De Zijderups T IJ D S C H R I F T V O O R Z O R G K U N S T In dit nummer o.a.: Postmoderne Post
Van Binnen naar Buiten Ware gezichten
Nr 3 - April 2017 www.dezijderups.nl
De Zijderups
T IJ D S C H R I F T V O O R Z O R G K U N S T
Inhoud:
Het tijdschrift De Zijderups is een uitgave van stichting De Zijderups, stichting voor sociaalmaatschappelijke kunstprojecten, en richt zich met name op kunstprojecten in de zorg. Hein Walter is sinds 2011 als zorgkunstenaar werkzaam in Woonzorgcentrum Archipel. In 2016 startten we, met steun van het Cultuurfonds Almere, Zorggroep Almere en de gemeente Almere, het project Ambulante Zorgkunst, waardoor er bij Zorggroep Almere vijf kunstenaars een jaar lang twintig zorgkunstprojecten konden uitvoeren en de vrije hand kregen om zorgkunst verder te ontwikkelen. Ons visioen is dat er over een aantal jaren in heel Nederland zorgkunstenaars betaald aan het werk zijn. Dit tijdschrift wil mensen in de zorg informeren over de verschillende projecten die we hebben gedaan of hopen te gaan doen en ze daarmee op ideeën brengen.
Pag 3
Postmoderne post
Pag 5
Zorgkunst
Pag 6
Muziek in de zorg
Pag 7
Levend verleden
Pag 9
Over dementie en zorgkunst
Pag 11 Van Binnen naar Buiten Pag 16 De tovertafel Pag 17 Kunstwoord
Redactie: Hein Walter (hoofdredacteur) Claudine Terlaan en Louise Gregoire
Pag 18 Ware gezichten
Redactie adres: Verzetslaan 42, 1318 BV ALmere Tel: 06 51924 882 E-mail: heinwalter@tiscali.nl
De tekening op het voorblad is gemaakt door Puck de Vries, bewoner van Woonzorgcentrum De Overloop. De tekeningen op het achterblad zijn gemaakt door Willemijn Huising, bewoner van Woonzorgcentrum Archipel.
Internetsite: www.dezijderups.nl Bestuur De Zijderups: Pim Groot - voorzitter Renée Weder - penningmeester Louise Gregoire - secretaris Hein Walter - artistiek leider Oplage: 50 Losse nummers: € 7,50 incl. verzendkosten Abonnement: 4 nummers per jaar € 25,Kamer van Koophandel: 32164081 Giro: NL28 INGB 0005 0915 31 ANBI Status: 821691065
2
Postmoderne Post
Op 4 februari kwamen de tien kunstenaars en de tien bewoners van Woonzorgcentrum Archipel voor het eerst samen. Er stond een lunch voor hen klaar in het atelier van Hein Walter, de projectleider van het kunstproject Postmoderne Post. Na een half uur was het moment aangebroken om het lot te laten spreken: de kunstenaars trokken om beurten een envelop met daarin de naam van de bewoner aan wie zijn de komende drie maanden elke week een zelfgemaakte kaart gaan sturen. Over drie maanden is er weer een lunch en wordt er weer geloot.
De kunstenaars die meedoen zijn: Mira Ticheler, Marijke Bolt, Johanna Braeunlich, Stefan Damman, Karin van de Kuilen, Christian Wisse, Betty Sluijter, Isabel Firvida, Alice Bunt en Maria van Daalen.
Het project duurt een jaar. In dat jaar hebben de tien bewoners samen 520 kaarten ontvangen. Op Valentijnsdag, 14 februari, konden ze de eerste kaart uit hun brievenbus halen.
Het project wordt ondersteund door het Cultuurfonds Almere, Fonds RCOAK en het Mr. Cornelis Roozen Fonds. Daarnaast hebben zo’n 20 mensen uit het netwerk van de kunstenaars het project ondersteund met een bijdrage van € 25,- of meer.
Aan het eind van de 52 weken wordt er bij De Muren van Archipel (de tentoonstellingsruimte van Archipel) een tentoonstelling georganiseerd van alle 520 ansichtkaarten. De ansichtkaarten - kunstwerken op A5 formaat - zullen dan ook te koop zijn. Voor € 25,- per stuk. Als alle kaarten verkocht worden, is er weer voldoende budget om het project nogmaals uit te voeren.
3
Maar ook voor hun werk is het goed. Kunstenaars willen graag dingen maken. Dit project geeft ze publiek. En het geeft ze stof om na te denken! Maria van Daalen, bijvoorbeeld, geen beeldend kunstenaar zoals de andere negen kunstenaars, maar dichter, heeft een mooi onderwerp gevonden. Tijdens het gesprek met de vrouw die de komende drie maanden haar kaarten gaat ontvangen, werd uitgesproken dat ze allebei van reizen houden. De rolstoel waaraan ze gekluisterd is, maakt het veelal onmogelijk, maar dromen en denken over reizen gaat natuurlijk wel. Maria kwam op het idee om gedichten te schrijven over vervoersmiddelen. En als je daar naar zoekt, dan vind jer voldoende van. Een greep uit de mogelijkheden: kogge (wapen Almere), zeilboot, stoomboot, roeiboot, kano, korjaal (in gebruik in Suriname), vlot, veerboot/ veer, onderzeeboot, raceboat, rondvaartboot, stoomtrein moderne trein, auto, vrachtauto, vliegtuig, straaljager, luchtballon, zeppelin, trike, raket, ruimtestation/ruimteveer, fiets, bakfiets, step, etc. Zo kan ze een jaar lang een goede dienst doen en tegelijkertijd werken aan een bundel.
