HersenMagazine
Jaargang 15 | nummer 2 | april 2017
Psychiatrie Gedragsproblemen
bij kinderen
Helpen drugs tegen depressie? De mens moet weer terug in de zorg
Prof. Damiaan Denys:
‘Probeer moedig te zijn en angst te erkennen’
HersenMagazine is een uitgave van:
‘Verwarde personen’ Sinds een paar jaar wordt de term ‘verwarde personen’ regelmatig gebruikt, meestal in negatieve zin en zonder dat duidelijk is waar die verwarring uit bestaat of waardoor deze wordt veroorzaakt. Wetenschappelijk is de term niet eenduidig gedefinieerd, en ook in de praktijk blijkt dat niet iedereen hetzelfde onder dit begrip verstaat. De Hersenstichting zal deze term dan ook nooit gebruiken. Wat de Hersenstichting wel belangrijk vindt, is dat er meer bekend wordt over de neurologische oorzaken van hersenaandoeningen die maken dat iemand zich anders kan gedragen. Zelfs zó erg dat de naasten iemand niet meer herkennen. De term ‘verwarde personen’ draagt naar onze mening niet bij aan begrip. Het is onnodig stigmatiserend en kan kwetsend overkomen. Gelukkig worden psychische aandoeningen de laatste jaren steeds meer bespreekbaar. Het hebben van een depressie bijvoorbeeld is steeds minder een taboe. In dit HersenMagazine proberen we het verband te laten zien tussen neurologische en psychische aandoeningen, en gaan we ook in op gedragsveranderingen bij kinderen veroorzaakt door hersenletsel. Kinderen zijn onze toekomst. Kinderen met hersenletsel vormen een kwetsbare groep. Ze verdienen onze aandacht. Met uw steun blijven we ons onverminderd inzetten voor meer kennis, voor betere behandeling en mogelijk genezing, betere patiëntenzorg en preventie. Want voorkomen is nog steeds beter dan genezen. Fotografie: Ilco Kemmere
Herman de Haan, Directeur Hersenstichting
2
Themanummer Psychiatrie In dit themanummer leest u over ‘Psychiatrie’. Wist u dat angst en depressie bij maar liefst 10 tot 20 procent van de bevolking voorkomen? Damiaan Denys, filosoof en neurowetenschapper, vertelt hoe complex het ontstaan van angst- en stemmingsstoornissen is. In een interview met Jim van Os, hoogleraar psychiatrische epidemiologie, leest u Van Os’ pleidooi voor een nieuwe ggz, en voor een hulpverlener die zich opstelt als relatiespecialist. Dat bij kinderen traumatisch hersenletsel kan leiden tot gedragsproblemen, vertelt neuropsycholoog Marsh Königs.
4
Depressieve klachten gaan vaak op en neer. ‘Angst- en stemmingsstoornissen behoren tot de best behandelbare aandoeningen in de psychiatrie,’ aldus Damiaan Denys.
6
Traumatisch hersenletsel kan psychiatrische symptomen veroorzaken. Bij kinderen en jongeren komt dat tot uiting in de vorm van gedragsproblemen. Neuropsycholoog dr. Marsh Königs legt uit hoe dit precies gebeurt en wat de gevolgen zijn.
10
Psychiatrische stoornissen of psychische klachten kunnen voorkomen bij mensen met een hersenaandoening. Over deze combinatie deelt Fred Renken zijn persoonlijke ervaringen.
12
De Nieuwe ggz moet volgens Jim van Os en zijn collega’s de bureaucratie in de ggz terugdringen. Zij pleiten voor een kleinschalige ggz in de wijk, in nauwe samenwerking met de aanwezige huisartsenpraktijken en de gemeente.
En verder: 14 In Beweging 16 Kunnen drugs worden gebruikt bij de behandeling van psychische aandoeningen? Tien vragen aan Joost Breeksema, voorzitter van Stichting OPEN. 18 Nieuwe ambassadeur en columnist Rosita Steenbeek
Record collecte Hersenstichting De collectanten van de Hersenstichting hebben dit jaar een recordbedrag van ruim € 1,3 miljoen opgehaald. Het is voor het vijfde jaar op rij dat de opbrengst stijgt. In totaal hebben ruim 18.000 vrijwilligers meegewerkt aan de collecte. De deur-aan-deurcollecte op straat zorgt voor het overgrote deel van de opbrengst. Daarnaast zamelden zo’n 300 vrijwilligers geld in met de digitale collectebus. Één van de vrijwilligers met een digitale collectebus is Sara de Win. Sara is moeder van drie jonge kinderen, en werd zelf een half jaar geleden getroffen door een beroerte. Haar rechterkant was flink aangedaan. Zij is nog dagelijks bezig met haar revalidatie. ‘Een hersenaandoening is heel confronterend. Je beseft dat het iedereen kan overkomen en dat het leven heel kwetsbaar is,’ zegt ze. Haar collectebus heeft inmiddels € 800 opgebracht.
Directeur Herman de Haan is blij met het resultaat: ‘En we zijn natuurlijk ontzettend trots op al onze betrokken vrijwilligers die zich voor ons inzetten. Samen zamelen we zoveel mogelijk geld in voor iedereen die te maken heeft met een hersenaandoening. De aandacht voor de hersenen is groter dan ooit,’ zegt De Haan. ‘We komen steeds meer te weten over onze hersenen. Tegelijkertijd realiseren we ons dat we nog heel veel niet weten. Ons werk is nog lang niet af.’ Het opgehaalde bedrag wordt besteed aan hersenonderzoek, het verbeteren van de zorg voor patiënten en voorlichting.
Hersenweetje Vroege hersenscan voor autisme Autisme wordt vaak op jonge leeftijd ontdekt. Op MRI-scans blijkt dat autistische kinderen van anderhalf jaar vaak een vergrote hersenschors hebben. Uit nieuw onderzoek blijkt dat deze extreme groei al te voorspellen is bij baby’s van zes maanden. In combinatie met therapie zou deze voorspelling kinderen met autisme kunnen helpen, al moet deze vinding nog verder worden onderzocht. Nature, 2017
3
Omgaan met Prof. Damiaan Denys is psychiater, filosoof en neurowetenschapper met expertise in angst en depressie. Hij wil zo veel mogelijk mensen vooral een hart onder de riem steken: ‘Probeer moedig te zijn en angst te erkennen.’
