA BOLL

Het water in dit huis in Jakarta is het gevolg van de overstroming in februari 2015. Het water stond toen in sommige huizen twee weken lang anderhalve meter hoog.

SpaSereen 5 STAR SAUNA EXPERIENCE

R U ST , R U I M T E E N R E L A X E N A A N H E T WAT E R

WORD ÉÉN MET DE NATUUR

WEEKDAY ESCAPE TIP:

SpaSereen behoort tot het topsegment op saunagebied. De ligging aan de Maarsseveense plassen is uniek. Hier vindt u alle rust en ruimte om volledig te ontspannen in de meest prachtige saunacabines op het water. Kom en ervaar de 5 star sauna experience.

Spa Sereen is 362 dagen per jaar geopend, dagelijks van 10. 00 tot 23.30 uur. Breek de week met een ultiem rustmomentje aan het water. Kijk voor meer informatie op www. spasereen. nl

W W W. S PAS E R E E N . N L

TO CYNTHIA BOLL

“ E EN IDEALIST BEN IK NIET, MAAR EEN ACTIVISTISCHE I NSLAG HEB IK WEL.” 81

TO CYNTHIA BOLL

veroorzaakt door menselijk handelen. De stad heeft geen waterleidingsysteem en waar water nodig is, wordt simpelweg grondwater opgepompt. Daardoor ontstaat inklinking. De zee is een grote dreiging, omdat het land lager komt te liggen dan de zeespiegel. De zeewering zakt door de inklinking ook mee en biedt dus steeds minder bescherming.” In de agglomeratie wonen bijna dertig miljoen mensen. Het aantal inwoners “ALS MENSEN groeit nog steeds er is dus ook MEER INZICHT en steeds meer waKRIJGEN IN DE ter nodig. Zo is de stad het laagPROBLEMATIEK, ste punt geworden. Tijdens de KOMEN ZE regentijd vult die ‘kom’ zich WELLICHT met water, want ZELF IN ACTIE.” er stromen maar liefst dertien rivieren door Jakarta en de stad ligt ook nog eens aan zee. Boll: “Hele buurten die ik heb geportretteerd, komen tijdens het regenseizoen onder water te staan. Door de overstromingen treedt er vervuiling op. Het water neemt allerlei troep mee dat op andere plekken weer strandt. Dit alles is ook een gevaar voor de volksgezondheid. Denk aan ziektes en ongedierte. Er moeten maatregelen worden genomen om de bodemdaling tegen te gaan, bijvoorbeeld door het creëren van ruimte voor een waterbassin en de aanleg van een waternet. Maar in de praktijk is dat bijna ondoenlijk in zo’n overvolle metropool. Daarbij is het een complex probleem, dat niet binnen een ambtstermijn van vier jaar kan

worden opgelost. Opeenvolgende politici hebben verschillende visies en er gebeurt uiteindelijk niets. Dit nog afgezien van het feit dat een structurele oplossing veel tijd en geld vergt.” Bodemdaling speelt wereldwijd. Ook in Nederland. Recent was de bodemdaling bij Gouda in het nieuws. Boll: “In de polder wordt het niveau van het grondwater kunstmatig laag gehouden. Zo komt er zuurstof bij de bodem, waardoor die gaat inklinken en er weer meer water moet worden weggepompt. De kosten worden steeds hoger, omdat er schade ontstaat aan de infrastructuur; wegen en huizen verzakken. Of een riolering dertig of tachtig jaar meegaat, maakt nogal een verschil. Al deze kosten moeten door de maatschappij, de burgers, worden opgebracht.” Boll is nog steeds bevlogen van het onderwerp. Ze werkt met wetenschappers en creatieven samen om (de gevolgen van) bodemdaling goed en vanuit verschillende invalshoeken in beeld te brengen. Na Jakarta gaat Boll andere metropolen fotograferen die door bodemdaling worden bedreigd, zoals New Orleans en Mexico-Stad. “Ik fotografeer inwoners die het aan den lijve onder vinden”, zegt Boll. “Ik wil hen erin betrekken. Als ze meer inzicht krijgen, komen ze wellicht ook zelf in actie en komt er druk op politiek en beleid. In Jakarta waren social media een belangrijk instrument om eigen ervaringen te delen. Dat was het beginpunt van waaruit hopelijk een grotere beweging op gang komt.” 

E E N J U M B O O V E R K A P P I N G . W A A R B I N N E N , B U I T E N O N T M O E T. M E N S E N E L K A A R O N T M O E T E N . V E R H A L E N O N T S TA A N . Benieuwd naar de mogelijkheden? Vraag ons inspiratieboek aan via www.jumbo-overkapping.nl Anthonie Fokkerstraat 41 | 3772 MP Barneveld | (0342) 49 28 11

TO TOKYO

Deze generatie transformeert onze steden.

IS DIT D KOMST KUNST? 84

TO TOKYO

E TOEVAN Digitale en interactieve ervaringen die de stoutste dromen overtreffen. 85

TO TOKYO

TO TOKYO Weightless Forest of Resonating Life. Op het eiland Odaiba in Tokyo zijn bij teamLab Borderless interactieve kunstinstallaties te vinden die niet alleen geschikt zijn voor bezoekers van alle leeftijden, maar ook voor Instagram. Deze installatie bestaat uit zwevende bubbels die oplichten en geluid maken als u ze aanraakt. Bezoekers wordt aangemoedigd fotoâ&#x20AC;&#x2122;s te nemen en te posten.

TOKYO 87

TO TOKYO

TEKST: Roland Hagenberg, FOTO: teamLab

TO TOKYO Animals of Flowers, Symbiotic Lives. teamLab vertaalt de eindeloze cyclus van leven en dood naar een audiovisuele ervaring in de vorm van dieren die uit bloeiende bloemen bestaan. Wanneer bezoekers ze aanraken, beginnen bladeren te vallen. Als ze ze te lang aanraken, verwelken de bloemen en sterven de dieren. Een algoritme genereert keer op keer een uniek proces, zodat geen twee ervaringen gelijk zijn.

Het kunstenaarscollectief teamLab heeft een hal van 10.000 vierkante meter op een kunstmatig eiland uitgekozen om als uitvalsbasis te dienen voor het Mori Building Digital Art Museum en de tentoonstelling teamLab Borderless. Elke dag gaan 7.000 bezoekers volledig op in een interactieve wereld vol illusies, gecreëerd door 520 computers en 470 projectoren. 89

TO TOKYO Wander through the Crystal World. Bezoekers kunnen in deze uit ledlampjes bestaande sculptuur met hun smartphone caleidoscopische explosies van licht creĂŤren met duizenden verschillende combinaties. Hideaki Takahashi componeerde de hemelse muziek die hen tijdens deze ervaring vergezelt.

TO TOKYO

The Way of the Sea in the Memory of Topography â&#x20AC;&#x201D; Colors of Life. Een veldje in een heuvelachtig landschap, vol planten met grote bladeren en insecten. Wanneer de seizoenen zich afwisselen, verandert ook het licht: felblauw wordt pastelgroen en transformeert dan naar een herfstachtig goud. De bewegingen van bezoekers veranderen het vluchtpatroon van de insecten en de luchtstroom. Dankzij de wind dwarrelen de bloemblaadjes alle kanten op en buigen de rijststengels zachtjes.

teamlab.art/w/waterfalaudi

TO TOKYO

Het is zondag in Tokyo. De geautomatiseerde, zelfrijdende Yurikamome-trein snelt over de Rainbow Bridge. De passagiers zijn, net als de gemiddelde Japanse forens, dicht op elkaar gepakt. Met de skyline van de 35 miljoen inwoners tellende mega stad in hun kielzog gaan ze richting het kunstmatige eiland Odaiba. Ook daar torenen de wolkenkrabbers hoog boven de straten uit, bestaat vrije tijd voornamelijk uit winkelen en voelen de Japanners zich op hun gemak te midden van grote mensenmassa’s. Bent u verdwaald? Let dan op extra vagante bouwwerken, zoals het twintig meter hoge standbeeld TeamLab laat vanaf van de animerobot een hoogte van zesGundam (in Destroy tien meter een digitale Mode). Of de replica waterval op een van het New Yorkse Audi R8 neerdalen. Vrijheidsbeeld. Of het Druppels en spetters hoofdkantoor van Fuji reageren op elkaar, Television, dat eerder waardoor de wateraandoet als een futuval continu verandert. ristisch commandoDeze kunstinstallatie centrum uit de Sovjetis een aantal jaar tijd. En daartussenin geleden voor het vindt u rijen. Heel veel Audi Forum Tokyo rijen. Voor de Starbucks gemaakt. staat een rij van veertig minuten. Voor het reuzenrad één van zestig minuten. En voor het Mori Building Digital Art Museum: teamLab Borderless mag u twee tot drie uur wachten. De naam van de 10.000 vierkante meter grote hal is even lang als de rij om erbinnen te komen. U ziet vooral veel ouders met kinderen, toeristen anticiperend op de digitale kunst en datende stelletjes.

mensen werken vanuit de hele wereld bij teamLab. “Een vriend van me had mij aanbevolen,” vertelt Kato, die zich als een van de eersten bij het bedrijf voegde. “Het werven van nieuwe leden ging eerst op basis van onderlinge aanbevelingen, maar nu hebben we headhunters die talent voor ons zoeken. Vier van de vijf leden zijn ontwerpers, ingenieurs, wiskundigen, programmeurs en kunstenaars.” De rest, waaronder Kato, bestaat uit advocaten, mediaplanners, organisatoren en financieel deskundigen. Iedereen blijft anoniem: kunstwerken worden alleen ondertekend met ‘teamLab’. Het concept komt uit de koker van Toshiyuki Inoko, een voormalige wiskunde-, architectuur- en IT-student, die het 17 jaar geleden bedacht. Zelfs nu spoort de 41-jarige nog onvermoeid de leden van zijn kunstenaarscollectief aan om digitale, driedimensionale omgevingen te creëren die bezoekers naar een andere wereld brengen, die hen verbazen en uitnodigen om te spelen met de installaties. “Voor de toekomst van kunst moeten we de grenzen van perceptie wegnemen. Daarom komt het woord ‘borderless’ voor in de naam van het museum,” zegt Kato. Zijn baas Inoko, die op zoek was naar een permanent thuis voor het collectief, overtuigde de Japanse vastgoedgigant en museumbeheerder Mori. Samen openden zij in 2017 het museum op het eiland Odaiba en oogsten hiermee veel lof. Dagelijks bezoeken 7.000 mensen het gebouw en de kaartjes, die 25 euro per stuk kosten, zijn al weken van tevoren uitverkocht.

Ken Kato’s kantoor bevindt zich in het zenuw centrum van het museum, vol kabels, knipperende servers en stapels dozen. Kato is een dertigjarige juridisch adviseur die verantwoordelijk is voor de pr. Hij stelt met zachte stem en zakelijke houding de regels vast voor ons gesprek: “Geen vragen over het privéleven van onze teamleden.” Ruim vierhonderd

Kato neemt ons van zijn verblindend f elle controlecentrum mee naar de pikdonkere wereld van Borderless. U denkt eerst dat u hier alleen bent, omringd door h emelse muziek. U zoekt instinctief naar een ijkpunt, u test de stevigheid van de grond onder uw voeten en u voelt met uw handen of er obstakels op uw pad liggen. Dan verschijnen er ineens droomwandelende

TO TOKYO

Forest of Resonating Lamps. Als u naast een van de Venetiaanse lampen gaat staan en niet beweegt, begint de lamp in een bepaalde kleur te branden. Dit slaat eerst over op andere lampen in de buurt en verspreidt zich vervolgens over de hele kamer. De verschillende kleuren die de bezoekers opwekken, smelten samen zodra ze met elkaar in contact komen.

