HersenMagazine nr. 4 2017 by Hersenstichting

HersenMagazine

Jaargang 15 | nummer 4 | december 2017

Vermoeidheid Hoopvolle strategie tegen vermoeidheid Slecht slapen

wordt onderschat Migraine is onbegrepen

hersenaandoening

Annemiek Lely:

â&#x20AC;&#x2DC;Sociaal contact is voor iemand met depressie vermoeiender dan voor een anderâ&#x20AC;&#x2122;

HersenMagazine is een uitgave van:

Onzichtbare gevolgen Plotseling was het er op mijn 19e: clusterhoofdpijn, net achter mijn oog. Clusterhoofdpijn is een hersenaandoening die enkele overeenkomsten heeft met migraine en bijzonder pijnlijk is. Tijdens een aanval liep ik de halve nacht te spoken. Ondanks het innemen van veel paracetamol, was ik de dag erna erg vermoeid. Dat was bijzonder onprettig, want ik moest gewoon naar mijn werk. Tegenwoordig zijn er gelukkig effectieve medicijnen die een aanval afbreken. Bovendien heb ik de laatste jaren veel minder aanvallen. Helaas heeft niet iedereen dit voordeel. Zo krijgen ongeveer 70.000 Nederlanders elke dag een migraineaanval. Migraine is een onderschatte hersenaandoening en van grote invloed op je dagelijkse functioneren, alleen al door de vermoeidheidsverschijnselen.

Fotografie: Ilco Kemmere

Bijna alle mensen met een hersenaandoening zullen vermoeidheid als klacht herkennen. De een voelt het vooral lichamelijk, de ander wordt er prikkelbaar van, een derde krijgt er hoofdpijn bij en een vierde heeft last van álle verschijnselen. De oorzaken van vermoeidheidsklachten als gevolg van een hersenaandoening zijn niet precies bekend. Mogelijk is vermoeidheid het gevolg van beschadigde hersengebieden en van een verstoorde communicatie tussen deze gebieden. Vermoeidheid is één van de onzichtbare gevolgen van een hersenaandoening. De Hersenstichting wil de onzichtbare gevolgen zichtbaar maken. We zullen er in de komende tijd dan ook alles aan doen om het thema vermoeidheid hoger op de agenda te krijgen. Herman de Haan, Directeur Hersenstichting

Vermoeidheid In dit themanummer leest u over ‘Vermoeidheid’, een verschijnsel waar alle mensen met hersenletsel mee te maken krijgen. Meestal is het letsel zelf de voornaamste oorzaak van vermoeidheid. Ook mensen met hersenaandoeningen zoals migraine of depressiviteit kunnen met ernstige vermoeidheid te maken krijgen. Toch zijn er hoopvolle berichten. Naast alle gedegen onderzoeken die de oorzaak van vermoeidheid achterhalen, zijn er verschillende manieren om met vermoeidheid om te gaan. En er is vaak zelf iets tegen te doen.

In opdracht van de Hersenstichting heeft Eus van Someren onlangs 34 relevante Nederlandse onderzoeken over slaapduur en slaapkwaliteit onder de loep genomen. ‘De uitkomst verbaasde ons.’

Pubers zijn vaak moe in de les. Lastig als ze een leertaak moeten uitvoeren. Marijke Gordijn van Chrono@work ontwikkelde in opdracht van de Hersenstichting Charge your Brainzzz, een lespakket met serious games dat jongeren stimuleert hun slaapgedrag te verbeteren.

Depressie is een continu extreem gevoel van somberheid en vermoeidheid. Volgens Annemiek Lely, een van de nieuwe gezichten uit de campagne van de Hersenstichting, is naar buiten gaan al een enorme barrière. Ze vertelt haar verhaal en geeft tips aan anderen met een depressie.

Luciano Fasotti onderzoekt mensen met een beroerte. Hij probeert oplossingen te bedenken die vermoeidheid kunnen voorkómen. ‘De resultaten zijn bemoedigend.’