Angst en depressie komen veel voor: bij maar liefst 10 tot 20 procent van de bevolking. Vaak ook in combinatie, vertelt Denys. ‘Mensen met een ernstige angststoornis zijn vaak depressief, en iemand met een depressie kan zeer angstig zijn. De symptomen komen ook vaak voor bij neurologische hersenaandoeningen. Veel parkinsonpatiënten bijvoorbeeld hebben psychische klachten. Zodra het brein is aangedaan, ontstaan al snel psychische klachten. Vaak is er ook angst voor de ziekte zelf en de gevolgen daarvan. Wie een beroerte heeft gehad en niet goed kan revalideren, kan terneergeslagen worden. Dat heeft te maken met verdriet en rouw vanwege de beperkingen en het lijden dat men ervaart. Zo’n negatieve stemming kan omslaan in een depressie.’ Aangetast Soms is er een biologische verklaring voor het ontstaan van angst en depressie. Delen van de hersenen kunnen immers worden aangetast door bijvoorbeeld de groei van een tumor, een beroerte of door een andere ziekte. Ook gebruik van medicijnen kan een oorzaak zijn, evenals langdurige stress. Dat laatste komt in onze maatschappij vaak voor. ‘Het ontstaan van angst en stemmingsstoornissen is heel complex,’ zegt Denys.
4
angst en depressie ‘Het heeft ook te maken met karaktereigenschappen en opvoeding. Als je bijvoorbeeld een ouder hebt die over alles bang is, ben je waarschijnlijk kwetsbaarder om ook angst te ontwikkelen.’ Behandeling Depressieve klachten gaan vaak ‘op en neer’: er zijn perioden met depressie die na enige tijd vaak vanzelf overgaan. Een angststoornis gaat niet vanzelf weg. Angst- en stemmingsstoornissen kunnen worden behandeld met gedragstherapie of medicatie. ‘Angststoornissen behoren tot de best behandelbare aandoeningen in de psychiatrie,’ stelt Denys. ‘Met goede behandeling is de kans groot dat men binnen drie maanden minder klachten heeft. De behandeling moet dan nog wel een tijdje doorgaan. Als iemand bijvoorbeeld een jaar tot twee jaar stabiel is, kan de medicatie vaak worden gehalveerd.’ Er zijn verschillende angststoornissen bekend. Iemand met een sociale fobie is bang voor sociale situaties en het oordeel van een ander. Die persoon heeft er moeite mee om bijvoorbeeld naar een feestje te gaan of om in het openbaar te spreken. Een andere vorm is een posttraumatische stressstoornis, oftewel PTSS; een angststoornis die optreedt na een traumatische gebeurtenis, zoals een ongeluk of een ramp. Er is ook een algemene angststoornis, vertelt Denys. ‘Dan is er lichte angst, maar die is er continu en voor vele zaken. Deze mensen hebben voortdurend zorgen en piekeren veel. Veel van deze stoornissen gaan tevens gepaard met depressieve gedachten.’ Theatervoorstelling Denys spreekt over deze zaken met patiënten en collega’s. Maar een aantal jaar geleden wilde hij zijn kennis en inzichten breder gaan uitdragen. Daarom is hij gestart met een theatervoorstelling over angst. Hij heeft die
nu ruim vijftig keer gespeeld en zegt daarover: ‘Angst is tegenwoordig overal. Angst voor oorlog, voor terrorisme, voor klimaatverandering, voor veranderingen in de wereld … Ik denk dat iemand als ik, met expertise in het vak, kan vertellen hoe je daarmee kunt omgaan. Ga vooral de angst niet vermijden, want dan wordt het alleen
‘Ga vooral de angst niet vermijden, want dan wordt het alleen maar erger’ maar erger. Probeer moedig te zijn en de angst te erkennen. Hou contact met de werkelijkheid en verlies je niet in fantasie en doembeelden. Een wandeling in een bos kan helpen om angst of depressie te verminderen. Leef op een prettige manier en jaag geen onbereikbare doelen na. En realiseer je dat het een voorrecht is om een normaal leven te leiden.’
Tekst: Kees Vermeer Fotografie: Ilco Kemmere
Toekomstdroom Denys hoopt dat we weer in een samenleving kunnen leven die minder wordt bepaald door angst. ‘Dat we op een andere manier kunnen samenleven, waardoor angst en depressie veel minder de overhand krijgen.’
Lees de hele toekomstdroom op www.hersenstichting.nl > Actueel > HersenMagazine
5
Neuropsycholoog dr. Marsh Königs in ‘De Parade’, een soort plein in het AMC in Amsterdam met verschillende speeltoestellen. ‘Soms kan het met kinderen na een relatief zwaar letsel wonderbaarlijk goed gaan.’
‘Psychiatrische symptomen na letsel bij kinderen onderschat’ Tekst: Johan van Leipsig Fotografie: Petra Oudshoorn
6
Traumatisch hersenletsel kan psychiatrische klachten veroorzaken. Bij kinderen en jongeren komt dat tot uiting in de vorm van gedragsproblemen. Neuropsycholoog dr. Marsh Königs legt uit hoe dit precies gebeurt en wat de gevolgen zijn.
Traumatisch hersenletsel wordt veroorzaakt door een klap op het hoofd, bijvoorbeeld door een fietsongeluk of een val van de trap. Deze klap kan het netwerk van hersenverbindingen beschadigen, waardoor de hersenen minder efficiënt functioneren. Dat kan leiden tot een slechtere concentratie of een zwakker geheugen, wat zijn weerslag heeft op schoolprestaties. ‘Het kan ook leiden tot psychiatrische symptomen, zoals een angststoornis,
depressiviteit of extreem opstandig gedrag.’ Königs promoveerde eind 2016 op zijn onderzoek naar traumatisch hersenletsel bij kinderen en werkt sinds kort in het Emma Kinderziekenhuis AMC in Amsterdam.
Typisch pubergedrag?
Zelden herkend ‘Het bijzondere is dat de gevolgen van hersenletsel niet meteen zichtbaar hoeven te zijn. Soms komen ze pas jaren later echt merkbaar aan de oppervlakte,’ zegt Königs. Kinderhersenen kunnen namelijk vertraagd ontwikkelen na een ernstige beschadiging. Op deze manier kunnen in de loop van de tijd op een sluimerende manier steeds grotere problemen ontstaan, die niet altijd meer gekoppeld worden aan het oorspronkelijke hersenletsel. ‘Er zijn waarschijnlijk weinig ouders die de ontwikkeling van probleemgedrag interpreteren als het gevolg van een ongeluk jaren eerder.’ Onderschatting Traumatisch hersenletsel wordt nog te vaak onderschat, terwijl de gevolgen ernstig kunnen zijn. (Zie kader Typisch pubergedrag?) Het is volgens Königs daarom belangrijk om het ontstaan van psychiatrische problemen na traumatisch hersenletsel bij kinderen beter te kunnen voorspellen. ‘Niet alle kinderen ondervinden op de lange termijn problemen. Zo ontdekten we in ons onderzoek bijvoorbeeld dat sommige kinderen met licht traumatisch hersenletsel en bepaalde risicofactoren – zoals een licht verminderd bewustzijn,
Toekomstdroom Neuropsycholoog dr. Marsh Königs: ‘Het zou een geweldige vooruitgang zijn als we al bij de behandeling in het ziekenhuis nauwkeurig zouden kunnen voorspellen welke kinderen met traumatisch hersenletsel gevaar lopen op het ontwikkelen van problemen op de lange termijn.’ Lees de hele toekomstdroom op www.hersenstichting.nl > Actueel > HersenMagazine
langdurig braken of een schedelfractuur – een verhoogde kans hebben op leeren gedragsproblemen. Terwijl het met andere kinderen na een relatief zwaar letsel wonderbaarlijk goed kan gaan. Omdat we nog niet kunnen voorspellen welke kinderen problemen ontwikkelen, worden sommige kinderen onnodig lang onder controle gehouden, terwijl we andere kinderen uit het oog verliezen die deze nazorg juist hard nodig hebben.’
