Kronika Projektu
495
Ze s p ó ł II
Piotr Oliński
Instytut Historii i Archiwistyki Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
Sprawozdanie z prac zespołu w dniach 30 X 2012–30 IV 2013 r.* W bieżącym roku były kontynuowane prace nad źródłami kasacyjnymi z różnych obszarów zaboru pruskiego, które zostały podjęte wraz z rozpoczęciem realizacji Projektu. Podstawowym efektem dotychczasowych badań jest monografia zbiorowa poświęcona źródłom pokasacyjnym z terenu objętego badaniami zespołu: P. Oliński, W. Rozynkowski (red.), Źródła do badań nad kasatami klasztorów z obszaru Pomorza Nadwiślańskiego i ziemi chełmińskiej (XIX i XX w.), której przygotowanie było zapowiadane w ubiegłym roku. W tej chwili trwają prace redakcyjne, druk jest przewidziany w 2013 r. Zawiera dziewięć studiów, autorstwa historyków i historyków sztuki1. W toku dalszych prac poświęconych źródłom kasacyjnym poszczególni badacze skupiali się na realizacji swoich projektów cząstkowych. Sławomir Kościelak kontynuuje badania nad jezuitami z obszarów Pomorza Gdańskiego i źródłami związanymi z kasatą ich klasztorów2. Spuścizna zakonu jezuitów toruńskich stała się przedmiotem kwerendy prowadzonej przez Waldemara Rozynkowskiego3. Rafał Kubicki zajmuje się analizą okoliczności kasat wybranych klasztorów * Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016. Scientific work financed by the Ministry of Science and Higher Education under the name of the “National Programme for the Development of Humanities” in the years 2012–2016. 1 Oto jej zawartość: P. Oliński, W. Rozynkowski, Wstęp; R. Kubicki, Akta Rejencji w Gdańsku i Kwidzynie oraz Nadprezydium Prowincji Prusy Zachodnie dotyczące kasat klasztorów przeprowadzonych w pierwszej połowie XIX w.; P. Oliński, Akta dotyczące kasat klasztornych w zasobie Archiwum Państwowego w Toruniu; M. Czyżak, Rękopisy poklasztorne w zbiorach biblioteki uniwersyteckiej w Toruniu – proweniencje; R. Kubicki, Wybrane źródła dotyczące kasaty klasztoru dominikanów w Tczewie wytworzone w Ministerstwie Wyznań (Kultusministerium) w Berlinie; S. Kościelak, Obsady klasztorów gdańskich w raportach personalnych pruskiego Ministerstwa Wyznań z lat 1817–1835. Materiały do prozopografii duchowieństwa zakonnego na Pomorzu Nadwiślańskim; M. Jakubek-Raczkowska, J. Raczkowski, Dwie podominikańskie figury gotyckie w kościele św. Jakuba i ich wota. Przyczynek do badań nad trwałością kultu obrazów religijnych po kasatach klasztornych; I. Mazanowska, Likwidacja żeńskich domów zakonnych w diecezji chełmińskiej w latach 50. i 60. XX w.; W. Rozynkowski, Likwidacja domu zakonnego sióstr pasterek w Dębowej Łące w 1954 r. w świetle kronik zakonnych; W. Konopka, Rewizje i konfiskaty księgozbiorów zakonnych w Polsce po II wojnie światowej na przykładzie działań władz komunistycznych wobec bibliotek zakonnych w Toruniu w sierpniu 1960 r. 2 Por. S. Kościelak, Sprawozdanie z kwerendy w Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz w Berlinie w dniach 4–8 II 2013 r., „Hereditas Monasteriorum”, 2, 2013, s. 491-492. 3 W. Rozynkowski, Archiwalia dotyczące toruńskich jezuitów w Archiwum Akt Dawnych Diecezji Toruńskiej, „Hereditas Monasteriorum”, 2, 2013, s. 493-494.