De kunstenaars gaan de ansichtkaarten maken en versturen, maar dat wil niet zeggen dat de ontvangers van de kaarten passief blijven. We hopen zij kaarten gaan tekenen en die terugsturen. Ook hopen we dat ze zo enthousiast worden en nieuwsgierig dat ze op atelierbezoek gaan. Wie weet wat er uit voortkomt! Postmoderne Post is allereerst een project dat een antwoord geeft op eenzaamheid onder bewoners van woonzorgcentra. Dit projectplan is heel eenvoudig en het kan zo in een ander zorgcentrum worden uitgevoerd. Dus laten we hopen dat idee het wordt overgenomen! Het zou mooi zijn als dan de titel wordt behouden. Eenzaamheid, betrokkenheid en activiteit, dat zijn de sleutelwoorden. We gaan ervoor zorgen dat de ontvangers hun kaarten wekelijks op een muur in hun kamer plakken. Zo wordt het duidelijk zichtbaar en elke keer als er bezoek is, zal er naar de kaarten worden gevraagd. Elke week hebben de ontvangers iets nieuws om te laten zien en iets nieuws om te bespreken. Ook voor de kunstenaars is het project goed. Ze maken kennis met een wereld die ze ervoor niet kenden. De stap om zorgkunstenaar te worden, komt daarmee een stapje dichterbij.
Op de tweede kaart die ze verstuurde heeft ze onderstaand gedicht geschreven
DE KOGGE IN HET WAPEN VAN ALMERE SPREEKT Ik kom hier ronduit in het wapen gevaren. Er is geen mensenhand die mij beweging geeft. Zo ademt het heilige en bonst het hart dat leeft. Een vol schip, een vol zeil, een schipper die niet reeft. Aan wal staan allerlei stuurlieden te staren. Niemand van hen herkent de weg en de gevaren, het web van wind en kans en ik. ÉÊn hand die weeft. Maria van Daalen
4
Zorgkunst Aleksander Willemse
Meneer De B. is ook niet zo goed meer ter been, maar zijn vrouw opzoeken in de gesloten afdeling van Woonzorgcentrum Castrovalva lukt nog elke dag. Zij leeft in een vergevorderd stadium van dementie. Ze weet nauwelijks nog iets. Maar een ding voelt ze nog wel: dat ze bij haar man hoort.
Het leven van ouderen die zich in een vergevorderd stadium van dementie bevinden, wordt alsmaar stiller. Voor het project ‘Ambulante Zorgkunst’ bezocht ik een jaar lang verschillende gesloten zorginstellingen in Almere om kunst te maken met deze demente bejaarden in de eindfase van hun leven. Om contact te maken en een leuke tijd met ze te delen. Om ze over hun leven te laten vertellen. En om dat leven te verbeelden door middel van een stilleven van de weinige bezittingen die ze nog om zich heen hebben. Want om ‘spullen’ geven ze al lang niet meer. ‘Alles’ mag je meenemen “als-je-hetleuk-vindt”. Ik ben alleen geïnteresseerd in hen. In hun leven toen en in hun leven nu. En zolang ik contact met ze kan maken, vraag ik naar hun fijnste herinneringen. Of ik informeer waarom bepaalde voorwerpen voor hen zo waardevol zijn. Soms ben ik ze na twee minuten alweer kwijt. En soms lijkt de tijd nooit op te houden.
Het project “Ambulante Zorgkunst” is een initiatief van Stichting Zijderups en wordt mede mogelijk gemaakt door Zorggroep Almere, Cultuurfonds Almere en de gemeente Almere.
5
Muziek in de zorg
Zorgkunstenaar Gerard Poot is muzikant en entertainer. Als hij binnenkomt, dan is hij aanwezig en alle ogen zijn op hem gericht. Hij heeft verschillende manieren om de bewoners ‘mee te krijgen’. Hij neemt een electrische piano mee en heeft een dikke map met liedjes: kinderliedjes, Amsterdamse liedjes en Volksliedjes. De bewoners van andere huiskamers worden dan één woning gehaald en dan wordt er een uur naar hartelust gezongen. Er zijn ook altijd bewoners die niet makkelijk meedoen, maar de sfeer (en de stem van Gerard) is zo aanstekelijk dat ze toch gaan meezingen.
week is het andersom. Ook daar kan Gerard een prachtige verbindende rol spelen, met kinderliedjes en ook met goocheltrucs en theater. Sommige goocheltrucs zijn daarbij geschikt om door de bewoners gedaan te worden. Dan moeten ze even oefenen, maar dat is juist goed. De afwisseling tussen muziek en goochelen en ook verhalen en sprookjes werkt hier heel goed, waarbij de talenten en het vakmansschap van Gerard natuurlijk wel uitzonderlijk zijn en het werk wat hij doet niet makkelijk gekopieerd kan worden. In Woonzorgcentrum Archipel wordt op elke woensdagavond gezamenlijk gedineerd. Daar is Gerard soms een muzikaal entertainer - hij brengt leven in de brouwerij!