Vermoeid door hersenaandoening Hersenaandoeningen gaan vaak gepaard met vermoeidheid. Hoe komt dat? En is er iets tegen te doen? Drie deskundigen geven hun visie. Joost Mertens, psychiater Antonius Ziekenhuis in Sneek: ‘Hersenletsel veroorzaakt vaak schade aan verbindingen tussen zenuwcellen in de hersenen, die daardoor minder goed kunnen werken. Als een deel van deze ‘bedrading’ het niet meer doet, krijgen andere delen van de hersenen meer te verwerken. Dagelijkse handelingen – zelfs koffiezetten – vragen dan meer energie. Daarnaast zijn de vele dagelijkse prikkels, zoals beelden en geluiden, extra vermoeiend voor mensen met hersenletsel. Omdat hetzelfde werk met minder bedrading gedaan moet worden, verbruiken de hersenen van iemand met een hersenaandoening waarschijnlijk meer bouwstoffen zoals suiker, magnesium en zink. Onderzocht wordt of mensen minder last hebben van vermoeidheid als ze deze stoffen innemen als voedingssupplement. Een hersenaandoening gaat vaak gepaard met slaapstoornissen, en dan met name verlies van diepe slaap. De slaap kan verbeteren met training zoals meditatie of zelfhypnose. Ook kunnen geheugentraining, wandelen en mindfulness helpen tegen vermoeidheid.’

Prof. dr. Robert Schoevers, hoofd Psychiatrie UMC Groningen: ‘Mensen met een depressie hebben geen energie, voelen zich lusteloos, slapen slecht en voelen zich geestelijk moe. De vitaliteit van het lichaam neemt af en mensen worden vatbaarder voor infecties en ziekten. In de behandeling van depressie wordt vaak geadviseerd om de dagelijkse dingen toch te blijven doen, ook als ze moeizaam gaan. Dat vind ik nuttige adviezen, want de vermoeidheid gaat niet weg als je in bed blijft liggen. Bij mensen die naast hun depressie erg lusteloos of vermoeid zijn,

wordt soms het ADHD-medicijn ritalin gegeven. Dat werkt soms wel, soms niet en is nog niet uitgebreid onderzocht. Ik adviseer vooral om te letten op je leefstijl: gezond eten, weinig of geen alcohol gebruiken, bewegen en een regelmatig ritme aanhouden. Probeer om niet bij de pakken te gaan neerzitten. Als je depressie met succes wordt behandeld, gaan veel dingen weer beter en krijg je weer meer energie.’ Tekst: Kees Vermeer

Vermoeidheid

Zorgwijzer

Tips voor omgaan met vermoeidheid na niet-aangeboren hersenletsel (NAH)

Vermoeidheid Wilt u meer weten over vermoeidheid of hoe u met vermoeidheid om kunt gaan? Bestel de Zorgwijzer Vermoeidheid in de webwinkel van de Hersenstichting op: www.hersenstichting.nl Geef om je hersenen

Prof. dr. Anne Visser-Meily, revalidatiearts UMC Utrecht: En verder: 7 Vraag & Antwoord 15 Verhaal achter de Gift 17 Column Jan Mulder 

‘Vermoeidheid bij hersenaandoeningen kent meerdere oorzaken, waaronder minder lichamelijke conditie en pijn. Mentale activiteiten, zoals lezen of een gesprek voeren, kosten meer energie. Verder zijn veel mensen somber. Het valt niet mee om je leven opnieuw vorm te geven na een beroerte, een hersenschudding of een hersentumor. De eerste stappen in de behandeling

van vermoeidheid zijn dan ook onderzoek naar de oorzaak en uitleg geven aan de patiënt en naasten. Vermoeidheid is onzichtbaar en wordt vaak niet begrepen door de omgeving. Veel mensen met hersenletsel hebben het gevoel dat ze lui zijn of dat anderen hen lui vinden. Het helpt om de mentale en lichamelijke activiteiten anders te verdelen over de dag. Zo ga je efficiënter

om met de verminderde energie. Een handig hulpmiddel daarbij is een activiteitenmonitor zoals een stappenteller. Er zijn ook verschillende revalidatieprogramma’s die daarbij helpen, bijvoorbeeld Niet Rennen Maar Plannen. Daarnaast kunnen gesprekken over schuld- en schaamtegevoelens, over niet meer alles kunnen doen en over vermoeidheid zeer helpend zijn.’ 3

