Maksymilian Kuśka Archiwum i Biblioteka OO. Bonifratrów w Cieszynie
Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, s. 109–139
Pochodzenie pacjentów przyjętych do szpitala bonifratrów w Cieszynie w jubileuszowym roku 1900 Dzieje zakonu braci miłosiernych w Europie Środkowej liczą już cztery stulecia. Bez wątpienia ma on spory wkład w historię wszystkich ziem, na których bracia założyli swoje domy i szpitale. Niestety jego dzieje pozostają w dużym stopniu niezbadane, a wartość wydawnictw poruszających tę tematykę częstokroć jest w poważnym stopniu ograniczona ze względu na konsekwentne powielanie błędów i wypaczeń zawartych w publikacjach sprzed kilku dziesięcioleci, co bez wątpienia jest efektem braku styczności z materiałem źródłowym. Niniejszy artykuł ma na celu przybliżenie małego fragmentu dziejów cieszyńskiego dzieła bonifratrów w przełomowym jego okresie, kiedy szpital osiągnął szczyt swojego rozwoju, z uwagi zaś na dynamiczny rozwój przemysłu w Księstwie Cieszyńskim z usług medycznych świadczonych przez braci korzystali robotnicy przybyli do pracy w śląskich hutach i kopalniach z najdalszych zakątków habsburskiej monarchii, a nawet spoza jej granic. Powstanie artykułu było możliwe dzięki zachowanemu w komplecie materiałowi źródłowemu. Wszystkie przytoczone pozycje źródłowe znajdują się w zasobie Archiwum i Biblioteki OO. Bonifratrów w Cieszynie. Zostały oznaczone sygnaturami rozpoczynającymi się od skrótu AKB Cieszyn oraz kolejnymi wartościami liczbowymi1. Działania podjęte przez św. Jana Bożego na południu Półwyspu Iberyjskiego na przełomie lat 30 i 40. XVI w.2, a następnie oficjalne zatwierdzenie zakonu bonifratrów przez papieża Piusa V w 1571 r. przyczyniły się do szybkiego wzrostu poziomu opieki zdrowotnej wszędzie tam, gdzie zakon zakładał swoje klasztory, szpitale i apteki. U schyłku XVI w. tylko na terenie Italii było aż 28 klasztorów braci miłosiernych3, a w niedługim czasie bonifratrzy stali się na południu Europy pod względem liczebności drugim (po franciszkanach) zakonem. Pozytywne echa ich działalności w szybkim tempie zaczęły docierać na północ od Alp. W roku 1605 ówczesny wolny pan, późniejszy książę Karol I Liechtenstein przeka1 Inwentarz archiwum konwentu bonifratrów w Cieszynie, oprac. M. Kuśka, J. Marecki (Monumenta Histo rica Fratrorum Misericordiarum Tessinensis, 3), Cieszyn 2012. 2 M. M. Łobozek, Krótki rys duchowości św. Jana Bożego, Cieszyn 1996, s. 16–17. 3 H. Polednik, Die Barmherzigen Brüder in Österreich 1918–1977, Wien 1977, s. 13.
110
Maksymilian Kuśka
zał w zarząd bonifratrów niewielki szpital wojskowy w Feldsbergu (ob. Valtice) na południowych Morawach. Stamtąd bracia rozpoczęli swoją ekspansję w krajach rządzonych przez Habsburgów linii austriackiej – w 1614 r. ufundowano klasztor w Wiedniu, później zaś kolejne placówki w Grazu, Salzburgu, Sankt Andrä oraz Pradze4. Równocześnie, w 1609 r., bracia zostali sprowadzeni również do Rzeczypospolitej5. Pojawienie się bonifratrów przełożyło się na zmniejszenie liczby zgonów w lokalnych społecznościach, które mogły odtąd korzystać z najnowszych podówczas technik lekarskich, chirurgicznych i farmaceutycznych oferowanych przez zakonników. Nie budziły zatem zdziwienia działania marszałka ziemskiego księstwa cieszyńskiego Adama Borka, który jesienią 1693 r. sprowadził do swojego majątku w Wędryni brata bonifratra do opieki nad sobą oraz swoją drugą małżonką, Julianną z Rottenbergów. Marszałek, będący w zaawansowanym (jak na ówczesne standardy) wieku 52 lat, wskutek złego stanu zdrowia potrzebował nieustannej opieki, najlepszą zaś zapewnić mu mogli sławni w całym cesarstwie bracia miłosierni. Jesień roku 1693 można więc uznać za początek działalności bonifratrów na Śląsku Cieszyńskim. Od momentu przybycia przez całą zimę zakonnik troskliwie opiekował się Borkami. Niemniej, mimo jego wysiłków, stan ich zdrowia pogarszał się. Marszałek, zdając sobie sprawę z nadchodzącego nieuchronnie końca, 7 III 1694 r. sporządził testament. Doceniając wagę postępu medycyny oraz istoty jego wdrażania w życie, postanowił przekazać bez mała cały swój majątek na założenie klasztoru oraz szpitala braci miłosiernych nieopodal6 stolicy księstwa, Cieszyna7. Fundacja Borka dała początek dziełom bonifratrów na Śląsku Cieszyńskim. Po pokonaniu początkowych trudności, związanych z podjętą przez prokuratora Komory Cieszyńskiej, Leopolda Szymońskiego, próbą obalenia testamentu pod pozorem nieważności8, 2 IX 1697 r. ówczesny przeor Klemens Menzel zawarł z pochodzącym z Nysy budowniczym Michaelem Kleinem kontrakt na sporządzenie planów budowy obiektu9. W roku następnym szeroko dyskutowano projekt w kręgach zakonnych, jak 4 H. Strohmayer, Der Hospitalorden des Hl. Johannes von Gott. Barmherzige Brüder, Regensburg 1978, s. 144–147. 5 H. Geartner, Brat Gabriel (Kamil hrabia Ferrary). Założyciel szpitali-konwentów bonifratrów w Austrii, Polsce i Czechach (Biblioteka Pedagogiki Religijnej), Kraków 1994, s. 17–20. 6 Zarówno tradycja, jak i ustawodawstwo państwowe nakazywały lokować placówki medyczne, przytułki itp. poza granicami miast. 7 AKB Cieszyn 1, Protocollum Conventus Teschinensis Ord[inis] S[ancti]Joannis de Deo, seu Fratrum Misericordiae, ad B[eatam] V[irginem] Mariam in Coelos Gloriose Assumptam, Continens: Initium fundationis, Erectionis, tam Hospitalis, quam Ecclesiae & Monasterii cum annexo Consensu Caesareo, Privilegiis & aliis Memoria dionis, sumquibus necessariis ab Anno 1693-tio juxta Annos, Menses, Dies cum ad juncto Indice alphabetico instructum & ex Originalibus conscriptum Anno 1775, s. 46. 8 Zob. AKB Cieszyn 181 [Pismo Leopolda Szymońskiego, królewskiego prokuratora w Komorze Cieszyńskiej (dobrach habsburskich w Księstwie Cieszyńskim), do cesarza z 15 IX 1695 r., w którym Szymoński stara się podważyć ważność testamentu Adama Borka]. 9 AKB Cieszyn 6, Continuatio Protocolli Conventus Teschinensis. Pars IIda (dalej: Continuatio i nr części), s. 21–23.
Pochodzenie pacjentów przyjętych do szpitala bonifratrów w Cieszynie w 1900 r.
111
również wprowadzano liczne jego korekty. Położenie kamienia węgielnego nastąpiło 15 XI 1698 r., budowa obiektu trwała dwa lata. Finansowana była z bieżących dochodów, pochodzących ze wsi Wędrynia i Grodziszcze, zapisanych bonifratrom przez Borka10. 30 XI 1700 r. bracia w uroczystej procesji przeszli z Wędryni, gdzie przebywali w majątku Borka, do Cieszyna. Tam uroczyście poświęcono obiekt11. Nie był on całkowicie ukończony, albowiem kronikarz wspomina, że urządzono jedynie „mały pokój chorych” w miejscu, gdzie później znalazła się właściwa sala szpitalna12. Udostępniono ją najprawdopodobniej dopiero ponad dwa lata później, wiosną 1703 r. 24 kwietnia tego roku dokonano pierwszego zapisu w najstarszej zachowanej księdze chorych13. Według opisu kronikarza ówczesna sala szpitalna była „długa na 50 łokci i na 14 łokci szeroka”14. Ze względu na podane wymiary można przypuszczać, że znajdowała się w tym samym miejscu, co ponad 100 lat później, kiedy została oznaczona na najstarszym zachowanym rzucie poziomym klasztoru15. Pierwotnie szpital miał siedem łóżek i był przeznaczony dla tyluż chorych. Najprawdopodobniej izba szpitalna była w stanie pomieścić znacznie więcej łóżek, lecz na taką pojemność szpitala pozwalały odsetki od kapitałów ze sprzedaży dóbr, z których bracia finansowali leczenie. Okazało się, iż potrzeby są dużo większe, i dzięki kolejnym fundacjom do roku 1717 powiększono liczbę łóżek do 20. Przynajmniej w części zaspokoiło to potrzeby lokalnej społeczności, jednakże z pewnością nie pokryło ich w całości. Księgi chorych wskazują bowiem, że nieraz liczba jednocześnie hospitalizowanych osób przekraczała liczbę dostępnych miejsc16. Można więc wnosić, że albo dostawiano tymczasowo kolejne łóżka, albo w jednym łóżku lokowano dwóch pacjentów. Przez kilkadziesiąt lat liczba oferowanych przez cieszyński szpital bonifratrów łóżek nie zmieniła się. Świadczą o tym kolejne wpisy w kronice klasztornej, jak choćby ten z 4 XI 1759 r.17 Dbano o regularną wymianę sprzętu służącego potrzebującym. Kronika podaje, iż w 1764 r. wymieniono w sali szpitalnej łóżka, zasłony, rzeźby oraz ołtarz18. Wzmianka w kronice klasztornej opatrzona datą 16 IV 1783 r. informuje, iż izba chorych została odmalowana, a wszystkie znajdujące się w niej obrazy – oprócz portretu Adama Borka19 – przeniesiono na korytarz przylegający do kościoła20. Z zapisów kro10 Klasztor uzyskał cesarską prolongatę na sprzedaż wspomnianych majątków. 11 Zob. M. M. Łobozek, Działalność bonifratrów cieszyńskich w latach 1946–1996, Cieszyn 1996, s. 12. 12 AKB Cieszyn 6, Continuatio. Pars IIda, s. 194. 13 AKB Cieszyn 198, Krankenprotokoll 1703–1726, s. 3. 14 AKB Cieszyn 6, Continuatio. Pars IIda, s. 197. 15 AKB Cieszyn 178, Grundriss von dem Barmherzigen Kloster samt. Kirche zu Teschen, k. 1. 16 AKB Cieszyn 9, Continuatio. Pars Vta. Vom Mai 1798, s. 296–299. 17 AKB Cieszyn 7, Continuatio. Pars IIItia, s. 179. 18 Ibidem, s. 207. 19 Prawdopodobnie chodzi o portret znajdujący się obecnie w pomieszczeniu czytelni. 20 AKB Cieszyn 8, Continuatio. Pars IVta, s. 96–97.