TO TOKYO

Light Evaporating with People. Lichtstralen komen samen en creĂŤren lichtsculpturen die op de bezoekers afkomen. Hun aanwezigheid doet de lichtsculpturen vervormen waardoor ze onderdeel worden van de installatie. Ook hier is de achtergrondmuziek gecomponeerd door Hideaki Takahashi.

TO TOKYO

lotgenoten. Eerst zijn het er tien, dan vijftig en dan honderden. Als in een trance verblijven ze urenlang in een doolhof waar u niet mag eten of drinken, maar wel foto’s mag maken voor Instagram. Sterker nog: dat wordt zelfs aangemoedigd. Het is namelijk onderdeel van de marketingstrategie van het bedrijf. Neem het bloemenveld, waar bloemen bloeien als moeders roerloos blijven staan en bladeren beginnen te vallen zodra ze weggaan. “Nog een keer, nog een keer!” roept een kind. De moeders draaien zich om en het spektakel voltrekt zich weer. Vanuit het donker, op tien meter hoogte, vallen woorden als regendruppels naar beneden. Kinderen proberen ze te vangen, maar zodra ze de schrijfsels te pakken krijgen, verdwijnen ze als sneeuw voor de zon. Een wolk van lichtgevende vlinders omringt bezoekers. Ruimtes en thema’s gaan naadloos in elkaar over. De effecten zijn adembenemend en grensverleggend. Daarom vergelijkt u een dergelijk bijzonder fenomeen niet met een traditioneel museumbezoek, maar met een ander soort evenement. Bijvoorbeeld met een disco, een rockconcert, Disney World, een planetarium of een ruimtereis in een 3D-film. De futuristische caleidoscoop aan kleuren doet zelfs denken aan de jaren zestig. Als Timothy Leary toegang had gehad tot deze technologie (520 computers, 470 projectoren en evenveel bewegingssensoren), was hij dan gestopt met zijn LSD-experimenten? “Kunst staat weer op een keerpunt,” zegt Kato. “Het begon met wat krijt in grotten. Daarna weerbestendige materialen. En ten slotte fotografie, die de primaire functie van de schilderkunst in twijfel trok, namelijk authentieke weergave. Technologie bevrijdt kunst van haar materiële beperkingen, haar geraamte en brengt haar van de traditionele museumzaal de wijde wereld in.” Maar de advocaat voegt er droogjes aan toe: “Zonder een

team en de nodige financiële steun komen toekomstige kunstenaars niet erg ver.” TeamLab is niet de eerste die zich waagt aan massageproduceerde kunst. Michelangelo, beroemd dankzij zijn werken in het Vaticaan, had hordes assistenten die aan een productielijn kunst maakten, terwijl popartkunstenaar Andy Warhol vaak alleen zijn handtekening toevoegde. De sterren van nu treden in hun voetsporen. Marketing en de impact die kunst heeft op de media zijn voor Jeff Koons, Damien Hirst, Yayoi Kusama en Takashi Murakami even belangrijk als de inhoud van hun kunst, zo niet nóg belangrijker. Daarom was het niet meer dan logisch dat Murakami als eerste de w erken van teamLab tentoonstelde. Zijn galerij, genaamd Kaikai Kiki, verkocht teamLab-stukken voor 5.000 dollar: stukken die vandaag de dag twintig keer zo veel waard zijn. In tegenstelling tot Murakami zijn de kunstenaars achter de werken echter onbekend. Het teamLab- collectief moet anoniem blijven. Zullen toekomstige verzamelaars werken willen hebben die niet verbonden zijn aan een persoonlijk verhaal of een mythe die door decennia heen is gegroeid? Dat is een kwestie van afwachten. De mens kent een lange geschiedenis van jagers en verzamelaars en kan dit nu in de digitale wereld weer oppakken. Maar mensen willen ook iets meebrengen, iets tastbaars als teken van een ongrijpbare herinnering. Het is alsof teamLab dit dilemma aanvoelde, want het museum in Odaiba heeft ook een theehuis. Het heet En, wat ‘cirkel’ betekent. Ook hier speelt licht met de alom aanwezige duisternis. Het beweegt langzaam, beschildert de muur met penseelstreken en een hypnotiserende ring en projecteert met chirurgische precisie prachtige bloemen in de kopjes groene thee. Bij de eerste slok voelt het alsof u de ruimte zelf geproefd hebt. “Ons theehuis bestaat alleen in het hier-en-nu. U

TO TOKYO

kunt dit in de toekomst niet meer ervaren. Wanneer dit voorbij is, vernietigen we alle programma’s en plattegronden,” zegt Kato. Een digitaal kunstwerk uniek maken, ook al zou het onToshiyuki Inoko, de eindig nagemaakt oprichter van teamLab, kunnen worden, is groeide op in het zuiden teamLabs manier van Japan, op het eiland om onze innerlijke Shikoku, het thuis van jager-v erzamelaar de legendarische tegemoet te komen. beeldhouwer Isamu Hier kunt u het ervaNoguchi. Toyo Ito, ren, aanraken in de architect en Pritzker vorm van een kopje prijswinnaar, opende en dan mee naar huis daar in 2011 zijn nemen door thee te architectuurmuseum kopen in de winkel. TIMA. Wanneer teamLab gecertificeerde programma’s en kunst in beperkte oplages maakt om de waarde ervan te verhogen, is dat een keuze. Dat is het echter niet wanneer een installatie zoals die in Odaiba niet eens voorkomt buiten Japan. Dat is nog niet gebeurd, maar het project in Odaiba is in Europa ook nog nooit volledig nagedaan (de Massless-tentoonstelling in Helsinki vorig jaar bevatte slechts een aantal werken ervan). Japanners staan erom bekend dat ze vuilnis mee naar huis nemen in plaats van het zomaar ergens weg te gooien. Wie een portemonnee vindt, geeft die af bij een politiebureau. Grote groepen mensen staan in nette rijen terwijl ze op de metro wachten, zonder dat er ook maar iemand dit aanstuurt. Het is een ongeschreven regel dat we de wereld, die we allemaal met elkaar delen, met respect behandelen. Iedereen leeft deze regel na. En dat verklaart waarom de digitale bloemenvelden in Odaiba onbesmeurd blijven. Het bos van kristallen stengels blijft ook onbeschadigd, net als de zachte tapijten en de Venetiaanse lampen, zelfs met de 7.000 bezoekers die er elke dag vol bewondering op een armlengte afstand langslopen. Het is ook maar de vraag of westerse autoriteiten een dergelijke tentoonstelling zouden toestaan

met hun niet-aflatende zorgen over de openbare veiligheid. Het 10.000 vierkante meter grote doolhof is donker en kent veel onverwachte obstakels en opstapjes. Maar misschien is dat wel wat het collectief nodig heeft om zijn avant-gardestatus te behouden. Wat zou er gebeuren als alle grenzen echt verdwijnen? Hoe zou teamLab Borderless dan verschillen van bijvoorbeeld Disney W orld? Kato ziet geen reden tot zorgen. “Vandaag de dag kan iedereen de wereld veranderen en het is makkelijker dan ooit. Maar dat betekent ook dat anderen veel makkelijker mijn eigen wereld kunnen veranderen. Dat is ons lot. Daar kunnen we niks aan veranderen. Dus waar zou u bang voor moeten zijn?” 

Parkhotel

de Wiemsel

In 90 minuten van Amsterdam naar het paradijs Puur natuur, rust en ontspanning in een 4-sterren superior hotel met uitgestrekt hotelpark, 56 kamers en suites, een Spa & Wellness, binnen- en buitenzwembad en daarbij onze mooiste arrangementen

www.parkhotel-dewiemsel.nl

TO VOICE RECOGNITION

Het begin van een transformatie in de communicatietechnologie.

HOE GA PRATEN MACHIN 100

TO VOICE RECOGNITION

AN WE MET ES? De taal van een nieuw tijdperk. 101

TO VOICE RECOGNITION

stemherkenning

TO VOICE RECOGNITION

VOICE RECOGNITION

104

“VOOR EEN ECHTE DIALOOG OP GELIJKE VOET IS EEN PARTNER NODIG DIE DE CONTEXT – OF KENNIS VAN DE BUITEN WERELD – IN ACHT KAN NEMEN.”

FOTO: PARAGON SEMVOX GMBH

Dr. Norbert Pfleger,

informaticus en computertaalkundige

TO VOICE RECOGNITION

Intelligent en meelevend – informaticus en computertaalkundige Norbert Pfleger vertelt over de vorderingen en uitdagingen die gepaard gaan met het programmeren van een stemassistent die mensen echt begrijpt. INTERVIEW: Steffan Heuer, ILLUSTRATIE: Jonathan Castro

105

TO VOICE RECOGNITION

nodig om te bepalen wat, gezien de context, de meest bruikbare interpretatie is: wat bedoelt de gebruiker? Daarna hebben we achtergrondinformatie nodig – meestal van apparaten, applicaties en internetdiensten – bijvoorbeeld om te kijken welke films er draaien.” Met andere woorden, je hebt onmiddel lijk toegang nodig tot zoveel mogelijk databases? “Precies. Een slimme digitale assistent moet de context of kennis van de buitenwereld in acht nemen. Ik ben op dit moment bij106

Dr. Norbert Pfleger heeft een PhD in Computer wetenschap en werkte van 2002 tot 2008 bij het Duits Onderzoekscentrum voor Kunstmatige Intelligentie (DFKI). Hij is medeoprichter en algemeen directeur van paragon semvox GmbH in Saarbrücken (Duitsland). Het bedrijf ontstond in 2008 uit een project van het DFKI en ontwikkelt semantische technologieën en stemcommunicatie oplossingen – waaronder een spraakdialoogsysteem met natuurlijke taal voor de Audi A8. In 2018 ging het bedrijf op in paragon GmbH & Co. KGaA.

spraakondersteund

semvox.de

Dr. Pfleger, steeds meer mensen hebben stemassistenten in huis of in de auto. Wat moet er achter de schermen gebeuren zo dat je aan een apparaat kan vragen: “Wat draait er vanavond in de bioscoop?” “Het begint bij het stemherkenningssysteem, dat het frequentiekenmerk van de stem in kaart brengt – oftewel de woorden die het systeem gehoord denkt te hebben. Hierbij komen goede microfoons met ruisonderdrukking goed van pas. Daardoor krijgen we een idee van wat de gebruiker gezegd kan hebben. Als tweede stap hebben we een dialoogmanager

TO VOICE RECOGNITION

voorbeeld in Saarbrücken, ’s avonds na achten. Ik ben dus geïnteresseerd in films die laat beginnen, rond een uur of tien. Bovendien houdt een goede assistent rekening met eerder vergaarde informatie, bijvoorbeeld of ik van actiefilms of romantische verhalen hou. Die informatie kan worden ingezet om een film uit te kiezen die bij me past. Dat alles kan niet zonder intelligentie, alleen op die manier kan de assistent echt iets bijdragen. Uiteindelijk moet de vergaarde informatie op een nuttige manier

worden gepresenteerd. Wat breng ik verbaal over? Wat kan beter op het scherm verschijnen? Het heeft immers weinig zin om een lijst met veertig films op te lezen.” Eerlijk is eerlijk – voor de meest voor komende gebruiksinterfaces is dat soort aanbevelingen nog een brug te ver. Hoe komt dat? “Vaak loopt het spaak op iets simpels, zoals het accent van de gebruiker of een dubbele betekenis. De ‘smart speakers’ van tegenwoordig hebben gewoon nog niet het niveau van een assistent omdat

het hun ontbreekt aan contextuele data en verzamelde informatie over de gebruiker. Tegelijkertijd moeten goede systemen juist raad weten met leemtes dat wil zeggen, onvolledige zinnen of verwijzingen. Ons systeem in de Audi A8 weet bijvoorbeeld dat ik net met iemand heb gebeld en begrijpt wat ik bedoel als ik zeg ‘breng me erheen’ nadat ik heb opgehangen.” Wat zijn, zoals de zaken er nu voor staan, de grootste obstakels op de route naar echt intelligente stemassistenten?

