Ewa M. Ziółek
Instytut Historii Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II
Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, s. 281–290
Dekret Fryderyka Augusta z 23 III 1811 r. w sprawie zasad łączenia klasztorów liczących poniżej 12 zakonników, uproszczenia egzaminów do nowicjatu oraz zniesienia zakazu przyjmowania braci laików* Wokół tytułowego dekretu narosło w historiografii sporo nieporozumień, których główną przyczyną, jak się wydaje, jest słaba znajomość okoliczności jego powstania i treści. Badacze zajmujący się problematyką kasat uważali, że jego celem było przygotowanie gruntu pod planowane kasaty1, Stanisław Cynar zaś uznał go wręcz za dekret kasacyjny2. W sposób najbardziej wyważony o tej kwestii napisał Tadeusz Walachowicz, zauważając, że pomysł łączenia małych konwentów w większe nie był obcy arcybiskupowi gnieźnieńskiemu, Ignacemu Raczyńskiemu, który rozumiał problem z utrzymaniem klasztorów liczących zaledwie kilku zakonników, ale nie chciał dopuścić do kasat3. Aby zrozumieć istotę problemu oraz znaczenie omawianego dekretu, należy uświadomić sobie kilka zasadniczych aspektów sytuacji klasztorów w Księstwie Warszawskim. Jeżeli w okresie przedrozbiorowym dochodziło do kasat klasztorów, to miały one miejsce za sprawą biskupów diecezjalnych, a nie władz państwowych. W schyłkowym okresie dziejów Rzeczypospolitej Obojga Narodów, mimo pewnych wpływów
* Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016. Scientific work financed by the Ministry of Science and Higher Education under the name of the “National Programme for the Development of Humanities” in the years 2012–2016. 1 J. Wysocki, Kościół w Księstwie Warszawskim (1807–1815), [w:] B. Kumor, Z. Obertyński (red.), Historia Kościoła w Polsce, t. 2: 1764–1945, cz. 1: 1764–1918, Poznań-Warszawa 1979, s. 326; P. P. Gach, Kasaty zakonów na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i Śląska 1773–1914, Lublin 1984, s. 84–85. 2 S. Cynar, Ignacy Raczyński. Ostatni prymas Polski porozbiorowej i jego działalność w okresie Księstwa Warszawskiego, Londyn 1954, s. 85. 3 T. Walachowicz, Kościół katolicki w prawodawstwie Księstwa Warszawskiego, Lublin 1984, s. 101–103. Warto przy okazji wspomnieć, że według autora do kasat zakonów w Księstwie nie doszło (ibidem, s. 102), co nie oznacza, że nie zmniejszyła się liczba klasztorów.
282
Ewa M. Ziółek
niechętnej życiu zakonnemu myśli oświeceniowej, nie wykształciło się przekonanie o prawie władz cywilnych do ingerowania w funkcjonowanie klasztorów i zakonów4. W historiografii mylnie określa się przyczyny i moment pojawienia się w środowisku zakonnym pogłosek o zbliżających się kasatach5. Za początek wybuchu paniki przed planowanymi jakoby przez rząd Księstwa Warszawskiego kasatami klasztorów uważa się najczęściej wyrzucenie z ziem Księstwa, w czerwcu 1808 r., redemptorystów (benonitów), oskarżonych o działalność antyrządową. Wskazuje się także na rolę, jaką odegrały zarządzone w sierpniu tegoż roku i ponawiane w następnych miesiącach obowiązkowe spisy zakonników i majątków klasztornych oraz nakazy składania egzaminów przed urzędnikami przez osoby pragnące wstąpić do nowicjatów zakon nych6. Jednak wybuch tej paniki trzeba datować dopiero na drugą połowę 1809 r. i wiązać z dotarciem do Księstwa wieści o zlikwidowaniu przez Napoleona Bonapartego Państwa Kościelnego oraz pogłoski o rzekomej kasacie męskich klasztorów w Rzymie i we Włoszech7. Józefinizm oraz rozprzestrzeniające się wraz z wojskami Napoleona antykościelne i antyzakonne hasła rewolucji francuskiej sprawiły, że informacje te trafiły