Kronika naukowa

Kronika naukowa

427

Elżbieta Bylinowa

Gabinet Starych Druków Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie

Samuel Bogumił Linde w kręgu książki – omówienie wystawy w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie* W dniach 19–20 XI 2012 r. odbyła się w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie (BUW) konferencja naukowa Bibliotheca Lindiana. Samuel Bogumił Linde (1771–1847), pierwszy dyrektor Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie. W 165 rocznicę śmierci. Towarzyszyła jej nieduża wystawa (80 obiektów w 11 gablotach) pt. Samuel Bogumił Linde w kręgu książki. Pracowity żywot S. B. Lindego1 upłynął wśród książek – codziennie się nimi posługiwał w swojej pracy naukowej, czytał je dla przyjemności i sam pisał, a także służył im jako bibliotekarz i organizator życia bibliotecznego w Królestwie Polskim. Na wystawie przypomniano więc twórczość Lindego2, a jego Słownik języka polskiego przedstawiono na tle innych polskich słowników, jak np. Lexicon Latinopolonicum Jana Mączyńskiego3 czy Thesaurus Abrahama Trotza4. Zaprezentowano książki z adresowanymi do Lindego dedykacjami drukowanymi5 i rękopiśmiennymi6 oraz naj-

* Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016. Scientific work financed by the Ministry of Science and Higher Education under the name of the “National Programme for the Development of Humanities” in the years 2012–2016.

1 Zob. J. Michalski, Linde Samuel Bogumił, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 17, Wrocław 1972, s. 358–364; O. Błażejewicz, Samuel Bogumił Linde twórcą biblioteki narodowej, „Roczniki Biblioteczne”, 18, 1974, 3–4, s. 659–669; Eadem, Samuel Bogumił Linde bibliotekarz i bibliograf (Książki o Książce), Wrocław 1975; M. Ptaszyk, Kalendarz życia i twórczości Samuela Bogumiła Lindego, Wrocław 1992; Idem, Linde Samuel Bogumił (1771–1847) leksykograf, pedagog, bibliotekarz, [w:] K. Mikulski (red.), Toruński słownik biograficzny, t. 3, Toruń 2002, s. 137–140.

2 Zaczęła się od przekładu Powrotu posła J. U. Niemcewicza, Strasburg [i.e. Leipzig] 1792. Wystawiono egzemplarz Biblioteki Narodowej o sygnaturze XVIII.1.7500.

3 Regiomonti Borussiae [= Królewiec] 1564. Prezentowany egzemplarz, pochodzący z Gabinetu Starych Druków Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego (dalej: BUW, GSD), sygn. Sd.612.593, należał do cystersa Jana Bogusławskiego, kaznodziei i tłumacza. Po jego śmierci trafił kolejno do bibliotek klasztornych w Koprzywnicy i Sulejowie, skąd został przez Lindego zabrany do Warszawy.

4 Nowy Dykcyonarz to iest Mownik Polsko-Niemiecko-Francuski z przydatkiem przysłów potocznych... = Nouveau Dictionnaire Polonois, Allemand et Francois..., w Lipsku 1764, BUW, GSD, sygn. 5.9.4.23 [3], oraz Vollstaendiges Deutsches und Polnisches Woerter-Buch... = Zupełny niemiecki y polski mownik [...] Wydany przez Stanisława Nałęcz Moszczeńskiego, Leipzig 1800, BUW, GSD, sygn. 4.9.1.8. Trotz i Moszczeński to poprzednicy Lindego na stanowisku lektora języka polskiego na uniwersytecie w Lipsku.

5 Przykładowo dedykacje w utworach arystokratycznych protektorów – Józefa Maksymiliana Ossolińskiego i Stanisława Kostki Potockiego – oraz wychowanków Liceum Warszawskiego w pierwszych naukowych rozprawach.

6 Innych uczonych: historyków, filologów i bibliotekarzy, np. Friedricha von Adelunga (1768–1843), Vaclava Hanki (1791–1861), Jerneja Kopitara (1780–1844).

428

Kronika naukowa

ciekawsze eksponaty zachowane w BUW z osobistego księgozbioru dyrektora7. Ze zbiorów bibliotecznych i dzięki uprzejmości potomków pokazano kilka pamiątek rodzinnych i wizerunków S. B. Lindego8.

Jedną gablotę poświęcono działalności Lindego jako pełnomocnika Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego do przejmowania na potrzeby publiczne księgozbiorów skasowanych klasztorów9. Wiosną i latem 1819 r. w ciągu 114 dni zlustrował on 47 bibliotek klasztornych i 15 kolegiackich, w tym 13 niesuprymowanych, przejrzał około 80 tys. druków i z pomocą lokalnych urzędników zorganizował transport blisko 50 tys. książek do Biblioteki Publicznej przy Królewskim Uniwersytecie Warszawskim10. W swoim życiorysie z 1823 r. pisał Linde o tej misji, że

z narażeniem zdrowia i życia uratował od pewnej rozsypki i zguby do 50 000 książek, z których niejedna należy do ozdób biblioteki, z dubletów formują się stosowne zbiory dla seminariów duchownych, dla szkół wojewódzkich i wydziałowych11.