112
Maksymilian Kuśka
niki z marca i kwietnia tego roku wynika również, iż na mocy postanowienia biskupa wrocławskiego Philippa Gotharda von Schaffgotscha w klasztorze bonifratrów w Cieszynie umieszczani mieli być chorzy umysłowo księża świeccy oraz zakonni diecezji wrocławskiej. Z zapisów archiwalnych wynika również, iż w cieszyńskim klasztorze bonifratrów przebywali czasowo księża diecezjalni skazani przez zwierzchność kościelną na tzw. korektę ze względu na swe niestosowne zachowanie. Po raz kolejny salę chorych odświeżono pięć lat później. Wtedy też łóżka otrzymały nakrycia z materiału ozdobionego niebieskim ornamentem21. Szpital bonifratrów, zlokalizowany nieopodal murów miejskich Cieszyna, odegrał ogromną rolę w czasie wielkiego pożaru miasta w maju 1789 r. Mnóstwo osób poparzonych i w inny sposób poszkodowanych zostało opatrzonych w szpitalu, bracia udostępnili również część izb klasztornych na tymczasowe pomieszczenia dla ocalałych z pożogi. W piśmie do magistratu z 13 II 1790 r. przeor tłumaczył również, iż wydane z piwnicy ponad ustaloną normę 30 wiader wina przeznaczono dla dotkniętych klęską żywiołu mieszkańców miasta22. Trzy lata później bawarski radca rządowy Franz Xaver Hört ufundował cieszyńskiemu szpitalowi łóżko wraz z kosztem utrzymania pacjentów, przeznaczając na ten cel 1,5 tys. florenów. Kwota wpłynęła za pośrednictwem prowincjała Norberta Bocciusa23. Kolejne łóżko ufundował w roku 1796 Jan Nepomuk Pražma z Frydka. Ofiarował na ten cel kapitał w wysokości 2 tys. florenów, a miejsce miało być przeznaczone na hospitalizację poddanych hrabiego24. Jeszcze jedno miejsce ufundował w swoim testamencie wspomniany już Franz Xaver Hört. Informacja o tym wpisana została do kroniki z datą 15 XII 1799 r. Tak jak i poprzednio, suma fundacyjna wyniosła 1,5 tys. florenów25. Aż do schyłku XVIII w. chorzy byli leczeni na koszt klasztoru, który na ten cel przeznaczał dochody z browaru, produkcji wina, folwarków oraz odsetki od kapitałów. Doraźnie wspomagano się środkami z darowizn oraz zapisów testamentowych dobrodziejów domu. Z uwagi na obowiązujące w monarchii przepisy nie prowadzono zbiórek publicznych. Ciągle rosnąca liczba pacjentów sprawiła, że u progu XIX w. dziełu groziła niewydolność finansowa. Ponieważ większość potrzebujących stanowili poddani Komory Cieszyńskiej, to właśnie do niej z prośbą o współfinansowanie leczenia zwrócił się przeor cieszyńskiego konwentu w liście z 28 XII 1797 r.26 Komora pozytywnie ustosunkowała się do wniosku i w odpowiedzi z 11 II 1798 r. zobowiązała
21 Ibidem, s. 307. 22 Ibidem, s. 330–332. 23 Ibidem, s. 338. 24 Ibidem, s. 351–352. 25 AKB Cieszyn 9, Continuatio. Pars Vta, s. 73. 26 AKB Cieszyn 8, Continuatio. Pars IVta, s. 378–383.
Pochodzenie pacjentów przyjętych do szpitala bonifratrów w Cieszynie w 1900 r.
113
się wnosić do kasy konwentu 2 floreny i 30 krajcarów za każdego poddanego, który znalazł pomoc u cieszyńskich bonifratrów27. W okresie napoleońskim, kiedy długotrwałe konflikty zbrojne spowodowały upadek gospodarczy monarchii, bracia zaczęli zwracać się z prośbą o jałmużnę na utrzymanie szpitala do różnych znakomitych osób, mieszkańców cesarstwa. Prośby te odnosiły w wielu przypadkach pozytywny skutek, dzięki czemu możliwe stało się utrzymywanie i leczenie potrzebujących, których liczba – efekt niespokojnych czasów – przekraczała rocznie 400 osób. Niektórzy chorzy, nad którymi sprawowali opiekę bracia miłosierni, dopuszczali się również zachowań niegodziwych. W 1798 r. bracia byli zmuszeni wybudować nowe, niedostępne dla pacjentów wejście do piwnicy, gdyż ci często dopuszczali się kradzieży zgromadzonych wiktuałów28. W 1800 r. przeor Vincentius Kneer dokładnie opisał w kronice klasztornej szpital, zaznaczając przy tym ogrom problemów, z jakimi musiał się borykać29. W tam samym roku z kasy Funduszu Religijnego klasztor otrzymał 800 florenów na utrzymanie chorych, a cesarz Franciszek I przekazał kolejny tysiąc florenów30. Środki te wydano na poprawienie warunków bytowych hospitalizowanych: zakup materaców, koców wełnianych, pościeli itp.31 Wiek XIX to rewolucyjne zmiany w kształcie ówczesnego świata, pod względem zarówno gospodarczym, jak i politycznym. W bardzo dużym stopniu dotknęło to cieszyńskich bonifratrów. Zmiany w technologii warzenia piwa spowodowały spadek popytu na trunek warzony przez braci, a następnie zamknięcie browaru. W ten sposób wyczerpało się jedno z głównych źródeł dochodów służących utrzymaniu placówki. Niekorzystne zmiany klimatu ograniczyły produkcję wina. Szybki rozwój medycyny zmuszał do ponoszenia znacznych wydatków na unowocześnienie wyposażenia szpitala, zarówno sprzętu lekarskiego, jak i pomieszczeń. W 1883 r. unowocześniono i powiększono jedyną salę szpitala. W kronice klasztornej szczegółowo opisano zakres prac oraz wymieniono imiona i nazwiska fundatorów i budowniczych32. Ponieważ szpitalowi w dalszym ciągu daleko było do osiągnięcia pożądanego standardu, podjęto budowę nowego skrzydła klasztoru, w całości przeznaczonego na szpital; jego poświęcenie miało miejsce 3 XII 1899 r.33 Nowy szpital był nowoczesną placówką medyczną i liczył 60 łóżek.
27 Ibidem, s. 383. 28 AKB Cieszyn 9, Continuatio. Pars Vta, s. 12. 29 Ibidem, s. 401. 30 Ibidem, s. 406. 31 Ibidem, s. 407–408. 32 AKB Cieszyn 10, Continuatio. Pars VIta, s. 419–430. 33 Ibidem, s. 503–507.