Ongeveer één op de tien Nederlanders slaapt te kort. Maar slecht slapen komt nog veel vaker voor. Een probleem dat volgens slaaponderzoeker Eus van Someren onvoldoende serieus wordt genomen. Hij onderzoekt de oorzaak van slecht slapen en of er iets tegen te doen is.

Eus van Someren van het Nederlands Herseninstituut in Amsterdam houdt zich als wetenschapper al 27 jaar bezig met het fenomeen slapen. In opdracht van de Hersenstichting heeft Van Someren onlangs samen met de onderzoeksgroep van Henning Tiemeier (Erasmus MC) de relevante Nederlandse onderzoeken over slaapduur en slaapkwaliteit van de afgelopen 25 jaar onder de loep genomen. In totaal ging het om 34 studies en bijna 140.000 mensen. ‘De uitkomst verbaasde ons. In vergelijking met bijvoorbeeld de Verenigde Staten, waar ruim een derde van de bevolking chronisch te kort slaapt, nemen wij Nederlanders redelijk de tijd voor onze nachtrust. Bij ons slaapt maar zo’n 10% te kort. Slecht slapen is echter een groter probleem.’ Rangschikken Bij een goede slaap word je volgens Van Someren tegen bedtijd lekker moe, ga je naar bed, val je snel in slaap, word je nauwelijks wakker en sta je ’s morgens uitgerust weer op. ‘Goede slaap is ontzettend belangrijk, ook voor het functioneren van de hersenen. Overdag doe je ervaringen en indrukken op. Daardoor versterken de synapsen; de verbindingen waarmee zenuwcellen met elkaar communiceren. Maar je kunt niet alsmaar doorgaan met het versterken van deze verbindingen. Dan zouden de hersenen overbelast raken. Daarom wordt informatie tijdens de slaap gerangschikt en samengevat. Hierdoor komt een deel van de verbindingen weer vrij om ook de volgende dag nieuwe dingen te kunnen opslaan.’ Kwetsbare groepen Uit het onderzoek van de Hersenstichting blijkt dat vrouwen weliswaar iets langer slapen dan mannen, maar ook veel slechter. Ze komen moeilijker 4

Slecht slapen wordt onderschat in slaap, slapen minder goed door en gebruiken meer slaappillen. Ruim één op de tien vrouwen tussen 41 en 65 jaar gebruikt slaapmedicatie, terwijl dit bij mannen in die leeftijdscategorie 4,6% is. Het verschil in slaapproblemen bij mannen en vrouwen neemt bovendien toe met het stijgen van de leeftijd, waarbij ook de overgang een rol speelt. Boven de 65 jaar heeft een vijfde van de vrouwen moeite met in slaap vallen en bij mannen is dat nog geen 8%. Van Someren: ‘Bij het stijgen van de leeftijd neemt de kwetsbaarheid voor stoornissen toe, dat geldt ook voor slapeloosheid.’ Of seizoenswisselingen een rol spelen bij slechter slapen, weet Van Someren niet. ‘Daar is nog onvoldoende onderzoek naar gedaan. Wel heeft licht invloed op slaap en stemming. Daarom is het verstandig om je overdag voldoende aan daglicht bloot te stellen.’ Risicogenen Chronische slapeloosheid – in vakjargon insomnie genoemd – staat na angststoornissen op de tweede plaats van de meest voorkomende psychische stoornissen. Van Someren, die de onderliggende oorzaak probeert te ontrafelen, weet inmiddels dat het probleem erfelijk kan zijn. Zijn team ontdekte in samenwerking met Danielle Posthuma van de Vrije Universiteit Amsterdam een paar maanden geleden enkele risicogenen. ‘Door de aanleg van de hersenen kun je kwetsbaar zijn voor slechte slaap. Het is belangrijk slecht slapen serieus te nemen. Slapeloosheid belemmert niet alleen het functioneren overdag. Sommige slechte slapers hebben ook een grotere kans op bijvoorbeeld depressie en dementie, en lichamelijke aandoeningen zoals obesitas, diabetes type 2 en hart- en vaatziekten. Omgekeerd is een aandoening bovendien draaglijker als je goed slaapt.’