Większość zbiorów sprowadzonych do Biblioteki Publicznej wywieziono do Rosji po klęsce powstania listopadowego12, część – rewindykowana na mocy traktatu ryskiego – została zniszczona przez hitlerowców po klęsce powstania warszawskiego, ale część ocalała w BUW13. Na 7 Np. Desiderius Erasmus Roterodamus [1467–1536], Ewangelium Gezisse Krysta [...] podle sepsani swateho Mattausse, kterez [...] Jan Wartowskay z Warty pro Czechy a Morawany na czeskay wylozil..., [Litomerice] 1542, BUW, GSD, sygn. Sd.604.929. Pierwsza gramatyka języka słoweńskiego: Adam Bohorič [ca 1520–ca 1600], Arcticae horulae succisivae De Latinocarniolana literatura, ad Latinae linguae analogiam accomodata..., Witebergae 1584, BUW, GSD, sygn. Sd.618.97. Pierwsza gramatyka języka słowackiego: Anton Bernolak [1762– –1813], Grammatica Slavica...] Posoni [= Bratysława] 1790, BUW, GSD, sygn. 18.15.10.13 /1.

8 Kilka przykładów. Prof. Andrzej Marek Brandt wypożyczył na wystawę miniaturę z akwarelowym portretem młodego S. B. Lindego oraz medalion z wizerunkiem swojej praprababki Ludwiki z Bürgerów Lindowej. Ze zbiorów Archiwum PAN w Warszawie pokazano mosiężny medal pamiątkowy: Karol Emanuel Bärend [1770–1825], Za Słownik polskiego języka, Ziomkowie 1816, Warszawa 1816, czyli kopię złotego medalu ufundowanego ze składki publicznej, wręczonego Lindemu 20 IX 1816 r. przez gen. Józefa Zajączka, namiestnika Królestwa Polskiego. Z kolekcji Gabinetu Dokumentów Życia Społecznego BUW (dalej: BUW, GDŻS) wystawiono kartę pocztową Samuel Bogumił Linde, prezes Kolegium Kościelnego od 1814–1819, Warszawa, nakład Zboru Ewangelicko-Augsburskiego w Warszawie z okazji 150-lecia poświęcenia kościoła Świętej Trójcy, [ca 1930], BUW, GDŻS, sygn. Pcz XVII P.1 [164]. Jest to reprodukcja portretu namalowanego przez Antoniego Blanka (1785–1844), profesora UW. Obraz, dziś zaginiony, do 1939 r. wisiał w sali posiedzeń Kolegium Zboru Ewangelicko-Augsburskiego w Warszawie.

9 Dekret kasacyjny abpa Franciszka Skarbka Malczewskiego nosi datę 17 IV 1819 r. Komisja Rządowa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego 11 maja zgodziła się, by Linde „obejrzał biblioteki instytutów religijnych do zniesienia przeznaczonych, z władzą oddzielenia książek według swego uznania zdatnych na użytek publiczny i odesłania ich do tutejszej biblioteki”, i wystawiła stosowne upoważnienia, M. Łodyński, Materiały do dziejów państwowej polityki bibliotecznej w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim 1807–1831 (Książka w Dawnej Kulturze Polskiej, 8), Wrocław 1958, s. 31–32.

10 Ibidem, s. 72.

11 Samuel Bogumił Linde autobiografia z 1823 roku, do druku przygotował i wstępem opatrzył M. Ptaszyk, Toruń 2000, s. 40.

12 Z. Strzyżewska, Konfiskaty warszawskich zbiorów publicznych po powstaniu listopadowym. Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego i Warszawskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Materiały i dokumenty z archiwów rosyjskich (Polskie Dziedzictwo Kulturalne. Seria C, Materiały i Dokumenty), Warszawa 2000, s. 21–69.

13 M. Cubrzyńska-Leonarczyk, Kolekcje klasztorne w zbiorze starych druków Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie – historia i współczesność, referat na konferencji Pruskie kasaty klasztorne na Śląsku na tle procesów sekularyzacyjnych w Polsce i Europie, Wrocław 18–21 XI 2010 r., w druku.

Kronika naukowa

429

Ryc. 1. Girolamo Ruscelli (ca 1500–1566), Alexego Pedemontana [...].

Taiemnice wszystkim oboyga płci nie tylko ku leczeniu rozmaitych chorob [...] barzo potrzebne..., w Krakowie 1620, BUW, GSD, sygn. 45509, karta tytułowa

wystawie zaprezentowano kilka obiektów z księgozbiorów poklasztornych: benedyktynów z Łysej Góry, bożogrobców z Miechowa, cystersów z Koprzywnicy i Wąchocka, kanoników regularnych laterańskich z Mstowa i norbertanek z Imbramowic.

Z liczącego około 9 tys. tomów księgozbioru bożogrobców miechowskich w sierpniu 1819 r. wywiózł Linde do Warszawy 467714, z których po prawie 200 latach zarejestrowano w BUW jeden inkunabuł, 380 dzieł z XVI w. oraz 352 pozycje z XVII–XVIII w. Na wystawie pokazano tom pierwszy dzieła Josepha Simona Assemana (1687–1768), Bibliotheca orientalis Clementino-Vaticana..., Romae 1719–172815. W raporcie do ministra Stanisława Kostki Potockiego wymienił je Linde wśród najwartościowszych, „nam potrzebnych” książek zabranych z Miechowa16.

A wśród najcenniejszych książek należących do cystersów koprzywnickich wyliczył prezento14 M. Łodyński, Materiały, s. 58, 74.

15 Trzy woluminy in 2° wydała Kongregacja Propagandy Wiary, BUW, GSD, sygn. 15.10.1.6902 /3.

16 M. Łodyński, Materiały, s. 59 (nazwisko podane błędnie przez wydawcę; Allemanni).

430

Kronika naukowa

wane na wystawie Alexego Pedemontana [...]. Taiemnice wszystkim oboyga płci nie tylko ku leczeniu rozmaitych chorob [...] barzo potrzebne..., w Krakowie 1620 (ryc. 1)17.