114
Maksymilian Kuśka
Ponaddwukrotne zwiększenie liczby miejsc w szpitalu bonifratrów w Cieszynie w ciągu dwóch ostatnich dekad XIX w. było spowodowane gwałtownie rosnącym popytem na usługi medyczne. Druga połowa XIX w. to okres niezwykle intensywnej industrializacji Śląska Cieszyńskiego, związanej z rozwojem przemysłu ciężkiego w okolicach Frysztatu, Ostrawy, Orłowej i Trzyńca. Rewolucja przemysłowa, związana na tym terenie głównie z wydobyciem węgla kamiennego i hutnictwem, odcisnęła silne piętno na terenach od czasów wojen napoleońskich pogrążonych w regresie. Księstwo Cieszyńskie w szybkim tempie awansowało na drugie po Wiedniu najważniejsze dla gospodarki monarchii miejsce. Umożliwiło to powstanie sieci linii kolejowych łączących Księstwo Cieszyńskie z innymi terenami monarchii. Do Cieszyna droga żelazna dotarła 5 V 1869 r. za sprawą Kolei Koszycko-Bogumińskiej, której celem było połączenie zagłębia węglowego z terenami Górnych Węgier (ob. Słowacja). Jej uzupełnieniem stała się otwarta w 1888 r. Kolej Miast Śląskich i Galicyjskich34, która wiodła z Frydka przez Cieszyn do Bielska i dalej poza granice Księstwa do Lanckorony. Chłonny rynek pracy oraz sprawny transport spowodowały znaczny przypływ ludności z terenów całej monarchii habsburskiej. Najwięcej robotników przybyło z terenów nieodległych, lecz znacznie przeludnionych, tzn. z Galicji, Moraw, Czech i Górnych Węgier. Pojawiali się także imigranci z bardziej odległych części monarchii, takich jak Tyrol, Bośnia, Kraina, Chorwacja czy Bukowina, oraz z sąsiedniej, rolniczej części pruskiego Górnego Śląska, głównie z okolic Raciborza oraz Pszczyny. Księstwo Cieszyńskie, podobnie jak Wiedeń, stało się miejscem zamieszkania szczególnie różnorodnej mieszanki narodowościowej i językowej wszystkich krajów Austro-Węgier. Odzwierciedleniem tej sytuacji jest proweniencja pacjentów cieszyńskiego szpitala bonifratrów. O ile do połowy XIX w. ponad 90% hospitalizowanych stanowili mieszkańcy Księstwa Cieszyńskiego, o tyle w okresie późniejszym, aż do czasów Wielkiej Wojny, odsetek ten gwałtownie spadał. W interesującym nas jubileuszowym roku 1900 osoby pochodzące spoza księstwa stanowiły 47,8% ogółu pacjentów szpitala. Wartość tę uzyskano na podstawie analizy zapisów księgi chorych z lat 1900–1901, z której zaczerpnięto również pozostałe dane prezentowane w niniejszym opracowaniu35. Protokoły chorych zgromadzone w klasztornym archiwum zawierają mnóstwo informacji o pacjentach, o charakterze zarówno medycznym, jak i osobowym. W opisywanej jednostce są to kolejno: liczba porządkowa, imię i nazwisko, wyznanie, wiek, stan cywilny, zawód (wyuczony bądź wykonywany), miejscowość i kraj urodzenia, stałe miejsce zamieszkania, tymczasowe miejsce zamieszkania wraz z podaniem właściciela lokalu oraz czasu pobytu36. Dalej następują informacje porządkowe oraz medyczne: numer pokoju oraz łóżka, w którym leżał hospitalizowany, data przybycia
34 J. Spyra, Zarząd miasta i gospodarka komunalna w latach 1848–1918, [w:] I. Panic (red.), Dzieje Cieszyna od pradziejów do czasów współczesnych, t. 3: Cieszyn od Wiosny Ludów do III Rzeczypospolitej, Cieszyn 2010, s. 37. 35 Zob. AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. 36 Czas pobytu najczęściej nie był podawany.
Pochodzenie pacjentów przyjętych do szpitala bonifratrów w Cieszynie w 1900 r.
115
Ryc. 1. Przykład zapisów w księdze chorych z lat 1900–1901 (AKB Cieszyn 212)
oraz opuszczenia szpitala bądź śmierci, rozpoznanie choroby, dokumenty, na podstawie których pacjent został przyjęty, wraz z ich krótkim opisem, oraz liczba dni spędzonych w szpitalu w roku bieżącym, ewentualnie w roku następnym. Przewidziano również rubrykę na adnotacje o innym charakterze37. Największy udział wśród 1026 pacjentów hospitalizowanych w roku 1900 mieli mieszkańcy Księstwa Cieszyńskiego, podzielonego wówczas na trzy powiaty: cieszyński, frysztacki oraz bielski. Ze zrozumiałych powodów najwięcej, 323, pochodziło z tego pierwszego (tabela 1). Spośród nich najliczniejsi byli mieszkańcy Cieszyna – w ciągu 1900 r. hospitalizowano ich 53. Liczniej reprezentowane były większe podówczas miejscowości powiatu, takie jak Wędrynia, Krasna, Morawka, Ropica, Hażlach czy też Jabłonków. Miejscowości mniejsze, bądź też te, które posiadały inną lecznicę, były reprezentowane przez znacznie mniejszą liczbę chorych. Pacjentów pochodzących z powiatu frysztackiego było 98. Najczęściej byli mieszkańcami jego największych przemysłowych miejscowości, Frysztatu i Karwiny i ich okolic (tabela 2).
37 Zob. AKB Cieszyn 212.
116
Maksymilian Kuśka
Tabela 1. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Cieszyn (Teschen)38
Lp.
Miejscowość
Zapis w źródle
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37
–39 Bartowice Baszka Bażanowice Błędowice Dolne (ob. cz. Hawierzowa) Błędowice Górne Błędowice Średnie Bobrek Boguszowice (ob. cz. Cieszyna) Brandys (ob. cz. Czeskiego Cieszyna) Brzezówka Bukowiec Bystrzyca Cierlicko Górne Cieszyn Datynie Dolne (ob. cz. Hawierzowa) Datynie Górne (ob. cz. Racimowa) Dobra Dobracice Domasławice Dolne Domasławice Górne Frydek Gnojnik Grodziszcze Gułdowy Gumna Guty Hażlach Istebna Jabłonków Kalembice (ob. cz. Cieszyna) Kocobędz Koniaków Koniaków (ob. cz. Czeskiego Cieszyna) Końska Krasna Krasna k. Frydka
Schönberg40 Bartelsdorf, Bartowitz Baschka Bažanowitz Nieder Bludowitz Ober Bludowitz Mittel Bludowitz Bobrek Boguschowitz Brandeis Brzezuwka Bukowetz-Bracie Bistrzitz, Bistrzytz, Bystrzitz Ober Tierlitzko Teschen Nieder Datyn, Nieder Dattin Ober Datyn Dobrau Dobratitz Nieder Domaslowitz Ober Domaslowitz Friedek Hnoynik, Gnojnik Grodischt Guldau Gumny, Gumna Gutty Haslach Istebna Jablunkau Kalembitz Kotzobens, Kotzobenz Koniakau b. Jablunkau Koniakau Konskau Krasna b. Teschen, Krasna, Krasna b. T., Krasna bei T. Krasna bei Friedek
Liczba hospitalizowanych 1 4 2 1 4 1 1 6 2 1 1 1 8 2 53 2 1 2 2 1 1 7 2 4 1 2 4 9 5 8 4 3 1 5 5 10 3
38 W nawiasach umieszczono formy nazw miejscowości według brzmienia zapisanego w źródle. 39 Miejscowość niezidentyfikowana. 40 Być może w tak zniekształcony sposób zapisano Szumbark.
Pochodzenie pacjentów przyjętych do szpitala bonifratrów w Cieszynie w 1900 r.
Lp.
Miejscowość
Zapis w źródle
38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80
Leskowiec (ob. cz. Frydka-Mistka) Leszna Dolna Leszna Górna Ligota Górna Ligotka Alodialna Ligotka Kameralna Łomna Łyżbice Malenowice Marklowice (ob. cz. Cieszyna) Milików Mnisztwo (ob. cz. Cieszyna) Morawka Mosty (ob. cz. Czeskiego Cieszyna) Mosty k. Jabłonkowa Nawsie Niebory Noszowice Nowa Wieś (ob. cz. Frydlantu n. Ostrawicą) Nydek Ogrodzona Oldrzychowice Październa Pioseczna Pogwizdów Poleniny (ob. cz. Toszonowic Górnych) Puńców Raszkowice Ropica Rzeka Rzepiszcze Sibica Skalica Stanisłowice Stare Hamry Stare Miasto Szonów Szonychel Szumbark (ob. cz. Hawierzowa) Śmiłowice Toszonowice Dolne Trzanowice Dolne Trzanowice Górne
Leskowetz Unter Lischna, Nieder Lischna Ober Lischna Ober Ellgoth Allodial Ellgoth Cameral Ellgoth, Kamerall Ellgoth Lomna Lischbitz, Lyschbitz Malenowitz Marklowitz Millikau Mönichhof Moravka Mosty Mosty bei Jablunkau Nawsy Niebory Noschowitz Neudorf Niedek Ogrodzon Oldrzichowitz, Oldrzychowitz Pazderna Pioseczna Pogwizdau Poleniny Punzau Raschkowitz Roppitz Rzeka Rzepischl Schibitz Skalitz Stanislowitz Althammer Altstadt bei Friedek Schönhof Schönichl-Oderberg Schumbarg Smilowitz Nieder Toschonowitz Nieder Trzanowitz Ober Trzanowitz
117
Liczba hospitalizowanych 1 5 3 2 1 6 2 2 2 1 2 5 10 4 2 1 3 2 1 1 5 4 1 1 3 1 6 1 13 1 1 1 2 3 2 1 2 1 2 1 1 3 5
118
Maksymilian Kuśka
Lp.
Miejscowość
Zapis w źródle
81 82 83 84 85 86 87 88 89
Trzycież Trzyniec Tyra Wędrynia Wielopole Więcłowice Wojkowice Zamarski Zwierzyniec (ob. cz. Kocobędza)
90 91 92
Żuków Dolny (ob. cz. Czeskiego Cieszyna) Żuków Górny Żywocie
Trzytiesch Trzynietz Tyrra, Tyra Wendrin, Vendrin, Wendryn Wielopole, Wielopoli Wenzlowitz Wojkowitz Zamarsk Thiergarten, Tiergarten-Kotzobendz, Thiergarten b. Teschen Nider-Zukau Ober-Zukau, Ober Žukau Žiwotitz, Zywotitz Razem
Liczba hospitalizowanych 2 1 2 9 2 2 1 5 3 1 4 4 323
Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM.