na podatne podłoże. To właśnie one sprawiły, że Ignacy Raczyński, arcybiskup gnieźnieński, 15 I 1810 r. wystosował do króla saskiego i księcia warszawskiego Fryderyka Augusta list, w którym wyrażał głęboki niepokój o przetrwanie klasztorów8. Co więcej, z treści tego listu wynika, że arcybiskup w zasadzie zaakceptował nieuchronność kasat, bronił zaś właściwie tylko jednego zgromadzenia – Misjonarzy św. Wincentego à Paulo, ponieważ to ono prowadziło większość seminariów duchownych w Księstwie. Wobec rozmiarów tej paniki „kasacyjnej” władze cywilne przeprowadziły kilkumiesięczną akcję informacyjną mającą na celu uspokoić nastroje, jej wpływ na ich poprawę był jednak ograniczony9. List Raczyńskiego odegrał natomiast, jak zobaczymy dalej, pewną rolę w podjęciu dyskusji nad reformą Kościoła, w tym klasztorów. Zabezpieczenie podstaw materialnych funkcjonowania klasztorów istniejących na obszarze Księstwa Warszawskiego stanowiło poważny, coraz trudniejszy problem,
4 L. Bieńkowski, Oświecenie i katastrofa rozbiorów (2. poł. XVIII w.), [w:] J. Kłoczowski (red.), Chrześcijaństwo w Polsce. Zarys przemian 966–1979, Lublin 1992, s. 311–317. 5 S. Cynar, Ignacy Raczyński, s. 80–81, 83; P. P. Gach, Kasaty zakonów, s. 79–86. 6 E. M. Ziółek, Między tronem i ołtarzem. Kościół i państwo w Księstwie Warszawskim (Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II. Źródła i Monografie, 384), Lublin 2012, s. 399–404, 416–421. 7 Biblioteka Polskiej Akademii Umiejętności/Polskiej Akademii Nauk, rps 2022, Liber diarius seu Annales conventus Varsaviensis in Leszno Ordinis FF. Beatissime Mariae Semper Virginis de Monte carmelo strictioris observantiae. Provinciae Maioris Poloniae (1772–1818), k. 90r; E. M. Ziółek, Między tronem i ołtarzem, s. 451. 8 I. Raczyński, Sześcioletnia korespondencja władz duchownych z rządem świeckim Xięstwa Warszawskiego służąca do historyi Kościoła Polskiego, [Warszawa] 1816, s. 69–76. 9 E. M. Ziółek, Między tronem i ołtarzem, s. 449–465.
Dekret Fryderyka Augusta z 23 III 1811 r. w sprawie zasad łączenia klasztorów...
283
przekładający się także na spadającą liczbę powołań, a zatem i zmniejszanie się stanu ilościowego konwentów klasztornych10. Na kłopoty gospodarcze klasztorów wpłynęła prowadzona przed 1806 r. polityka zaborców oraz toczące się w latach 1805–1807 i w 1809 r. działania wojenne i związane z nimi zmiany granic. Na mocy dekretu z 28 VIII 1796 r. państwo pruskie przejęło w administrację majątki kościelne, dotychczasowym właścicielom wypłacając tzw. kompetencję – 30% dochodu11. W zaborze austriackim wprawdzie nie doszło do takiej sytuacji, ale przymusowe lokowanie kapitałów kościelnych w Banku Wiedeńskim spowodowało utratę tych sum po 1809 r. Innym problemem duchowieństwa galicyjskiego był upadek austriackich bankocetli, skutkiem czego pozostało ono z nic niewartym pieniądzem papierowym. W tej sytuacji w najgorszym położeniu znalazły się klasztory, szczególnie zamieszkałe przez małą liczbę zakonników, które miały niewielkie kwoty na utrzymanie12. Rząd Księstwa Warszawskiego nie tylko nie był w stanie wspomóc materialnie klasztorów, ale miał wręcz problem z wypłatą „pruskich” kompetencji. Skarb państwa, nadmiernie obciążony wydatkami, głównie militarnymi, był pusty13. Na dodatek w lipcu 1807 r. Napoleon znaczną część dóbr narodowych Księstwa rozdzielił w formie donacji między swoich marszałków i generałów14. Mimo to rząd Księstwa nie planował rozwiązania kłopotu za pomocą kasat klasztorów. Jak się wydaje, przede wszystkim dlatego, że potrzebował wsparcia Kościoła w sytuacji, gdy ciężary finansowe i