Z 2572 woluminów, które w sierpniu 1819 r. zabrał Linde z Koprzywnicy do Warszawy, do dziś zachowało się w BUW 265 tomów18. Również w sierpniu dyrektor Biblioteki Publicznej odwiedził Imbramowice i zabrał, „choć z wrzawą”, 361 tomów19. W Gabinecie Starych Druków BUW odnaleziono 65 egzemplarzy należących do imbramowickich norbertanek. Na wystawie pokazano z tego księgozbioru dzieło emblematyczne Jana Sebastiana Piskorskiego (1636–1707), Flores vitae b[eatae] Salomeae [...] iconibus, hierogliphicis, lemmatis, epigrammatis explicatius vernantes, Cracoviae 169120. Monumentalne, sześciotomowe wydanie Biblii21 wymienił Linde w liście do ministra Potockiego jako szczególnie cenną zdobycz pochodzącą z klasztoru kanoników regularnych laterańskich z Mstowa. Według raportów zabrał stamtąd 965 książek22.

Dla większości przejętych księgozbiorów poklasztornych mamy jedynie dane sumaryczne ze sprawozdań, ponieważ poginęły spisy książek sporządzane po przybyciu transportów do Biblioteki Publicznej. Z 38 takich katalogów-inwentarzy zachował się jedynie Spis książek z Mstowa23 z prezentowaną na wystawie rekapitulacją, podpisaną przez G[eneralnego] D[yrektora] B[iblioteki] P[ublicznej] (ryc. 2). Dla Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie najistotniejsza jest działalność S. B. Lindego w tej właśnie roli, dlatego na naszej wystawie poświęcono jej dwie gabloty. Pokazano w nich cztery dokumenty z przechowywanego w Gabinecie Rękopisów BUW zespołu Akta Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego tyczące się Biblioteki Publicznej przy Uniwersytecie Warszawskim. Towarzyszyło im kilka starych druków oznaczonych pieczęcią: SIGILL[UM] BIBLIOTH[ECAE] PUBLI[CAE] VARSAV[IENSIS], czyli pierwszym znakiem własnościowym naszej instytucji.

Dwa z wystawionych dokumentów mają znaczenie dla badaczy dziedzictwa kasowanych klasztorów. Zbiory Biblioteki Publicznej, składające się z księgozbiorów różnych instytucji, zwłaszcza 17 Ibidem, s. 62. Jest to drugie polskie wydanie słynnego włoskiego receptariusza autorstwa Girolama Ruscellego [ca 1500–1566], w tłumaczeniu i opracowaniu Sebastiana Śleszkowskiego (1569–1648), wydane in 4° przez Drukarnię Franciszka Cezarego, BUW, GSD, sygn. 45509.

18 E. Bylinowa, Pocysterskie księgozbiory z Koprzywnicy, Sulejowa i Wąchocka w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, referat na konferencji Pruskie kasaty klasztorne na Śląsku na tle procesów sekularyzacyjnych w Polsce i Europie, Wrocław, 18–21 XI 2010 r., w druku.

19 M. Łodyński, Materiały, s. 58.

20 Wydane przez drukarnię uniwersytecką in 4°. Zawiera 23 akwaforty Jerzego Eleutera Siemiginowskiego (1660–1711), malarza i grafika królewskiego. Egzemplarz BUW, GSD, sygn. Sd.713.2329 podarował mniszkom kanonik krakowski i opat hebdowski Dominik Lochman (około 1664–1742).

21 Bibliorum sacrorum Glossa ordinaria [...] a Strabo Fulgensi collecta [...]. Cum Postilla Nicolai Lyrani nen non additionibus Pauli Burgensis ac Matthiae Thoryngi replicis, [t. 1–6], Venetiis 1603, 2°. Egzemplarz BUW, GSD, sygn. 7.15.2.3 /3 nabył dla klasztoru Andrzej Strzembosz, prepozyt mstowski w latach 1599–1640.

22 Raport z 17 VII 1819 r., potwierdzony w protokole z 5 grudnia oraz w ogólnym zestawieniu, M. Łodyński, Materiały, s. 49, 69, 75.

23 Instytut Badań Literackich PAN Fundacja Michalskich 249. O spisach książek poklasztornych zob.

Z. Strzyżewska, Konfiskaty, s. 28, 39. Prezentowane podsumowanie zbiorów przywiezionych z Mstowa wymienia 990 woluminów, w tym 28 rękopisów (właściwie 30, gdyż dwa znajdują się wśród książek in 8°).

Zob. też E. Bylinowa, Dokumentowanie strat bibliotek klasztornych na przykładzie księgozbioru kanoników regularnych laterańskich z Mstowa, referat wygłoszony na konferencji Losy klasztorów i zbiorów poklasztornych w okresie represji po upadku powstania listopadowego w 1831 roku, Rytwiany, 12–14 lipca 2012 r., w druku.

Kronika naukowa

431

Ryc. 2. Spis książek z Mstowa in 8° [-2° [Warszawa, po 8 VII 1819], IBL PAN Fundacja Michalskich 249, ostatnia karta z podpisem S. B. Lindego

klasztorów skasowanych w Królestwie Polskim w 1819 r., musiały zawierać wiele egzemplarzy tego samego druku. Do zadań bibliotekarzy należały więc: wyodrębnienie i selekcja dubletów, które władze oświatowe zamierzały dawać szkołom wojewódzkim i seminariom duchownym.