Het is lastig om onderscheid te maken tussen psychiatrische aandoeningen na traumatisch hersenletsel bij pubers en ‘typisch’ pubergedrag. Want zowel pubers zonder als pubers met hersenletsel kunnen opstandig, angstig of depressief zijn, alleen is dat bij pubers met traumatisch hersenletsel veel erger. Een meisje van vijftien bijvoorbeeld is twee jaar geleden hard gevallen tijdens de gymles. Als ze na haar revalidatie en herstel weer thuis is, krijgt ze gaandeweg leerproblemen. Het meisje kan het schoolniveau niet meer aan. Haar moeder merkt bovendien dat haar dochter initiatiefloos is en woedeaanvallen heeft, wat ze niet van haar dochter kent. De hersenen van pubers zijn extra kwetsbaar. De communicatie tussen verschillende hersengebieden is bij pubers nog niet in balans. Dit kan leiden tot ‘typisch’ pubergedrag, zoals impulsieve acties, overgevoeligheid en risicovol gedrag. Pubers zijn daardoor ook vaker betrokken bij verkeersongevallen. Van alle verkeersslachtoffers is een kwart tussen de 15 en 24 jaar. Pubers willen in de smaak vallen bij leeftijdgenoten en zijn steeds maar weer op zoek naar spanning en sensatie. Ze sporen elkaar aan om nog harder of zonder helm te rijden. Hierdoor zijn ze veel kwetsbaarder voor hersenletsel. Met alle gevolgen van dien. Wilt u meer weten over pubergedrag of de ontwikkeling van puberhersenen? Bestel de brochure Puberhersenen in ontwikkeling in de webwinkel op www.hersenstichting.nl. 7
Interessant Het tienerbrein – Over de adolescent tussen biologie en omgeving Jelle Jolles Waarom doen tieners soms van die domme dingen? Waarom lijken ze hun smartphone belangrijker te vinden dan hun schoolwerk? Jelle Jolles ziet de tiener als ‘werk in uitvoering’ en de tienertijd als een periode van kansen en mogelijkheden. Het tienerbrein biedt inzichten voor ouders, leraren en andere opvoedprofessionals om de tiener beter te begrijpen. Amsterdam University Press, 2016. ISBN: 978-94-62-98398-4
17,50
Iedereen slaapt – Alles wat we willen weten over onze nachtrust Ysbrand van der Werf In slechts 148 pagina’s stipt dit boek een grote hoeveelheid onderwerpen aan. Steeds krijgt de lezer een begrijpelijke samenvatting van wat we weten over slaap uit wetenschappelijk onderzoek. Dat levert leuke feitjes op. Zo zijn ochtendmensen gemiddeld minder vatbaar voor depressies. Kortslapers lijken inderdaad efficiënter te slapen. En volken die in de openlucht slapen hebben minder last van slaapstoornissen. Dick Swaab over dit boek: ‘Een boeiend verhaal over slaap als venster op de werking van het brein.’ Atheneum, 2016. ISBN: 978-90-25-30467-6
Dat zit in de genen Martijn van Calmthout & Mieke Zijlmans Op D66 stemmen of de VVD? Onze politieke opvattingen worden min of meer bestuurd door de genen die we overgeërfd hebben van onze ouders. Ook onze intelligentie, onze omgangsvormen, onze aanleg voor crimineel gedrag of voor de ziekte van Alzheimer zijn net zo erfelijk als onze schoenmaat en haarkleur, menen Van Calmthout en Zijlmans. In een toegankelijk boek stellen zij zich de vraag: hoeveel is toe te schrijven aan onze genen, en hoeveel aan de omgeving waarin we opgroeien? Lannoo, 2016. ISBN: 978-94-01-43371-6
19,99
8
24,95
19,99
Van Big bang tot Burn-out Witte Hoogendijk & Wilma de Rek Stress waarschuwde ons vroeger voor gevaren, zoals vijandelijke stammen of wilde dieren. Ondanks dat we dergelijke waarschuwingen niet meer nodig hebben, ervaren veel mensen stress. Sommigen worden er ook ziek van. Maar wat is stress precies? Wat kunnen we doen om met stress om te gaan? Het hoofdonderwerp van dit boek is ons verouderde stresssysteem en de bijwerkingen ervan. Om echt duidelijk te krijgen hoe het zit met stress, behandelt dit boek ook een breed scala aan andere onderwerpen. Uitgeverij Balans, 2017. ISBN: 978-94-60-03190-8
Hersenweetje Stroomstimulatie
Informatiebijeenkomst Erfrecht en nalaten Op 17 mei organiseert de Hersenstichting een besloten lunchbijeenkomst over erfrecht en nalaten. U kunt tijdens deze bijeenkomst al uw vragen stellen over het laten maken van een testament. De bijeenkomst vindt plaats in het Dolhuys, Museum van de Geest, in Haarlem. Tijdens de bijeenkomst zal prof. dr. Iris Sommer, auteur van het boek Haperende Hersenen, een gastlezing verzorgen. Ook kunt u een bezoek brengen aan de tentoonstelling De Maakbare Mens. Foto: Elske Oosterbroek
Wilt u erbij zijn? Meld u uiterlijk 8 mei aan bij HenriĂŤtte Hindriks via hhindriks@hersenstichting.nl of 070-360 48 16.
Het toedienen van kleine schokjes aan de hersenen (tDCS) is een nieuwe, goedkope manier van therapie om de symptomen bij psychiatrische en neurologische klachten te verminderen. Een overzichtsonderzoek laat zien dat een behandeling zou kunnen helpen bij verslaving en depressie. Meer onderzoek is nodig om te kijken hoe deze behandeling geoptimaliseerd kan worden. Clinical neurophysiology, 2016
Voor meer informatie: www.hersenstichting.nl > Steun-ons > Nalaten.