Mapa 1. Księstwo Cieszyńskie na przełomie XIX i XX w. Źródło: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/0a/Duchy_of_Teschen.jpg
Pochodzenie pacjentów przyjętych do szpitala bonifratrów w Cieszynie w 1900 r.
119
Tabela 2. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Frysztat (Freistadt)
Lp.
Miejscowość
Zapis w źródle
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32
Bogumin Dąbrowa Dziećmorowice Frysztat Gruszów (ob. cz. Ostrawy) Herzmanice (ob. cz. Ostrawy) Kaczyce Karwina Kończyce Małe Kończyce Wielkie Kozakowice Lutynia Niemiecka Lutynia Polska Łazy (ob. cz. Orłowej) Łąki Olbrachcice Orłowa Pierstna Pietwałd Piotrowice k. Karwiny Polska Ostrawa Radwanice Rychwałd Skrzeczoń (ob. cz. Bogumina) Solca (ob. cz. Karwiny) Stare Miasto (ob. cz. Karwiny) Stonawa Sucha Górna Sucha Średnia Wierzniowice Zabłocie (ob. cz. Bogumina) Zebrzydowice
Oderberg Dombrau Dittmansdorf Freistadt Hruschau, Hruschau-Oderberg Herzmanitz Katschitz Karwin41 Klein Kuntschitz Groß Kuntschitz Kosokowitz Deutschleuten Polnischleuten Lazy Lonkau Albersdorf, Albrechtitz, Olbrachtitz Orlau Piersna Peterswald Petrowitz Polnisch Ostrau42 Radwanitz Reichwaldau, Reichwald Skrzeczon, Krzeczon, Skrzeczon Neudorf Solza, Soletz bei Karwin Altstadt Steinau Ober Suchau Mitel-Sucha Willmersdorf Zablatz Seibersdorf Razem
Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM.
41 W niektórych przypadkach zapisywana jako przynależna do powiatu Cieszyn. 42 W niektórych przypadkach zapisywana jako przynależna do powiatu Cieszyn.
Liczba hospitalizowanych 3 3 4 10 2 1 2 7 3 1 1 3 4 2 5 8 2 1 5 2 4 2 4 4 2 1 3 1 1 2 1 4 98
120
Maksymilian Kuśka
Powiat bielski reprezentowany był w cieszyńskiej lecznicy bonifratrów w 1900 r. przez 115 pacjentów. Warto zaznaczyć, że z powodu przebiegu ówczesnych granic administracyjnych powiatów wielu z nich pochodziło z miejscowości bardzo nieodległych od Cieszyna, takich jak Goleszów czy też Ustroń (tabela 3). Tabela 3. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Bielsko (Bielitz)
Lp.
Miejscowość
Zapis w źródle
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32
Aleksandrowice (ob. cz. Bielska-Białej) Bielowicko Bielsko Brenna Cisownica Czechowice Dębowiec Drogomyśl Frelichów Goleszów Górki Wielkie Harbutowice Iłownica Iskrzyczyn Jasienica Kisielów Kostkowice Kowale Kozakowice Górne Ligota Lipowiec (cz. Ustronia) Międzyrzecze Dolne Międzyrzecze Górne Mikuszowice Nierodzim Ochaby Pogórze Pruchna Roztropice Skoczów Stare Bielsko Strumień
Alexanderfeld Bielowitzko Bielitz Brenna43 Zeislowitz, Groß Zeislowitz Czechowitz Baumgarten44 Drahomyschl45 Fröchlichsdorf Golleschau Groß Gurek Harbutowitz Illownitz Iskrzyczin Jasienitz, Heizendorf Kiselau Kostkowitz Kowali Ober Kozakowitz Illgoth, Ellgoth Lipowetz Nieder Kurzwald Ober Kurzwald Nikelsdorf, Mikuschowitz46 Nerodim Ochab Pogorz Pruchna Ostropitz Skotschau Altbielitz Schwarzwasser
43 W niektórych przypadkach zapisywana jako przynależna do powiatu Cieszyn. 44 W niektórych przypadkach zapisywana jako przynależna do powiatu Cieszyn. 45 W niektórych przypadkach zapisywana jako przynależna do powiatu Cieszyn. 46 W niektórych przypadkach zapisywane jako przynależne do powiatu Biała.
Liczba hospitalizowanych 2 1 9 7 4 1 6 3 1 4 5 1 1 1 2 2 3 4 1 2 2 3 2 2 1 2 5 4 1 4 1 1
Pochodzenie pacjentów przyjętych do szpitala bonifratrów w Cieszynie w 1900 r.
33 34 35 36 37 38 39
Świętoszówka Ustroń Wieszczęta Wilamowice Wisła Wiślica Zabrzeg
Swientoszówka Ustron47 Wieszczont Willamowitz Weichsel Wislitz Zabrzeg Razem
121
1 12 2 3 6 2 1 115
Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM.
Spory odsetek robotników najemnych zatrudnionych w przemyśle Księstwa Cieszyńskiego stanowili mieszkańcy innych, nieodległych części Śląska Austriackiego, a więc powiatów: bilowieckiego (3 – tabela 4), bruntalskiego (1 – tabela 5), karniowskiego (6 – tabela 6) i opawskiego (30 – tabela 7), w sumie 40 pacjentów. Tabela 4. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Wagstadt (Bílovec)
Lp.
Miejscowość
Zapis w źródle
1
Bílovec
Wagstadt48
Liczba hospitalizowanych 1
2
Děrné
Tyrn[au]
1
3
Studénka
Stauding
1
Razem
3
Źródło AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. Tabela 5. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Freudenthal (Bruntál)
Lp.
Miejscowość
1
Horní Benešov
Zapis w źródle
Liczba hospitalizowanych
Bennisch
1
Razem
1
Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. Tabela 6. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Jägerndorf (Krnov)
Lp.
Miejscowość
Zapis w źródle
Liczba hospitalizowanych
1
–49
Liebenthal
3
2
Bělá
Seibersdorf
1
3
Holčovice
Hillersdorf
1
4
Opavice
Tropplowitz
1
Razem Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. 47 W niektórych przypadkach zapisywany jako przynależny do powiatu Cieszyn. 48 W źródle zapisany jako przynależny do powiatu Opawa. 49 Miejscowość niezidentyfikowana.
6
122
Maksymilian Kuśka
Tabela 7. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Troppau (Opava)
1
Bolatice
Bolletitz
Liczba hospitalizowanych 1
2
Budišovice
Budischowitz
1 1
Lp.
Miejscowość
Zapis w źródle
3
Kajlovec
Kailowitz
4
Kateřinky
Katharein
2
5
Klimkovice
Königsberg
1
6
Komárov
Komarau
1
7
Mokré Lazce
Mokro-Lazetz, Mokry
3
8
Opava
Troppau
8
9
Podolí (ob. cz. Radca nad Morawicą)
Podoly
1
10
Podvihov
Podwihof
1
11
Pustá Polom
Wüstpohlom
1
12
Slavkov
Schlakau (Slavkov)
1
13
Smolkov
Smolkau
1
14
Suché Lazce
Sucholazytz, Sucholasetz
2
15
Svaňovice
Schwanzdorf, Schwansdorf
2
16
Tošovice
Taschendorf
1
17
Vávrovice
Wawrowitz
1
18
Životice
Seitersdorf
1
Razem
30
Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM.
Z ogółu ludności napływowej największą grupę stanowili mieszkańcy Galicji oraz Moraw. Przybywali na Śląsk Cieszyński w poszukiwaniu lepszych warunków bytowych oraz stałej pracy. Częstokroć zatrudnienie w tutejszych hutach, kopalniach i innych zakładach przemysłowych stanowiło jedynie etap w drodze za wielką wodę, gdzie na przybyszów czekały tysiące akrów dostępnej niewielkim kosztem ziemi. Największy procentowo udział spośród mieszkańców Galicji leczących się w tutejszym szpitalu miały osoby pochodzące z nieodległych powiatów galicyjskich: bialskiego (33 – tabela 8), chrzanowskiego (12 – tabela 9), wadowickiego (38 – tabela 10), żywieckiego (36 – tabela 11), w sumie 119 pacjentów. Tabela 8. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Biała (Biala)
Lp.
Miejscowość
Zapis w źródle
1 2 3
–50 Babice Biała (ob. cz. Bielska-Białej)
Haleniów Babitz Biala
50 Miejscowość niezidentyfikowana.
Liczba hospitalizowanych 1 1 1
Pochodzenie pacjentów przyjętych do szpitala bonifratrów w Cieszynie w 1900 r.
4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
Bystra Czaniec Janowice Kaniów Kańczuga Kęty Komorowice Kozy Lipnik (ob. cz. Bielska-Białej) Małe Kozy (ob. cz. wsi Kozy) Międzybrodzie Bialskie Nowa Wieś Osiek Pisarzowice Stara Wieś Szczyrk Wilkowice
Bystra Czaniec Janowitz Kaniów Bestwinski Kanczuga Kenty, Kęty Komorowitz Kozy Lipnik Klein Kozi Miendzybrodzie Neudorf (Nowa Wies) Osiek, Slawkow-Osiek, Osek Pisarzowitze51 Starawieś Górna Szczyrk Poln. Willkowitz Razem
123
1 1 2 1 2 4 2 2 5 1 1 1 3 1 1 1 1 33
Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. Tabela 9. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Chrzanów
Lp.