“Er zijn hier twee belangrijke terreinen. Ten eerste zijn de diensten nog niet voldoende geïntegreerd en verbonden voor het delegeren van taken. Je kunt het ‘ontoereikende intelligentie’ noemen. De assistent van nu is in feite een verzameling afzonderlijke applicaties. Zo moet ik bijvoorbeeld zeggen: ‘Hallo stembediening, zeg tegen MyTaxi dat ik een taxi nodig heb.’ Als gebruiker moet ik de naam van de app of functie kennen en weten hoe ik hem moet bedienen. Simpel gezegd: ik moet een onnodig aantal stappen doorlopen. Wat ik 107

TO VOICE RECOGNITION

eigenlijk wil, is dat ik kan zeggen ‘bel een taxi’ en dat het systeem de rest doet. Bij smartphones speelt iets vergelijkbaars: soms moet je eindeloos heen en weer scrollen om de juiste app te vinden.” En het tweede obstakel? “Uiteindelijk zijn het nog altijd behoorlijk technische interfaces die niet erg flexibel communiceren. Er is geen meelevendheid, geen empathie. Ik wil een assistent die me begrijpt en aandacht heeft voor mijn gevoelens, die contact met me maakt op een emotioneel niveau. Hoe meer de assistent kan inspelen op de emotionele toestand van de gebruiker, hoe beter

de dialoog wordt. Stel je voor: ik sta in de file, totaal gestrest. Op dat moment word ik er liever niet aan herinnerd dat ik later nog iets moet ophalen bij de winkel. Als het systeem weet hoe ik me voel, kan die informatie op een andere manier overgebracht worden. De ‘smart speakers’ van nu worden vooral gebruikt voor simpele taken, zoals het bedienen van het licht, het afspelen van muziek of het versturen van berichten. Maar als we willen dat systemen steeds meer alledaagse taken van ons overnemen, moeten ze op een andere manier met ons communiceren om frustratie en acceptatieproblemen te voorkomen.” 108

Hoe heeft stemherkenning ons dagelijks leven al veranderd, hoewel we nog in de beginfase zitten? “Het valt niet te ontkennen dat we deze systemen steeds vaker gebruiken, vooral kinderen. Ik zie het in mijn eigen gezin. Mijn twee dochters, van zes en tien, vinden het heel normaal om tegen een apparaat te praten, bijvoorbeeld om het televisiekanaal te wijzigen. Ze begrepen meteen intuïtief dat dit een efficiënte manier is om dingen te doen.” En op het werk? “Daar worden deze systemen ook steeds populairder omdat ze tijd en geld besparen – denk bijvoor-

beeld aan het dicteren van teksten op advocatenkantoren of doktersverklaringen. Ze worden zelfs in de medische technologie ingezet. Eén van onze klanten maakt een gerobotiseerd camerageleidingssysteem dat gebruikt wordt bij kijkoperaties. De chirurg kan de camera met zijn stem bedienen en heeft beide handen vrij voor de chirurgische instrumenten. Dat brengt enorme voordelen met zich mee qua flexibiliteit, want de chirurg hoeft niet meer te wachten op de verpleegkundige of de ok- assistent. Bijna alle magazijnen maken tegenwoordig gebruik van spraaksystemen die aangeven waar het volgende product ligt, zodat

TO VOICE RECOGNITION

werknemers beide handen kunnen gebruiken. Kortom, stembediening kan verschillende workflows stroom lijnen en wachttijden verkorten.” Wat brengt de toekomst? Kunt u schetsen hoe bepalend de stembediening in de komende tien jaar zal zijn voor de genet werkte wereld? “Misschien niet zozeer bepalend, als wel ondersteunend in ons dagelijks leven. Stembedieningssystemen zullen doorlopend be schikbaar zijn, maar vaak op de achtergrond, zodat we ons niet altijd bewust van ze zijn. Ik denk dat we minder met machines te maken krijgen en meer met een combinatie van interfaces voor

technologietransformatie

stem en gebaren of touchscreens met kunstmatige intelligentie. Die systemen zullen minder aanwijzingen nodig hebben. In plaats daarvan zullen ze gebruikmaken van wat ze van en over ons hebben geleerd om slimme en subtiele ondersteuning te bieden. Conventionele gebruiksinterfaces zullen geleidelijk worden uitgefaseerd. Ze zullen vervangen worden door een overkoepelend systeem, met intelligentie die achter de schermen van mijn dagelijks leven opereert.” Is de stem, anders dan toetsenborden, touchscreens en gebaren, voor mensen de meest natuurlijke manier om met machi nes te communiceren? 109

TO VOICE RECOGNITION

“Het is een van de efficiëntste manieren, maar niet de enige manier. Het hangt ervan af wat je wilt doen. Stel dat je een IBAN-code wilt doorgeven. Dat werkt zelfs van mens op mens niet altijd goed, want ik kan het verkeerde nummer opnoemen of iets fout opschrijven. Dat soort informatie kun je het best direct in een modaal systeem invoeren, waarbij de gebruiker kan kiezen. Als ik naast het lichtknopje sta, heb ik er weinig aan dat ik de lampen aan en uit kan doen met mijn stem. Maar

als ik op de bank zit, komt het goed van pas.” natuurlijk communiceren Liggen er ook meer futuristische ge bruiksmogelijkheden in het verschiet? “Als je kijkt naar het scala aan interpersoonlijke communicatiemethoden is er nog een hoop te winnen. We wisselen informatie uit via gebaren, gezichtsuitdrukkingen en blikken. Dat is allemaal belangrijke input voor de toekomst. De volgende grote, spannende stap is om de bediening met onze gedachten uit te gaan voeren, zonder het gebruik van woorden of handelingen.”

110

TO VOICE RECOGNITION

Er is dus nog veel onontgonnen terrein. Moeten we nog lang wachten op een echt intelligente stemassistent of gaat het snel ler dan we denken? “Hoewel we op het gebied van microfoons en stemherkenning met sprongen vooruitgaan, staat de technologie als geheel nog in de kinderschoenen. We hebben nog geen echt intelligente partner gecreëerd. Dat blijkt wel als ik tijdens mijn lezingen aan het publiek vraag wie van hen gebruikmaakt van een smart speaker. Dan steekt 80 tot 90 procent zijn hand op.

Als ik vervolgens vraag of ze deze systemen als echte assistenten beschouwen, gaan al die handen weer naar beneden.” Machines maakt het niet uit of we ‘alstu blieft’ of ‘dank u wel’ zeggen, ze voeren alleen opdrachten uit. Welke invloed zal de stembediening hebben op onze inter persoonlijke relaties? “Dat is een kwestie van perspectief. Het gaat erom in hoeverre we empathie in een systeem kunnen integreren, zodat het niet alleen opdrachten uitvoert, maar ook als gelijke met me kan praten. Dat beïnvloedt hoe we ons ten opzichte van machines gaan gedragen. Het heeft ook te maken met pro-

ductdesign. Als de assistent een bepaalde beleefdheid of persoonlijkheid aan de dag legt, nemen we die over. Aan de andere kant moet zo’n systeem ook weer niet te menselijk overkomen, want dan worden de verwachtingen veel te hoog om waar te maken.” Veel gebruikers zijn bang dat een systeem dat zo aanwezig is in ons dagelijks leven misschien wel informatie verzamelt en doorstuurt... “Op dat vlak is er behoefte aan duidelijke regels. Ik verwacht niet

dat de gecentraliseerde clouddiensten van de stemassistenten van nu in de toekomst nog in de huidige vorm gebruikt gaan worden. Het ‘edge computing’-model – waarbij ik bijvoorbeeld thuis een eigen server heb – zal steeds belangrijker worden. Als individu zou ik een digitale vertegenwoordiger moeten hebben in de vorm van een assistent, waarbij ik zelf bepaal waar gegevens worden opgeslagen en verwerkt, en die ik ook kan gebruiken op andere platforms. Dat betekent wel dat we moeten afstappen van de gratis modellen. In plaats daarvan krijg ik een intelligente partner die zo’n belangrijke rol speelt in mijn leven dat ik 111

TO VOICE RECOGNITION

ervoor wil betalen. In dit scenario hebben we ook geen last meer van een belangrijk acceptatieprobleem, namelijk de terechte vrees onder gebruikers dat hun gegevens kunnen worden misbruikt.”

slaapkamer of de kinderkamer, zouden verboden terrein moeten zijn voor elektronische apparaten. Elektronicavrije ruimtes zijn van cruciaal belang voor de geestelijke hygiëne.” 

Welke onderdelen van het dagelijks leven moeten buiten bereik van de stemassis tent blijven? “Ik wil een stap verdergaan: bepaalde plekken, bijvoorbeeld de

mens en machine

112

Op de website staan vijftien onconventionele toepassingen van stemtechnologie – van een Google Home met een gebroken hart tot pratende planten.

58 Uit een vorig jaar zomer in de Verenigde Staten gehouden enquête van Strategy Analytics (‘Smart Speaker User Survey – US Results’) bleek dat 58 procent van de deelnemers twee of meer ‘smart speakers’ in huis had. In totaal 62 procent gebruikte er één in de woonkamer, 41 procent in de slaap kamer, 39 procent in de keuken en 12 procent in de badkamer.

bit.ly/2DZtM3E

TO VOICE RECOGNITION

Alstublieft, dank u wel Zelfs stemassistenten stellen beleefdheid op prijs. Als gebruikers in de Verenigde Staten bijvoorbeeld zeggen: “Hé Google, wil je alsjeblieft een timer van tien minuten zetten?” reageert Google Assistant met: “Fijn dat je het zo vriendelijk vraagt! De tien minuten gaan nu in.” Google noemt deze functie ‘Pretty Please’. Amazons Echo heeft een bijna identieke functie. 113

TO SANTIAGO DE CHILE

Vindingrijkheid is de enige manier waarmee we grenzen verleggen.