In woonzorgcentrum Vizier is er wekelijks een activiteit met bewoners en kinderen van het nabijgelegen kinderdagcentrum. De ene week komen de kinderen naar Vizier en de andere
6
Levend verleden
In 2011 deden we het project Levend Verleden. Leerlingen van de Protestants Christelijke Basisschool De Dukdalf zijn twee keer op bezoek geweest in Zorgcentrum Buitenhaeghe om met bewoners te praten over gebruiksvoorwerpen van vroeger. In groepjes van twee zijn de leerlingen bij bewoners op de kamers geweest. Ze hadden allemaal een ander onderwerp. Het ene groepje ging bijvoorbeeld praten over de radio en hoe dat vroeger was, bij een ander groepje ging het gesprek over vakantie; op die manier zijn er twaalf onderwerpen aan de orde geweest. De ouderen zijn ervaringsdeskundigen op dat gebied! Je kunt wel in boeken opzoeken wie de stofzuiger heeft uitgevonden of hoe de televisie zich heeft ontwikkeld, maar het wordt levende geschiedenis als iemand uit eigen ervaring vertelt hoe het leven vroeger
was. Dat je een fiets kon huren, en ook de wasmachine te huur was voor een middag, dat electriciteit met muntjes werd gekocht, dat mensen niet op vakantie gingen, dat iedereen om de radio gekluisterd was, noem maar op. Het leven was anders. Op school zijn de leerlingen verder gaan zoeken. Op internet, in boeken, maar misschien hebben ze ook wel hun eigen opa’s en oma’s benaderd met dezelfde vragen. De leerlingen zijn ook een tweede keer op bezoek geweest. Waren ze er de eerste keer om vragen te stellen en bewoners te interviewen, de tweede keer hebben ze zelf verteld. Ze hadden allemaal iets meegenomen van deze tijd. Eigentijds speelgoed, maar ook leerboeken en moderne communicatiemiddelen: een telefoon, toen nog heel bijzonder!
7
De bewoners van Buitenhaeghe en leerlingen van De Dukdalf ontmoetten elkaar de tweede keer in de grote zaal. Het was meteen een gezellige en ongedwongen sfeer waarin de jongeren vertelden en de ouderen leerden. Het was een bijzondere ontmoeting. De tentoonstelling omvatte de twaalf verslagen van het project, vormgegeven op fotopanelen van 50 x 75 cm. Die gaven samen een goed beeld van wat er werd onderzocht, maar het geheel gaf ook goed de sfeer weer van het hele project door foto’s van de gesprekken en portretten van leerlingen. Het gebeurt niet zo vaak dat jongeren in gesprek gaan met ouderen die ze niet kennen. Niet iedereen vond het makkelijk en soms werkten de lichamelijke beperkingen van bewoners belemmerend, maar voor de meeste leerlingen gold dat ze het een goede en leerzame ervaring vonden en werd hun kijk op ouderen op een positieve manier beïnvloed. Andersom net zo. Ervaringsonderwijs!
Mogelijke onderwerpen: telefoon, wasmachine, vakantie, electriciteit, radio, televisie, auto’s, typemachine, verlichting, koelkast, stofzuiger, koffiezetapparaat, kachel, gasfornuis, fiets.
8
Over dementie en zorgkunst Hein Walter
Geestelijke verdieping en talentontwikkeling, begrippen die je misschien niet zo een-tweedrie zou verwachten bij ouderen die lijden aan dementie, maar die wel degelijk aan de basis staan van zorgkunst. Ik ben zorgkunstenaar en ik heb de afgelopen jaren veel ervaring opgedaan met het werken en samenwerken met ouderen en ik weet inmiddels zeker dat creativiteit en concentratie goede antwoorden zijn op de vragen omtrent dementie.
Ik zie regelmatig dat er dagbesteding wordt aangeboden waarin maar weinig uitdaging zit. Iemand leest de krant voor, er wordt samen gegeten, er wordt een spelletje Mens erger je niet gedaan en voor je het weet is de dag om en zijn er geen ongelukken gebeurd. Gemiste kansen, wat mij betreft. We moeten dat anders doen, we moeten zoeken naar een manier om de persoon creatief uit te dagen. Natuurlijk altijd binnen de grenzen van wat die meneer of mevrouw fysiek kan. Met tekenmateriaal, of via grafiek of fotografie, muziek, taal of ruimtelijk kun je zoveel dingen doen. Het mooie is, er is in die creatieve gebieden nog zoveel groei mogelijk. En juist die groei is essentieel. Groei zorgt voor eigenwaarde en trots en geeft betekenis aan het leven. De ontvankelijkheid en onbevangenheid maken dit mogelijk. Tien jaar eerder zou diezelfde persoon dat niet gekund hebben, omdat zij/hij zichzelf zou hebben wijsgemaakt dat zij/hij niet kan tekenen, of omdat tekenen onzinnig wordt gevonden, zonde van de tijd, of om welke andere reden dan ook. De
Het moeilijke van dementie is dat de cognitieve contouren verdwijnen, het zelfinzicht dat een mens nodig heeft om te kunnen functioneren in de complexe maatschappij – en die tegelijkertijd een boel schoonheid en durf tegenhoudt. Dementie doet een mens veranderen. Die verandering is zeker lastig en een zware belasting voor de persoon zelf en haar of zijn omgeving; tegelijk is het een enorme kans, dementie gaat namelijk vaak gepaard met ontvankelijkheid en onbevangenheid!
9
Concentratie, dat is het vierde kernwoord. Mensen die lijden aan dementie kunnen hun gedachten niet meer sturen. Ze reageren. Bij het tekenen kunnen ze opvallend genoeg die focus vaak wel opbrengen. Twee uur geconcentreerd tekenen geeft voldoening voor de hele dag.
dementie zorgt ervoor dat de barrières wegvallen en daardoor worden dingen mogelijk. Het bijzondere is dat alle mensen die bij mij komen tekenen een eigen manier van tekenen hebben. Dat valt pas op als ze vaker komen. Als je dan de tekeningen naast elkaar legt en je legt er ook tekeningen van anderen bij, dan zie je direct welke tekeningen door dezelfde persoon gemaakt zijn. Dat is eigenheid. En er is ook sprake van schoonheid. Als mensen vaker komen tekenen, dan leren ze onderscheid te maken, dan zien ze welke tekening beter is dan de andere. Ze kunnen meestal niet beredeneren welke tekening beter is, maar hun gevoel wijst hen de weg. Gevoel! Naast onbevangenheid en ontvankelijkheid een derde kernwoord. De ‘normale mens’ kan schakelen tussen denken en voelen. Dementie zorgt ervoor dat het denken minder wordt. Het gevoel wordt niet aangetast, maar doordat het denken wegvalt, krijgt het voelen juist meer ruimte. In creativiteit is voelen nu precies de goede raadsman. Bij dementie staat het denken niet meer in de weg en kunnen er prachtige dingen worden gemaakt.