Brochure Gedragsveranderingen De hersenen regelen ons gedrag en onze persoonlijkheid. Als er door een hersenaandoening schade ontstaat in de hersenen, kunnen er veranderingen optreden in het gedrag. Deze veranderingen worden de ‘onzichtbare’ gevolgen genoemd. Niettemin zijn dit vaak de meest ingrijpende en moeilijkste veranderingen. In deze vernieuwde brochure worden de meest voorkomende gedragsveranderingen en hun gevolgen besproken en wordt uitgelegd hoe deze
Vitale hersenen
Een leven lang
Geef om je hersenen
gedragsveranderingen veroorzaakt worden. Aan de hand van sprekende en herkenbare voorbeelden worden tips gegeven hoe om te gaan met dergelijke veranderingen. Met behulp van dit boek kunnen mogelijke confrontaties en onbegrip voorkomen worden.
deringen Gedragsverangedra gsveranderingen Tips en informatie over g oenin bij een hersenaand
U kunt de zorgwijzer bestellen via de webwinkel op www.hersenstichting.nl. Geef om je hersenen
Brochure Vitale hersenen We zijn nooit te oud om te leren, want ons hele leven zijn onze hersenen in verandering. De brochure Vitale hersenen helpt begrijpen wat er in de hersenen gebeurt als u ouder wordt. En wat u kunt doen om uw hersenen zo lang mogelijk vitaal te houden, zoals voldoende slaap, regelmatig bewegen en een gezonde voeding. Naast informatie over bijvoorbeeld het ontstaan
van dementie en het verschil met normale vergeetachtigheid, staan er veel concrete tips in om uw hersenen tot op hoge leeftijd actief te houden. Met behulp van deze praktische tips kunt u direct aan de slag! U kunt de brochure bestellen via de webwinkel op www.hersenstichting.nl.
9
Depressieve klachten bij mensen met een hersenaandoening Naast lichamelijke problemen kan iemand met een hersenaandoening zowel op geestelijk als op sociaal vlak problemen ervaren die er vóór de aandoening niet waren. Fred Renken bijvoorbeeld, kreeg in 2012 een hersenstaminfarct*, en daardoor ook depressieve klachten. In zijn woning in Delft vertelt Fred, 49, vader van vier kinderen, dat hij alle tijd heeft om na te denken over wat hem is overkomen. De hersenstamberoerte heeft hem, zo zegt hij, zijn huwelijk gekost, en zijn werk. ‘Ik had een grote financiële schuld, maar die is nu gelukkig gesaneerd. Door geldzorgen en de scheiding ben ik bij mijn moeder gaan wonen. Zij overleed kort daarna. Die tijd was erg zwaar.’
Van hersenstaminfarct naar herstel Van het ene op het andere moment kreeg Fred vijf jaar geleden een hersenstaminfarct. Wekenlang lag hij in het ziekenhuis, waar hij vloeibaar voedsel kreeg toegediend. Zijn linkerzijde was verlamd, hij kon niet praten en zich niet bewegen. ‘Alleen mijn ogen rolden heen en weer, de hele tijd door.’ Fred revalideerde intern in het Sophia Revalidatie in Den Haag, later nog eens vier maanden in Delft. ‘Mijn liefste wens was om weer te kunnen lopen. Dat oefende ik ’s nachts, want ik kon toch niet slapen. Dat ik weer kan lopen is positief, al krijg ik na honderd meter pijn in mijn benen. En ik kan weer twee dingen tegelijk uitvoeren, zoals bij het pannenkoeken bakken. Ook heb ik weer leren praten, al vind ik dat ik echt anders spreek dan vroeger! Als ik mijzelf hoor, lijkt het net dronkenmanspraat.’
* Hersenstaminfarct of hersenstamberoerte De hersenstam reguleert wezenlijke lichaamsfuncties, zoals bewustzijn, ademhaling, evenwicht, bewegingen van het gezicht en de ogen. Een beroerte in de hersenstam kan verstrekkende gevolgen hebben: evenwichtsproblemen, ongecontroleerde oogbewegingen, dubbelzien, slikproblemen, spraakstoornissen en verlammingen. Kijk ook op www.hersenstichting.nl > Alles-over-hersenen > Hersenaandoeningen > Hersenstamberoerte. Wilt u meer weten over gedragsveranderingen bij hersenaandoeningen? Bestel de brochure Gedragsveranderingen via www.hersenstichting.nl.
‘Aan het lotgenotencontact heb ik zelf heel veel gehad. Alles wat we met elkaar delen blijft tussen ons’
10
‘Is dit het nou?’ Elke dag probeert Fred ondanks alles positief te blijven en de draad weer op te pakken. Één keer per maand leidt hij een lotgenotencontactgroep, waar hij zelf veel aan gehad heeft. En drie keer per week gaat hij naar het interkerkelijk diaconaal centrum de Jessehof in Delft, waar hij prettig vertoeft, een kaartje legt en mensen ontmoet. Voor het huishouden heeft hij hulp, boodschappen doet hij zelf op zijn scootmobiel. ‘Maar geen dag is meer zoals de dagen vroeger waren,’ zegt hij. ‘Ik slaap veel en eet te weinig. Soms kijk ik om me heen in mijn woonkamer. Dan denk ik: is dit het nou? Ik ben somber, voel me depressief. De antidepressiva die ik gebruikte hielpen niet. Ik werd er apathisch van. Niets drong nog tot mij door, dus ik ben met deze medicijnen gestopt.’ Nieuwe stap De depressieve klachten drukken zwaar op Fred. Naast zijn lichamelijke en cognitieve klachten, zoals concentratieproblemen, ervaart hij een sterke somberheid, een combinatie die vaker voorkomt bij mensen met een hersenaandoening. Fred zou zich weer een beetje gelukkig willen voelen, een doel in het leven willen hebben. Soms is hij angstig, vooral voor de toekomst. ‘Wat, als ik straks zeventig ben? Ik heb ingezien dat ik hulp nodig heb. Vanwege mijn klachten heb ik nu gesprekken aangevraagd bij de ggz**. Ik sta er open in, hoop dat het me helpt. Het is een nieuwe stap voor mij!’
** Ggz is een instelling voor geestelijke gezondheidszorg. Ze richt zich o.a. op het voorkomen, behandelen en genezen van psychische aandoeningen. Kijk op www.ggznederland.nl.