EEN NIE SOORT S 114

TO SANTIAGO DE CHILE

UW MAAK? Tradities blijven behouden in deze extreem moderne keuken. 115

TO SANTIAGO DE CHILE

116

FOTO: CLAUDIO VERA

TO SANTIAGO DE CHILE

117

TO SANTIAGO DE CHILE

Rodolfo Guzmรกn haalt de inheemse Chileense keuken naar het heden. Hij beschouwt zijn restaurant Boragรณ als een platform voor de culturele identiteit van zijn land. Een experimentele reis van dertien gangen. TEKST: Andreas Fink, FOTO: Cristรณbal Parma, ILLUSTRATIE: Raymond Biesinger

PHOTO: LOREM IPSUM

SANT DE CH 118

TO SANTIAGO DE CHILE

IAGO HILE 119

2. Picoroco, pewén en Chileense hazel noten – “De smaak van de picoroco’s is net zo verfijnd als die van de koningskrab uit Patagonië,” vertelt de chef van het eerste premiumrestaurant van Chili enthousiast. “Maar ze zijn maar een paar maanden per jaar te verkrijgen.” Rodolfo Guzmán zit in zijn kleine kantoor boven het restaurant voordat de keuken opstart. Op een maandag in de lente van het zuidelijk halfrond komen op het middaguur 25 koks aan om aan hun werkdag te beginnen. Over zes uur arriveren de eerste gasten. De baas heeft veel tijd ingeruimd (veel meer dan gewoonlijk) om zijn visie uit te leggen. Guzmán, veertig jaar, intens blauwe ogen en atletisch gebouwd, staat op en zoekt op een plank naar een topografische kaart. Vanwege

120

de ongewone vorm van zijn land moet hij de kaart helemaal uitvouwen. Chili is ongeveer 4.300 kilometer lang maar is op de meeste plaatsen niet breder dan 150 kilometer. Guzmán heeft de kaart gearceerd en verschillende kleuren gegeven. Aan de westkant: de Grote Oceaan die nooit warmer wordt dan 12 graden vanwege de Humboldtstroom. Aan de oostkant: het besneeuwde Andesgebergte met toppen van bijna 7.000 meter hoog. Aan de noordkant: de Atacama, de droogste woestijn ter wereld. Aan de zuidkant: vrijwel alleen maar bossen, waarmee dit deel van het land tot de meest regenachtige gebieden van het continent behoort. “Niet alleen de topografie van Chili is extreem, ook het klimaat. Daarom kunnen veel planten slechts een paar weken of maanden per jaar groeien en bloeien. Als een restaurant vooral wilde planten wil serveren, zal het constant zijn menu aan moeten passen. Onze twee proeverijen wisselen op het ritme van de natuur. Daarom is restaurant Boragó constant in beweging.” 3. Koude pulmay – De stevige stoofpot van mosselen, kip en gerookt varkensvlees met worstjes, kool, aardappelen en cacho de cabra-pepertjes, pulmay, komt van origine van het eiland Chiloé. In Boragó wordt het geserveerd als een intens, ijskoud drankje zonder texturen maar met tonen van schelpdieren, rook en pepers. Dit brouwsel is een van de ongeveer 700 gerechten die Rodolfo Guzmán in de afgelopen twaalf jaar heeft ontwikkeld en geserveerd. In wezen is dit de drinkbare essentie van Boragó. “Onze gerechten zijn erg diepgaand,” aldus Guzmán. “Ze vinden hun oorsprong in de tradities van de Mapuche-indianen en in de meer dan 13.000 jaar dat deze mensen in dit deel van de wereld wonen.” De filosofie van Guzmán voor Boragó is het ontwerpen van een eigentijdse Chileense keuken die is gebaseerd op de ingrediënten, bereidingswijzen en kooktechnieken van de inheemse bevolking. Er is alleen één maar: de Mapuches waren geen boeren maar jagers en, bovenal, verzamelaars

FOTO: JESS WOOD/FLICKR

1. Chilenito – Ieder Chileens kind kent deze koekjes: rond en gemaakt van twee lagen met een vulling ertussen. Maar deze chilenito is zo groen als gras in plaats van suikerwit, is hartig in plaats van zoet, is bevroren in plaats van gebakken en hij smelt op weg van uw hand naar uw mond. De lagen zijn gemaakt van zeeplanten en de vulling smaakt naar inktvis. De bedenker van deze creatie zal achteraf plagerig uitleggen dat het ‘een geintje’ was om de boel wakker te schudden – maar niet eerder dan dat het gastronomische avontuur door woestijnen en bossen, over rotsen en velden, door het Mensen leven al verleden van dit 10.000 jaar van landland en misschien bouw en veeteelt in de wel naar de toedroogste woestijn ter komst van wereldwereld. Tegenwoordig voedsel, zijn explois de Atacamawoestijn sieve finale heeft de schatkist van Chili. bereikt. Het is een De grootste kopertwee en een half uur voorraden ter wereld durende show van liggen hier begraven en culinaire precisie en niet te vergeten goud een zorgvuldig uiten lithium dat gebruikt gestippelde mise-enwordt in batterijen. place. Een spektakel van texturen, kleuren en aroma’s. Het is een extreme herziening van de Chileense nationale keuken.

borago.cl

TO SANTIAGO DE CHILE

FOTO P. 119: RODOLFO GUZMÁN FOTO: MANUEL GONZÁLEZ OLAECHEA Y FRANCO/WIKIMEDIA COMMONS

van planten, paddenstoelen en fruit. Dus als u hun gerechten wilt maken of naboot sen, kunt u niet zomaar de ingrediënten bestellen bij een boerderij. U moet naar ze op jacht. 4. Pajarito-boter en versgebakken mar raquetas – In het kort: het favoriete broodje van de Chileen, vier bolletjes aan elkaar vast, knapperig, vers en aromatisch, gebakken in de vorm van pralines. Het broodje wordt gegeten met boter met de luchtige bijnaam Pajarito, of ‘kleine vogel’ zoals de mensen op het platteland het lang geleden uit Azië geïmporteerde mengsel van gisten en bacteriën noemen: hetzelfde mengsel dat kefir maakt van melk. Vanaf het moment dat het restaurant zijn deuren opende, heeft Rodolfo Guzmán in het Boragó-lab geëxperimenteerd met deze gistingsmethode. Aanvankelijk deed hij dit alleen met zuivel producten. Nu is hij ook in staat kefir te maken van planten waarbij hij gebruikmaakt van amandelmelk in plaats van koeienmelk. “In het begin hadden we een ingrediënt waar we één, twee of drie gerechten mee maakten,” herinnert Guzmán zich. Nu hebben we 300 opties per ingrediënt. Dat is een universum vol aan kennis en mogelijkheden.” Rodolfo Guzmán praat met bevlogenheid over zijn werk. Als 19-jarige werkte hij in een restaurant in het Amerikaanse Charleston, South Carolina. Hij Ceviche: verse, rauwe begon letterlijk als vis en veel uien afwashulp en ging ‘gekookt’ in citroenweg als dessertchef. sap en gekruid met Toen hij terug in pepertjes. Deze Chili was, nam zijn energieke Peruaanse carrière eerst een traktatie is een hit snelle vlucht maar onder de foodies. kwam vervolgens terecht in een vrije val. Tegen de tijd dat hij 24 was, was hij al chef de cuisine en zag hij dat de meesten van zijn collega’s naar het restaurant kwamen alsof ze in een fabriek gingen werken – zonder interesse of inspiratie. “Ik werkte me een slag in de rondte maar waarvoor?” Omdat hij deze vraag niet kon beantwoorden, verhuisde hij in 2002 eerst naar

Madrid en vervolgens naar Baskenland, een regio op een creatief culinair hoogte punt. Daar vond hij werk bij drie top keukens. De derde was het Mugaritz, een herberg op het platteland die al ruim Baskenland hoort vijftien jaar in de sinds de eeuwwisseling top tien van de gas- op culinair gebied tot tronomische we- de meest populaire reldranglijst prijkt. plekken. Er zijn Op zijn 26e keerde vandaag de dag vier Guzmán terug uit Baskische driesterrenSpanje en had hij de restaurants. radicale aanpak en de experimentele zoektocht naar nieuwe texturen en technieken van Mugaritz- meester Andoni Luis Aduriz volledig in zich opgenomen. Maar het belangrijkste was dat hij zijn eigen restaurant had, “in zijn hoofd”. Twee jaar later opende hij de deuren. 5. Geroosterde bloemen à la Van Gogh en morieljes gekookt in zeewierbladeren – In Boragó wordt het eten niet uitgeserveerd door obers maar door de 25 koks zelf. Via een glazen wand die de keuken van het eetgedeelte scheidt, kunnen de gasten de brigade live aan het werk zien. Een jonge chef verschijnt met een diep bord waarin vier bloemen, goudgeel, net zoals de zonnebloemen van Van Gogh, liggen. Vervolgens presenteert hij een bruin, stomend pakketje van wat uiteindelijk een stuk van een algensoort blijkt te zijn dat aan alle kanten is dichtgeschroeid en gebakken. De chef opent een vooraf ingesneden deksel en onthult twee morieljehoedjes. Gehalveerd en gecom bineerd met een bloem en garum (saus van gefermenteerde sardines en zout) vormen de morieljes een goede tegenhanger voor de grootse Petit Verdot die de sommeliers hebben uitgekozen als start van hun achtgangenwijnarrangement – alle wijnen komen exclusief van Chileense wijngaarden. 6. Loco, lavendel en amandel-tofoe-ijs – Concholepas concholepas (zeeoren), in Chili bekend als loco, is een standaard ingrediënt in de visrestaurants aan de 121

TO SANTIAGO DE CHILE De Atacamawoestijn heeft een eigen leven. Overdag heet en ’s nachts ijskoud is het de habitat van unieke planten vol met smaakeigenschappen die verzamelaar Guzmán nergens anders kan vinden. Hij gebruikt het extract van de rica-ricaplant om het ijs in het midden van een gigantische makaron op smaak te brengen en maakt het af met een siroop gemaakt van het fruit van de chañar-boom.

122

TO SANTIAGO DE CHILE

FOTO: CHRISTIAN CÓRDOVA / FLICKR

kust. In deze restaurants wordt de kleine slak bereid zoals een Peruaanse ceviche, met uien, citroensap en koriander. Maar het land bleek nog niet klaar voor een chef die zeevruchten combineert met amandelijs. Rodolfo Guzmán ontving in 2006 in zijn eerste Boragó vooral vrienden en familieleden als gasten. De rest van de tijd was het eetgedeelte leeg. Chili had nog geen ervaring met haute cuisine en geen interesse in de tradities van de inheemse bevolking. En doordat de media en reisgidsen geen aandacht schonken aan het eten van Guzmán vonden maar weinig buitenlanders de weg naar zijn restaurant. Het enige dat wel groeide in de vroege jaren was de berg met schulden. Naast zijn restaurant runde Guzmán een traditionele cateringservice zodat hij zijn droom niet op hoefde te geven. “Ik had geen partner en ook geen rijke familie. Ik was op mezelf aangewezen. Achteraf gezien was Boragó financieel gekkenwerk. Het is een wonder dat we nog bestaan.” 7. Rotsplanten uit Punta de Tralca ge rangschikt in laagjes – Een waaier van vijf wafeltjes die elk worden gescheiden door een laagje bladgroen. Chiloé betekent ‘plek De Chileense kust is van de zeemeeuwen’. met 6.435 kilometer Dit grote eiland in het een van de langste zuidelijke deel van kusten ter wereld. Chili wordt gezien als Hij bestaat vooral uit de plaats waar de rotsen die zijn be Mapuche-cultuur en groeid met struiken keuken samenkomen. die het hoge zout De meest geteelde gehalte van de Grote aardappelsoort ter Oceaan en de lage wereld, de Solanum temperaturen kunnen tuberosum, komt hier weerstaan. Wetenvandaan. schappers weten al sinds tijden dat deze groene stuiken voedingsstoffen bevatten, maar Rodolfo Guzmán was de eerste die het culinaire potentieel hierin zag. Zowel culinair recensenten als elitechefs dreven de spot met ‘die kerel met het groene spul’ toen hij algen en zeewier op de kaart zette. Tegenwoordig sieren planten zoals algen, zilte zeeaardbeien en knapperige