Recent ontdekte Van Someren samen met onderzoekers van de Vrije Universiteit Amsterdam ook dat er onder slechtslapers vijf verschillende typen zijn. De typen verschillen sterk van elkaar in levensgeschiedenis en karaktereigenschappen. Er kan nu doelgerichter worden gezocht naar de oorzaken, want die kunnen voor elk type slapeloze anders zijn. Van Someren: ‘Deze doorbraak is te danken aan de vele deelnemers van slaapregister.nl. Om het type te kunnen bepalen, vullen ze veel vragenlijsten in. We kunnen nu verder met hersenscans en EEG-onderzoeken. Pas als we weten wat er precies fout gaat in hun hersenen, kunnen we nadenken over gerichte behandelingen.’ Voor nu is het beste advies om elke dag op hetzelfde tijdstip op te staan. ‘Ook in het weekend of als je een beroerde nacht hebt gehad. Lig je veel wakker, maak de tijd in bed dan korter. Dat komt de slaap uiteindelijk ten goede. Lukt het niet, laat je dan begeleiden door een psycholoog die daarin is gespecialiseerd.’ Bestel de folder Hersen en slaap in de webwinkel op www.hersenstichting.nl. Meer informatie op www.insomnie.nl.

Hersenweetje Goede slapers? 90% van de Nederlanders slaapt binnen de aanbevolen duur van 7-9 uur voor volwassenen. Dit betekent echter niet automatisch dat we ook goede slapers zijn. Een grote groep mensen heeft moeite met inslapen en doorslapen of wordt te vroeg wakker.

Tekst: John Ekkelboom Fotografie: Ilco Kemmere

Toekomstdroom Eus van Someren probeert slapeloosheid hoger op de agenda te krijgen. ‘Ik zou willen dat cognitieve gedragstherapie voor slapeloosheid weer in het basispakket van de zorgverzekeraars komt.’

Lees de hele toekomstdroom op www.hersenstichting.nl > Actueel > HersenMagazine

Moe in de les? Pubers, laad je hersenen op! 44% van de pubers voelt zich ’s ochtends niet uitgerust. Weinig slaap heeft niet alleen effect op hun leerprestaties en hun stemming. Pubers kunnen ook risicogedrag en ongezonde eetgewoontes ontwikkelen. Toch is er iets tegen te doen volgens Marijke Gordijn van Chrono@work. In opdracht van de Hersenstichting ontwikkelde ze het lespakket Charge your Brainzzz.

Hersenweetje Pubers niet uitgerust Bijna de helft van alle pubers (14-17 jaar) voelt zich niet goed uitgerust ’s morgens, zo blijkt uit onderzoek. Eén op de vijf pubers geeft aan overdag slaperig te zijn, en één op de zes pubers doet zelfs overdag nog een dutje.