Tekst: Anja Bemelen Fotografie: Petra Oudshoorn
Fred Renken leidt samen met Rosita Ottes van Stichting MEE een lotgenotencontactgroep in Delft. ‘Aan het lotgenotencontact heb ik zelf heel veel gehad. Je praat samen met gelijkgestemden over een bepaald onderwerp, zoals ‘Acceptatie’, ‘Financiën’ of ‘Persoonlijke relaties’. Alles wat we met elkaar delen blijft tussen ons, binnen de vier muren van het gesprek. De groep is klein, zodat iedereen de gelegenheid heeft zijn verhaal te doen. Nieuwe lotgenoten zijn welkom. Als meer mensen zich zouden aanmelden, dan starten we een nieuwe lotgenotencontactgroep.’ Kijk op www.meezhn.nl.
11
De behandelaar als relatiespecialist Door de enorme bureaucratie in de geestelijke gezondheidszorg (ggz) raken patiënten ondergesneeuwd. Dat constateert psychiater Jim van Os. Samen met enkele collega’s pleit hij voor een wijkgerichte ggz waarbij de patiënt centraal staat en de hulpverlener zich opstelt als relatiespecialist.
‘De mens moet weer terug in de zorg,’ stelt Jim van Os, hoogleraar psychiatrische epidemiologie aan het UMC Maastricht. Hij vertelt dat maar liefst 25 procent van de Nederlanders jaarlijks in meer of mindere mate kampt met psychische aandoeningen, zoals depressies, psychosen en schizofrenie. ‘Binnen de psychiatrie hebben we net genoeg geld en hulpverleners voor slechts 5 procent van de bevolking. Het is dus belangrijk dat dit percentage terechtkomt bij de mensen die de zorg het hardst nodig hebben, wat nu zeker niet het geval is. Daarom heb ik samen met enkele collega’s het boek Goede ggz! geschreven, dat vorig jaar is uitgebracht. Het is een pamflet waarin we de bestaande geestelijke gezondheidszorg kritisch onder de loep nemen en voorstellen doen om die zorg anders te organiseren en te verbeteren.’
‘Behandeling moet vooral gericht zijn op maatschappelijk en persoonlijk herstel’ De marktwerking heeft volgens Van Os de ggz geen goed gedaan. ‘Er zijn veel zorgaanbieders bijgekomen, waardoor de kosten flink zijn gestegen. Uit onderzoek blijkt dat sommige aanbieders vooral mensen helpen die zichzelf ook zonder hulp wel kunnen redden. Patiënten met ernstige stoornissen krijgen daardoor steeds minder goede zorg. Bovendien hebben zorgverzekeraars allerlei regels opgesteld om grip op de uitgaven te krijgen. Het gevolg is een enorme bureaucratie en tijdverspilling die ten koste gaat van de zorg.’
Tekst: John Ekkelboom Fotografie: MCM Productions
12
De Nieuwe ggz Van Os en zijn collega’s vergeleken de Nederlandse ggz met die van enkele andere Europese landen. Ze kwamen
tot de conclusie dat de meeste ggzinstellingen in ons land te groot en te afstandelijk zijn. Van Os omschrijft ze als logge, complexe organisaties die mensen met hun stoornissen vaak van het kastje naar de muur sturen. De Nieuwe ggz moet volgens de auteurs van Goede ggz! de bureaucratie in de ggz terugdringen. Ze pleiten voor een kleinschalige ggz in de wijk die niet als zelfstandige eenheid functioneert, maar nauw samenwerkt met de aanwezige huisartsenpraktijken en de gemeente. Verder moeten er veel overbodige bedden verdwijnen, vindt de hoogleraar. Hij schat dat dit zoveel geld bespaart, dat er in de wijk tot twintig keer zoveel hulpverleners kunnen worden ingeschakeld. Daarbij denkt hij niet alleen aan psychiaters en psychologen. Ook ervaringsdeskundigen die zelf een psychische aandoening hebben gehad en organisaties die over wonen, werken en welzijn gaan wil hij er graag bij betrekken. ‘Want als er ergens behoefte aan is, dan is het werk en opleiding.’ Goed luisteren De behandeling moet dus niet alleen gericht zijn op de aanpak van de stoornis, maar vooral op maatschappelijk en persoonlijk herstel, benadrukt Van Os. ‘Ik bedoel dat de patiënt gaat beseffen dat hij beperkingen heeft, daarmee leert leven en aangepaste doelen formuleert samen met de hulpverleners. De behandelaar is vooral een relatiespecialist. Iemand die goed luistert en zich richt op bevordering van de weerbaarheid van de patiënt. Het draait om relaties met andere mensen, om levensdoelen stellen, hoop, optimisme, identiteit en zelf verantwoordelijkheid nemen. We willen patiënten ook niet meer in hersenziektenhokjes plaatsen. Tegen iemand die bijvoorbeeld stemmen hoort, zeg-
gen we niet meer dat die schizofrenie heeft. De patiënt heeft daar niets aan. Samen proberen we inzicht in dat stemmenprobleem te krijgen en een oplossing te bedenken. Ook als iemand gevoelens van somberheid heeft, plakken we er niet direct het etiket “depressie” op. We kijken of dat misschien een signaal is dat er iets moet veranderen. We helpen, en zetten diegene op het spoor van nieuwe doelen die het leven zin kunnen geven.’ Psychotherapie en medicijnen spelen natuurlijk nog steeds een belangrijke rol. Ze zijn alleen niet meer gebaseerd op strenge richtlijnen, maar op de zorgbehoeften van het individu.’
E-Health-hulpprogramma’s Om de Nieuwe ggz te ontwikkelen, zijn er in het land enkele kleinschalige proefprojecten in wijken gestart. Dit aantal zal toenemen. Wijkteams van de verschillende projecten zullen elkaar bezoeken om van elkaar te leren. Van Os hoopt dat zo geleidelijk een persoonlijke zorg ontstaat. Zorg die de patiënt centraal stelt. De wijkgerichte aanpak is vooral bedoeld voor mensen met de meest ernstige psychische stoornissen. Voor de grote groep minder ernstige patiënten denkt Van Os aan e-community’s, waar mensen met gelijksoortige problemen elkaar via internet kunnen vinden.
‘Psychosenet.nl bijvoorbeeld, is een website over psychose, manie en depressie. Er moeten meer van dergelijke e-community’s bijkomen. Ook moeten e-Health-hulpprogramma’s gratis beschikbaar komen, waarmee mensen, begeleid door anderen in de e-community, relatief zelfstandig aan hun problemen kunnen werken. Met deze publieke ‘community’-ggz en de wijkgerichte ggz besparen we niet alleen op de kosten, maar krijgen we ook een geestelijke gezondheidszorg die doelmatiger is. Je kunt patiënten wel in ziekenhuizen stoppen, zoals nu nog te vaak gebeurt, maar daarmee hebben ze hun leven niet terug.’
Psychiater Jim van Os pleit voor een wijkgerichte geestelijke gezondheidszorg (ggz), waarbij de patiënt centraal staat.