Miejscowość
Zapis w źródle
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
Babice Brodła Ciężkowice (ob. cz. Jaworzna) Filipowice Kwaczała Nowa Góra Pisary Radwanowice Rudawa Tenczynek Trzebinia
Babitz Brodła Cienzkowitze Filipowice Kwaczala Nowa Góra Pisary Radwanowitz Rudawa Tenczynek Trzebinia Razem
Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM.
51 W źródle zapisane jako przynależne do powiatu Bielsko.
Liczba hospitalizowanych 1 1 1 1 1 1 2 1 1 1 1 12
124
Maksymilian Kuśka
Tabela 10. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Wadowice (Wadowitz)
Lp.
Miejscowość
Zapis w źródle
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21
–52 Andrychów Bachowice Borek Szlachecki Brzezinka Chocznia Inwałd Jaroszowice Jordanów Lanckorona Marcyporęba Palcza Paszkówka Roczyny Spytkowice Targanice Wadowice Wieprz Zagórnik Zakrzów Zebrzydowice
Parczorowitze Andrychau53 Bachowitze Borek Szlachecki Brzezinka Chocznia Inwald Jarosowice Jordanow Landskron, Lanckorona Marcy Poremba Palcza Paszkowski, Paszkówka Rotschin, Roczyny, Roczina Spytkowitze Trganitze b. Andrychau Wadowitz Wieprz Zagórnik Zakrzów Zebrzydowitz Razem
Liczba hospitalizowanych 1 5 2 1 1 1 1 1 1 2 1 1 3 7 1 1 3 2 1 1 1 38
Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. Tabela 11. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Żywiec (Saybusch)
Lp.
Miejscowość
Zapis w źródle
1 2 3 4 5 6 7 8 9
–54 Cisiec Kamesznica Milówka Moszczanica Pewel Wielka Przyłęków Radziechowy Rajcza
Podzonka Cisiec Kameschnitz, Kamesznica Milówka Moszczanica Groß Pewel Przylenków Radzichów Rajcza, Raicza
52 Miejscowość niezidentyfikowana. 53 W niektórych przypadkach zapisywany jako przynależny do powiatu Biała. 54 Miejscowość niezidentyfikowana. W źródle zapisana jako część parafii Sucha.
Liczba hospitalizowanych 1 2 2 2 1 2 1 2 2
Pochodzenie pacjentów przyjętych do szpitala bonifratrów w Cieszynie w 1900 r.
10 11 12 13 14 15 16 17 18 19
Rychwałd Sienna Sól Sporysz (ob. cz. Żywca) Stryszawa Sucha Beskidzka Ślemień Świnna Ujsoły Żywiec
Rychwald Sienna Sól Sporysz Stryszawa Sucha Ślemień, Slamień, Slemiens Swinna Ujsoly Saybusch Razem
125
1 1 1 1 1 2 4 1 1 8 36
Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM.
Spory odsetek mieszkańców Galicji leczonych w szpitalu braci miłosiernych w Cieszynie stanowili również mieszkańcy Krakowa55 oraz powiatu krakowskiego (10 – tabela 12), myślenickiego (5 – tabela 13), podgórskiego (3 – tabela 14) i wielickiego (7 – tabela 15), w sumie 25 pacjentów. Tabela 12. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Kraków (Krakau)
Lp.
Miejscowość
Zapis w źródle
1 2 3 4 5
Brzoskwinia Kaszów Kraków Przeginia Więckowice
Brzoskwinia Kaszów Krakau Przegynie Wienczokowicze Razem
Liczba hospitalizowanych 1 1 6 1 1 10
Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. Tabela 13. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Myślenice (Myschlenitz, Myslenitze)
Lp.
Miejscowość
Zapis w źródle
1 2
–56 Bieńkówka Górna Wieś (ob. Górne Przedmieście, cz. Myślenic) Sułkowice Toporzysko
Wienczerzna Bienkovka
Liczba hospitalizowanych 1 1
Ober Dorf
1
Sulkowitz57 Toporzysko
1 1 5
3 4 5
Razem Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. 55 AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. 56 Miejscowość niezidentyfikowana. 57 W źródle zapisane jako przynależne do powiatu Andrychów.
126
Maksymilian Kuśka
Tabela 14. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Podgórze
Lp.
Miejscowość
Zapis w źródle
1 2
Borek Szlachecki Krzęcin
Borek Nobilium, Borek Nobile Krzęnczin Razem
Liczba hospitalizowanych 2 1 3
Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. Tabela 15. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Wieliczka (Wielitschka, Wielitzka)
Lp.
Miejscowość
Zapis w źródle
1 2 3 4 5 6 7
Dobczyce Gdów Ochojno Wieliczka Zborówek (ob. cz. wsi Trąbki) Zegartowice Zręczyce
Dobczitz Gdów Gorni Ohojno Wielitschka Zboruwek58 Zegartowitze Zrenczyce Razem
Liczba hospitalizowanych 1 1 1 1 1 1 1 7
Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM.
Znaczna liczba pacjentów, w sumie 46, pochodziła z powiatów galicyjskich położonych na wschód od Krakowa: bocheńskiego (12 – tabela 16), brzeskiego (18 – tabela 17), dąbrowskiego (5 – tabela 18) i tarnowskiego (11 – tabela 19). Tabela 16. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Bochnia
Lp.
Miejscowość
Zapis w źródle
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Aleksandrówka Cichawka Gawłów Grobla Lipnica Górna Niegowić Nieznanowice Nowy Wiśnicz Rajbrot Uście Solne
Aleksandrów Tichawka Gawlow Grobla Ober Lipnitza Niebowitz Nieznannowitz Wischnitz Raybrod Uscie Solne Razem
Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM.
58 W źródle zapisany jako przynależny do powiatu Biała.
Liczba hospitalizowanych 1 1 2 1 1 1 1 1 2 1 12
Pochodzenie pacjentów przyjętych do szpitala bonifratrów w Cieszynie w 1900 r.
127
Tabela 17. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Brzesko
Lp.
Miejscowość
Zapis w źródle
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
–59 Bielcza Biesiadki Iwkowa Jadowniki Jastew Porąbka Iwkowska Radłów Słotwina Sufczyn Wojakowa Wojnicz Zabierzów Zakliczyn Złota
Luniew Bielcza Biesadki Iwkowa Jadowniki Jastew Klein Porabka Radłow Slotwina Sufzyn Wojakowa Wojnitsch Zabierzów Okluczin Zlata, Zlota Razem
Liczba hospitalizowanych 1 1 1 1 1 1 1 1 2 1 2 1 1 1 2 18
Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. Tabela 18. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Dąbrowa Tarnowska
Lp. 1 2 3 4
Miejscowość –60 Bagienica (ob. cz. Dąbrowy Tarnowskiej) Nieczajna Górna Swarzów Razem
Zapis w źródle Wolka Demboschowska Bagienica Nieczajna Swarszów, Swarzów
Liczba hospitalizowanych 1 1 1 2 5
Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. Tabela 19. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Tarnów
Lp.
Miejscowość
Zapis w źródle
1 2 3 4 5
–61 Baranów Ładna Meszna Opacka Pogórska Wola
Garbki Baranow Skrzyszów-Ładny Mesyno Opacko Pogorska Wola
59 Miejscowość niezidentyfikowana. 60 Miejscowość niezidentyfikowana. 61 Miejscowość niezidentyfikowana.
Liczba hospitalizowanych 1 1 1 1 1
128
6 7 8 9
Maksymilian Kuśka
Ryglice Siedliska k. Tuchowa Tarnowiec Tarnów
Ryglice, Ryglitz Sedlisk, Siedliszka Tarnowiec Tarnowitz Razem
2 2 1 1 11
Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM.
Nieliczni pacjenci (13) pochodzili z karpackich miejscowości podgórskich i górskich (przy czym brak ich w ogóle z Podhala oraz Spisza), mianowicie po jednym z miejscowości (Harla62) pow. Brzozów, Laskowa pow. Limanowa, Libusza pow. Gorlice, Łyczana (Lyczana) pow. Nowy Sącz, Mszana Dolna (Nieder Mszana) pow. Limanowa, Stróże (Ostruža) pow. Grybów, Święcany (Swienczany) pow. Jasło, Wola Dębowiecka (Wola Dębowiecska) pow. Jasło, Zborowice (Zborowitz) pow. Grybów oraz po dwóch ze Słopnicy (Słopnica Szlachecka) pow. Limanowa oraz Nowego Sącza (Neu Sandez) pow. własny63. Można wnosić, iż nadwyżka siły roboczej we wsiach tychże powiatów znajdowała zatrudnienie w innych szybko rozwijających się dziedzinach przemysłu, prawdopodobnie w przemyśle wydobywczym i przetwórczym ropy naftowej w północnych Karpatach, bądź też ich mieszkańcy emigrowali w poszukiwaniu pracy do innych krajów europejskich i za ocean. Zdecydowanie mniejsza niż w przypadku zachodnich powiatów Galicji liczba imigrantów leczących się w szpitalu bonifratrów pochodziła z powiatów z okolic Przemyśla i Rzeszowa (18), po jednym z miejscowości: Bratkowice (Bratkowitz) pow. Rzeszów, Chrząstów (Chrzęstów) pow. Mielec, Jodłowa (Jodlowa) pow. Pilzno, Laszki pow. Jarosław, Lipiny (Lipina) pow. Pilzno, Łysaków (Lysaków) pow. Mielec, Mała (Mala) pow. Ropczyce, Pantalowice (Pantalowitz) pow. Przeworsk, Ruda Łańcucka (Ruda) pow. Łańcut, Wilcza Wola pow. Kolbuszowa, Wilcza Wola pow. Rzeszów64, Zarębki (Dubas ad Zarembki) pow. Kolbuszowa, po dwóch z miejscowości Dąbie (Dombie, Dąbie) i Dębica (Dembitz, Dembica) pow. Pilzno oraz z Przemyśla (Przemysl) pow. własny65. Niewątpliwie stosunkowo mała imigracja na Śląsk Cieszyński z wymienionych powiatów była skutkiem sporej odległości do pokonania, przy równoczesnym dostępie do pracy w stolicy Galicji, Lwowie, czy też w naftowym zagłębiu Borysławia. Również mieszkańcy wschodniej części Galicji stanowili w roku 1900 margines leczących się w cieszyńskim szpitalu braci miłosiernych (13). Najwięcej spośród nich, aż czterech, pochodziło ze Lwowa (Lemberg), dwóch z Torskiego pow. Zaleszczyki oraz po jednym z miejscowości Ditkowce (Ditkowitz) pow. Brody, Horodenka (Horodenka) pow. własny, Lubkowce (Lubkowice) pow. Śniatyń, Wołkowce (Walkowce) pow.