zeewortelen steeds vaker de Chileense menukaarten. Verreweg de grootste favoriet is een felgroen bladachtig plantje dat groeit op de kale kliffen en geen grond nodig heeft. Dit kruid met drie bladeren en gele bloesem bestaat voor 38 procent uit proteïne. Guzmán heeft het gedoopt tot trebol de roca, ‘rotsklaver’. “Voordat wij het gebruikten, kende niemand het en nu wordt het in heel Chili bereid.” Meer dan 250 verschillende halofielen, organismes die extreem hoge zoutconcentraties overleven, zijn tot nu toe door het Boragó- team opgediend. 8. Bladeren van de rode pruim, gegrilde eend op een miso van murra – Deze creatie is een compositie in karmozijnrood. Als u Boragó intypt in een zoekmachine voor afbeeldingen dan is dit het gerecht dat het vaakst naar boven komt. Boragó heeft even buiten Santiago een eigen biologische boerderij waar de eenden worden gefokt en waar alle ingrediënten vandaan komen die niet in het wild vergaard kunnen worden. De logistiek is van groot belang geworden sinds het restaurant iedere avond is volgeboekt. Tegenwoordig moet u minimaal een maand van tevoren reserveren om een van de twee proeverijen – Raqko (zeven gangen) en Endémica (16 tot 19 gangen) – te mogen ervaren. Boragó staat al vijf jaar in de top tien van beste restaurants van Zuid-Amerika. Eind oktober eindigde het op de vierde plek in ‘Latin America’s 50 Best Restaurants’ nog voor topzaken als Astrid & Gastón in Lima en D.O.M. in São Paulo. Dit was de klassering die Boragó van de ondergang behoedde. Toen de Latijns-Amerikaanse versie van de 50 Best Restaurants in 2013 voor het eerst uitkwam, was Rodolfo Guzmán zo goed als failliet. Amper twee jaar later was hij er weer helemaal bovenop. “Veel van onze gasten komen speciaal voor ons naar Chili. Wij hebben ons land op de culinaire kaart gezet,” aldus Guzmán nu. 9. Morielje, soep van nalca-kip en lleuque- azijn – Wilde planten perfect getransformeerd tot een amusedrieluik tussen de twee vleesgerechten van de Endémica. 123

TO SANTIAGO DE CHILE

10. Lam bereid ‘à la inverse’, een millefeuille van wilde appels uit Patagonië – Eindelijk wordt de belofte die is gedaan aan de gasten nog voor ze een voet in het restaurant hebben gezet, waargemaakt. Rodolfo Guzmán heeft een nieuwe bestemming gegeven aan het voormalig terras. Hij heeft het omgetoverd tot een vuurplaats waar een heerlijk aromatisch stuk lamsvlees gebraden wordt. Het braadstuk staat vrijwel rechtop, ontdaan van ingewanden en uitgespreid op een metalen kruis, boven de hete kolen. Dit is een gewoonte in de meest zuidelijke regio’s van het continent en aan beide kanten van 124

de Andes. Maar Boragó zou Boragó niet zijn als het niet een eigen twist zou geven aan deze traditie. Guzmán, meester van de vuurplaats, heeft niet alleen de rollen maar het hele dier omgedraaid. Het lam wordt dertien uur lang van binnenuit, met de kop omhoog ver van het vuur geroosterd. Pas wanneer om zeven uur ’s avonds de eerste gasten verschijnen, wordt het vuur aangewakkerd en wordt de huid blootgesteld aan de intense hitte. Elk kleinste detail van dit proces wordt omschreven in het geïllustreerde boekwerk Boragó. Coming from the South dat in 2016 is uitgegeven door Phaidon uit Londen. Het 288 pagina’s tellende boek bevat een deel met gedetailleerde recepten voor ambitieuze kookgekken die hun hand weten te leggen op Mapuche-ingrediënten. Terwijl Guzmán gegevens en recepten aan het verzamelen was, realiseerde hij zich dat het project een cruciaal punt had bereikt. “Dit boek is voor ons, na tien jaar, een beginpunt. Eind 2016 kregen we pas het gevoel dat we eindelijk gestart waren met koken. Alles wat we daarvoor gedaan hadden, was slechts een leerproces.” 11. IJs brûlée van een bitter plantje uit de Atacamawoestijn – Koude conversie: het is net als de klassieke crème brûlée, maar dan on the rocks. Alleen in Boragó krijgt u ijs voor geschoteld dat zo barstensvol smaak zit en is afgedekt met een bros korstje. Dit gerecht is het resultaat van de vele uitstapjes naar de

ILLUSTRATIE: RODOLFO GUZMÁN

De seizoensgebonden ingrediënten worden verzameld door de productie-eenheid van Boragó: dit zijn 200 gezinnen die in verschillende regio’s van het land voortdurend op zoek zijn naar de producten die op een enorme kaart aan de muur van het kantoor van Rodolfo Guzmán staan. Zijn assistent coördineert de bevoorrading. Sommige producten worden ingevlogen waardoor Guzmán af en toe kritiek te verduren krijgt. “Ik heb een andere definitie voor duurzaamheid. Ik denk hierbij aan al die 200 gezinnen, van wie de meesten van inheemse komaf zijn, die niet alleen een regelmatig inkomen hebben via Boragó, maar die ook het gevoel hebben dat hun kennis wordt gewaardeerd. Deze kennis maakt de weg vrij voor een heroriëntatie van de Chileense keuken en dat vooruitzicht reikt veel verder dan de muren van dit gebouw.”

TO SANTIAGO DE CHILE

“ONZE KEUKEN VINDT ZIJN OORSPRONG IN MAPUCHE-T RADITIES.”

Rodolfo Guzmán houdt al van kinds af aan van ijs. Het samenspel van twee van zijn creaties: Onder de korst van caramel op het ijs brûlee liggen extracten van planten van de Atacama en peren verborgen. In de sandwich zit de mega-aromatische ‘roos van het jaar’ verwerkt. Deze bloeit alleen wanneer het regent in de droogste woestijn ter wereld.

125

GAEV 205 | â&#x201A;Ź9.500 (O.B.V. 4000 X 2500)

Country retreat Het is heerlijk lang buiten zitten met een tuinkamer van Bronkhorst in de landelijk-moderne Gaev-stijl. De combinatie van robuust hout met materialen als beton, staal en glas maken het een plek om naar uit te kijken. We maken uw tuinkamer graag voor u op maat. Bel voor een vrijblijvende afspraak 0577 - 75 09 44 of kijk op bronkhorstbuitenleven.nl

TO SANTIAGO DE CHILE

woestijn. In zijn boek schrijft Rodolfo Guzmán: “In eerste instantie zie je maar weinig vegetatie. Alleen wat kleine bodem plantjes. Maar als je bukt, zie je heel veel verschillende soorten planten waarvan de bladeren, het fruit, de takjes en de wortels fantastisch smaken.” Guzmán gelooft dat de combinatie van extreme droogte en de constante temperatuurschommelingen – tot wel dertig graden gedurende de dag – bloemen oplevert die u nergens anders kunt vinden. Het was een eyeopener voor deze smaakverzamelaar: “Mijn fantasie sloeg op hol. Het was net alsof ik een heel nieuwe planeet had ontdekt.” Hij wil zijn “HET WAS kennis en al zijn anNET ALSOF dere ontdekkingen IK EEN HEEL in de bossen, bergen en kuststreken nu graag delen. Niet NIEUWE alleen met de gasten PLANEET van zijn restaurant, maar met al zijn HAD mede-Chilenen. Voor O NTDEKT.” het jaar 2019 staat de publicatie van een complete encyclopedie van Chileense ingrediënten op de planning. Gevolgd door een tweede deel waarin hij uitlegt hoe u deze onopvallende schatten moet bereiden. 12. Roos van het jaar-ijssandwich – Een dessert zo zeldzaam als een witte raaf: deze bevroren hapjes worden omringd door de betoverende honinggeur van de magentabloemen die alleen bloeien wanneer het regent in de droogste woestijn ter wereld. Er kan soms jarenlang niet geoogst worden. Oktober 2018 was een goede maand waardoor Boragó enkele zakken vol van deze delicatesse mocht ontvangen. Eén van die zakken ligt nu op de tafel van het kooklab. Eigenlijk is het een kleine reistas die de chef de volgende dag mee zal nemen naar Spanje en Portugal: hij wordt overspoeld met verzoeken voor de bloem. “Dat is een grote eer voor mij natuurlijk,” zegt Guzmán. Hij heeft aanbiedingen gekregen om vestigingen van Boragó te openen in het Midden-Oosten

en Noord-Amerika. Die heeft hij allemaal afgeslagen. En in andere Chileense steden? “Wie weet, op een dag,” antwoordt hij en hij laat tegelijkertijd weten dat andere projecten voorrang hebben. Guzmán wijst op de blikken, potten en voorraaddozen die op de planken staan. “We zijn hier al jaren aan het experimenteren. We hebben zo veel dingen ontdekt waar niet alleen onze gasten maar veel meer mensen profijt van kunnen hebben.” Dit heeft de chef, die vijf jaar geleden bijna failliet is gegaan, op het idee gebracht het eerste wetenschappelijke centrum voor Chileens voedsel te openen. Het centrum zal worden gevestigd in hetzelfde gebouw als het nieuwe Boragó dat op dit moment wordt gebouwd. Dit jaar zullen wetenschappers de ontdekkingen van Guzmán onder zoeken. Voedselconglomeraten hebben al interesse getoond, net als de cosmetische en farmaceutische industrie. Bovendien kunnen nieuwe, natuurlijke voedingsmiddelen erg goed zijn voor Chili. De Wereldgezondheidsraad heeft in november 2018 een waarschuwing afgegeven dat 31 procent van de Chileense vrouwen te kampen heeft met overgewicht. Dit is het hoogste aantal in heel Zuid-Amerika. Rodolfo Guzmán voorziet een gouden toekomst voor de halofielen omdat zij vol vitaminen en proteïnen zitten. Misschien is de rotsklaver, het wonder dat voor 38 procent uit eiwitten bestaat, wel het nieuwste Latijns-Amerikaanse superfood. De nieuwe avocado? Of quinoa? 13. Koude gletsjer – Een licht, bevroren hapje. De chef adviseert dit direct en in één keer in de mond te stoppen. Hij kijkt geamuseerd toe hoe de rook uit de neus en mond van de gasten stroomt. Nog zo’n geintje. 

127

TO SANTIAGO DE CHILE

128

TO SANTIAGO DE CHILE

De rotsachtige kust van Chili is meer dan 6.000 kilometer lang en bedekt met vegetatie. De chefs van BoragĂł werken met 250Â zoutresistente plantsoorten. De wortels worden pas geserveerd nadat ze zijn gemarineerd in zout water, vervolgens gedroogd, ingepakt in aluminiumfolie en twee maanden zachtjes gerookt op 55 graden.

129

TO SANTIAGO DE CHILE

130

FOTO: CLAUDIO VERA

TO SANTIAGO DE CHILE

Patagonië staat in Chilisynoniem voor bergen, bossen, water en veel wind. In het regenwoud van Valdivia groeit de Maqui-bes die Guzmán serveert op toast. De onderste laag bestaat uit een tartaar van guanaco, het wilde familielid van de lama dat twee weken heeft gedroogd.

131

TO SANTIAGO DE CHILE

Geautomatiseerd metronetwerk

IN HET HART VAN DE GEMEENSCHAP De hoofdstad van Chili bestaat eigenlijk uit 37 steden. Santiago verwijst slechts naar de gemeenschap in het centrum van deze agglomeratie. Er wonen 7,2 miljoen mensen in Santiago en zijn directe omgeving (meer dan 40 procent van de totale bevolking van Chili).