13
In beweging Steeds meer mensen komen in beweging om geld in te zamelen voor de Hersenstichting. Zij voelen zich verbonden met de stichting en promoten actief het werk van de Hersenstichting. Alle actievoerders en donateurs: hartelijk dank!
Op 7 juni 2017 roeit Anouk van Rooijen met vier mede-roeisters de Ringvaart. Hun streefbedrag is € 3000. € 285 hebben ze al ingezameld voor de Hersenstichting!
Daphne Scholing in training om voor de vierde keer mee te kunnen doen aan de Cascaderun. € 50 heeft ze reeds binnen.
Ronald Smit kreeg in 2015 een beroerte. Ronald is personal trainer en doet mee aan de Iron Viking Run 2017. Ronald hoopt op € 5000!
Ook in beweging komen? Kijk op www.hersenstichting.nl > Steun ons > Kom in actie
14
Brigitte Boven-Pees volgt een nauwgezet trainingsschema. Zo hoopt ze goed voorbereid aan de start te staan voor de Halve Marathon in Berlijn. Brigitte heeft al € 1100 ingezameld voor de Hersenstichting!
Tamara van der Leij-Drentje (tweede van links) liep op 11 februari 42 kilometer en 195 meter voor de Hersenstichting.
Fotografie: Menko van der Leij
‘Geef niet op!’ Tamara van der Leij-Drentje is hersteld van een herseninfarct. Op het moment dat ze de leeftijd bereikt van 42 jaar en 195 dagen loopt ze de marathon: een afstand van 42 kilometer en 195 meter. Tamara loopt voor het goede doel: ‘De ingezamelde € 5.457,84 gaat gewoon naar de Hersenstichting. Dat kan niet anders!’ In 2011 stapt Tamara, toen 36 jaar, een beetje chagrijnig uit bed. Ze herinnert zich dat ze niet goed uit haar woorden kwam. ‘Jelmer, mijn man, vroeg ik om een schaar, maar in plaats daarvan zei ik “lepel”. Tot twee keer toe. Toen ik mezelf dat hoorde zeggen, raakte ik in paniek.’ Tamara kan niets meer uitbrengen, Jelmer brengt zijn vrouw direct naar het ziekenhuis. ‘Dat is eng, hoor!’ zegt Tamara. ‘Je wilt van alles zeggen, maar het komt er niet uit!’ Restverschijnselen In het ziekenhuis kan Tamara de eenvoudige instructies van de neuroloog niet uitvoeren. De arts vraagt Tamara
om met haar vinger haar neus aan te raken, maar in plaats daarvan raakt ze met haar neus de vinger van de arts aan. Tamara kan er nu om lachen, ze is hersteld, brengt per auto weer de post rond en praat zonder verhaspelingen, maar heeft wel restverschijnselen. ‘Geen ernstige, maar soms moet ik langer nadenken over een woord. Ook drukte verdraag ik niet meer en twee of meer taken kan ik niet meteen tegelijk uitvoeren.’*
* Moeite met meervoudige handelingen wordt apraxie genoemd. Apraxie kan bij verschillende hersenaandoeningen voorkomen. Ervaringen hierover leest u onder andere op het blog van Elisheva Boumans: www.hersenstichting.nl > Actueel > Blogs > Detail > Eenspraakwaterval-met-tegenspraak.
Heroïsch Aan haar man Jelmer dankt Tamara haar leven. ‘Jelmer heeft zo snel en zo alert gereageerd! Ik ben heel dankbaar, daarom wilde ik ook iets terugdoen. Het idee van een marathon broedde al langer, en dat idee heb ik aan een goed doel gekoppeld. Dat dit de Hersenstichting is, is voor mij vanzelfsprekend.’ Haar beste vriendin Maaike, ook getroffen door niet-aangeboren hersenletsel (NAH), heeft Tamara geholpen met sponsoraanvragen en de noodzakelijke vergunningen. Zo kan ze op 11 februari 2017 aan de marathon beginnen; vanaf Drachten naar Tietjerksteradeel en Opsterland, en weer terug naar Drachten. ‘Met twintig andere mensen heb ik 42 kilometer en 195 meter gelopen, in vier uur en veertig minuten. Vlak voor de finish hebben toeschouwers ons binnengehaald. Dat voelt heel heroïsch!’ Haar behaalde resultaat van € 5.457,84 doneert Tamara aan de Hersenstichting. ‘Tegen anderen die NAH meemaken wil ik zeggen: geef niet op!’ 15
Onderzoek naar geestverruiming als therapie
Helpen drugs tegen depressie? Psychedelica zijn stoffen met een ‘geestverruimende’ werking. Kunnen deze middelen worden gebruikt bij de behandeling van psychische aandoeningen? Wat zijn de risico’s? Joost Breeksema, voorzitter van Stichting OPEN*, beantwoordt tien vragen hierover.
* Stichting OPEN Stichting OPEN bestaat sinds 2006 en heeft als doel om onderzoek naar psychedelica meer bekendheid te geven en dat onderzoek te stimuleren. De stichting organiseert daarvoor lezingen, symposia en wetenschappelijke congressen. Stichting OPEN wil eerlijke informatie geven over zowel de mogelijkheden als de risico’s van psychedelica. Een aandachtspunt voor de komende jaren zal zijn het faciliteren en financieren van wetenschappelijk onderzoek naar psychedelica in Nederland.
Tekst: John Ekkelboom Fotografie: Ilco Kemmere Illustratie: 123rf | Claudio Monni
16
Drugs om mensen te behandelen? Daar is in het verleden inderdaad veel onderzoek naar gedaan, vooral in de VS. Al in de jaren vijftig ontstond het idee om psychedelica te gebruiken bij psychische aandoeningen zoals angststoornissen, verslaving of depressie. Tot aan het wereldwijde verbod van psychedelica, eind jaren 60, zijn er duizenden onderzoeken gedaan. Gebeurt dat onderzoek nog steeds? Jazeker. Er zijn wereldwijd steeds meer wetenschappelijke studies naar de therapeutische effecten van psychedelica. Vroegere studies waren veelal niet goed gedocumenteerd. Nu zijn daar strengere regels voor en wordt het onderzoek zorgvuldiger opgezet en beter uitgevoerd. Wat blijkt uit het onderzoek? Er zijn bijvoorbeeld aanwijzingen dat MDMA, de werkzame stof in de drug XTC, kan helpen bij mensen met posttraumatische stressstoornis. Behandeling daarvan gebeurt vaak door de persoon het trauma onder begeleiding te laten herbeleven. Maar dat kan juist weer heftige gevoelens opwekken. MDMA veroorzaakt een iets positiever beeld
van de werkelijkheid, waardoor die overweldigende emoties worden afgezwakt. Het is dan makkelijker om erover te praten en vergemakkelijkt bovendien het contact met de behandelaar, wat bij dit soort therapieën erg belangrijk is. Kun je nog een voorbeeld noemen? Mensen die nog maar kort te leven hebben, kunnen angstig of depressief worden. Dat heet end of life anxiety, oftewel angst voor het levenseinde. Deze mensen kunnen baat hebben bij psilocybine. Die stof zit in psychedelische paddenstoelen, ook wel paddo’s genoemd. Therapie ondersteund door psilocybine heeft een positief effect op de kwaliteit van leven van deze mensen. Uit een recente studie in Engeland bleek psilocybine ook te kunnen helpen bij mensen met een zware depressie. Overigens denk ik zelf dat het niet veel uitmaakt welk middel wordt gebruikt bij een behandeling met een psychedelicum. Want het gaat om de ervaring die een middel opwekt. De effecten van psychedelica lijken op mystieke of spirituele ervaringen. Die kunnen een langdurige, positieve verandering veroorzaken in het leven van patiënten.