Na wystawie zaprezentowano protokół przekazania Seminarium Generalnemu w Warszawie 5215 woluminów dubletów dzieł teologicznych (ryc. 3)24. Na następnych kartach znajdują się szczegółowe spisy tych dzieł z podziałem na formaty bibliograficzne25.

24 [Protokół przekazania Duplikatów Teologicznych z Biblioteki Publicznej do Seminarium Generalnego], Warszawa, dnia 18 Grudnia 1826, podpisali m.in.: X. Antoni Żółtowski Rektor i [S. B.] Linde, BUW, GRps., sygn.

Akc. 3015, Akta Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego tyczące się Biblioteki Publicznej przy Uniwersytecie Warszawskim, IV, k. 186.

25 Ibidem, k. 187–228. Dokumenty te poddała przed laty wstępnej analizie B. Wilejszys, Biblioteka Akademii Duchownej Rzymsko-Katolickiej w Warszawie. Geneza i dzieje, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 38, 1979, s. 98–99.

432

Kronika naukowa

Ryc. 3. [Protokół przekazania Duplikatów Teologicznych z Biblioteki Publicznej do Seminarium Generalnego], Warszawa, dnia 18 Grudnia 1826, podpisali m.in.: X. Antoni Żółtowski Rektor i [S. B.] Linde, BUW, GRps., sygn. Akc. 3015, Akta Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego tyczące się Biblioteki Publicznej przy Uniwersytecie Warszawskim, IV, k. 186.

Drugi dokument (ryc. 4) wymienia stan ilościowy Biblioteki Publicznej w chwili jej likwidacji26.

Posiadała wówczas 133 391 tomów, nie licząc zasobów Gabinetu Rycin i Gabinetu Numizmatycznego. Liczyła aż 4718 inkunabułów oraz 1799 rękopisów. Wśród pozostałych największe działy tworzyły książki historyczne – 17 734 i polonika – 17 705 tomów27. Na przekazanie in26 L’Etat materiel de la bibliotheque... [około 1831], BUW, GRps., sygn. Akc. 3016, Akta Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego tyczące się Biblioteki Publicznej przy Uniwersytecie Warszawskim, VI, k. 173.

27 Pozostałe działy zawierały: Literatura piękna – 15 230, Teologia – 14 283, Nauki i sztuki – 14 212, Prawoznawstwo – 5973, Niedawne przybytki [tj. nieopracowane] – 5852, Klasycy greccy i rzymscy – 5434, Czasopisma – 4227, Kolekcja Jana Chyliczkowskiego [zakupiona po 9 XI 1827] – 4035, Literatura Rosyjska – 1150 woluminów.

Kronika naukowa

433

Ryc. 4. L’Etat materiel de la bibliotheque... [około 1831], BUW, GRps., sygn. Akc. 3016, Akta Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego tyczące się Biblioteki Publicznej przy Uniwersytecie Warszawskim, VI, k. 173

nym bibliotekom państwowym i kościelnym oraz ewentualne wymiany z bibliotekami prywatnymi (np. Biblioteką Puławską Czartoryskich) czekało 21 039 woluminów dubletów. Są to dane zbliżone do podawanych w literaturze28, ważną nowością jest bardzo duża liczba druków XV-wiecznych. Dotychczas o bogactwie Biblioteki Publicznej (i pośrednio o zasobności przejętych księgozbiorów poklasztornych) świadczyła opinia Joachima Lelewela, przez krótki czas tutejszego bibliotekarza, który liczbę jej wczesnych druków, wydanych do roku 1536, szacował na przeszło 6 tys.29 Z przyczyn organizacyjnych i ze względów konserwatorskich wystawa Samuel Bogumił Linde w kręgu książki mogła trwać tylko trzy dni, ale zainteresowanych odsyłamy do jej wersji internetowej na stronie www.buw.uw.edu.pl/.

28 Według sprawozdań w końcu 1831 r. w Bibliotece Publicznej było 133 368 tomów książek, Z. Strzyżewska, Konfiskaty, s. 44.

29 J. Lelewel, Bibliograficznych ksiąg dwoje, w których rozebrane i pomnożone zostały dwa dzieła Jerzego Samuela Bandtkie „Historia drukarń krakowskich”– tudzież „Historia Biblioteki Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie” a przydany katalog inkunabułów polskich, Wilno 1826, t. 2, s. 348.

434

Kronika naukowa

Czesław Hadamik Kielce

Pierwszy etap badań archeologicznych w obrębie pobenedyktyńskiego klasztoru Świętego Krzyża na Łyścu w 2013 r. Wstępne wnioski i interpretacje* Wstęp Ratownicze badania wykopaliskowe w obrębie klasztoru są prowadzone od stycznia 2013 r.1 Poprzedzają one działania inwestycyjne polegające m.in. na wykonaniu nowych kubatur użytkowych o przeznaczeniu kuchennym i komunikacyjnym, które będą się mieścić pod ciągiem północnym i wschodnim późnogotyckich krużganków2. Inwestorem przebudowy jest Zgromadzenie Misjonarzy Oblatów, klasztor Święty Krzyż. Wykonane dotychczas prace skoncentrowano w narożu północno-wschodnim krużganków (wykop 1/2013 o powierzchni 72 m2).