Ik heb al een aantal tentoonstellingen gemaakt met werk dat is gemaakt door mensen die lijden aan dementie. Ik noem die tentoonstellingen De Schoonheid van Dementeren. De reacties die bezoekers geven zijn alleen maar lovend. Wat ik hoor is dat bezoekers het werk herkennen als kunstwerken zonder ego. Inderdaad, als je deze kunstwerken vergelijkt met kunstwerken die zijn gemaakt door professionele kunstenaars, dan zie je daar vaak een bedoeling, een boodschap. Dat zit de wil van de kunstenaar achter. De kunstenaar wil bekend worden, die heeft een bepaalde standaard waar het werk aan moet voldoen, die heeft te maken met zijn of haar eigen imago, een stijl – allemaal zaken van het ego. De werken die je ziet bij De Schoonheid van Dementeren zijn zonder bedoeling. Het is schoonheid zonder ego.
10
Van Binnen naar Buiten Hein Walter
Je gekend voelen, dat is misschien wel de eerste geestelijke basisbehoefte van een mens. Dat geldt voor iedereen – ook voor mensen die ingesloten zijn en een gevangenisstraf uitzitten.
aal circuit leeft waarin drugs en criminaliteit de norm zijn, dan is het praktisch onmogelijk om je daaruit te ontworstelen. Zelfs met hulp is het een enorme opgave. Er bestaat een wereld naast de ‘normale’ wereld, een soort parallelle wereld. Daar wordt natuurlijk ook geleefd, ook daar zijn familie en vrienden belangrijk en daar leven de mensen hun leven, maar daar zijn de verwachtingen en de normen anders dan de wereld die de meeste mensen kennen. De mensen uit dit circuit herkennen ook anderen die in de zelfde wereld leven. Een drugsverslaafde herkent bijvoorbeeld een andere drugsverslaafde, een inbreker herkent meteen een andere inbreker als zij elkaar voor het eerst tegenkomen. Er zijn niet veel mensen die in beide werelden vriendencontacten hebben en het is dan ook een immense uitdaging om vanuit de parallelle wereld naar de ‘gewone’ wereld te komen.
Hoe komt het dat jij in de gevangenis zit en ik niet? Hoe komt het dat jouw leven zo gelopen is dat jij de dingen deed die je hebt gedaan? Wat waren de omstandigheden waarin jij opgroeide, met welke normen en waarden ben jij grootgebracht? Wat is jouw sociale netwerk? Dat zijn de vragen die aan de basis staan van het project Van Binnen naar Buiten. Elk gesprek is anders, maar in de kern is dat waar we naar op zoek zijn. En belangrijk, we zijn oprecht geïnteresseerd en we zijn ervan overtuigd dat we een belangrijke bijdrage kunnen leveren aan de samenleving in het algemeen en in het leven van de gedetineerden die meedoen in het bijzonder.
Diploma voor de samenleving We voerden gesprekken met gedetineerden. Voor het gesprek hadden we twee uur de tijd - de gedetineerden moeten namelijk op een bepaalde tijd weer in hun cel zitten. Twee uur! Dat is net voldoende om iemand te leren kennen. Maar geen tijd te verliezen, dus het gesprek moet meteen de diepte in! Alles kon in principe ter sprake komen: jeugd, (mis)daden, verwachtingen, wensen, hoop, houding. De geestelijk verzorger ziet de gedetineerden vaker en hij had ze voor dit project uitgenodigd. Ze wisten wat er van ze verwacht werd en ook wat ze uiteindelijk zouden krijgen! Ze kregen een poëtisch portret van zichzelf, een afdruk van 40 x 50 cm, een tekst met foto.