Kan men psychedelica op eigen initiatief gaan gebruiken? Nee. Het vraagt een gedegen voorbereiding, zorgvuldige begeleiding, een goede relatie met de behandelaar en een prettige, veilige omgeving. Waarom is dat? De omstandigheden waaronder een middel wordt gebruikt spelen een grote rol. Er is een sterke relatie tussen het middel, de omgeving en de geestestoestand, de ‘mindset’ van de gebruiker: wat zijn diens verwachtingen? Hoe zit hij in z’n vel? Heeft hij vertrouwen in de behandelaar? In een vertrouwde, rustige omgeving heeft een middel een ander effect dan bijvoorbeeld tussen mensen die je niet kent. Behandeling moet gebeuren onder goede begeleiding. Daar is geen garantie voor in de recreatieve sfeer. Zijn er ook risico’s? Ja, behandeling met psychedelica lijkt niet geschikt voor mensen met (gevoeligheid voor) psychoses of schizo-
frenie, want zij kunnen instabieler worden. Ook kan tijdens de ervaring angst of paniek ontstaan. Maar dat is na de ervaring vaak weer weg, en geeft juist aanknopingspunten om daar verder over te praten. Daarom is begeleiding door ervaren therapeuten zo belangrijk. Hoe gebeurt een behandeling? Het gaat om psychotherapie, ondersteund door een psychedelicum. Vaak is één sessie met een middel genoeg. De behandeling duurt vaak wel een dag lang en vindt meestal plaats in een ziekenhuis, in een rustige en prettig aangeklede ruimte. De patiënt ligt op een bank, met oogkleppen en een koptelefoon met rustige klassieke muziek. Er is begeleiding van meestal twee behandelaars. Er wordt niet gesproken, maar de patiënt ondergaat rustig de ervaring en kijkt wat er gebeurt. Er kunnen onbewuste processen, herinneringen of emoties naar boven komen en dat geeft stof voor verdere gesprekken. Vaak leidt de ervaring zelf al tot nieuwe inzichten bij de persoon. Iemand met end of life
Hersenweetje Cannabis en schizofrenie Het is al jaren bekend dat cannabisgebruikers een verhoogd risico hebben om schizofrenie te ontwikkelen. Uit nieuw onderzoek blijkt dat sommige mensen met bepaalde genen gevoeliger zijn voor cannabis. De kans dat deze mensen schizofrenie ontwikkelen is bij hen groter, dan bij mensen die deze genen niet hebben. Molecular Psychiatry, 2017
anxiety bijvoorbeeld kan zich realiseren dat de tijd beperkt is en het belangrijk is de tijd beter en zinvoller te besteden met familie of vrienden. Is er kans op verslaving of lichamelijke schade? Psychedelica zijn over het algemeen veilig en niet verslavend. Ze zijn ook niet geschikt voor langdurig gebruik, want het psychedelische effect wordt iedere keer minder. Wat verwacht je voor de toekomst? Ik verwacht dat de eerste behandelingen over een paar jaar beschikbaar worden voor specifieke groepen patiënten. Om dit op grotere schaal toe te passen zal langer duren. Een behandelaar moet hier verstand van hebben en de patiënt in de juiste omgeving kunnen begeleiden. Dat vereist eerst opleiding en training. Misschien komen er uiteindelijk wel speciale behandelcentra voor patiënten bij wie gangbare behandelingen niet aanslaan. Joost Breeksema, voorzitter van Stichting OPEN.
17
Column Vraag & antwoord Rosita Steenbeek Fotografie: Frank Ruiter
Rosita Steenbeek, schrijfster, is sinds 2016 ambassadeur van de Hersenstichting. Afgewisseld met ambassadeurs Bart Chabot en Jan Mulder verzorgt ze een column.
Een blik in mijn brein Toen ik dertien was en op school Franse woorden zat te leren, kon ik ineens de helft van de pagina niet meer zien. Bovendien had ik erge hoofdpijn. Ik bleek een hersenbloeding te hebben. Maandenlang lag ik in een verduisterd kamertje om te herstellen. Bij mijn terugkeer op school was de vanzelfsprekendheid van mijn gezondheid weg. Al jong besefte ik hoe kostbaar het leven is. Dat gevoel werd door de epilepsie die ik aan de hersenbloeding overhield alleen maar versterkt. Ik ben niet bang geworden door de hersenbloeding, integendeel, het heeft de wens iets van het leven te maken vergroot. Omdat ik bijvoorbeeld niet mocht autorijden, ging ik per fiets van Amsterdam naar het orakel van Delphi in Griekenland. En de Romereis van school waaraan ik niet mocht deelnemen, heb ik later ingehaald. Rome is namelijk mijn huidige woonplaats. In Rome kreeg ik onlangs en voor het eerst een kijkje in mijn hersenen. Mijn Romeinse neuroloog spreidde tien enorme vellen MRI-foto’s voor me uit. Daarop was een zwarte vlek te zien, groter dan ik verwachtte. Vol verbazing keek ik naar dat wonderbaarlijke brein van mij. Tot mijn verrassing kreeg ik de scans mee naar huis. De foto’s herinneren me eraan dat je ondanks een flinke hersenbeschadiging, je leven ten volle kunt leven.
18
De medewerkers van de Infolijn beantwoorden vragen over de hersenen en (gevolgen van) hersenaandoeningen. Een voorbeeld uit de praktijk. ‘Mijn slechthorende moeder (80) hoort liedjes in haar hoofd. Betekent dit dat ze psychotisch wordt?’