W rejonie wykopu krużganki otaczające wirydarz wewnętrzny claustrum mają szerokość 3,8–3,9 m. W zasadniczym zrębie zostały one wzniesione w połowie XV w., z fundacji króla Kazimierza Jagiellończyka i kilku rodów możnowładczych, mecenasów klasztoru, przede wszystkim Oleśnickich h. Dębno. Przekryte są rytmicznym sklepieniem krzyżowo-żebrowym z oryginalnymi oraz rekonstruowanymi późnogotyckimi zwornikami herbowymi. Na wirydarz są otwarte ostrołukowymi oknami, których ościeża i glify zostały w przeważającej części odtworzone po II wojnie światowej. Jednolita posadzka z płyt wapiennych i marmurowych została ułożona w latach 70. XX w. W obrębie skrzydła północnego krużganków nie prowadzono dotąd żadnych prac archeologicznych. Skrzydło wschodnie było poddane ograniczonym rozpoznaniom w 1970 r. (badania wykopaliskowe Zygmunta Pyzika)3.

Stratygrafia nawarstwień ziemnych W trakcie obecnie prowadzonych prac nawarstwienia pomiędzy murami magistralnymi krużganków eksplorowane były na całej szerokości, do głębokości maksymalnej 5,3 m poniżej poziomu współczesnej posadzki. Na tej przestrzeni zidentyfikowano dotychczas 53 nawarstwienia, głównie niwelacyjne i użytkowe. Ich depozycja była związana z użytkowaniem terenu w okresie poprzedzającym wzniesienie krużganków, okresem ich budowy i wyrównywa* Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016. Scientific work financed by the Ministry of Science and Higher Education under the name of the “National Programme for the Development of Humanities” in the years 2012–2016.

1 Wykonawcą badań jest ARCHO-bis Czesław Hadamik, Pracownia Badań i Studiów Archeologicznych, Historycznych i Konserwatorskich z Kielc. Uczestniczą w nich ponadto: archeolodzy mgr Radosław Solski, mgr Wojciech Kozieł, mgr Filip Brzeziński, mgr Anna Malinowska oraz antropolog mgr Jarosław Wróbel.

2 Projektantem przebudowy jest ARRA Sp. z o.o. z Wrocławia, arch. Tomasz Sołowij.

3 Z. Pyzik, Wyniki archeologicznych badań wykopaliskowych w krużgankach gotyckich na Świętym Krzyżu, pow. Kielce, w 1970 r., mps w Dziale Archeologii Muzeum Narodowego w Kielcach; Idem, Święty Krzyż (Łysa Góra), „Informator Archeologiczny, badania 1970”, Warszawa 1971, s. 249.

Kronika naukowa

435

nia powierzchni użytkowej claustrum (grube warstwy nasypowe), następnie z użytkowaniem krużganków jako cmentarza (wkopy grobowe oraz skupiska kości ludzkich pochodzących ze zniszczonych grobów mieszczące się w warstwach o łącznej miąższości sięgającej 1 m). Najmłodsze warstwy to podsypki i warstwy wyrównawcze pod poziomy użytkowe datowane na okres od schyłku XVIII do XX w.

Pochówki W trakcie badań zadokumentowano 13 pochówków, z których większość można określić jako groby mnichów, pochowanych w trumnach bez żadnego wyposażenia. W jednym przypadku zarejestrowano pochówek z cegłą palcówką podłożoną pod potylicę, co przypomina niektóre groby odkryte przez Gabriela Leńczyka w krużgankach opactwa w Tyńcu4. Najbardziej interesującym obiektem okazał się podwójny pochówek kobiety i mężczyzny, usytuowany w obrębie krużganka północnego pod północnym portalem kaplicy grobowej Oleśnickich (dawnego kapitularza) (ryc. 1). Pochówki w skrzydle północnym były orientowane (tzn. położone zgodnie z osią wschód–zachód), w skrzydle wschodnim natomiast wkopane zgodnie z orientacją krużganka (czyli wzdłuż osi północ–południe), przy czym zarejestrowano dwa pochówki leżące na sobie o odwrotnej orientacji szczątków kostnych.

Mury magistralne krużganków Wszystkie mury wzniesiono w technice opus incertum z miejscowego kamienia łamanego (piaskowiec kwarcytowy) średniej wielkości. Oblicowania są jednak wykonane stosunkowo starannie, z wąskimi szczelinami. Wydaje się, że oblicówki ściany wschodniej i północnej zostały

Ryc. 1. Święty Krzyż, klasztor, krużganek wschodni. Podwójny pochówek kobiety i mężczyzny pod portalem północnym kaplicy Oleśnickich. Fot. C. Hadamik 4 G. Leńczyk, Wyniki dotychczasowych badań na Tyńcu pow. Kraków, „Materiały Starożytne”, 1, 1956, s. 19.

436

Kronika naukowa

„doklejone” do starszych murów skrzydła wschodniego i refektarza, zapewne w celu odpowiedniego zakotwienia sklepień, mogą zatem pochodzić z okresu wznoszenia murowanego obwodu krużganków około połowy XV w. Mury wewnętrzne (od strony wirydarza) posadowione były na warstwach zwietrzeliny skalnej, mur północny (zewnętrzny) został posadowiony prawdopodobnie na powierzchni litej skały. Szerokość tego ostatniego sięga około 3 m. Stopa murów krużganka północnego obniża się w kierunku północnym, zgodnym z upadem warstw zwietrzeliny i skały macierzystej.

Mur poprzeczny z XIX w.