Skistad Slechts een paar hoofdsteden ter wereld kunnen pronken met skigebieden. Santiago heeft er drie: El Colorado, La Parva en Valle Nevado, allemaal op minder dan vijftig kilometer afstand van het stads centrum. En de stranden van de Grote Oceaan liggen op iets meer dan een uur rijden ten westen van de stad. Kleine tegenvaller: het water is ijskoud. 132

30 0 Het hoogste gebouw van Zuid-Amerika, de Gran

Torre Santiago, is 300 meter hoog. Het staat op de

plek waar de drie middenklassenwijken Providencia, Vitacura en Las Condes samenkomen. In het gebouw bevindt zich het grootste winkelcentrum van het subcontinent. De 62e verdieping biedt vanachter glas een fenomenaal, panoramisch uitzicht en bovenop is een dakterras in de openlucht.

DE BEELDEN BIJ DIT ARTIKEL KOMEN UIT HET BOEK BORAGÓ: COMING FROM THE SOUTH VAN RODOLFO GUZMÁN, UITGEVEN IN 2016 DOOR PHAIDON.

chile.travel

De ligging van Santiago de Chile in het dal van de Mapochovallei zorgt voor veel smogproblemen. Dit heeft de nationale en lokale overheden ertoe gebracht meer geld te steken in het openbaarvervoersysteem. Het op een na langste metronetwerk van Zuid-Amerika heeft nu zes lijnen met 118 stations langs 119 kilometer spoor. De planning is om hier nog drie lijnen aan toe te voegen. Lijn 6, die in november 2017 in gebruik is genomen, is volledig geautomatiseerd.

SCANDINAVIË REIZEN UNIEKE RONDREIZEN IN FINLAND, NOORWEGEN EN ZWEDEN

Inclusief vlucht, verblijf en huurauto vanaf € 845 p.p.

K� k op voigt-travel.nl/rondreizen

035 69 90 322

Ervaar de schoonheid van NoordEuropa! Ga op avontuur met je eigen huurauto of camper door de bossen van Finland, de bergen van Zweeds Lapland en langs de fjorden van Noorwegen. Ontmoet beren, walvissen en rendieren. ’s Avonds sluit je de dag traditioneel af in een heerlijk geurende rooksauna. - 8, 15, 22-daagse reizen, vertrek juni t/m september 2019

THE GREATEST EXPRESSION OF THE UCO VALLEY

In Mendoza,Argentinië, aan de voet van de Andes begeeft Bodegas Salentein zich letterlijk en figuurlijk op eenzame hoogte. De voortdurende ambitie van dit wijnhuis is om alleen het allerbeste op wijngebied te produceren.Alle wijnen zijn 100% afkomstig uit de eigen wijngaarden. Als er één ding is waaraan de wijnen van het huis herkend kunnen worden, is het de stijl: zacht, elegant en vol van smaak! Bodegas Salentein is opgericht door de Nederlandse zakenman en visionair Mijndert Pon.

Geen 18, geen alcohol

Verkrijgbaar via www.salenteinshop.nl

TO LES PATRONS CUISINIERS

“ DRIE PRODUCTEN OP EEN BORD IS GENOEG” Sinds 2018 is Yuri Wiesen van restaurant Wiesen in Eindhoven lid van Les Patrons Cuisiniers, ‘de mooiste club om bij te horen’. Zijn keuken heeft een klassieke basis met een verjongend randje. Less is more. TEKST: Marjan Ippel, FOTO: Jordi Sloots

TO LES PATRONS CUISINIERS

“Ik heb rustige borden, met hooguit een kleurtje, om het product er zo perfect mogelijk op uit te laten komen. Mijn gepocheerde oester op roerei met een champagne beurre blanc en kaviaar: drie producten,

FOTO’S: LPC

bam! Gasten komen ervoor terug.”

“Ik zie mijn vak niet als werk. Elke dag sta ik weer met plezier in de keuken,” aldus Yuri Wiesen die samen met zijn echtgenote Jessie sinds 2010 hun eigen restaurant Wiesen in Eindhoven runt. Hij achter, zij voor. De basis van Wiesens keuken is weliswaar klassiek, maar niet zwaar: “Geen dikke sauzen of grote stukken vlees, zoals je in de klassieke keuken tegenkomt. Mijn keuken is verfijnd en licht.” Niet dat Wiesen dus ook niet van sauzen houdt, integendeel: “Sauzen vind ik heel belangrijk. Ze maken een gerecht. En van boter ben ik ook niet vies, maar een beurre blanc maak ik bijvoorbeeld lichter door hem luchtig op te schuimen.” En voor de broodnodige frisheid werkt Wiesen graag met zuurtjes. Zo serveert hij bij zijn rundertartaar pickles. Naast sauzen vormen groentes een belangrijk onderdeel van zijn keuken. “Groene asperges bij een mooi stukje vis, een ratatouille bij de zeebaars, tarbot met truffel en daar dan aardse groentjes zoals knolletjes bij serveren: heerlijk.” Als Yuri Wiesen zijn keuken zou moeten ophangen aan één van de huidige foodtrends is dat zonder aarzeling ‘less is more’. Yuri Wiesen: “Drie producten op een bord vind ik genoeg. Vier kan nog net,

136

maar dan houdt het op. Nog meer smaken voegt niets toe. Je kunt ze niet meer onderscheiden. Tartaar is bij mij tartaar. Een beetje olie, een sjalotje, maar niet ook nog ketchup, augurk en wat sommigen er nog meer allemaal doorheen doen. Daardoor wordt het hoofdingrediënt helemaal ondergesneeuwd. Bij mij spreekt juist het product voor zich. En ja, dat moet dan natuurlijk wel van topkwaliteit zijn.” Dat verfijnde minimalisme beperkt zich bij Wiesen niet tot de ingrediënten, ook de opmaak van zijn gerechten gaat volgens hetzelfde ‘less is more’-principe: “Ik heb rustige borden, met hooguit een kleurtje, om het product er zo perfect mogelijk op uit te laten komen. Zoals mijn ‘mandarijntje’: een gerechtje in de vorm van een mandarijn met een klein beetje crumble eronder, een takje met blaadjes erop, klaar. Of mijn gepocheerde oester op roerei met een champagne beurre blanc en kaviaar: drie producten, bam! Gasten komen ervoor terug.” Bang dat zijn keuken door de minimalistische aanpak saai wordt, is Yuri Wiesen niet. “Het wordt niet steriel. Ik gebruik ook kruiden, takjes en bloemetjes in de opmaak. Maar de smaken, die houd ik puur.” 

TO LES PATRONS CUISINIERS

SUBLIEME GANGEN VOOR EEN ZEER SMAKELIJKE PRIJS Heeft u altijd al willen proeven van de kookkunsten

FOTO: PIETER D’HOOP

van de crème de la crème van de Nederlandse gas-

aanbod van Les Patrons Cuisiniers. Dit selecte gezelschap van toonaangevende chefs van dit culinaire samenwerkingsverband ontwikkelden speciaal voor Audi-rijders een Audi-menu: een subliem en creatief

audi.nl/menu

tronomie? Laat u dan verrassen door het exquise

viergangendiner, waar u voor een aantrekkelijke vaste prijs van kunt genieten. De kwaliteit is in elk restaurant hoogstaand en constant, de samenstelling van het menu overal anders. Laat u verrassen, door het vakmanschap van de patron en de toewijding van de keukenbrigade. Meer informatie vindt u op audi.nl/menu.

“Een mooie club oude en aankomende vrienden,” omschrijft het nieuwste lid Menno Post van restaurant Olivijn in Haarlem Les Patrons Cuisiniers. “Een stelletje eigenwijze chefs bij elkaar. En allemaal gelijkgestemden. Heb ik een vraag, gooi ik het in de groepsapp, krijg ik vrijwel meteen antwoord. Elk

aan, omdat iedereen kok is. Bij een event staan alle leden mee te koken: uniek. Daarom kan ik hier veel uithalen voor mezelf, maar ook echt iets toevoegen. In 2017 behaalde ik mijn meestertitel, halverwege 2018 opende ik mijn eigen zaak en in december kreeg ik een ster. Toen ik vijf jaar daarvoor bij de

FOTO: OLIVIJN FOOD

van ons loopt namelijk tegen dezelfde uitdagingen

Bokkedoorns begon, was mijn kookstijl een mengelmoesje van mij, Ron Blaauw en de Bokkedoorns. Een journalist schreef: ‘Wie is hijzelf?’. Dat was mijn wake-upcall. Ik veegde alles van tafel en ben mezelf gaan herontdekken: wat vind ik lekker, wat zijn mijn herinneringen? Ik ging terug naar de basis. Een hoofdproduct dat voor zich spreekt, met altijd een verrassend smaakje erbij. Mijn signatuurgerecht is langoustine met knapperig gebakken kinnebakspek, pompoen, boksoi, een klassieke saus van de koppen én drop. Voor mij geen malletjes, takjes of gerechten die zweven op een kussentje.”

FOTO: PIETER D’HOOP

lespatronscuisiniers.nl

Menno Post: “We zijn allemaal gelijkgestemden”

137

TO AUDI SHOWROOM

YOU ARE THE AUD SHOWRO 138

TO AUDI SHOWROOM

HERE: I OM 139

TO AUDI SHOWROOM

E-TRON 55 QUATTRO 140

TO AUDI SHOWROOM

De Audi e-tron is geland. We rijden met deze eerste volledig elektrische Audi naar de strak vormgegeven en meest duurzame villa van Zeeland. Onderweg blijkt de nieuwe SUV een dijk van een nieuwkomer. In vele opzichten. TEKST: Luc Vranken, FOTO: Pim Hendriksen, ILLUSTRATIE: Leendert Masselink

141

TO AUDI SHOWROOM

Hoe kan het? Hoe bestaat het dat een auto van het formaat van de nieuwe Audi e-tron, met vier machtige lichtmetalen 21-inch velgen rondom, zo stil kan zijn? Op weg vanuit de Randstad richting het vlakke Zeeland is het meteen een hoogtepunt van onze dynamische kennismaking met de eerste volledig elektrische Audi, de e-tron. En we hebben er meteen ook vrienden bij. Een bestuurder van een Audi A3 blijft op links naast me hangen terwijl hij aan het inhalen was. Als ik kijk, krijg ik een duim. Dat gebeurt tijdens de rit van 150 kilometer pal zuidwaarts nog twee keer. Medeweggebruikers herkennen deze rijdende voorsprong door techniek. En waarderen hem nu al.

142

De Audi e-tron is niet alleen stil. Hij is ook snel. Zijn trekkracht is fenomenaal, en ook onmiddellijk paraat zodra u het gaspedaal intrapt. En er zit geen dip in zijn krachtontwikkeling, hij blijft versnellen, als een Boeing voordat die opstijgt. Echter, een Audi e-tron stijgt niet op. Het accupakket is onderdeel van de vlakke wagenbodem, die ligt dus laag waardoor de auto een geruststellend goede wegligging etaleert. Daarbij is de eerste elektrische Audi-SUV ook nog eens voorzien van de vermaarde quattro vierwielaandrijving. Elke as heeft zijn eigen elektromotor. Dat betekent naast een ideale Âgewichtsverdeling ook altijd tractie. De Audi e-tron is geen lichte auto, maar wel

TO AUDI SHOWROOM

143

TO AUDI SHOWROOM

144

TO AUDI SHOWROOM

een lichtvoetige, die zich gemakkelijk laat dirigeren in scherp bochtenwerk en het bochtenwerk neutraal afwerkt. In een serene stilte, als u de audio laat voor wat ie is.