Bijna de helft van alle pubers is onvoldoende uitgerust, zo blijkt uit het slaaponderzoek dat onlangs werd gepubliceerd door de Hersenstichting. Een paar andere cijfers: 18,1% van de pubers is overdag slaperig; 16,7% doet overdag nog een dutje, en een kwart van hen heeft een onderbroken nachtrust. Volgens Marijke Gordijn van Chrono@work, een organisatie die kennis over slaap verspreidt en scholen en andere instellingen daarin adviseert, zijn pubers vaak moe in de les. ‘Een moeilijke leertaak uitvoeren wordt dan alleen maar lastiger.’ Slaaptype en slaapbehoefte Of iemand goed kan slapen hangt onder andere af van welk slaaptype iemand is. ‘Ben je een vroeg slaaptype of een laat slaaptype? Dat verschil bestaat ook onder jongeren,’ aldus Gordijn. Hormonale veranderingen doen daar een schepje bovenop, waardoor de biologische klok van een puber met laat slaapgedrag extreem laat kan worden. ‘Sommigen gaan tegen 04.00 uur naar bed en ontwaken pas rond het middaguur.’ Dat het slaapritme bij pubers niet goed op gang wil komen, hangt verder samen met het slaapproces waarin onze slaapbehoefte wordt opgebouwd. ‘Onze

slaapbehoefte wordt vooral geregeld door hoe lang we wakker zijn, maar we weten sinds kort ook dat blootstelling aan licht een belangrijke rol speelt. Het moment dat we willen gaan slapen vertraagt als we ’s avonds worden blootgesteld aan te lang en te veel licht. Anders gezegd: hoe meer uren we ’s avonds blootgesteld zijn aan licht, hoe later het moment dat we naar bed willen.’ Daglicht Volgens Gordijn is de huidige overmaat aan kunstlicht van (led)lampen en beeldschermen flink debet aan een verlate slaapbehoefte. ‘Pubers zijn daarom gebaat bij een strak dag-nachtritme: doe de gordijnen ’s avonds dicht, zorg voor schemerlicht, ga op tijd naar bed, zet op tijd de wekker en zorg ’s avonds voor een lage lichtintensiteit van alle beeldschermen. Beter is het zelfs om smartphone, laptop en tv uit te zetten.’ Verder is het voor pubers goed om geen energiedrankjes te nuttigen én om na het opstaan naar buiten te gaan. ‘Het daglicht (en kunstlicht) in de ochtend en overdag zorgt ervoor dat je goed wakker wordt en houdt je ritme in de pas. In de winter kan een lichttherapielamp op het juiste tijdstip daarbij ondersteunend zijn.’

Stimuleren De Hersenstichting en Chrono@work maken het slaapprobleem onder pubers op een speelse manier bespreekbaar met Charge your Brainzzz. Het lespakket geeft informatie over slaapregulatie en het belang van gezonde slaap en stimuleert jongeren hun slaapgedrag te verbeteren. ‘Charge your Brainzzz geeft de docent en de leerlingen handvatten om de ergste slaapproblemen vóór te zijn. Het wordt gratis beschikbaar gesteld door de Hersenstichting voor vmbo- , havo- en vwo-leerlingen van het tweede leerjaar biologie. We hebben bewust gekozen voor het tweede leerjaar, omdat het onderwerp ‘hersenen en zintuigen’ dan op de meeste scholen wordt behandeld en omdat het onderwerp ‘slapen’ daar uitstekend op aansluit.’ Tekst: Anja Bemelen Fotografie: Ilco Kemmere

Toekomstdroom Marijke Gordijn van Chrono@work hoopt dat het onderwerp ‘slaap’ net zo’n vast onderdeel wordt binnen een gezonde leefstijl als beweging en voeding. ‘Verder moet ‘slaap’ ook binnen de geneeskundeopleiding aandacht krijgen.’ Lees de hele toekomstdroom op www.hersenstichting.nl > Actueel > HersenMagazine

Charge your Brainzzz Het lespakket Charge your Brainzzz bestaat uit drie lessen met animaties binnen een specifiek thema zoals ‘slaappatronen’ of ‘de gevolgen van slecht slapen’. Leerlingen gaan zelf spelenderwijs aan de slag met het lesmateriaal en de opdrachten en krijgen slaaptips. Als huiswerkopdracht spelen zij een serious game. Het lespakket biedt ruimte voor discussie met de docent en als huiswerk praten pubers bijvoorbeeld met hun ouders over hun slaapgewoontes: welk slaaptype is moeder of vader? Geven zij het goede slaapvoorbeeld?