Stichting De Zijderups richt zich niet alleen op zorgkunst bij ouderen, maar bijvoorbeeld op kunstprojecten in penitentiaire inrichtingen, gevangenissen! Van Binnen naar Buiten is een gevangenisproject dat ik samen met AnkhA van den Berg deed. In die hoedanigheid waren we portretdichters. Het project is momenteel gestopt, de subsidie liep af (Cultuurfonds Almere, Nationale Reclasserings Actie, gemeente Almere) maar als er opnieuw subsidie wordt gevonden, dan gaat het door, dan met een nieuw koppel portretdichters. Parallelle wereld We hebben het project ruim een jaar gedaan. Een keer per maand kwamen we naar de P.I. en daar hadden we allebei een ontmoeting met een gedetineerde. Inmiddels begrijp ik een ding heel goed: als je eenmaal in een soci-
Die gesprekken voerden we in vertrouwen en het was onze intentie dat we zonder oordeel luisteren naar hun verhaal. Eerlijk, zonder
11
Marteling. Als het zou gebeuren in het gevang, dan zou het land te klein zijn, koppen zouden rollen, maar het gebeurde achter de voordeur van een Marokkaans gezin, in een kamer die op slot ging, waar Allah en mijn moeder niet kwamen, zoals mijn vader het zei voordat hij sloeg. Met de wasmachineslang – mijn rug was rauw en blauw. Niet mijn gezicht, niet op mijn handen, alleen daar waar ik kleren droeg. Was het in een blank gezin gebeurd, wie weet wat dan, maar Jeugdzorg kwam bij ons niet langs. Mijn moeder sloeg trouwens ook. Met de kabel van teevee. Ze handelden uit onmacht, wisten zich geen raad met ons, met het missen van hun eigen grond, de regels van de moskee; ze spraken de taal niet van de vrije maatschappij. Mijn tweelingbroer onderging hetzelfde lot en mijn een na oudste broer werd vastgebonden, opgetakeld aan het plafond. Ik was erbij, ik was nog jong. Mijn vader schudde de shag uit het pakje en stak het onder zijn neus in brand. Jij wil toch roken, schreeuwde hij. Op mijn zeventiende vluchtte ik het huis uit, werd vader en beloofde mezelf een beter leven. Er zijn delen die lukten. Veel niet. Verslaving en insluiting, diefstal en dakloos. Ook liefde was lastig. Posttraumatische stressstoornis, dat weet ik nu, na veertig jaar. Ik hou van mijn ouders. Ik krijg tranen in mijn ogen als ik aan ze denk. Ze hebben geen benul van wat ze deden, maar maakten mij ongewild meester in het verstoppen. Het wordt tijd dat ik opsta en mezelf ga vinden.
12
masker of verborgen agenda. Onze opdracht is bij dit project dat we ons inleven in de gedetineerde, dat we begrijpen hoe hij in zijn leven staat. Als ons dat lukt, dan kunnen we zijn portret schrijven. Dat doen we in de ik-vorm. Op die manier leest de gedetineerde de tekst alsof hij het zelf uitspreekt. Dat portret moet natuurlijk kloppen met hoe hij zichzelf ziet, maar er kunnen wel dingen in staan die hij van zichzelf nog niet wist. In een gesprek kun je ook makkelijk dingen roepen en vinden, en als je dan later geconfronteerd wordt met die mening, dan kan dat confronterend zijn. Een spiegel in woorden, zo zou je het portret kunnen omschrijven – en die spiegel is niet altijd even aardig. Het portret zal echter niet goed werken als het een snauw is, een uitbrander; nee, we moeten vanuit een positief gevoel een eerlijk portret schrijven, een portret waar waardering uit spreekt en erkenning. En dat lukt. De gedetineerden zijn altijd dankbaar en stralen als ze het portret in ontvangst nemen.
project gebruikt worden. We maakten portretfoto’s van de gedetineerden en die foto’s gebruikten we alleen voor de uiteindelijke afdruk. Het portret stuurden we eerst digitaal naar de geestelijk verzorger. Die liet het portret zien en lezen aan de gedetineerde en als hij akkoord ging, dan drukten we het af. De afdruk kreeg hij, als was het een diploma voor de samenleving. Cadeau Het poëtisch portret was dus een cadeau voor de gedetineerde. Ik heb bij het schrijven van het projectplan bedacht dat mensen in de gevangenis van alles moeten. Ze moeten hun straf uitzitten, ze moeten re-integreren, ze moeten leren. Zij hebben de maatschappij iets aangedaan, daarvoor zijn ze veroordeeld en alles wat er na de veroordeling gebeurt, is in feite genoegdoening. Maar is dat eigenlijk wel eerlijk? Bij conflicten liggen de zaken zelden aan één kant. In hoeverre zijn wij als maatschappij schuldig? Zijn we nalatig geweest? Hebben we de ene bevolkingsgroep meer kansen gegeven dan een andere bevolkingsgroep? Zo hoorde ik bij een van de ontmoetingen in de gevangenis het heftige levensverhaal van H., een man van 44 die in zijn jeugd door
Normaalgesproken mogen er geen apparaten naar binnen komen, maar voor dit project mochten we een camera meenemen. De foto’s die we maakten, mochten uitsluitend voor dit
Marteling. Als het zou gebeuren in het gevang, dan zou het land te klein zijn, koppen zouden rollen, maar het gebeurde achter de voordeur van een Marokkaans gezin, in een kamer die op slot ging, waar Allah en mijn moeder niet kwamen, zoals mijn vader het zei voordat hij sloeg. Met de wasmachineslang – mijn rug was rauw en blauw. Niet mijn gezicht, niet op mijn handen, alleen daar waar ik kleren droeg. Was het in een blank gezin gebeurd, wie weet wat dan, maar Jeugdzorg kwam bij ons niet langs. Mijn moeder sloeg trouwens ook. Met de kabel van teevee. Ze handelden uit onmacht, wisten zich geen raad met ons, met het missen van hun eigen grond, de regels van de moskee; ze spraken de taal niet van de vrije maatschappij. Mijn tweelingbroer onderging hetzelfde lot en mijn een na oudste broer werd vastgebonden, opgetakeld aan het plafond. Ik was erbij, ik was nog jong. Mijn vader schudde de shag uit het pakje en stak het onder zijn neus in brand. Jij wil toch roken, schreeuwde hij. Op mijn zeventiende vluchtte ik het huis uit, werd vader en beloofde mezelf een beter leven. Er zijn delen die lukten. Veel niet. Verslaving en insluiting, diefstal en dakloos. Ook liefde was lastig. Posttraumatische stressstoornis, dat weet ik nu, na veertig jaar. Ik hou van mijn ouders. Ik krijg tranen in mijn ogen als ik aan ze denk. Ze hebben geen benul van wat ze deden, maar maakten mij ongewild meester in het verstoppen. Het wordt tijd dat ik opsta en mezelf ga vinden. ‘Van Binnen naar Buiten’ 2016 - Hein Walter en AnkhA van den Berg. Ontwerp: Damian - Oostvaarders College - Tekst: Hein Walter ‘Van Binnen naar Buiten’ is een project van s�ch�ng De Zijderups, in samenwerking met P.I. Almere. Het project wordt financieel ondersteund door het Cultuurfonds Almere, de Na�onale Reclasserings Ac�e en de gemeente Almere.