De optionele virtuele buitenspiegels doen veel voor het terugdringen van de luchtweerstand. Maar er is meer. De dynamische grille van de Audi e-tron kan in twee separate delen open om

Ter hoogte van Brielle gaan we snelladen. Dan hebben we voldoende stroom aan boord voor de fotoshoot straks, en de terugreis na afloop. Dat snelladen werkt subliem. Pasje scannen, de stekker van het laadstation aankoppelen en dan twintig minuten pauzeren met een latte of een cappuccino. In die tijdspanne trekt de e-tron voldoende kilowattuur naar binnen om de rest van de reis zorgeloos te vervolgen. Even vooraf uw reisplan tegen het laadnetwerk houden en het komt goed. Het laadmoment is ook een mooie gelegenheid om het interieur van de Audi e-tron nader te bestuderen. En dan kunt u niet om de optionele virtuele buitenspiegels heen die onze Audi in Antiguablauw sieren. ‘Een geweldig gadget’, dat zal de eerste reactie zijn van vele autoliefhebbers. Maar hoe zijn ze in gebruik? Nou, ik ken geen enkele on board camera met zo’n scherpe beeldweergave als de virtual mirrors op deze e-tron. Het lijkt in eerste instantie even wennen dat u uw blik niet moet richten op de buitenspiegelunit zelf, maar op het scherm binnen in de auto, maar dat gaat snel. Beter dan een reguliere buitenspiegel. Deze wilt u erbij hebben. Ook gaaf: in de weergave van de schermen ziet u ook dat de richtingaanwijzer actief is. De Audi e-tron 55 quattro is een complete auto. De hoeveelheid veiligheidssystemen is boven niveau en maken actief onderdeel uit van de rijbeleving. Zodoende merkt u dat u vaker dan u dacht toch weleens een witte rijbaanlijn overschrijdt zonder richting aan te geven. De Audi waarschuwt met een lichte weerstand in het stuurwiel. Daarnaast is het een zeer veelzijdige SUV. Het onderstel is adaptief, instelbaar van DYNAMIC tot COMFORT waarmee u met de auto zowel dynamisch als relaxed onderweg kunt zijn. De eerste volledig elektrische Audi is bovendien een comfortabele auto met

frisse lucht en/of koellucht binnen te laten. Twee afzonderlijke lamellen achter de grille kunnen automatisch geopend worden als de control unit die de aandrijflijn ‘bewaakt’ dat nodig vindt.

puike zetels, een prettig zicht rondom en een geraffineerd klimaatbeheersings systeem. Onderweg zijn met de nieuwe Audi e-tron levert zodoende alleen maar goed nieuws op. Want het is niet alleen een auto die klaar is voor de toekomst in technisch en duurzaam opzicht, hij is ook gezegend met ‘looks’ die velen kunnen bekoren. Zo merken we onderweg.  145

TO AUDI SHOWROOM

146

TO AUDI SHOWROOM

147

TO AUDI SHOWROOM

148

TO AUDI SHOWROOM

149

TO AUDI SHOWROOM

Een subtiele reminder voor welke auto u ook al weer had gekozen...

audi.nl/etron

Het is een bijzondere optie, maar wel één die iets toevoegt. Het maakt de Audi e-tron nog meer onderscheidend en de scherpte van de weergave van wat de camera’s registreren is indrukwekkend. Als het regent onderweg, kunt u de regendruppels bij wijze van spreken tellen. Zelfs in het donker is het zicht beter dan normale spiegels.

In de e-tron wordt de bestuurdersplek echt een commandopost. De mogelijkheden voor de rijder zijn behoorlijk uitgebreid om de Audi e-tron volledig naar uw hand te zetten. Het digitale dashboard is met een druk op de knop (op de stuurwielspaak) anders in te delen.

Raakt u de MENU-knop aan, dan krijgt u een compleet overzicht van wat u allemaal kunt doen met de Audi e-tron behalve rijden van A naar B. En dat is veel.

150

TO AUDI SHOWROOM

151

TO AUDI SHOWROOM

152

TO AUDI SHOWROOM

280

zonnepanelen heeft de duurzame, volledig zelfvoor zienende Villa Kogelhof op het dak liggen. Architectenbureau Paul de Ruiter ontwierp dit bijzondere object: het woonhuis van het levenslustige stel Ton en Ria, midden in natuurgebied Landgoed K ogelhof. Die mochten van de plaatselijke overheid helemaal losgaan op een autarkische villa, mits de twee landbouwakkers ook omgetoverd zouden worden tot natuurgebied. Zodoende werden er 70.000 bomen geplant en een gigantische vijver aangelegd voor trekvogels.

AUDI E-CARE Veel Audi e-tron rijders zullen hun debuut maken als bestuurder en bezitter van een volledig elektrische auto. Het programma e-care van Audi maakt duidelijk dat u zich om deze overstap geen zorgen hoeft te maken. Altijd en overal zorgeloos elektrisch rijden is de belofte. Concreet biedt dat de Audi e-tron-koper zes jaar gratis onderhoudsinspecties en apk, online navigatie-updates, acht jaar fabrieksgarantie op de accu, twee jaar algemene fabrieksgarantie en mobiliteitsgarantie. Optioneel is e-care nog uit te breiden met een mobiliteitspas (die ook andere manieren van vervoer mogelijk maakt) of een laadpaal thuis. Verder biedt Audi kopers van een e-tron nog een gebruikerstraining aan. Daarbij krijgt u een-op-eentraining van ervaren instructeurs die u

De e-tron kan energie terugwinnen tijdens het coasten (‘afremmen op de motor’) of door fysiek afremmen. In beide gevallen fungeren de elektromotoren als generatoren. Bij vertragingen tot 0,3 G ofwel 90 procent van alle remacties remt de e-tron uitsluitend af op de elektromotoren. Bij het afremmen vanaf 100 km/h kan de Audi e-tron elektrische kracht met een maximum van 300 Nm en 220 kW terugwinnen. Dit komt overeen met meer dan 70 procent van de energie-input voor de aandrijving. Het slimme brake control system bepaalt volautomatisch of bij het afremmen alleen de elektromotoren, de remmen of een combinatie ervan worden gebruikt. De verdeling is altijd soepel en gelijkmatig – de bestuurder merkt hier niets van. De remkracht blijft altijd constant.

uitleggen wat de e-tron allemaal in huis heeft en hoe u dat optimaal kunt gebruiken. De datum bepaalt de klant en de gebruikerstraining start vanaf het dealerbedrijf.

PAKKETTEN Geen Audi e-tron is hetzelfde want de klant heeft ruim keus aan pakketten en uitvoeringen. Naast de uit voering S line en Audi Design Selection (vooral een interieurupgrade) zijn er nog meer mogelijkheden: Audi Connectivity (met onder meer een Audi-smartphone-

audi.nl/etron

ENERGIE TERUGWINNEN

interface en een Bang & Olufsen Premium Sound System), Audi Technology (met daarin de vermaarde virtual mirrors plus virtual cockpit), Pro Line Plus en Pro Line S.

De Audi e-tron is leverbaar, inclusief alle diensten van Audi e-care, vanaf € 84.100,-.

153

TO AUDI SHOWROOM

154

TO AUDI SHOWROOM

De elektrische revolutie krijgt bij Audi snel gestalte, want een jaar na de e-tron quattro onthult Audi de Q4 e-tron concept. Deze markante, volledig elektrisch aangedreven SUV is een vooruitblik op de productieversie van de Q4 e-tron die eind volgend jaar op de markt komt. De Q4 e-tron is een compacte vierdeurs SUV met elektrische quattro vierwielaandrijving. Als er maximale grip of kracht gevraagd wordt, mobiliseren twee elektro motoren 306 pk en kan de Q4

e-tron in 6,3 seconden van 0 naar 100 km/h sprinten. Onder gewone rijomstandigheden drijft een 204 pk elektromotor de achterwielen aan. De Audi Q4 e-tron heeft een ruime actieradius van 450 kilometer (WLTP). De Q4 e-tron neemt verschillende designelementen over van de eerste e-tron, zoals de gesloten grille en de kenmerkende ‘quattro’ wielkasten. De auto kan gespoten worden in een ‘Solar Sky’-lak die bepaalde golflengtes van het zonlicht reflecteert en daarmee voor een koeler

interieur zorgt. Een ander innovatief detail in de Q4 e-tron is een groot head-updisplay met ‘augmented reality’-functie. Het interieur is extra ruim door de afwezigheid van een middentunnel en de lange wielbasis.

FOTO: AUDI AG

audi.nl

VOORBODE AUDI Q4 E-TRON

155

TO AUDI SHOWROOM

audi.nl

HOOGSPANNING IN E-TRON GT

156

De wereldpremière van de Audi e-tron GT concept was eind vorig jaar al in Los Angeles, maar toch was de elektrische Gran Turismo een van de meest besproken auto’s op de autobeurs in Genève onlangs. De ranke, markant gelijnde vijfdeurssportcoupé laat zien dat een opwindende Gran Turismo nog spannender kan worden met elektrische aandrijving. De elektrische componenten zijn namelijk compact en kunnen laag in de auto worden ingebouwd, wat de designers nog meer vrijheid geeft. Daardoor is de bijna vijf meter lange e-tron GT opvallend laag gehouden, maar is er aan boord volop ruimte, zelfs voor lange mensen. De ranke Gran Turismo is overigens uitgerust met vier individuele sportstoelen voor een intense rijbeleving en maximaal comfort. De carrosserie van de e-tron GT is vervaardigd uit koolstofvezel, aluminium en staal voor optimale sterkte en een laag gewicht. De auto beschikt over elektrische quattro aandrijving met twee elektromotoren die samen 590 pk mobiliseren en hoogst indrukwekkende prestaties realiseren, zoals een sprint van 0 naar 100 km/h in 3,5 seconden, terwijl de dubbele snelheid al na twaalf tellen op de klok staat. De e-tron GT heeft een WLTP-actieradius van 400 kilometer. Een nieuw 800 volthoogspanningssysteem maakt het mogelijk om het 90 kW-accupakket in 20 minuten bijna volledig te laden. De Audi e-tron GT zet ook nieuwe maatstaven in het interieur, waarin resoluut werd gekozen voor duurzame materialen die niet van dierlijke oorsprong zijn. Het digitale instrumentarium is afgewerkt in zwart en verdwijnt zodra de auto is uitgeschakeld. De spectaculaire Gran Turismo gaat in 2020 bijna ongewijzigd in productie.

FOTO: AUDI AG

TO AUDI SHOWROOM

157

TO AUDI SHOWROOM

158

TO AUDI SHOWROOM

FOTO: AUDI AG

De tweede elektrische Audi is bijna klaar voor productie. We hebben het dan over de e-tron Sportback concept, een volledig elektrische Audi waarin sportief design en indrukwekkende prestaties met elkaar versmelten. De e-tron Sportback is onlangs op de Autosalon van Genève onthuld in zijn laatste conceptuele vorm met camouflage. De definitieve e-tron Sportback wordt eind van dit jaar op de markt verwacht. Audichef-designer Marc Lichte omschrijft de e-tron Sportback als een combinatie van het onderste deel van de recent geïntroduceerde e-tron en de sportieve daklijn van de dynamische A7. Dat verschaft hem een zeer sportief en aantrekkelijk silhouet. Technisch zal de Audi e-tron Sportback nauw verwant zijn aan de e-tron quattro. Of dat betekent dat de e-tron Sportback ook rond de 400 pk zal leveren is nog niet bekend, maar quattro vierwielaandrijving heeft de auto zeker.

audi.nl

AUDI E-TRON SPORTBACK BIJNA KLAAR

159

FOTO: AUDI AG

TO AUDI SHOWROOM

160

TO AUDI SHOWROOM

nieuwe plug-in hybride Audi’s

In de Audi A8 L 60 TFSI e assisteert een elektromotor de 3.0 V6 TFSI-motor voor een gecombineerd vermogen van 449 pk en 700 Nm aan koppel. Standaard heeft dit model uiteraard een achttrapsautomaat en vierwielaandrijving voor maximaal comfort en ultieme rijveiligheid.

audi.nl

De transitie naar elektrisch rijden is in volle gang bij Audi en het gamma wordt snel groter. Audi geeft zijn elektrificatiestrategie een vervolg met een omvangrijk plugin hybrideoffensief. De plug-in hybride modellen heten voortaan TFSI e, want e-tron wordt nu exclusief gereserveerd voor volledig elektrische auto’s. Nog dit jaar zijn de Q5, A6, A7 en A8 leverbaar met een geavanceerde combinatie van een ultra moderne benzinemotor en een krachtige elektromotor. Ze kunnen hun krachten bundelen en zo nog sportievere prestaties leveren, elkaar aanvullen om extra zuinig te rijden en u kunt volledig elektrisch rijden om emissievrij onderweg te zijn, bijvoorbeeld in de stad. Het puur elektrische rijbereik is meer dan 40 kilometer, genoeg voor het merendeel van de dagelijkse ritten.