militarne obejmowały całe społeczeństwo i budziły ogólną niechęć15. Planując zawarcie konkordatu ze Stolicą Apostolską, Fryderyk August powołał w 1808 r. specjalną, złożoną z duchownych komisję do opracowania jego zasad. Podczas jej obrad kwestia kasat zasadniczo nie była poruszana, choć o nich wspomniano16. Niemożność zawarcia konkordatu (po uwięzieniu w czerwcu 1809 r. Piusa VII w Savonie sprawa stała się nieaktualna) spowodowała, że 1 X 1810 r. Fryderyk August powołał 10 Ogólną sytuację zarysował P. P. Gach, Kasaty zakonów, s. 22–36. 11 J. P. Ravens, Staat und katholische Kirche in Preussens polnischen Teilungsgebieten (1772-1807), Wiesbaden 1963, s. 99–104; M. Fąka, Stan prawny Kościoła katolickiego w Wielkim Księstwie Poznańskim w latach 1815–1850 w świetle prawa pruskiego, Warszawa 1975, s. 182. 12 T. Mencel, Galicja Zachodnia 1795–1809. Studium z dziejów ziem polskich zaboru austriackiego po III rozbiorze, Lublin 1976, s. 175–176. 13 Zagadnienie to jest obszerne i dość skomplikowane, ponieważ na ubóstwo polskiego Kościoła składało się kilka różnych czynników, o czym szerzej zob. E. M. Ziółek, Między tronem i ołtarzem, s. 189–355. 14 M. Senkowska-Gluck, Donacje napoleońskie w Księstwie Warszawskim. Studium historyczno-prawne (Studia nad Historią Państwa i Prawa. Seria 2, t. 13), Wrocław i in. 1968, s. 78–84. 15 W historiografii odchodzi się od czarno-białego modelu przedstawiania stosunków państwa i Kościoła w Księstwie Warszawskim, skutkującego oskarżaniem jednej lub drugiej strony o złą wolę, na rzecz szerszego i wieloaspektowego omówienia problematyki. W taki sposób stara się ją nakreślić J. Czubaty, Księstwo Warszawskie (1807–1815), Warszawa 2011, s. 453–458 (który jednak skupia się na duchowieństwie diecezjalnym i jego stosunku do nowo powstałego państwa). 16 E. M. Ziółek, Między tronem i ołtarzem, s. 80 i nn. W skład komisji weszli: sędziwy bp Jan Chrzciciel Albertrandy oraz księża kanonicy Jan Paweł Woronicz i Adam Prażmowski.
284
Ewa M. Ziółek
komisję, tym razem złożoną z osób duchownych i świeckich (na jej czele stanął kanonik Jan Paweł Woronicz), której celem było przygotowanie projektu reformy kościelnej. Prace komisji trwały do listopada 1811 r.17 Fryderyk August podjął tę decyzję m. in. pod wpływem wspomnianego wyżej listu abpa Raczyńskiego, który zwracał uwagę na konieczność zaradzenia wielu bolączkom stanu duchownego, m.in. pogłębiającemu się upadkowi materialnemu. Interesujący nas dekret został wydany 23 III 1811 r.18, kiedy było już wiadomo, że projekt reformy nie powstanie zbyt prędko, a jeszcze dłużej potrwa jej wprowadzanie w życie. Fryderyk August, zgodnie zresztą z sugestią ministra spraw wewnętrznych, Jana Pawła Łuszczewskiego, podjął zatem decyzję mającą tymczasowo rozwiązywać najpoważniejsze problemy dotykające klasztorów. Należy podnieść, że tekst tego dekretu nie został opublikowany ani w Dzienniku Praw, ani na łamach prasy. Został przesłany do ministra spraw wewnętrznych, a on rozesłał go do poszczególnych konsystorzy, które miały przekazać go klasztorom. Tekst dekretu jest niezwykle zwięzły, mimo że dotyczy dwóch zagadnień. Impuls do jego wydania stanowił raport prefekta departamentu warszawskiego Franciszka Nakwaskiego na temat możliwości łączenia małych konwentów oraz egzaminów do nowicjatów w świetle prawa pruskiego, sporządzony na podstawie dokumentów, które trafiły do akt departamentu z kamery pruskiej. Autorzy dekretu, czyli formalnie Fryderyk August, a faktycznie zapewne minister Łuszczewski, zdawali sobie sprawę, że wobec stanu prac komisji Woronicza oraz faktu, że znaczna