W obrębie naroża krużganków odkryto kilka nieznanych dotąd obiektów, z których najmłodszy był mur o szerokości około 1,2 m, wstawiony najpóźniej w drugiej połowie XIX w. pomiędzy ścianę północną oraz wewnętrzne naroże od strony wirydarza. Mur ten, zbudowany niestarannie i jakby w pośpiechu w technice nawiązującej do opus emplectum, miał prawdopodobnie wzmocnić konstrukcyjnie rejon narażony wówczas na przesiąkanie wody od strony wirydarza, być może też w pewnym okresie stanęła na nim ściana oddzielająca część „więzienną” klasztoru5 od skrzydła wschodniego („kościelnego”), użytkowanego przez księży.

Piec w pierwotnym przejściu w murze północnym Po wschodniej stronie opisanej struktury, w miąższu muru północnego krużganków, odsłonięto dwukomorowy piec z kamiennym rusztem wspartym częściowo na ukośnej ściance oraz posadzką ułożoną z dużych płaskich kamieni (ryc. 2). Piec o szerokości 1,15 m i wysokości 2,2 m został urządzony wtórnie w obrębie wcześniej istniejącego przejścia sklepionego łukiem odcinkowym, znajdującego się w murze, który musiał już istnieć przed ukończeniem w połowie XV w. czworoboku krużganków. Mur ten zamykał ówczesny dziedziniec od strony północno-wschodniej; wstawiono go pomiędzy wolno stojące budynki refektarza oraz skrzydła wschodniego, a samo przejście prowadziło zapewne na zaplecze gospodarczo-kuchenne klasztoru.

Sklepienie otworu przejściowego zostało w związku z budową pieca częściowo rozebrane (od strony wschodniej) w celu pomieszczenia wylotu otworu dymowego oraz ewentualnych wylotów przewodów grzewczych, piec bowiem mógł pełnić kilka funkcji (pieca kuchennego, może chlebowego?), w tym ogrzewać pomieszczenie znajdujące się po stronie północnej muru, być może infirmerię wzmiankowaną w XIV w.6

Strzępia muru wschodniego pierwotnego refektarza (?)

Od strony zachodniej opisanemu obiektowi towarzyszą strzępia potężnego muru o szerokości około 1,8 m, pozostawione w licu północnego fundamentu krużganka. Mur ten, zapewne rozebrany w połowie XV w. w trakcie wznoszenia krużganków, był przewiązany z murem północnym. Jest to wyraźna sugestia, że przed połową XV w. istniało w tym miejscu naroże północno-wschodnie budynku refektarza (?), zapewne wolno stojącego. Wnętrze tego budynku mogło wypełniać przestrzeń obecnego północnego skrzydła krużganków. Dopiero w czasie inwestycji z okresu rządów opata Michała z Krakowa mógł on ulec częściowej rozbiórce, jego

5 Więzienie funkcjonowało w klasztorze od 1882 r.

6 Nie znaleziono dotąd żadnych struktur świadczących bezspornie o hypokaustycznej funkcji pieca, dlatego można je traktować jedynie jako hipotezę badawczą.

Kronika naukowa

437

Ryc. 2. Święty Krzyż, klasztor, północno-wschodnie naroże krużganków.

Dwukomorowy piec (pierwotne przejście) w murze północnym. Fot. C. Hadamik

miejsce zajął krużganek, a nowy refektarz dobudowano od strony północnej w formie mocno wysuniętego na zewnątrz ryzalitu.

Sklepione przejście w murze wschodnim Inne sklepione łukiem odcinkowym przejście, o szerokości 1,5 m i wysokości 2,35 m, odkryto w murze wschodnim, tuż przy narożniku zewnętrznym krużganków (ryc. 3). Prowadziło ono do sklepionego pomieszczenia w północnym krańcu wschodniego skrzydła klasztoru. W jakiś sposób projektowano jego połączenie z przejściem w murze północnym (przerobionym później na piec), o czym zdaje się świadczyć opadająca w kierunku wschodnim odsadzka pomiędzy tymi otworami. Być może projektowano tutaj budowę sklepionych pomieszczeń, jednak nie zrealizowano tego zamiaru.

438

Kronika naukowa

Ryc. 3. Święty Krzyż, klasztor, północno-wschodnie naroże krużganków.

Zamurowane przejście w murze wschodnim. Fot. C. Hadamik

Zabytki ruchome Na duży zespół zabytków ruchomych pozyskanych w trakcie dotychczasowych badań składają się ułamki naczyń ceramicznych, kości zwierzęce, gwoździe pochodzące przeważnie z trumien, a także fragmenty kafli płytowych z okresu od XVI do przełomu XIX i XX w. Zbiory te dopiero będą przedmiotem szczegółowych inwentaryzacji. Na podstawie wstępnego przeglądu można stwierdzić, że chronologię niewielu ułamków ceramiki naczyniowej można cofnąć poza wiek XIII. W olbrzymiej przewadze ruchomości można datować na późne średniowiecze (XIII–XV w.) oraz okres nowożytny.

Kronika naukowa

439

Wstępna interpretacja odkryć w narożu krużganków Obydwa opisane otwory funkcjonowały jako przejścia w okresie poprzedzającym budowę murowanych krużganków, wznoszonych zapewne od pierwszej połowy XV w. Ich progi wyznaczają ówczesny poziom użytkowy terenu, niższy o około 3 m od poziomu przy ścianie południowej kościoła. W okresie wznoszenia krużganków mur wschodni został oblicowany kamiennym murkiem o szerokości około 0,3 m; w oblicówce tej zakotwiono wsporniki istniejących do dziś sklepień. Początkowo w oblicowaniu powielono otwór przejścia, ale później zostało ono całkowicie zamurowane, co nastąpiło w związku z zasypaniem całej przestrzeni pod narożem krużganków do poziomu odpowiadającego południowym fragmentom claustrum (był to poziom niższy od obecnego o około 0,7–0,8 m, a wyznaczają go odsadzki murów fundamentowych krużganka północnego); nie mogło to nastąpić później niż w połowie XV w.