13
Hoe zou het gegaan zijn als Brenda niet was overleden? Dan was ik vast nog trainer, baas op het veld, held van de Haagse jeugd. Ik ben hard en kan heel goed incasseren, maar als het om emoties gaat, ben ik een watje. Ik kon niet omgaan met haar sterven, met verliezen, met verdriet, ik kon het niet. Zo lang clean en toen ineens weer terug bij af, mijn baan bij ADO, huis en alles weg. Als ik iets zou mogen overdoen, dan was het dat, de drugs; verslaving, het verdooft – maar kick je af, dan zijn de problemen er nog steeds, en dan nog groter. Ik heb geleefd, gesport, gereisd, maar niets weegt tegen de ellende op, dat heb ik nu toch echt begrepen. Ik wil naar Epe, leven en werken, daar kan ik het beter. Ik wil mijn kinderen hier niet zien, het afscheid bij de deur zou me doen breken, een foto is me eigenlijk al teveel. Sjakie Zwart noemde me Mozes, lang geleden, en zo sta ik nog bekend – ze hebben gelijk, meer dan ze weten: die Bijbelse man bracht zijn volk naar het beloofde land, maar mocht er van God zelf niet in. Hoogmoed was het, dat hem opbrak, net zoals bij mij. Ik mag kijken, vanuit de bajes op teevee, hoe mijn jongens spelen in het team en dat doet pijn. Ze doen het goed, ze hebben succes. Ik leerde ze wat ik zelf niet kon leren; ze hebben het karakter dat ik miste. Zij hoeven niet vaak op de bank te zitten. Al ben ik hier stil en ongelukkig, ik ben trots en gelukkig om hen. ‘Van Binnen naar Buiten’ 2016 - Hein Walter en AnkhA van den Berg. Ontwerp: Thyra - Oostvaarders College - Tekst: Hein Walter ‘Van Binnen naar Buiten’ is een project van s�ch�ng De Zijderups, in samenwerking met P.I. Almere. Het project wordt financieel ondersteund door het Cultuurfonds Almere, de Na�onale Reclasserings Ac�e en de gemeente Almere.
zijn vader en moeder zo ernstig is mishandeld dat ik het in het portret marteling heb genoemd. Hij werd door zijn vader bont en blauw geslagen met de slang van de wasmachine en door zijn moeder met de televisiekabel. Geen Jeugdzorg te bekennen. Hij zag als klein kind dat zijn broer door zijn vader ondersteboven aan het plafond werd getakeld. Zijn vader haalde de shag uit het pakje en stak het aan. ‘Jij wil toch roken’, schreeuwde zijn vader!
en het vergeten. Hij is daarin vrij. Boemerang Als maatschappij hebben we aantal redenen om een instituut als een gevangenis te rechtvaardigen: uitsluiten (opsluiten van gevaarlijke individuen), straf als genoegdoening voor de slachtoffers (soort wraak) en tijd en rust in de hoop dat de dader tot inkeer komt en spijt krijgt van zijn daden. Ons gaat het om inzicht. Inzicht in het eigen leven. Pas als je begrijpt wie je bent en waarom je de dingen doet die je doet, kun je wezenlijk veranderen. Eerder niet. Als je daders alleen straft en opsluit en je ontkent hun leven en hun problemen, dan maak je hun positie slechter. Op het moment dat ze weer terugkeren in de maatschappij, en in de meeste gevallen gebeurt dat, dan komen die problemen als een boemerang terug in de samenleving. We moeten juist goed begrijpen wat het woord samenleving betekent: we leven samen en dat betekent dat de problemen van de een ook de problemen zijn van de ander. We moeten niet wegkijken! Integendeel. De weg die de gedetineerde binnen dit project moet gaan, van
Op zeventienjarige leeftijd wist hij het ouderlijk te verlaten en ging een leven tegemoet van drugs en diefstal en insluiting. Niet goed natuurlijk, helemaal niet goed, maar in hoeverre zijn wij als samenleving nalatig geweest? Als je de schuld volledig op de veroordeelde schuift, dan doe je in feite een aanslag op zijn eigenwaarde en je vergroot zijn eenzaamheid. Het is een heel klein gebaar, maar door het portret cadeau te geven, reiken we gedetineerden vanuit de maatschappij de hand. De gedetineerde kan het cadeau volledig tot zich nemen. Hij kan het ook aannemen en het vervolgens in een hoekje van de kamer zetten
14
binnen naar buiten, die moet de maatschappij in tegengestelde richting gaan: van buiten naar binnen. Als we elkaar halverwege ontmoeten, dan doen we het goede.
kreeg en een en ook tekenaar. De P.I. en de school kregen ook een exemplaar. Het gevoel dat de gedetineerde kreeg, is dankbaarheid. Hij voelde zich gekend door die klas en wist dat zijn leven door anderen is gelezen. Hij doet ertoe!