część podnoszonych przez nią spraw wymaga zgody Stolicy Apostolskiej (a zawarcie konkordatu nie było wówczas możliwe), przeprowadzenie reformy nie nastąpi szybko. Zdecydowali się na rozwiązanie częściowe, leżące w zasięgu ich możliwości – opracowanie prawa obowiązującego wcześniej na ziemiach pod zaborem pruskim w taki sposób, by było ono akceptowalne dla władz Kościoła w Księstwie Warszawskim. Dekret po części stanowił odpowiedź na postulaty abpa Raczyńskiego19 i jednocześ nie pokazywał dobrą wolę Fryderyka Augusta wobec klasztorów. Dekret zawiera dwa postanowienia. Pierwsze dopuszcza możliwość łączenia małych klasztorów, których konwenty liczą mniej niż 12 zakonników, pod warunkiem jednak, że zostanie zbadana przyczyna upadku materialnego danego klasztoru, nie znajdzie się innego rozwiązania, a połączenie uzyska zgodę władz kościelnych oraz osobistą akceptację władcy. Ponadto autorzy stwierdzali, że połączenie konwentów, a zatem
17 Ibidem, s. 559 i n. 18 Archiwum Archidiecezjalne w Lublinie, Rep. 60 A, XXXVI, Korespondencja rządów Księstwa Warszawskiego z lat 1809–1815, k. 128; Biblioteka Polskiej Akademii Umiejętności/Polskiej Akademii Nauk, rps 7731, Pisma polityczne z papierów Cypriana Walewskiego, k. 47; Archiwum Jasnej Góry, sygn. 2268, Varia documenta conventu Clari Monti Częstochoviensis ex annis 1669–1862, k. 165; Archiwum Prowincji Warszawskiej OO. Kapucynów w Zakroczymiu, Archiwum Prowincji Warszawskiej, sygn. 3-II-1, t. 1: Rozporządzenia władz państwowych 1811–1959, k. 1. 19 I. Raczyński, Sześcioletnia korespondencja, s. 12 i n.
Dekret Fryderyka Augusta z 23 III 1811 r. w sprawie zasad łączenia klasztorów...
285
likwidacja niektórych klasztorów, powinno być traktowane jako ostateczność. Postulowali, aby zagrożone klasztory zajęły się prowadzeniem szkół parafialnych lub wyższego stopnia, co pozwoli na przekazanie im środków funduszu edukacyjnego. Zaproponowane rozwiązanie dawało możliwość osiągnięcia dwóch celów: uratowania upadającego klasztoru oraz rozwoju szkolnictwa, szczególnie elementarnego, stanowiącego jeden z priorytetów władz Księstwa20. Warto zauważyć, że decyzja ta była zgodna z wysuniętym przez episkopat postulatem przywrócenia Kościołowi pieczy nad kształceniem i wychowaniem młodego pokolenia21. Z treści artykułu pierwszego wynika, że dla każdej sprawy połączenia klasztorów musiałaby powstać osobna komisja badająca stan klasztoru i przyczyny jego problemów, a na dodatek musiałaby to być komisja kościelna, powołana przez biskupa i władze zakonne, skoro monarcha życzył sobie porozumienia z władzami duchownymi. Dopiero stwierdzenie niemożności uratowania klasztoru mogło skutkować wnioskiem do księcia o scalenie go z innym, przy czym nie musiał on takiego wniosku zaakceptować. Warto też zwrócić uwagę, że scalenie klasztorów nie oznacza tego samego, co ich kasata. Wraz z zakonnikami do nowego klasztoru przechodziło całe uposażenie i wszystkie ruchomości oraz fundusz powstały z ewentualnej sprzedaży budynków, o ile do niej dochodziło. W tej sytuacji skarb państwa zyskiwał tylko tyle, że nie musiał już łożyć na utrzymanie danego klasztoru22. Biorąc pod uwagę pobożność Fryderyka Augusta i fakt, że w sprawach Kościoła zasadniczo opierał się na opinii biskupów, dekret był dobrym rozwiązaniem, ponieważ mając na celu zaradzenie ubożeniu zakonów, jednocześnie zamykał drogę do kasat. Artykuł drugi dekretu odnosił się do uciążliwego obowiązku egzaminowania kandydatów do nowicjatów zakonnych. Fryderyk August ograniczał egzamin jedynie do stwierdzenia pełnoletności aspiranta, a także do pytania, czy decyzja