Problemem jest ustalenie chronologii funkcjonowania pieca w murze północnym. Prawdopodobnie okres jego użytkowania był stosunkowo krótki i zawierał się pomiędzy początkiem prac budowlanych przy krużgankach a wspomnianą niwelacją terenu, czyli korzystano z niego w pierwszej połowie XV w. Najtrudniejsze jest jednak chronologiczne określenie początków wznoszenia murowanych zabudowań klasztoru. Z obecnie prowadzonych prac zdaje się wynikać, że zanim powstały krużganki, istniało już skrzydło wschodnie, a po stronie północnej refektarz. Obydwa budynki były połączone murem, po którego północnej stronie być może funkcjonowała infirmeria, w tym rejonie znajdowała się również kuchnia. Kiedy około połowy XV w. opat Michał z Krakowa doprowadził do powstania całkowicie murowanego zamkniętego obwodu krużganków, niektóre fragmenty starszych budowli musiały ulec rozbiórce (dotyczy to pierwotnej kaplicy relikwii Krzyża Świętego przylegającej do kościoła, a najprawdopodobniej również pierwotnego refektarza). Czytelna w trakcie badań skomplikowana stratygrafia murów w rejonie badań wydaje się świadczyć, że kamienne budynki zaczęły powstawać znacznie wcześniej, niż dotąd przypuszczano7, być może już za czasów Kazimierza Wielkiego, obdarzającego wszak opactwo znaczącymi przywilejami. Jan Długosz zaś opisał w Liber beneficiorum jedynie finalny akt tego długiego procesu8.

Na koniec należy zastrzec, że w niniejszym szkicu opisano wstępne wyniki badań, które cały czas trwają, wobec czego zasugerowanych tu interpretacji nie można uważać za ostatecznie przyjęte.

7 Na podstawie zachowanych do naszych czasów źródeł historycznych radykalną rozbudowę klasztoru przeważnie umieszcza się w czasach Michała z Krakowa, czyli około połowy XV w. Zob. M. Sulimierska-Laube, Benedyktyński klasztor Świętego Krzyża na Łyścu w okresie gotyckim (pow. i woj. kieleckie), „Biuletyn Historii Sztuki”, 25, 1963, 3, s. 187–192; M. Derwich, Benedyktyński klasztor św. Krzyża na Łysej Górze w średniowieczu, Warszawa-Wrocław 1992, s. 522. Przyjmuje się, że do tego czasu zabudowania klasztorne były przeważnie drewniane, należy jednak zwrócić uwagę, że dotąd nie znaleziono niewątpliwych śladów drewnianych zabudowań, co znacząco odróżnia klasztor świętokrzyski od tynieckiego, gdzie odkryto wiele takich reliktów i śladów.

8 Jan Długosz, Liber beneficiorum dioecesis cracoviensis..., wyd. A. Przezdziecki, t. 3: Monasteria (Opera Omnia, 9), Kraków 1864, s. 230.

440

Kronika naukowa

Aleksander Krzysztof Sitnik OFM Klasztor Bernardynów w Krakowie

Sesja popularnonaukowa Powstanie Styczniowe na Ziemi Kolskiej – w 150. rocznicę zrywu narodowego, Koło, 6 V 2013 r.* 6 maja, czyli dokładnie w dniu potyczki powstańczego oddziału płka Edmunda Taczanowskiego z wojskami rosyjskimi gen. Andrieja Brunnera, która miała miejsce w Kole, odbyła się w sali sesyjnej kolskiego Ratusza sesja popularnonaukowa Powstanie Styczniowe na Ziemi Kolskiej – w 150. rocznicę zrywu narodowego, będąca ważnym elementem całorocznych obchodów jubileuszu tego wydarzenia. Jej organizatorami byli: Przewodniczący Rady Powiatu Kolskiego i Starosta Powiatu Kolskiego, Przewodnicząca Rady Miejskiej w Kole i Burmistrz Miasta Koła, Dyrektor Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Kole oraz Dyrektor Muzeum Technik Ceramicznych w Kole.

W pierwszej części sesji referaty wygłosili: dr Krzysztof Witkowski (Koło), Koło w dobie powstania styczniowego, dr Piotr Gołdyn (Konin), Pamięć o powstaniu styczniowym w Kole w okresie dwudziestolecia międzywojennego, mgr Kazimierz Kasperkiewicz (Koło), ks. mgr Andrzej Mendrok (Jasienica), O stosunku osadników pochodzenia niemieckiego i społeczności ewangelickiej wobec powstania styczniowego na Ziemi Kolskiej. Po przerwie głos zabrali: dr Mariusz Kulik (Warszawa), Wojska rosyjskie na Ziemi Kolskiej w latach 1863–1864, dr Aleksander Krzysztof Sitnik OFM (Kraków), Udział bernardynów kolskich w powstaniu styczniowym i ich późniejsze losy oraz mgr Dariusz Racinowski (Brdów), Bitwa pod Brdowem.

Odpowiedzialny za merytoryczną stronę sympozjum dyrektor Muzeum Technik Ceramicznych w Kole dr Krzysztof Witkowski stwierdził, iż powstańcy styczniowi kilkakrotnie odwiedzali Koło.