Lessen en een poster De weg van buiten naar binnen, deden wij vanuit het project op scholen. We namen een geschreven portret (vanzelfsprekend zonder naam en onherleidbaar naar de persoon) mee naar de middelbare school. In een klas vertelden we over onze ontmoetingen met gedetineerden en lazen een portret voor. Vervolgens kregen ze allemaal een tekenvel en tekenmaterialen en mochten ze een tekening maken dat was geïnspireerd op het portret. Ze mochten alles tekenen; het bijzondere was dat ze de positieve insteek kozen. Bij heel veel mensen, ook jongeren, leeft het idee dat je strenger en langer moet straffen, maar op het moment dat ze één leven wat beter begrijpen, dan tekenen ze een oplossing voor die ene persoon, of ze tekenen op een mooie manier zijn treurige situatie. Wat eigenlijk gebeurt, is dat ze zich verbinden met die ene persoon. Al die tekeningen verwerkten we tot posters, van 50 x 70 cm. De tekst plaatsten we in de poster en het geheel werd mooi. Alle posters plaatsten we op een openbare website en die lieten we zien aan de gedetineerde. Hij mocht er vervolgens een kiezen. Die ene poster drukten we af, in kleine oplage. De gedetineerde
Slachtoffer We werken op dit moment aan een vervolg van het project en als het aan ons ligt wordt het alle penitentiaire inrichtingen overgenomen. Het projectplan is zoals we het deden, met portretten van gedetineerden en het maken van posters door leerlingen van middelbare scholen, maar we vullen dat aan met één aspect: het slachtoffer. Hoe we dat praktisch moeten gaan doen, is nog niet helemaal helder, maar we geloven dat we een rol kunnen spelen. Justitie probeert regelmatig op verzoek een gesprek te regelen tussen daders en slachtoffers, maar dat loopt toch vaak op een desceptie uit. Het project Van Binnen naar Buiten kan de twee indirect in contact brengen, dus zonder dat ze elkaar fysiek zien en spreken. We kunnen een portret schrijven van beiden en dat aan de andere partij laten lezen, zodat ze haar/zijn positie en houding al enigszins begrijpen en daarna besluiten of ze wel of niet in gesprek gaan. De les in de school wordt dan ook completer: de leerlingen kunnen zich verplaatsen in beide partijen. Geloof in Allah en alles komt goed Allah is groot. God kent mijn weg. Nu ik nog. Ik ga door met het bestuderen van de koran.
wanneer ik een goed mens blijven kan. Dat is pas echte rijkdom.
Het geloof maakt mij sterk. God straft me voor mijn daden. Mijn rechterhand is nu gebroken.
Allah is groot. Hij kent mijn weg. Studie van de koran blijft nodig. Ik wil het kennen.
Zoveel onrecht hier. Ik kan er echt niet tegen. Deze hand heeft gehandeld, dingen gedaan die niet hadden gemogen.
Ik wil hieruit blijven, echt, verantwoordelijkheid nemen voor wat ik koos, kies en zal kiezen.
Zo’n goede jeugd gehad. Een mooie dame, aanhoudend mij te willen, kon ieder ander krijgen.
Leren onrecht, onenigheid te accepteren, ermee om te gaan. Geduld is een schone zaak.
Had ik het maar niet gedaan. Na mijn hartbreking, het verkeerde pad als troost!
Een beproeving vind ik het, het leven. Ik heb het écht te willen, de weg die voor me ligt.
En nu zit ik hier voor de zoveelste keer. Ik ben pas weer een rijk man,
Gezin, ik vind het allermooiste wat er is: Ik wil het gaan stichten. Ja, dat ga ik doen.
Ik zit hier weer, voor de vierde keer. Meerdere malen een paar jaar clean en dan toch ... duik ik er weer in; oude gewoonten, gedachten en gevoel van onmacht. Kwetsbaar en onzeker, zoekende naar het geluk van het leven. Het ronddraaien ben ik zat. Ik weet: Het leven heeft meer te bieden dan die vicieuze cirkel. Alles stond op de rail, mijn leven was op orde. Wat kon er nu nog verkeerd gaan?
Misschien meer analyseren, nadenken over wat dan wél te doen en m’n oude gedragingen achterwege te laten. Spijt, ja, dat heb ik wel. Ik had nooit mijn zoontje achter moeten laten. Nu wil ik eerst alles op de rit hebben, voordat ik me weer aan hem vertoon. Laat ik eens wat afmaken. Laat ik verder gaan dan waar ik gebleven was. Mijn verleden loslaten, genieten van het leven en gaan voor goud.
‘Van Binnen naar Buiten’ is een project van s�ch�ng De Zijderups, in samenwerking met P.I. Almere.
Ik denk het niet alleen te kunnen, maar als ik doe wat ik voel, komt het altijd goed.
Het project wordt financieel ondersteund door het Cultuurfonds Almere, de Na�onale Reclasserings Ac�e en de gemeente Almere.
Laat mij maar gaan dan. Ik kom pas later tot inkeer.
‘Van Binnen naar Buiten’ 2016 - Hein Walter en AnkhA van den Berg. Ontwerp: Marein - Oostvaarders College - Tekst: AnkhA van den Berg.
Liefde doet zoveel pijn. Dan ben ik weg en hoeft het voor mij allemaal niet meer
‘Van Binnen naar Buiten’ 2016 - Hein Walter en AnkhA van den Berg. Ontwerp: Merel Koster - Baken Trinitas - Tekst: AnkhA van den Berg. ‘Van Binnen naar Buiten’ is een project van stichting De Zijderups, in samenwerking met P.I. Almere. Het project wordt financieel ondersteund door het Cultuurfonds Almere, de Nationale Reclasserings Actie en de gemeente Almere.
15
Vizier
De tovertafel
een duur apparaat, maar het werkt wel heel goed, met name bij mensen die zo ver in hun dementie zijn dat er geen gesprek meer mogelijk is. Deze bewoners reageren intuĂŻtief op de bewegende beelden op tafel en worden actief en alert.