wstąpienia do zakonu podjęta została dobrowolnie, bez żadnych nacisków. Monarcha wręcz zakazał dociekania szczegółowych powodów tej decyzji oraz podejmowania prób mających na celu zniechęcenie kandydatów do życia zakonnego (co przewidywały rozporządzenia pruskie). Zostało to przyjęte z ulgą nie tylko przez władze kościelne, ale także przez przynajmniej część urzędników, którzy obowiązek przeprowadzania egzaminów często traktowali jako niepotrzebne, dodatkowe obciążenie23. Artykuł drugi znosił też wprowadzony przez władze pruskie zakaz przyjmowania do klasztorów braci laików. W uzasadnieniu podkreślono, że dzięki ich obecności 20 Szerzej na ten temat pisali m.in.: E. Podgórska, Szkolnictwo elementarne Księstwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego 1807–1831 (Monografie z Dziejów Oświaty, 2), Warszawa 1960; A. Winiarz, Szkolnictwo Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego (1807–1831), Lublin 2002. 21 Taki postulat znalazł się już w pierwszym liście abpa Raczyńskiego do Fryderyka Augusta z 28 IX 1808 r. Postulat ten został następnie powtórzony w memoriale biskupów do króla z 3 III 1809 r., I. Raczyński, Sześcioletnia korespondencja, s. 12, 36. 22 E. M. Ziółek, Między tronem i ołtarzem, s. 473–496. 23 Ibidem, s. 418–421.
286
Ewa M. Ziółek
w klasztorach nie trzeba zatrudniać (i opłacać) świeckiej służby. Można sądzić, że do tego przekonania władze Księstwa doszły po analizie wyników obowiązkowych spisów mieszkańców klasztorów, które ukazały, jak dużo takiej służby trzeba zatrudnić. Przywrócenie możliwości przyjmowania braci laików wydawało się sposobem na przynajmniej częściowe rozwiązanie dwóch podstawowych problemów trapiących klasztory – problemów ekonomicznych oraz spadku liczby powołań. Jak widać, dekret nie przewidywał obligatoryjnego scalania klasztorów24. Po pierwsze nie były niepokojone te klasztory, które radziły sobie finansowo, po drugie decydujące w każdej sprawie było zdanie biskupa, na co znajdziemy wiele dowodów25. Wola monarchy wyrażona była jasno, aczkolwiek pojawiające się w artykule 1. sformułowanie: „nad zniesienie klasztoru przedkładać by należało” mogło wywoływać wątpliwości organów władz co do interpretacji. Z takimi wątpliwościami zwrócił się do ministra spraw wewnętrznych Nakwaski. Na jego wniosek 30 III 1811 r. Łuszczewski wydał obowiązującą wykładnię dekretu, która miała zakończyć wszelkie spekulacje i próby interpretacji. Podkreślił w niej, że wszelkie próby scaleń mogą być podejmowane wyłącznie we współpracy z władzami duchownymi i to one mają stwierdzić, czy dane klasztory można scalić, czy nie. Ostateczna decyzja należy zaś wyłącznie do króla Fryderyka Augusta26. Podkreślił też, że wolą monarchy jest, aby przed każdorazową decyzją o ewentualnym scaleniu klasztorów podejmować działania ratunkowe, polegające na udzieleniu pomocy z funduszu edukacyjnego, co oczywiście musiało się wiązać z powołaniem szkoły przyklasztornej. Dokument ten wskazuje, że władze Księstwa, a szczególnie Fryderyk August, nie dążyły za wszelką cenę do redukcji liczby klasztorów. Zwłaszcza monarcha zabiegał o ratowanie ich, o ile pozwalały na to możliwości obiektywne, tzn. stan finansów.
24 Tak twierdzi np. P. P. Gach, Zakony w diecezji kieleckiej 1805–1914, „Nasza Przeszłość”, 59, 1983, s. 173– –174. 25 E. M. Ziółek, Między tronem i ołtarzem, s. 491–494. 26 Biblioteka Polskiej Akademii Umiejętności/Polskiej Akademii Nauk, rps 2318/I, Protokoły Rady Ministrów Księstwa Warszawskiego, t. 3: Rok 1811, s. 215.
Dekret Fryderyka Augusta z 23 III 1811 r. w sprawie zasad łączenia klasztorów...