62 Miejscowość niezidentyfikowana. 63 AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. 64 Najprawdopodobniej chodzi o tę samą miejscowość. 65 Ibidem.
Pochodzenie pacjentów przyjętych do szpitala bonifratrów w Cieszynie w 1900 r.
129
Barszczów, Zagrobela pow. Tarnopol, Załoźce (Zalosce) pow. Brody i Żółkwi (Žolkiew) pow. własny66. Łącznie Galicję, jako miejsce pochodzenia, podało w 1900 r. 234 pacjentów szpitala bonifratrów w Cieszynie, a więc bez mała 25% całości przyjętych w tym roku do lecznicy. Drugim co do liczby pacjentów szpitala bonifratrów w Cieszynie krajem monarchii habsburskiej były Morawy. Z racji niewielkiej odległości sporo mieszkańców tamtejszych przeludnionych wsi opuszczało ziemię rodzinną, udając się na północ, za Ostrawicę, by pracować w przemyśle Śląska Austriackiego. O skali imigracji z tych terenów świadczą liczby – w omawianym czasie u bonifratrów w Cieszynie leczono aż 136 Morawiaków. Niemniej należy mieć na względzie, iż przynajmniej część z 40 hospitalizowanych osób pochodzących z powiatu místeckiego znalazła się tu zapewne nie z powodu pracy w Księstwie Cieszyńskim, ale z racji niewielkiej odległości cieszyńskiej lecznicy od ich miejsca zamieszkania – następny szpital z prawdziwego zdarzenia, również bonifraterski, był położony w Prostějovie, a więc w znacznie większej odległości od większości miast i wsi powiatu místeckiego. Najwięcej pacjentów pochodziło z nieodległych od Cieszyna powiatów, przede wszystkim, jak już wspomniano, z powiatu Místek (38 – tabela 20), po kilkunastu z powiatów Nový Jičín (13 – tabela 21) i Valašské Meziříčí (17 – tabela 22), 5–10 pacjentów z powiatów Holešov (6 – tabela 23), Hranice (5 – tabela 24), Litovel (6 – tabela 25), Moravská Ostrava (5 – tabela 26) i Ołomuniec (8 – tabela 27), 3–4 z powiatów Přerov (3 – tabela 28) i Prostějov (4 – tabela 29). Z pozostałych, dalej położonych powiatów pochodziło po 1–2 pacjentów: po jednym z miejscowości Boskovice (Boskowitz) pow. własny, Brno (Brünn) pow. własny, Březolupy (Brzezolup) pow. Holešov (Holleschau), Budišov nad Budišovkou (Bautsch) pow. Šternberk (Sternberg), Horní Město (Bergstadt) pow. Rýmařov (Römerstadt), Horní Štěpánov (Ober Stiepanau) pow. Moravská Třebová (Mährische Trübau), Ivančice (Eibenschütz) pow. Brno, Jihlava (Iglau) pow. własny, Klenovice na Hané (Klenowitz) pow. Přerov (Przerau), Korbelova Lhota, ob. cz. miasta Velké Opatovice (Korbel-Lhota), pow. Moravská Třebová, Košíky (Koschik) pow. Uherské Hradiště (Ungarisch Hradisch), Krnov, ob. cz. wsi Loučany (Jägersfeld), pow. Šternberk, Kroměříř (Kremsier) pow. własny, Kukor67 pow. Přerov, Lobodice (Loboditz) pow. Přerov, Loucký Klášter, ob. cz. Znojma (Klosterbruck b. Znaim), pow. Znojmo (Znaim), Lydečko68 pow. Uherský Brod (Ungarisch Brod), Rosice (Rositz) pow. Brno, Tasov (Tassau) pow. Velké Meziříčí (Groß Mesiritsch), Těšany-Klobouky u Brna (Tieschan-Klobouk) pow. Hustopeče (Auspitz), Těšínovice (Teschnowitz) pow. Kroměříř, Třešt’ (Triesch) pow. Jihlava, Velká Blatnice, ob. Blatnice pod Svatým Antoninkém (Groß Blatnitz), pow. Kroměříř, Vernířovice (Warnsdorf ) i Ves Bílá Voda (Weisswasser) pow. Šumperk (Mährische Schönberg), 66 Ibidem. 67 Miejscowość niezidentyfikowana. 68 Miejscowość niezidentyfikowana.
130
Maksymilian Kuśka
a po dwóch z miejscowości Luleč (Lultsch) pow. Vyškov (Wischau), Lipov (Lippau) pow. Hodonín (Göding) i Moravičany (Morawitschan) pow. Zábřeh (Hohenstadt [an der March])69. Nadwyżka sił roboczych z południowych Moraw kierowała się najprawdopodobniej w zdecydowanej większości w poszukiwaniu źródeł utrzymania do Brna oraz Wiednia. Tabela 20. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Místek
Lp.
Miejscowość
Zapis w źródle
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21
–70 Brušperk Čeladná Chlebovice Frenštát pod Radhoštěm Fryčovice Frýdlant nad Ostravicí Koloredov Kozlovitze Krásná pod Lysou horou Krmelín Lhotka Místek Nová Ves Ostravice Palkovice Stará Bělá (cz. dz. Dubina w Ostrawie) Staříč Tichá Vítkovice Zelinkovice
Merklowitz Bransberg, Brusberg Čeladna Chlebowitz Frankstadt Fritschowitz Friedland Koloredowf bei Místek Kozlowitz Krasna Krmelin Lhotka Mistek Neudorf Ostrawitz Palkowitz Alt Biala, Altbiala Starzitz Ticha Witkowitz Zelenkowitz Razem
Liczba hospitalizowanych 1 2 2 1 2 2 5 1 2 1 1 1 7 1 2 1 2 1 1 1 1 38
Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. Tabela 21. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Nový Jičín (Neutitschein)
Lp.
Miejscowość
Zapis w źródle
1 2 3
–71 Butovice (ob. cz. miasta Studénka) Harty
Patzendorf Bodenwald Lilien, Lilii
69 Ibidem. 70 Miejscowość niezidentyfikowana. 71 Miejscowość niezidentyfikowana.
Liczba hospitalizowanych 1 1 2
Pochodzenie pacjentów przyjętych do szpitala bonifratrów w Cieszynie w 1900 r.
4 5 6 7 8 9
Hodslavice Kopřivnice Mikolajice Petřvaldík Příbor Štramberk
Hotzendorf Nesselsdorf Niklowitz Klein Peterswald Freiberg Stramberg Razem
131
1 1 1 1 3 2 13
Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. Tabela 22. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Valašské Meziříčí (Wallachisch Meseritsch)
Lp.
Miejscowość
Zapis w źródle
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16
–72 –73 Branky Halenkov Horní Bečva Křivé (ob. cz. wsi Podlesí) Lešná Ratiboř Rokytnice Rožnov pod Radhoštěm Ústí Valašská Bystřice Velká Lhota Veselá (ob. cz. wsi Zašová) Vsetín Zubří
Žachau Bistrzytz Branik, Branek Halenkau Ober-Bečwa Křiwe Leschna Ratiboř Roketnitz Rožnau Usti bei Vsetin Groß-Bistritz Groß Lhota Wesseli Vsetin Zubži Razem
Liczba hospitalizowanych 1 1 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 17
Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. Tabela 23. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Holešov (Holleschau)
Lp.
Miejscowość
1
–74
Neobuza
Liczba hospitalizowanych 1
2
Hvozdná
Hwozdna
1
3
Lipova
Lippau (Lipowa) bei Hostein
1
4
Štípa
Schtipa
1
72 Miejscowość niezidentyfikowana. 73 Miejscowość niezidentyfikowana. 74 Miejscowość niezidentyfikowana.
Zapis w źródle
132
Maksymilian Kuśka
5
Vizovice
6
Žákovice
Wizowitz
1
Žakowitz
1
Razem
6
Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. Tabela 24. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Hranice (Mährische Weißkirchen)
Lp.
Miejscowość
Zapis w źródle
Liczba hospitalizowanych
1
Lipník nad Bečvou
Leipnik
2
2
Opatovice
Opatowitz
1
3
Veselíčko
Veseličko, Veselitschko
2
Razem
5
Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. Tabela 25. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Litovel (Littau)
Lp.
Miejscowość
Zapis w źródle
1
Brodek u Konice
Deutsch Brod[ek]
Liczba hospitalizowanych 1
2
Desná
Deschna
2
3
Konice
Konitz
1
4
Skřípov
Wachtl
1
5
Šumvald
Schönwald
1
Razem
6
Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. Tabela 26. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Moravská Ostrava (Mährisch Ostrau)
Lp.