Bij oudere mensen die slechthorend of slechtziend zijn, kunnen hallucinaties optreden. Maar dat hoeft niet te betekenen dat uw moeder psychotisch wordt. Hallucinaties zijn valse waarnemingen van de werkelijkheid. Het meest bekend zijn het zien van beelden of het horen van stemmen zonder prikkel van buitenaf. Hallucinaties kunnen voorkomen bij plotselinge verwardheid (een ‘delier’), bijvoorbeeld na een operatie of een beroerte, bij Lewy Body dementie, door slaapgebrek, medicatie of een psychose. Het gemis aan beelden of geluid van buitenaf compenseren de hersenen door dit aan te vullen vanuit het geheugen. Slechtziende mensen zien dan lichtflitsen, kleuren of zelfs marcherende poppetjes. Dit heet het syndroom van Charles Bonnet. Slechthorenden horen geluiden, stemmen of muziek.
Belangrijk is dat betrokkenen erover praten en naar de huisarts gaan voor verder onderzoek. Het uitsluiten van een psychose of dementie neemt dan veel angst weg. Ook kun je zorgen voor een betere bril, een goed gehoorapparaat en voor meer prikkels van buitenaf. Meer weten? www.zieikspoken.nl – website over hallucinaties met test van het UMC Utrecht Hersencentrum. www.anoiksis.nl – vereniging voor mensen met gevoeligheid voor een psychose. De Infolijn is op werkdagen bereikbaar van 9.30 - 12.00 uur. Bel 070-209 22 22 of mail infolijn@hersenstichting.nl.
Hersenweetje Persoonlijkheidsverandering Meestal wordt gezegd dat persoonlijkheid niet verandert. Maar persoonlijkheid verandert wel bij patiënten die een medicinale behandeling en therapie ondergaan, zo blijkt uit een analyse van 207 studies. Eigenschappen van patiënten met angststoornissen, zoals emotionele instabiliteit, kunnen ten goede veranderen. Psychological Bulletin, 2017
Hersenstichting Postbus 191 2501 CD Den Haag Telefoon: 070-360 48 16 www.hersenstichting.nl ISSN 1570-8519 IBAN: NL18 INGB 0000 000 860 BIC: INGBNL2A 15e jaargang, nummer 2 Redactie Anja Bemelen (eindredacteur), Irene Broer, Martin van der Eijk, Heleen Geubbels, Kristel Kuiters, Dirk-Jan Saaltink, Marcel Vergeer, Jasmijn Vollering Met dank aan Ad Anceaux, Ria Davis, Barbara Ellens, Henriëtte Hindriks, Sandra Oosterveen, Els van der Rhee, Elise Turk, Tarquínia Zeegers. Omslag Damiaan Denys Fotografie: Ilco Kemmere Achterzijde Fotografie: Ilco Kemmere Grafische vormgeving Jannie de Groot, Hilversum Druk Drukkerij Tesink, Zutphen
Hersenkraker In deze woordzoeker zijn twintig lichaamsdelen horizontaal, verticaal en diagonaal verborgen. Achttien woorden zijn al gegeven, maar twee woorden van drie letters dient u zelf nog op te zoeken. Als alle woorden zijn weggestreept, blijven er zeven letters over. Deze letters vormen de oplossing die u vóór 1 juli 2017 kunt sturen naar: Hersenstichting, Postbus 191, 2501 CD Den Haag. Of u stuurt een e-mail naar: hersenkraker@hersenstichting.nl. U maakt kans op één van de vijf exemplaren van Van Big Bang tot Burn-out van Witte Hoogendijk & Wilma de Rek | Uitgeverij Balans.
Buik
Duim
Elleboog Hals
Heup
Hiel
Huid
Kin
Knie
Mond
Nek
Neus
Oog
Rug
Tand
Vinger
Voet
Wang
…
…
V W B U I K A R N O A O O R K U E G E N E U S G E G O T
G H
E
U
P
G N O
S M O N D G T I B De Hersenstichting zet alles op alles om hersenen gezond te houden, hersenaandoeningen te genezen en patiëntenzorg te verbeteren. Om dit te bereiken laten we onderzoek doen, geven we voorlichting en voeren we vernieuwende projecten uit. Dit magazine verschijnt viermaal per jaar in een oplage van 80.000 exemplaren en wordt toegezonden aan donateurs en relaties van de Hersenstichting. Overname van tekstuele gedeelten van de inhoud is toegestaan, mits met vermelding van deze bron: HersenMagazine jrg. 15, nr. 2, april 2017. Voor overname van hele artikelen en/of fotografie neemt u contact op met: abemelen@hersenstichting.nl.
M
R
A
I
D
N
O
V
E
G D U I M I A O L N I K N I E U T L H I E L S L A H E
De puzzeloplossing in HersenMagazine 4 – 2016 luidt: ‘ménière’. Met 70 over de snelweg van Yvonne Prins | Scriptum gaat naar: C. Rivas-Wols, Leidschendam; E. Dijkstra-Glandorf, Rutten; J. Bijker-Vigelius, Amsterdam; H. Baltussen, Wanroij; A. Herink-Siebring, Beilen De puzzeloplossing in HersenMagazine 1 – 2017 luidt: ‘parkinsonisme’. Op bezoek bij een dierbare met dementie van Anniek Kramer & Marcelle Mulder | Het Spectrum BV gaat naar: H. de Groot-Jaarsma, Holten; G. Verdaasdonk, Marknesse; Dhr. J. Kuipers, Zuidhorn; C. Lapré, Westzaan; Fam. Geleijn, Oegstgeest
Het HersenMagazine is een uitgave voor donateurs en relaties van:
Oplossing:
19
Vraag een lezing over de hersenen aan
De Hersenstichting deelt graag haar kennis over de werking van de hersenen en hersenaandoeningen. Om meer te weten te komen over de hersenen, kunnen organisaties verschillende lezingen aanvragen. Deze lezingen worden gehouden op een zelfgekozen locatie voor minimaal twintig personen en maximaal vijftig. U kunt kiezen uit vier onderwerpen: De lezing Geheugen en vergeten gaat in op de verschillende soorten geheugen en de verschillen tussen normale vergeetachtigheid, en geheugenproblemen veroorzaakt door een hersenaandoening. In de lezing Hoe houd ik mijn hersenen gezond? krijgt u concrete tips om uw hersenen in een zo goed mogelijke conditie te houden.
www.hersenstichting.nl
Geef om je hersenen
Hersenletsel en de gevolgen bespreekt de oorzaken en gevolgen van hersenletsel. Ook gaat het over de impact op het dagelijks leven en ontvangt u tips om hiermee om te gaan. Voor ouders van pubers en voor docenten is er de nieuwe lezing Puberhersenen in ontwikkeling. Hierin wordt uitgelegd wat er gebeurt in de hersenen van pubers. Ook krijgt u praktische tips om u te helpen in de omgang met pubers. Meer informatie over deze lezingen staat op www.hersenstichting.nl/groepslezing. Daar kunt u ook een lezing aanvragen.