In de plug-in hybride versies van de Audi A7, A6 en Q5 krijgt de 2.0 TFSI-motor elektrische ondersteuning in combinatie met een zeventraps S tronic-automaat met dubbele koppeling. Ook hier geniet de berijder van maximale tractie en veiligheid van de quattro aandrijving met ultra-technologie. Voor deze modellen is er bovendien keuze uit een comfortversie, de 50 TFSI e met 299 pk, of een sportievere 55 TFSI e met 367 pk.

161

Is jouw kantoor â&#x20AC;&#x2DC;Summer readyâ&#x20AC;&#x2122;?

Ontdek jouw ideale waterkoeler! Laat medewerkers voldoende water drinken Zorg voor voldoende bereikbare waterkoelers Met gefilterd koud, bruisend en heet water

Ga direct naar: viteau.nl/ideale-waterdeal

TO AUDI SHOWROOM

Audi heeft de topmodellen van de vernieuwde TT klaar. De TT RS Coupé en Roadster ogen voortaan nog scherper en markanter door de gewijzigde singleframe grille, de grote luchtinlaten en de breder ogende achterzijde met grote diffuser en ovale uitlaten. De veelvuldig bekroonde 400 pk sterke 2,5 vijfcilinder-TFSI-motor maakt van de TT RS een enerverende sportauto, die dankzij zijn quattro vierwiel aandrijving altijd maximale grip heeft. De sprint naar 100 kost maar 3,7 seconden, de topsnelheid is 280 km/h. Audi heeft speciaal voor de TT RS-modellen designpakketten ontworpen. Bij de RS designpakketten krijgt de TT RS gekleurde accenten in sportief rood of blauw. Bij de Audi exclusive designpakketten draait het om fijn nappalederen bekleding in honingraat structuur met contrasterende stiksels in diverse verrassende kleurcombinaties. De TT RS Coupé is leverbaar vanaf € 94.630,en de Roadster vanaf € 97.630,-.

FOTO: AUDI AG

audi.nl

TT-TOPMODELLEN

163

FOTO: AUDI AG

Een dubbelgespierde 2.9 V6-biturbomotor in een elegante vijfdeurscoupé voor elke dag. Het kan voortaan met de 450 pk sterke Audi RS 5 Sportback. De auto biedt de prestaties van een rasechte sportauto en het accent ligt meer dan ooit op sportieve dynamiek. De quattro permanente vierwielaandrijving en de sportief afgestemde achttraps tiptronic-automaat met extra korte schakeltijden staan borg voor intense rijbeleving. Met Audi drive select is die trouwens precies op uw smaak af te stemmen. En als het eens minder sportief moet zijn, blijft de RS 5 Sportback een praktische gezinsauto met bagageruimte voor de hele familie. De RS 5 Sportback is leverbaar vanaf € 122.120,-.

audi.nl

Dubbelgespierd: RS 5 Sportback

165

Ontdek het Pritcher Pillows

MOOI ONTWAKEN BETER PRESTEREN

Een Pritcher hoofdkussen is compacter dan een regulier kussen. Klanten ervaren dit als één van de verrassende voordelen.

Pritcher hoofdkussens laten al duizenden klanten heerlijk doorslapen. De slaapverstoorder voor velen is een té groot, té slap of té stug kussen. Gehannes leidt tot te weinig slaap of nekklachten. Een handgemaakt Pritcher hoofdkussen maakt het verschil tussen redelijk slapen en heerlijk doorslapen. Hierdoor ontwaak je mooier, geniet je langer van je dag en presteer je beter. Vakmanschap en style komen samen in een Pritcher Pillow | Uitgeslapen ben je op je mooist

™

Altijd met 7 dagen proefslapen Alleen online te koop | www.pritcherpillows.com THE PERFECT PILLOW SINCE 2015

TO AUDI SHOWROOM

START-UP I NMOTION:

IJZERSTERK DUO Behoefte om alles uit een Audi te halen wat erin zit? En uit uzelf, als bestuurder? Tijdens een Audi sportscar of driving experiences leert u wat ware stuurmanskunst inhoudt. En hoe mens en machine samen een ijzersterk duo vormen. De uitdagende rijvaardig heidstrainingen zijn in zomer en winter te volgen, op bijzondere locaties. Zeer ervaren en gedreven instructeurs leren u vol passie de kneepjes van het vak. Bijvoorbeeld op de circuits van de Nürburgring of Spa-Francorchamps. Of driftend door de sneeuw en rijdend met hoge snelheid over het ijs in Oostenrijk, Zweden of Finland. Een grensverleggende ervaring!

FOTO: AUDI AG

info@audidrivingexperience.nl, 033 - 433 52 36

100 procent elektrisch, 0 procent uitstoot. Daar gaat Audi voor, met de lancering van de Audi e-tron. Maar met veel enthousiasme volgt Audi ook de veelbelovende en spannende initiatieven van innovatieve talenten. Zoals de Nederlandse start-up InMotion, van de TU Eindhoven en de Automotive Campus in Helmond. De gedreven studenten van InMotion vestigden met hun eerste elektrische racewagen, de Fusion, het elektrische ronderecord op de circuits van Zandvoort, Zolder en Assen. Nu werken zij in volle vaart aan een nieuw technologisch hoogstandje: de Vision. Met deze 100 procent elektrische racewagen met extreem hoge laadsnelheid nemen zij in 2023 deel aan de 24 uur van Le Mans. Het idee hierachter? Elektrische oplaadtijden terugbrengen tot de snelheid die nodig is om een benzineauto van brandstof te voorzien. Dat zal u als consument uiteindelijk óók (snel) verder brengen!

inmotion.tue.nl

RECORDS BREKEN DOOR EXTREEM SNEL LADEN

167

TO AUDI SHOWROOM

168

TO AUDI SHOWROOM

R8 V10 Decennium. Deze kan in 3,1 seconden van 0 naar 100 km/h sprinten en laat een topsnelheid van 331 km/h noteren. Het speciale, zeer exclusieve Decennium-model is herkenbaar aan bronskleurige accenten vanbinnen en vanbuiten, het interieur is in zwart uitgevoerd met koolstofvezelaccenten. De R8 Coupé V10 Decennium komt tegelijk uit met de vernieuwde R8 Coupé en Spyder.

FOTO: AUDI AG

De V10-motor van de Audi R8 beleeft zijn tienjarig jubileum. Die mijlpaal wordt gevierd met de speciale R8 Coupé V10 Decennium met 620 pk sterke 5,2-liter FSI-motor. Audi bouwt er slechts 222 exemplaren van en ze worden individueel genummerd. De V10-motor in de R8 is een atmosferische tiencilinder die in 2009 debuteerde met destijds 525 pk. Door de jaren heen nam de kracht toe tot de 620 pk van de

audi.nl

V10-eerbetoon

169

BEHIND THE SCENES

Gerard Wessel: “Het eerste wat Cynthia deed toen ik haar woonkamer binnenkwam – behalve mij een kop koffie aanbieden – was meteen haar iPhone in stelling te brengen om een timelapse-opname van de komende fotosessie te maken. Ze genoot ervan om nu eens een collega-fotograaf van dichtbij aan het werk te kunnen zien met opzetten van fotolampen en een oude analoge Linhof-camera uit de jaren vijftig van de vorige eeuw. Ze was het perfecte model dat moeiteloos de instructies van de fotograaf volgde. Terwijl ik mijn koffers nog aan het inpakken was en tevreden terugkeek op een geslaagde creatieve work-out was Cynthia alweer richting A msterdam vertrokken voor een volgende enerverende fotoshoot.”

Uitgever Pon’s Automobielhandel B.V., Zuiderinslag 2, 3833 BP Leusden 033 - 494 99 44 Marketingcommunicatie Marjon Duurland Productie en realisatie Sanoma SYNC, Capellalaan 65, 2132 JL Hoofddorp Advertentieacquisitie Zadkine Media, 010 - 436 91 24 Accountdirector Farah van der Zijden Trafficmanager Andrea Lourens Artdirector Magda Rijs Contentdirector Luc Vranken Contentmanager Marlous van Irsen Aan dit nummer werkten mee Annet Ekkel (styling), Pim Hendriksen, Marjan Ippel, Lieke Jonker, Marc Klaver, Anita Lensink (beeldbewerking/dtp), Leendert Masselink, Marc de Smit (corrector), Iris Stam, Tindemans Translations B.V., Yolande Verheyen (lifestyle), Mario Vos, Gerard Wessel Informatie adreswijzigingen info@audi.nl of via uw Audi-dealer. Overname of vermenigvuldiging uit deze uitgave is alleen toegestaan na voorafgaande, schriftelijke t oestemming van de uitgever. Een voorbehoud geldt voor alle in dit nummer g epubliceerde gegevens met betrekking tot prijzen, specificaties en andere omschrijvingen. De vermelde consumentenadviesprijzen in dit magazine zijn inclusief btw, bpm, rijklaarmaakkosten, recyclingbijdrage en leges. Voor meer informatie zie audi.nl. Getoonde modellen kunnen afwijken van de werkelijkheid. Audi Magazine wordt gedrukt op gecertificeerd papier dat komt uit een duurzaam beheerd bos. De folie is een volledig compostbeerbare PLA-folie (gecertificeerd volgens de Europese norm EN13432). Deze zeer milieuvriendelijke folie kan door de ontvanger in de gft-bak worden gedeponeerd. AUDI MAGAZINE IS EEN UITGAVE VAN PON’S AUTOMOBIELHANDEL B.V. EN WORDT GRATIS AANGEBODEN AAN AUDI-RIJDERS IN NEDERLAND. HET BLAD VERSCHIJNT TWEE KEER PER JAAR. PON’S AUTOMOBIELHANDEL IS IMPORTEUR VAN AUDI IN NEDERLAND EN LEGT GEGEVENS VAST, VOOR ZOVER BEKEND, VAN AUDI-EIGENAREN EN AUDI-RIJDERS. DE GEGEVENS WORDEN GEBRUIKT OM TE INFORMEREN OVER DE ONTWIKKELINGEN VAN HET MERK AUDI EN HET TOEZENDEN VAN INFORMATIE, ZOALS AUDI MAGAZINE. INDIEN U GEEN PRIJS STELT OP DE TOEZENDING VAN AUDI MAGAZINE KUNT U DAT VIA INFO@AUDI.NL K ENBAAR MAKEN.

170

NEW YORK