Miejscowość
Zapis w źródle
1 2
Lhotka u Ostravy Moravská Ostrava
Ellgoth bei Mährisch Ostrau Mährisch Ostrau75 Razem
Liczba hospitalizowanych 1 4 5
Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. Tabela 27. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Ołomuniec (Olmütz)
Lp.
Miejscowość
Zapis w źródle
1 2 3
Horní Loděnice Klášterní Hradisko Lošov
Mährisch Lodenitz Kloster-Hradisch Loschan
75 W źródle w niektórych przypadkach zapisana jako przynależna do powiatu Místek.
Liczba hospitalizowanych 1 2 1
Pochodzenie pacjentów przyjętych do szpitala bonifratrów w Cieszynie w 1900 r.
4 5 6
Nelešovice Ołomuniec Ústín
Nelischowitz Olmütz Ustin Razem
133
1 2 1 8
Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. Tabela 28. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Přerov (Przerau)
Lp.
Miejscowość
1
–76
Kukor
Liczba hospitalizowanych 1
2
Klenovice na Hané
Klenowitz
1
3
Lobodice
Loboditz
1
Zapis w źródle
Razem
3
Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. Tabela 29. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu Prostějov (Proßnitz in Mähren)
Miejscowość
Zapis w źródle
1
Hrdibořice
Hrdiborzitz
Liczba hospitalizowanych 1
2
Kostelec na Hané
Kosteletz
1
3
Krumsín
Krumsin
2
Lp.
Razem
4
Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM.
Kolejnym krajem monarchii, skąd pochodzili robotnicy przybywający do habsburskiego zagłębia węglowego, była Korona św. Wacława. Czechy dostarczały jednak na Śląsk Cieszyński znacznie mniejszą niż wyżej wymienione kraje ilość siły roboczej. Co za tym idzie, również liczba Czechów hospitalizowanych w szpitalu bonifratrów w Cieszynie była znacznie mniejsza niż Ślązaków, Morawian czy mieszkańców Galicji. Jedynie z Jaromierza (ob. Jaroměř) okres Königin-Hof (ob. Dvůr Králové nad Labem) oraz Wittingau (ob. Třeboň) okres Wittingau pochodziło w roku 1900 po dwóch pacjentów. Po jednym pacjencie pochodziło z miejscowości: Altwasser (ob. Stará Voda) okres Tachau (ob. Tachov); Darova (ob. Darová, cz. wsi Břasy) okres Rokyčan (ob. Rokycany); Dessendorf (ob. Desná) okres Gablonz [an der Neiße] (ob. Jablonec nad Nisou); Hochwald (ob. Vysoký Les – cz. wsi Sebranice) okres Leitomyschl (ob. Litomyšl); Horka (ob. Častolvické Horky) okres Reichenau (ob. Rychnov nad Kněžou); Kněžnic[e] okres Semil (ob. Semily); Landskroun (ob. Lanškroun) okres Landskroun; Leskowitz (ob. Leškovice) okres Deutschbrod (Havlíčkův Brod); [Markt] Eisenstein (ob. Železná Ruda) okres Schüttenhofen (ob. Sušice); Mosty okres Neustadt [a/d Mettau] (ob. Nové Měs to nad Metují); Opočno okres Neustadt a/d Mettau; Nedošín okres Leitomyschl (ob. 76 Miejscowość niezidentyfikowana.
134
Maksymilian Kuśka
Litomyšl); Neuhaus (ob. Jindřichův Hradec) i Neuhof (ob. Nové Dvory) okres Hořovitz (ob. Hořovice); Netolitz (ob. Netolice) okres Prachatitz (ob. Prachtice); Ransko okres Chotěborsch (ob. Chotěboř); Unter Sekrzan (ob. Dolní Sekyřany) okres Pilsen (ob. Plzeň); Veleschin (ob. Velešín) okres Krumau (ob. Český Krumlov) oraz Kamenitz a/d Linde (ob. Kamenice nad Lipou) okres Pilgram (Pelhřimov). Łącznie z terenów Czech pochodziło w omawianym roku 23 pacjentów77. Niewielka liczba pacjentów pochodziła z niemieckojęzycznych krajów Przedlitawii, głównie z różnych części Austrii78: trzech z Wiednia, po jednym z Klam pow. Perg w Górnej Austrii, z Klein Zell w Dolnej Austrii oraz z Kötschach w Karyntii79. Po jednym pacjencie pochodziło z Laibach w Krainie, z Ljubljany, dzisiejszej stolicy Słowacji, oraz z dwóch miejscowości w południowotyrolskim okręgu Udine, Vite d’Asio (Vito d’Asio) oraz Rivalto80. Z Zalitawii pochodziło nieco ponad 20 pacjentów, głównie z nieodległych komitatów w Górnych Węgrzech (ob. Słowacja). Wśród nich było dziewięć osób z komitatu Trencsen (Trenčianska župa), mianowicie po jednej z miejscowości: Zakopcse (ob. Zákopčie) okręg Csaca (Čadca), Alt Bistritz (ob. Stara Bystrica) okręg Kiszucaújhely (ob. Kysucké Nové Mesto), Mikusócz (ob. Mikušovce) okręg Illava (ob. Ilava), Sillein81 (ob. Žilina) okręg własny, Neszlusza (ob. Nesluša) okręg Kiszucaújhely (ob. Kysucké Nové Mesto), Kotteso (ob. Kotesova) okręg Nagybilnice (Bytča), Osczadnica bei Czacza (ob. Oščadnica) okręg Csaca (Čadca), Ober Vadicso (ob. Horný Vadičov) okręg Kiszucaújhely (ob. Kysucké Nové Mesto), Boleso (ob. Bolešov) okręg Puhó (ob. Púchov). Trzech pacjentów pochodziło z okręgu Březnóbanýa, komitat Zolyon (Zvolenská župa) – po jednym z miejscowości Březno (Března), Vaczok (Alzal) (ob. Bacuch) oraz Niemietzka (ob. Nemecká). Z komitatu Arwa (Oravská župa) pochodziło trzech pacjentów, w tym dwóch z miejscowości Pokrivacs (ob. Pokryváč) okręg Alsókubin (ob. Dolný Kubín), jeden z miejscowości Nowoty (ob. Nowot’) okręg Námesztó (Námestovo). Jeden hospitalizowany pochodził z miasta Igló (ob. Spišská Nová Ves) okręg Igló, komitat Zips (Spišská župa)82. Łącznie z terenów dzisiejszej Słowacji pochodziło 16 osób. Długą drogę do Cieszyna przebyli mieszkańcy chorwackiej części Austro-Węgier, a więc Trójjedynego Królestwa Chorwacji, Slawonii i Dalmacji. Czterech z nich pochodziło z komitatu Lika-Krbava, po jednym z miejscowości Bunić okręg Kornica; Gospić okręg Gospić; Gornji Kosinj okręg Perlić oraz Zengg (ob. Senj) okręg własny. Trzech zaś pochodziło z miejscowości komitatu Modrus-Fiume, dwóch z Gomirje (Gomirja) 77 AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM. 78 Ibidem. 79 Był to bonifrater br. Jodocus – Oscar Strammer. 80 Ibidem. 81 Zachowano oryginalny zapis nazw miejscowości z tekstu źródłowego, mimo iż nie odpowiadały one niejednokrotnie ówczesnym urzędowym nazwom tychże. 82 Ibidem.
Pochodzenie pacjentów przyjętych do szpitala bonifratrów w Cieszynie w 1900 r.
135
okręg Otulin, a jeden z Krmpole okręg Cirkvenica83. Łącznie z terenów dzisiejszej Chorwacji leczono w 1900 r. 7 osób84. Trzech pacjentów pochodziło z Bośni – jeden z miejscowości Krnewuša okręg [Bosanski] Petrovacs w prowincji Bihacs (Bihać), dwóch zaś z Bihacia. Ostatnią grupę pacjentów stanowią osoby pochodzące spoza monarchii habsburskiej, najczęściej z rolniczych powiatów tej części Górnego Śląska, która znalazła się w granicach Prus, a następnie odrodzonej Rzeszy. Z powodu niewielkiej odległości najwięcej było ich z okolic Raciborza (14 – tabela 30). Tabela 30. Liczba hospitalizowanych z poszczególnych miejscowości powiatu (Landkreis) Ratibor (Racibórz)
Lp.
Miejscowość
Zapis w źródle
1
Benešov
Beneschau
Liczba hospitalizowanych 1
2
Bolatice
Bolatitz
1
3
Brzeźnica
Brzeznitz
1
4
Chałupki
Ruderswald
1
5
Gadów
Godau
1
6
Gorzyce
Klein Gořitz
1
7
Góra Świętej Anny
Annaberg
1
8
Kornice
Kasnitz
1
9
Markvartovice
Markwartitz
1
10
Miedźna
Miezdna
1
85
11
Olza
12
Skrbeńsko
Kolonia Skrbenska
Olza
1
13
Tworków
Tworkau
1
14
Wodzisław
Loslau Razem
1
1 14
Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM.