Pierwszy oddział pojawił się już w lutym 1863 r. Do słynnej potyczki doszło 6 maja w pobliżu zalewu Warty, a najzacieklejsze boje toczyły się o młyn znajdujący się obok klasztoru bernardynów. W tym miejscu został ranny kpt. Kazimierz Unrug (zmarł 8 maja w klasztorze bernardynów, gdzie wówczas mieścił się lazaret). Zginęło jeszcze kilku powstańców, ale walka była dla nich zwycięska, a oddziały rosyjskie wycofały się w kierunku Turku. Dopiero nazajutrz, 7 maja, oddziały gen. Taczanowskiego ruszyły w kierunku Ignacewa, gdzie poniosły ogromną klęskę.

W trudnym okresie lat 1863–1864 naturalnymi sprzymierzeńcami powstańców były klasztory, które dotychczas tak gorliwie patronowały patriotycznym manifestacjom. I choć jest prawdą, że duchowieństwo biorące udział w tym powstaniu było w przeważającej części ofiarą biegu wypadków i po prostu ulegało naciskowi opinii publicznej, to nie można zaprzeczyć, że wielu duchownych czyniło to z przekonania, a liczne klasztory i plebanie były ważnymi punktami werbunkowymi, którym patronowali księża.

Podobną rolę odegrał klasztor bernardynów w Kole nad Wartą, o czym mówił dr Aleksander Krzysztof Sitnik OFM. Zakonnicy opiekowali się walczącymi o wolność, udzielali im schronie-

* Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016. Scientific work financed by the Ministry of Science and Higher Education under the name of the “National Programme for the Development of Humanities” in the years 2012–2016.

Kronika naukowa

441

nia. W czasie potyczki stoczonej 6 V 1863 r. na przedmieściach Koła klasztor pełnił funkcję lazaretu, w którym udzielano pomocy rannym powstańcom. Bernardyn Aleksander Gołębiewski kwestował dla powstańców żywność wśród okolicznej ludności. Przedstawiciele władzy politycznej powiatu kolskiego pisali o nim, że brał udział we wszystkich manifestacjach patriotycznych, jakie odbywały się w Kole i okolicach. Skazano go na zsyłkę do środkowych guberni Rosji. Nie wiadomo jednak, gdzie przebywał. Odnotowano tylko, że zmarł na wygnaniu 14 X 1874 r. W okresie powstania styczniowego urząd gwardiana klasztoru bernardynów w Kole sprawował Walenty Tercjak. Władze carskie zarzucały mu, że publicznie wyrażał sympatie wobec powstania.

Bezpośrednim następstwem udziału zakonników w powstaniu styczniowym były ukazy cara Aleksandra II (8 XI i 4 XII 1864 r.) mające na celu likwidację klasztorów w Królestwie Polskim.

Klasztor w Kole nie uległ kasacie. Zaliczono go do tzw. klasztorów etatowych, podobnie jak klasztory bernardyńskie w Kazimierzu Biskupim, Paradyżu, Warcie i Widawie. Mieszkańców klasztorów etatowych o prowadzonych kasatach władze zaborcze powiadamiały 28 XI 1864 r. nad ranem. Wówczas to zakonnicy dowiadywali się, że muszą przyjąć do swojego grona, często dość liczną, grupę współbraci. W końcu 1864 r. przywieziono do Koła bernardynów z klasztorów św. Anny i z Czerniakowa w Warszawie oraz z Góry Kalwarii. W 1893 r. przybyli do Koła bernardyni z Paradyża i Widawy, a w 1898 – z Warty i Kazimierza Biskupiego. Jurysdykcję nad etatowym klasztorem kolskim przejął biskup kujawsko-kaliski. Zakonnika powoływanego na urząd gwardiana musiały jednak zaakceptować władze zaborcze.

Sytuacja skoncentrowanych w kolskim klasztorze zakonników nie była łatwa. Klasztor nie był przygotowany na zamieszkanie w nim znacznej liczby zakonników, a kapłani nie mogli podejmować pracy duszpasterskiej poza klasztorem. Na każdy wyjazd musieli uzyskać pozwolenie ministerstwa spraw wewnętrznych w Petersburgu. Zaledwie niektórym bernardynom udało się wydostać z tego miejsca odosobnienia i podjąć pracę na parafiach w charakterze administratorów lub wikariuszy. Klasztor nie mógł przyjmować nowicjuszów, więc z biegiem czasu zaczęli przeważać zakonnicy starzy i niedołężni. W takim klasztorze trudno było utrzymać życie zakonne na wysokim poziomie.

Klasztor w Kole był ostatnią placówką niegdyś prężnie działającej zakonnej prowincji wielkopolskiej. Ostatni kolski bernardyn, Franciszek Czachorowski († 9 XII 1919), doczekał czasów niepodległej Polski. Miał szczęście powitać pod koniec 1918 r. w murach kolskiego klasztoru bernardynów przysłanych ze Lwowa w celu obsadzenia nowymi zakonnikami wymierającego konwentu.

Wielu historyków było zgodnych, że to powstanie narodowe przeciwko Imperium Rosyjskiemu było naszym największym zrywem i choć zakończyło się klęską powstańców, znacząco wpłynęło na przyszłe pokolenia dążące do niepodległości.

Sesji towarzyszyła okolicznościowa wystawa dokumentów i pamiątek ze zbiorów kolekcjonera z Przedcza Janusza Jaworskiego. Wygłoszone referaty prawdopodobnie zostaną wydane w publikacji zwartej.