287
Wypis z protokołu Sekretariatu Stanu w pałacu naszym w Dreźnie dnia 23 m(iesią)ca marca roku 181127 Fryderyk August28 z Bożej Łaski Król Saski, Książę Warszawski etc. Zważywszy przedstawiony nam od naszego Ministra Spraw Wewnętrznych29 raport zdany mu od prefekta Departamentu Warszawskiego30 o urządzeniach przez zeszły rząd pruski zaprowadzonych w czasie jego panowania nad krajem składającym dziś Księstwo Warszawskie, względem klasztorów postanowionych, znalazłszy też urządzenia zmierzające szczególniej 1mo do połączenia w jeden kilku klasztorów małą liczbę zakonników w sobie mających. 2do do przepisów mających być zachowanymi przy przyjmowaniu do nowicjatu zakonnego. Sądzimy co do pierwszego, że zniesienie klasztoru mniej nad 12 zakonników profesów zawierającego inaczej następować nie powinno, jak za porozumieniem się o to z wyższymi duchownymi zwierzchnościami i poprzedzającym wybadaniem i roztrząśnieniem przyczyn, dla których w tym przypadku znajdujący się klasztor nie jest w stanie utrzymania większej liczby zakonników, za którym nam przedstawieniem nastąpić może nasze dozwolenie. A w każdym z takowych przypadków nad zniesienie klasztoru przedkładać by należało udzielenie mu jakowego zasiłku z funduszu edukacyjnego, z obowiązkiem dla takowego klasztoru utrzymywania szkoły parafialnej lub obszerniejszego obwodu. Co do drugiego: przepisane podwójne egzaminowanie wstępujących do zakonu powinno zostać ograniczone na prostym zapytaniu wstępującego o jego dobrowolnej i nieprzymuszonej woli do obrania dla siebie duchownego stanu, nie wchodząc w szczegóły innych powodów, ani w wystawianie mu uwag urządzeniem pruskim przepisane.
27 Tekst dekretu – Archiwum Archidiecezjalne w Lublinie, Rep. 60 A, XXXVI, k. 128 (por. też przyp. 18). Uaktualniono pisownię i interpunkcję. Tekst poprzedza pismo przewodnie ministra Łuszczewskiego do biskupa lubelskiego, Wojciecha Skarszewskiego (ibidem, k. 127). 28 Fryderyk August Wettyn (1750–1827), elektor saski, od 1806 r. król saski, w latach 1807–1815 książę warszawski, w Konstytucji 3 Maja powołany na tron polski jako następca Stanisława Augusta, zob. J. Willaume, Fryderyk August jako książę warszawski (1807–1815) (Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Prace Komisji Historycznej, 13, 2), Poznań 1939 (reprint: Oświęcim 2013). 29 Jan Paweł Łuszczewski (1764–1812), sekretarz Sejmu Wielkiego, minister spraw wewnętrznych Księstwa Warszawskiego, zob. M. Manteufflowa, Łuszczewski Jan Paweł, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 18, Wrocław i in. 1973, s. 584–586. 30 Franciszek Salezy Nakwaski (1771–1848), prefekt departamentu warszawskiego w latach 1809–1815, senator-kasztelan Królestwa Polskiego, zob. M. Manteufflowa, Nakwaski Franciszek Salezy, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 22, Wrocław i in. 1977, s. 479–480.
288
Ewa M. Ziółek
Nie ma też być zabroniono klasztorom przyjmowania braci laików, a to ze względu ich potrzeby do wewnętrznej klasztoru posługi: opłacanie do niej świeckiej służby stałoby się klasztorom zbyt kosztowne. Ku tej naszej chęci zmierzając przepisy Minister Spraw Wewnętrznych i Religijnych wyda do władz administracyjnych i duchownych, do których należy, i o wydanych nam raport uczyni. Dopełnienie tej naszej woli naszemu Ministrowi Spraw Wewnętrznych i Religijnych zlecamy. [podpisano] Fryderyk August przez króla. Minister Sekretarz Stanu Stanisław Breza [L.S.]31 Zgodno z oryginałem Minister Sekretarz Stanu [podpisano] Stanisław Breza Zgodno z oryginałem Minister Spraw Wewnętrznych J. Łuszczewski Netrebski
31 Stanisław Breza (1752–1847), dyrektor spraw wewnętrznych w Komisji Rządzącej, minister sekretarz stanu Księstwa Warszawskiego, zob. A. M. Skałkowski, Breza Stanisław, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 2, Kraków 1936, s. 433–434.