Inne powiaty miały zapewne znacznie mniejszy udział wśród ogółu robotników najemnych pochodzących z Prus. W roku 1900 u bonifratrów w Cieszynie leczono po jednym pacjencie z następujących miejscowości Śląska Pruskiego spoza powiatu raciborskiego: Mikołów (Nikollein) pow. Pszczyna (Pleß), Tarnowskie Góry (Tarnowitz) pow. własny, Kazimierz (Kazmir bei Leobschütz) pow. Głubczyce (Leobschütz), Nysa (Neisse) pow. własny, Nowogrodziec (Naumburg) pow. Bolesławiec (Bunzlau)86 oraz
83 W źródle podany okręg Novi, komitat Aloduus-Fiume. 84 Ibidem. 85 W źródle zapisana jako przynależna do powiatu Opole (Oppeln). 86 W źródle zapisany jako siedziba powiatu.
136
Maksymilian Kuśka
Szopienice (Schlopinitz) pow. własny. Łącznie hospitalizowano w tym roku 20 mieszkańców Prus, w tym 19 z Górnego, a jednego z Dolnego Śląska87. W roku 1900 lecznica bonifratrów w Cieszynie przyjęła tylko dwóch pacjentów pochodzących z ziem polskich zaboru rosyjskiego, z Warszawy i z miejscowości Lubkowitz88 pow. Nieszawa (Niszawa)89. Liczba obywateli imperium Romanowów hospitalizowanych w roku 1900 kontrastuje mocno z liczbą tychże przyjętych w latach bezpośrednio poprzedzających Wielką Wojnę. Rosja dzięki reformom stała się krajem bardziej otwartym, dlatego liczba robotników przybywających stamtąd do pracy w Księstwie Cieszyńskim znacznie się zwiększyła, a co za tym idzie, stanowili oni znacznie większy odsetek całości hospitalizowanych u braci miłosiernych. Reasumując, należy stwierdzić, iż rewolucja przemysłowa (a w szczególności postęp w technikach wydobywczych oraz przetwórstwie metali, jaki dokonał się w drugiej połowie XIX w.) miała kolosalny wpływ na stosunki narodowościowe w Księstwie Cieszyńskim, co znalazło odbicie w proweniencji pacjentów cieszyńskiego szpitala bonifratrów. Odsetek hospitalizowanych pochodzących z Księstwa Cieszyńskiego spadł z ponad 90% w połowie XIX stulecia do wartości niewiele ponad 50% u jego schyłku. Odsetek leczonych spoza Księstwa wzrósł z poziomu wartości marginalnych do bez mała połowy ogółu. Tendencja ta aż do momentu wybuchu I wojny światowej miała charakter ciągły, przy czym wskutek zmian politycznych, zarówno w monarchii, jak i w całej Europie, w dalszym ciągu zwiększała się liczba imigrantów z terenów coraz bardziej oddalonych od frysztackich kopalń i hut. Zestawienie proweniencji pacjentów cieszyńskiej lecznicy według kraju pochodzenia przedstawia tabela 31. Tabela 31. Pacjenci w roku 1900 według kraju pochodzenia
Lp.
Kraj
Liczba hospitalizowanych
Udział (w %)
1
Księstwo Cieszyńskie
53690
≈ 52
40
≈4
3
Śląsk Austriacki (bez Księstwa Cieszyńskiego) Galicja
234
≈ 23
4
Morawy
136
≈ 13,20
5
Czechy
23
≈ 2,24
6
Austria
6
≈ 0,58
2
87 Ibidem. 88 Miejscowość niezidentyfikowana. 89 Ibidem. 90 Jubileuszowe wydawnictwo Zweites Jahrhundert des Conventes und Spitales der Barmherzigen Brüder in Teschen am 30 November 1900 in der Klosterkirche durch drei Tage gefeiert mit einem vollkommenen Ablass von Sr. Heiligkeit Papst Leo XIII, [Teschen 1901], na s. 27 podaje nieco inne liczby pacjentów z poszczególnych krajów: Czechy – 21, Bośnia – 3, Italia – 2, Galicja – 222, Karyntia – 1, Kraina – 1, Chorwacja – 7, Morawy – 134, Górna Austria – 1, Dolna Austria – 4, Prusy – 21, Rosja – 2, Śląsk – 593, Węgry – 14. Wartości te najprawdopodobniej są skutkiem błędnego przyporządkowania podanych przez pacjentów miejsc pochodzenia do poszczególnych krajów.
Pochodzenie pacjentów przyjętych do szpitala bonifratrów w Cieszynie w 1900 r.
Lp.
137
Kraj
Liczba hospitalizowanych
Udział (w %)
7
Kraina
1
≈ 0,1
8
Tyrol Południowy
2
≈ 0,2
9
Górne Węgry
16
≈ 1,56
10
Chorwacja
7
≈ 0,68
11
Bośnia
3
≈ 0,3
12
Prusy
20
≈ 1,95
13
Rosja
2
≈ 0,2
1026
100
Razem Źródło: AKB Cieszyn 212, Kranken-Protocoll MCM.
Jak widać, intensywna rozbudowa zakładów przemysłowych Księstwa Cieszyńskiego, powodująca olbrzymi deficyt rąk do pracy, przy jednoczesnej dynamicznej rozbudowie sieci kolejowej, pozwalającej na szybkie i przystępne cenowo przemieszczanie się sporych mas ludności, zmieniła w dużym stopniu charakter Księstwa, czyniąc go bardziej zróżnicowanym pod względem kulturowym i narodowościowym. Ślady tej różnorodności po dziś dzień można odnaleźć, analizując lokalne społeczności pod względem etnograficznym i kulturoznawczym. Przybysze chorowali, a jakaś część z nich trafiała do szpitala bonifratrów. Niestety nie wiemy, czy ten zróżnicowany skład etniczny i narodowościowy jego pacjentów miał konsekwencje dla szpitala, a jeśli tak – to jakie.
138
Maksymilian Kuśka
Maksymilian Kuśka
Archiwum i Biblioteka OO. Bonifratrów w Cieszynie
Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, s. 109–139
Pochodzenie pacjentów przyjętych do szpitala bonifratrów w Cieszynie w jubileuszowym roku 1900 Streszczenie W grudniu 1898 r., a więc na dwa lata przed jubileuszem 200-stulecia otwarcia, szpital bonifratrów w Cieszynie osiągnął szczyt swojego rozwoju. Placówka, mogąca pomieścić na początku jedynie kilkoro, a później kilkunastu pacjentów, po rozbudowie u schyłku XIX w. mogła ich jednocześnie przyjąć 60. Rozbudowa szpitala zbiegła się w czasie z intensywną industrializacją Śląska Cieszyńskiego. Lokalne zagłębie przemysłowe stało się największym takim ośrodkiem w Austro-Węgrzech. Nie dziwi zatem, iż do pracy do Księstwa Cieszyńskiego przybywali ludzie z terenu całej niemalże monarchii, szukający lepszych warunków życia. Dzięki zachowanym protokołom chorych z tamtych czasów udaje się dokładnie określić pochodzenie pacjentów szpitala bonifratrów w Cieszynie. Można wnosić, iż pacjenci przebywający w tutejszej lecznicy stanowili reprezentację ówczesnej mieszanki narodowościowej na tych terenach. Oprócz autochtonów protokół chorych z roku 1900 wymienia sporą liczbę mieszkańców Moraw, Czech, Galicji, jak również innych części Śląska Austriackiego. W mniejszej liczbie reprezentowane są osoby pochodzące z komitatów Górnych Węgier i Chorwacji, austriackiego Tyrolu, Górnej i Dolnej Austrii, czy wreszcie obywatele obcych państw – Prus i Rosji. Artykuł stanowi niewielki przyczynek do opracowania kompleksowej historii bonifratrów w Cieszynie, będąc jednocześnie użytecznym materiałem dla badaczy zajmujących się kwestią stosunków narodowościowych na Śląsku Cieszyńskim.
Słowa kluczowe bonifratrzy, Cieszyn, Księstwo Cieszyńskie, Austro-Węgry, szpital, pacjenci
Pochodzenie pacjentów przyjętych do szpitala bonifratrów w Cieszynie w 1900 r.
Maksymilian Kuśka
Archive and Library of Brothers Hospitallers in Cieszyn
139
Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, p. 109–139
Origin of the patients admitted to the Brothers Hospitallers’ hospital in Cieszyn in a jubilee year, 1900 Summary On December, 1898, two years before the 200th anniversary of its opening, the hospital led by the Brothers Hospitallers of St. John of God in Cieszyn reached the top of its development. The post, at the beginning being able to hold only a few, and then a dozen of patients, after the extension at the end of the 19th century was able to admit 60 patients at the same time. The extension of the hospital coincided with the intensive industrialisation of Cieszyn Silesia. The local urban area became the biggest centre of this type in Austria-Hungary. It is not surprising then that people from almost the whole monarchy, trying to find better living conditions, were migrating for work in the Duchy of Cieszyn. Thanks to the preserved patients’ records from that time it is possible to determine exactly the origins of the patients from the hospital of the Brothers Hospitallers of St. John of God in Cieszyn. It can be stated that the patients staying in this local hospital, represented a variety of nations living in this area at that time. Apart from the natives, a medical record from 1900 mentions a significant number of the inhabitants of Moravia, Czech Republic, Galicia as well as other parts of Austrian Silesia. A smaller number of representatives comes from counties in Upper Hungary and Croatia, Austrian Tyrol, Upper and Lower Austria and, finally, foreign countries – Prussia and Russia. The article constitutes a small contribution to the study of the complex history of the Brothers Hospitallers of St. John of God in Cieszyn. It is also a useful material for the researchers who are interested in ethnic relations in Cieszyn Silesia.
Keywords Brothers Hospitallers of St. John of God, Cieszyn, Duchy of Cieszyn, Austro-Hungarian Empire, hospital, patient