496
Kronika Projektu
bernardyńskich. Z kolei Piotr Oliński skupił się na źródłach dotyczących kasaty klasztoru cystersów pelplińskich oraz kasat klasztorów znajdujących się na terenie Torunia. Efektem badań będą zarówno artykuły, jak i publikacje źródłowe w różnych wydawnictwach przygotowywanych w ramach całego Projektu. Innym zadaniem, którego realizacji wspólnie z prof. Markiem Derwichem podjął się zespół z toruńsko-gdański, jest przygotowanie konferencji Losy i znaczenie dziedzictwa po klasztorach skasowanych na obszarze Prus Zachodnich i Wschodnich oraz Pomorza i Inflant, która ma się odbyć w Przysieku koło Torunia w dniach 7–9 XI 2013 r. Podjęte zostały również wstępne prace nad przygotowaniem edycji źródłowej koncentrującej się na materiałach dotyczących kultury materialnej klasztorów z Gdańska i Torunia. W projekt ten zaangażowali się przede wszystkim Rafał Kubicki, Sławomir Kościelak, Waldemar Rozynkowski i Piotr Oliński. Poza tym do druku oddano kilka artykułów, które ukażą się jeszcze w tym roku – w „Hereditas Monasteriorum” (t. 3: S. Kościelak, Jezuici w trzech wielkich miastach pruskich w XVII–XVIII w.: sukces czy porażka? Próba podsumowania) oraz w materiałach z trzech konferencji naukowych organizowanych lub współorganizowanych przez Projekt: 1. konferencja Losy klasztorów i zbiorów poklasztornych w okresie represji po upadku powstania listopadowego w 1831 r. (W. Rozynkowski, Powstanie bezhabitowego zgromadzenia sióstr serafitek jako przykład reakcji na represje wobec zakonów w zaborze); 2. konferencja Klasztor w gospodarce średniowiecznej i nowożytnej (S. Kościelak, Majątek ruchomy i nieruchomy brygidek gdańskich u progu rozbiorów i kasat pruskich oraz jego losy na przełomie XVIII i XIX w.); 3. konferencja Losy dziedzictwa po klasztorach skasowanych w Wielkopolsce pod rządami pruskimi (do 1871 r. ) (W. Rozynkowski, Powstanie Zgromadzenia Sióstr Służebniczek (1850 r.) – nowe zgromadzenie zakonne w trudnym okresie kasat).
Sławomir Kościelak Instytut Historii Uniwersytet Gdański
Sprawozdanie z kwerendy w Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz w Berlinie w dniach 4–8 II 2013 r.* Celem kwerendy przeprowadzonej w ramach projektu Dziedzictwo kulturowe po klasztorach skasowanych na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej oraz na Śląsku w XVIII i XIX w.: losy, znacze* Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016. Scientific work financed by the Ministry of Science and Higher Education under the name of the “National Programme for the Development of Humanities” in the years 2012–2016.
Kronika Projektu
497
nie, inwentaryzacja było wytypowanie znajdujących się w berlińskim archiwum materiałów aktowych niezbędnych do opracowania dziejów kasat klasztornych na terenie Wielkopolski, a ściślej – Wielkiego Księstwa Poznańskiego Stosownie do swojej nazwy, Geheimes Staatsarchiv zgromadziło spuściznę rządu i wszystkich rządowych agend ówczesnego Królestwa Prus zaangażowanych w kontrolę, a następnie likwidację klasztorów znajdujących się na podległym pruskiej władzy terytorium. Szczegółowy raport z kwerendy został przedstawiony podczas konferencji Losy dziedzictwa po klasztorach skasowanych w Wielkopolsce pod rządami pruskimi (do 1871 r.), w Poznaniu, w dniach 4–7 IV 2013 r., w formie referatu Akta kasat klasztornych z Księstwa Poznańskiego w zbiorach Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz w Berlinie. Raport. Proponowane kierunki badań; będzie też opublikowany w materiałach z tej konferencji. Zgodnie z przewidywaniami największy zasób jednostek aktowych opisujących proces kasat klasztornych w Wielkopolsce znalazł się w zespole pruskiego Ministerstwa Wyznań – Kultusministerium (I HA, Rep. 76), w