Dekret Fryderyka Augusta z 23 III 1811 r. w sprawie zasad łączenia klasztorów...
Ewa M. Ziółek
Instytut Historii Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II
289
Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, s. 281–290
Dekret Fryderyka Augusta z 23 III 1811 r. w sprawie zasad łączenia klasztorów liczących poniżej 12 zakonników, uproszczenia egzaminów do nowicjatu oraz zniesienia zakazu przyjmowania braci laików Streszczenie Niniejsza edycja prezentuje dokument mało znany, a jednocześnie ważny dla poznania stosunków między państwem a Kościołem w Księstwie Warszawskim. Jest to dekret króla saskiego i księcia warszawskiego Fryderyka Augusta z dnia 23 III 1811 r. dotyczący scalania małych klasztorów oraz egzaminów do nowicjatu zakonnego i przyjmowania konwersów. Dekret realizował część postulatów polskiego episkopatu. Powstał z inicjatywy ministra spraw wewnętrznych, J. P. Łuszczewskiego, który zasugerował monarsze potrzebę rozwiązania najbardziej kłopotliwych kwestii w sytuacji, gdy przedłużały się prace nad całościową reformą kościelną. W 1. artykule dekretu postanowiono, że w trudnej sytuacji materialnej może dojść do scalenia klasztorów, co nie jest jednoznaczne z kasatą. Mogło to dotyczyć wyłącznie klasztorów liczących mniej niż 12 zakonników. Podjęcie ostatecznej decyzji monarcha zastrzegał sobie, po niepowodzeniu prób ratowania upadającego klasztoru oraz po uzyskaniu zgody władz kościelnych. W wyniku scalenia miały zostać połączone uposażenia. W 2. artykule Fryderyk August znosił pruski zakaz przyjmowania do zakonów braci laików, dając tym samym możliwość zarówno powiększania liczby zakonników, jak i obniżania kosztów ich utrzymania (wynikającego z braku konieczności zatrudniania służby). W tym samym artykule uproszczono egzamin do nowicjatu, sprowadzając go do pytania o wolność wyboru życia zakonnego, oraz zakazano podejmowania prób zniechęcania kandydatów.
Słowa kluczowe memoriał, Fryderyk August, Księstwo Warszawskie, stosunki państwa i Kościoła, Jan Paweł Łuszczewski, zakony, scalanie klasztorów, nowicjat, ustawodawstwo
290
Ewa M. Ziółek
Ewa M. Ziółek
Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, p. 281–290
Institute of History John Paul II Catholic University of Lublin
Frederick Augustus’s decree from 23 March 1811 on rules regarding mergers of monasteries housing less than 12 religious, simplification of novitiate entrance examinations, and cancellation of the ban on admission of lay brothers Summary The edition presents a little-known document, of considerable significance, however, for the study of the relations between the state and the Church in the Duchy of Warsaw. The document, issued by Frederick Augustus, King of Saxony and Duke of Warsaw, is a decree from 23 March 1811 concerning mergers of small monasteries as well as examinations and the admission of converse brothers. The objectives of the decree were meeting some of the claims of the Polish episcopate. The document was drawn up on the initiative of J. P. Łuszczewski, minister of the interior, who pointed out to the monarch the need to tackle the most urgent issues in face of the protracting work on a comprehensive Church reform. Article 1 of the decree allows the merger of monasteries of poor financial standing, which was not tantamount to dissolution. It only pertained to monasteries housing less than 12 friars. The monarch reserved the right to take the final decision, after the attempts to save a declining monastery failed, and the consent of the ecclesiastical authorities was obtained. The endowment was also supposed to be merged in this process. In article 2, Frederick Augustus was overturning the Prussian ban on the admission of lay brothers, thus opening the possibility for the number of monks to increase, and for the costs of maintenance to drop (since domestic service was no longer to be kept). The same article simplifies the entrance examination to the novitiate, which was now limited to the question about the independence of the decision to pursue monastic life; it also prohibits attempts to discourage candidates.
Keywords memorial, Frederic Augustus, Duchy of Warsaw, State-Church relations, Jan Paweł Łuszczewski, religious orders, merging monasteries, novitiate, legislation