In Woonzorgcentrum Vizier hebben ze een Tovertafel! Dat is een digitaal bewegingsspel voor dementerende ouderen. En het werkt! Boven tafel hangt een projector en als je hem aanzet, dan verschijnen er bewegende beelden op de tafel. Zo is er een programma dat je een bal over tafel kunt duwen - geen echte, maar een projectie van een bal die beweegt als je er virtueel tegenaan duwt. Bij een ander programma is het de bedoeling dat je bladeren bij elkaar veegt of vissen van richting moet laten veranderen, of verfballen uit elkaar moet laten spatten. Het is zeker
16
Kunstwoord
Gedichten bij tekeningen van dementerende ouderen - door Hein Walter Hendrika Oostrom
Ze is al weer een aantal jaren dood, mevrouw Oostrom. Ik voelde een band met haar door de stad waar ze vandaan kwam. Haar accent verraadde haar afkomst: Leiden. Ik ben er zelf ook geboren en ik kom er nog vaak. Zij kende de stad vanuit haar jeugd. Ik vond het leuk om haar te verrassen met de dingen die ik wist van Leiden, zoals de wolfabriek, het Kanaal, de singels. En ik kon haar steeds opnieuw verrassen, want ze was vergeten dat ik de vorige keer hetzelfde had gezegd. Ik maakte haar in ieder geval blij met de opmerkingen die ik maakte over Leiden en daarna was ze meestal meegaand en wilde ze best wel tekenen. Ze tekende met de onbevangenheid van jonge kinderen. Ik heb honderden keren gewerkt met kinderen: zij tekenen en ik zit ernaast om een beetje te sturen en ideeĂŤn te geven. Kinderen zijn onbevangen en reageren enthousiast op wat ik van ze vraag. Mevrouw Oostrom reageerde net zo makkelijk als kinderen en tekende ook net zo makkelijk. De tekeningen die ze maakte zou ik naast de tekeningen kunnen leggen die kinderen bij mij hebben getekend en je zou het verschil waarschijnlijk niet zomaar zien. De tekeningen vallen op door de vrijheid die ze uitstralen. Alles is er mogelijk. Mensen kunnen zweven, bomen kunnen groeien in de wolken en alles is er vredig. Een eigen wereld. Mevrouw Oostrom was een lieve vrouw en ze was ook eigenzinnig. Als ze genoeg had van het tekenen, dan schoof ze resoluut de pen en het papier naar me toe en deed ze haar armen over elkaar. Zo, genoeg, zei ze dan.
Carnaval Een kersttak zweeft, als vlieger in de lucht, voelt zich vederlicht, want is bevrijd van zware ballen. De mensen zijn uitgelaten, opgelaten als ballonnen, ze lachen, trekken gekke bekken want het is feest. Ze zingen van een paard dat in de gang staat, maar mens-zijn is vergissen het paard is echt geen uitgaansbeest; het hinnikt zachtjes dat ze hem erbuiten moeten laten. Ze horen het niet, maar ze doen het. Het feestgevoel is als een roes, een diepe slaap. Zij die zweven, zijn hem al vergeten.
17
Ware gezichten
Ware gezichten is een samenwerkingsproject tussen zorgkunstenaar Hein Walter en tekendocente Roos de Waal van het Arte College in Almere Poort. Zij heeft elk jaar met de tweede klas een linoproject. Elke leerling krijgt dan een foto van iemand en van die foto moet hij/zij een lino maken. Dit jaar kregen ze foto’s van bewoners van ouderencentra. En ze kregen niet alleen foto’s, maar ook teksten van die mensen, zodat ze zich ook een beeld konden vormen van de persoonlijkheid van die persoon.
Het project heet Ware Gezichten; die titel is gekozen vanuit de gedachte dat mensen die lijden aan dementie nu misschien meer hun ware gezicht laten zien dan voor die tijd. Het project eindigt in het voorjaar met een tentoonstelling bij De Muren van Archipel. Daar worden de lino’s getoond en ook de teksten die Hein heeft geschreven.
Roos is eerst met de klas naar het atelier van Hein Walter geweest en daar heeft hij verteld over zijn werk met ouderen die lijden aan dementie. Aansluitend hebben ze een kort bezoek gebracht aan de woningen van Archipelhof - voor de leerlingen van 13, 14 jaar een hele ervaring! Hein heeft in de loop van de jaren veel teksten geschreven van en met bewoners. Tijdens een gesprek noteert hij haar of zijn antwoorden op vragen als ‘wat is wijsheid’, ‘wat is schoonheid’, ‘wat is natuur’, etc.; de poëtische teksten die zo ontstaan geven een mooi beeld van iemands karakter. Uit die verzameling heeft hij vijftien teksten geselecteerd. Hij heeft van deze mensen ook foto’s gemaakt en die heeft samen met de teksten gestuurd naar Roos. De leerlingen kregen zes lessen de tijd om dat basismateriaal uit te werken tot linosnedes. Daarbij moeten ze zich laten inspireren door de teksten en door de foto’s. Het hoefden geen lijkende portretten te worden, liever niet zelfs, maar portretten waarbij de persoonlijkheid van de persoon op een vrije manier wordt uitgebeeld.
18
Mooi is als iets aangrijpt, als iets begrepen is. Ik hield niet van lelijke dingen. Luisteren is vragen: wat kan ik doen?, voor lelijke dingen oog hebben. Doodgaan is verlost zijn. Alles is tijdelijk, leven is alles. Tijd is kennis. Geen grote dingen. Het kleinste‌ al het andere is lelijk. Zitten aan de rivier, aan het water, dromen – meer verlang ik niet. W. v.d. K.
19
20