jego dziale głównym, IV (Katholische Angelegenheiten), oraz sekcji (Sektion) 4, dotyczącej prowincji „Posen”. W dziale XIII tej sekcji, obejmującym spuściznę klasztorów, kolegiat i kongregacji zakonnych (Klöster, Stifter, geistliche Ordenskongregationen), wytypowano ogółem 102 teczki zawierające materiały dotyczące przebiegu kasat oraz akta pokasacyjne dokumentujące losy majątków klasztornych w poszczególnych miejscowościach. Dalszych 29 teczek odnaleziono w innych działach tej sekcji (m.in. VII: Anstellung der Pfarrer…, XI: Ausbildung der katholischen Geistlichen…, XXII: Vereine und Stiftungen…, XXIV: Etats-, Kassen- und Rechnungswesen), a także w rozpoczynającej dział IV sekcji 1a: Specialia – politische Angelegenheiten. Z zawartości tych teczek sporządzono 68 rekordów do baz Projektu. Sześć teczek (dotyczących klasztorów: bernardynów w Górce Klasztornej, cysterek w Ołoboku, franciszkanów w Inowrocławiu, karmelitów w Markowicach, reformatów w Łabiszynie i w Pakości) zamówiono z magazynu, by poddać je wstępnym oględzinom. Liczą średnio od 140 do 213 obustronnie zapisanych kart, zawierają z reguły kilka inwentarzy mienia poklasztornego, korespondencję urzędową oraz kopie różnych dokumentów (lub wypisów) poklasztornych. Szczegółowy wykaz wszystkich objętych kwerendą materiałów jest załącznikiem do wystąpienia na kwietniowej konferencji. Kwerendą objęto także inne zespoły archiwalne. Warto zwrócić uwagę na zespół o sygnaturze II HA, Abt. 10: Generaldirektorium Südpreussen, z lat 1793–1806, ukazujący funkcjonowanie klasztorów wielkopolskich w okresie przejściowym, poprzedzającym zorganizowaną akcję kasat, gdy zostały objęte coraz bardziej restrykcyjnymi postanowieniami oraz coraz ściślejszym nadzorem władz. W zespole tym wytypowano 217 teczek, które mogą być przydatne przy opracowywaniu przebiegu kasat tych klasztorów. Ich wykaz również zostanie zamieszczony w aneksie do wspomnianego referatu, który ukaże się w tomie pokonferencyjnym.
498
Kronika Projektu
Waldemar Rozynkowski
Instytut Historii i Archiwistyki Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
Archiwalia dotyczące toruńskich jezuitów w Archiwu Akt Dawnych Diecezji Toruńskiej* Archiwum Akt Dawnych Diecezji Toruńskiej w Toruniu należy do grona młodszych archiwów na Pomorzu Nadwiślańskim. Zostało powołane do istnienia 24 VI 2001 r. przez ordynariusza diecezji toruńskiej ks. bpa Andrzeja Suskiego. Gromadzi spuściznę archiwalną z obszaru diecezji toruńskiej. Warto jednak nadmienić, że spuścizna ta odwołuje się przede wszystkim do dziejów diecezji chełmińskiej, która istniała od 1243 do 1992 r. Z jej południowego obszaru utworzono 25 III 1992 r. diecezję toruńską1. W zasobie archiwalnym toruńskiego archiwum znajdujemy zespół akt Toruń Katedra. Jest to bardzo bogata spuścizna, która pochodzi z archiwum parafii katedralnej św. św. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty w Toruniu. Po wstępnym i, dodajmy, bardzo ogólnym uporządkowaniu, liczy ona 1120 sygnatur, a zgromadzone tam źródła obejmują okres od końca XV do połowy XX w.2 Przedmiotem naszego zainteresowania są akta związane z toruńskimi jezuitami. Ich obecność w archiwum parafii świętojańskiej jest zrozumiała. To właśnie do parafii św. św. Janów zostali oni sprowadzeni w 1596 r. i tuż przy świątyni parafialnej założyli swoje kolegium. Kres działalności jezuitów w Toruniu położyła kasata zakonu w 1773 r.3 Do tej pory w badaniach nad toruńskimi jezuitami odwoływano się przede wszystkim do zasobu przechowywanego w Archiwum Państwowym w Toruniu w grupie zespołów Akta kościołów i parafii diecezji chełmińskiej4. Do obiegu naukowego należy jednak wprowadzić także i to nowe archiwum, gdyż znajdziemy tam wiele cennych źródeł.
* Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016. Scientific work financed by the Ministry of Science and Higher Education under the name of the “National Programme for the Development of Humanities” in the years 2012–2016. 1 D. Zagórski, K. Ż. Sztylc (red.), 20 lat Diecezji Toruńskiej. Kościół w służbie Bogu i człowiekowi, Toruń 2012, s. 15–16. 2 Historię oraz charakterystykę zasobu omawia M. Hlebionek, Okruchy dziejów. Archiwum parafii katedralnej św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty, [w:] K. Kluczwajd, M. Woźniak (red.), Dzieje i skarby kościoła świętojańskiego w Toruniu. Materiały z konferencji przygot. przez Toruński Oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki w X rocznicę ustanowienia Diecezji Toruńskiej pod patronatem Biskupa Toruńskiego oraz Prezydenta Miasta Torunia (22–23 marca 2002), Toruń 2002, s. 405–425. 3 Zob. K. Maliszewski, W. Rozynkowski (red.), Jezuici w Toruniu 1596–1996. Materiały konferencji zorganizowanej w Toruniu, 17–23 listopada 1996 r. z okazji Jubileuszu 400-lecia przybycia Jezuitów do miasta, Toruń 1997. 4 Jego charakterystykę oraz zawartość przedstawia K. Ciesielska, Wstęp do inwentarza grupy zespołów „Akta kościołów i parafii diecezji chełmińskiej”, Toruń 1973, mps w Archiwum Państwowym w Toruniu.
Kronika Projektu
499
Poniżej przedstawiamy szczegółowy wykaz teczek, których zasób w sposób bezpośredni dotyczy toruńskich jezuitów: sygn. 50, Compendium iuris quo Patres Societatis Jesu possiedent, XVIII w.; sygn. 51, Księga „Rzeczy godnych pamięci”, XVII–XVIII w.; sygn. 52, Jezuici; likwidacja kolegium, 1618–1785; sygn. 53, Majątek pojezuicki, 1784–1830; sygn. 54, Inwentarz kościoła w Świerczynkach i tamtejszej rezydencji jezuickiej, 1667–1693; sygn. 55, Klaudiusz Aquaviva eryguje sodalicję mariańską przy kolegium jezuickim w Toruniu, 16065; sygn. 1119, Decretum inter Collegium Societatis Jesu Torunense Actores, Atque Magistratum et Communitatem Torunensem Citatos, latum anno Domini 17246. Teczki te zasługują na szczegółową inwentaryzację, gdyż już pobieżna lektura ich zawartości wskazuje, że mamy do czynienia z interesującym i ważnym zbiorem do badań nad toruńskimi jezuitami, w tym nad procesem kasaty ich domu zakonnego oraz zmianami zachodzącymi po 1773 r. w ich dawnym kolegium. Nie mamy również wątpliwości, że wątków jezuickich można poszukiwać także w innych teczkach, które obejmują okres ich pobytu w parafii św. św. Janów, chociażby w licznych zbiorach dokumentów, które w inwentarzu zostały określone jako Zbiór dokumentów staropolskich. Dodajmy na koniec, że wymieniony zasób to nie wszystkie archiwalia pozakonne, które są przechowywane w tym miejscu. Toruńskie archiwum oczekuje na szczegółowe zainteresowanie historyków. Warto w końcu zwrócić uwagę, że zasób Archiwum Akt Dawnych Diecezji Toruńskiej cały czas się powiększa, gdyż spływają do niego nowe źródła, pochodzące przede wszystkim z archiwów parafialnych. Można więc mieć nadzieję, że zwiększy się i zasób archiwaliów poklasztornych.
5 K. Kluczwajd, Skarby toruńskiej katedry, Toruń 2002, s. 38–39. 6 Ibidem, s. 41–42.