Vermoeidheid bij pubers met hersenletsel Veel pubers zijn vermoeid, maar hoe zit dat bij een puber met hersenletsel die kampt met vermoeidheid? Na hersenletsel worden zij over het algemeen sneller moe en duurt het ook langer om te herstellen. Die vermoeidheid voelt anders dan vóór het hersenletsel. Hoe kan een ouder achterhalen waar de vermoeidheid vandaan komt? Volgens Marijke Gordijn van Chrono@work is daar nog veel onderzoek voor nodig. ‘De vermoeidheid hoeft niet 100% aan het hersenletsel te liggen. Ook jongeren met hersenletsel

kunnen slaapapneu hebben, aan narcolepsie lijden, slaapwandelen of nachtmerries ontwikkelen. Er bestaan zo’n tachtig verschillende slaapstoornissen die lang niet zijn herkend bij pubers, omdat deze stoornissen zich bij jongeren soms anders openbaren dan bij volwassenen. Bij pubers met hersenletsel is het belangrijk om te kijken naar hun slaapgedrag en hun slaaptype om de oorzaak van vermoeidheid te kunnen achterhalen. Een specialist of slaapkliniek kan uitsluitsel geven.’

Meer weten over slaap? Bestel de folder Hersenen en slaap in de webwinkel via www.hersenstichting.nl 7

Nieuwe campagne Hersenstichting

‘Een hersenaandoening zet je leven op z’n kop’ Annemiek Lely is een van de gezichten van de nieuwe campagne, die de komende drie jaar zal lopen. Aanleiding voor de campagne is het nieuwe onderzoek van het RIVM naar hersenaandoeningen in Nederland (nov. 2017). Uit het onderzoek blijkt dat één op de vier Nederlanders een hersenaandoening krijgt. De campagne loopt van maandag 27 november tot en met 24 december via TV, radio, Facebook en is ook online te zien. Benieuwd naar Annemieks hele verhaal? Ga dan naar www.hersenstichting.nl.

niet, ik ben niet de moeite waard.” Naar buiten gaan is volgens Annemiek een grote stap als je depressief bent. ‘Het liefst blijf je de hele dag in bed.’

Annemiek Lely (27) is een van de gezichten in de nieuwe campagne van de Hersenstichting. Ze is freelance dramaturg en programmamaker. Daarnaast geeft ze als ervaringsdeskundige gastlessen op verpleegkunde- en thuiszorgopleidingen over depressiviteit, een hersenaandoening.

‘Depressie voelt wanhopig en vermoeiend’

Tekst: Anja Bemelen Fotografie: Oscar Seykens

Depressiviteit beperkt Annemiek Lely in wat ze werkelijk zou willen. Ze moet goed nadenken hoe ze haar tijd indeelt. ‘Als ik bijvoorbeeld op maandagavond moet werken, dan doe ik op maandagochtend niets. Spontaan afspreken met vriendinnen komt meestal niet voor. Dan moet ik afspraken toch afzeggen, omdat het te veel voor me wordt. Of omdat ik wil slapen. Sociaal contact is voor mij vermoeiender dan het voor een ander is.’

De aanloop naar depressiviteit begon toen Annemiek vijftien was. Een leeftijd waarop veel gebeurde. ‘Mijn oma was net gestorven, ik was een puber, ik werkte hard op school, maar zonder resultaat.’ Annemiek werd steeds vaker somber. Het was onduidelijk wat er met haar aan de hand was. Tot haar 18e kwamen allerlei voorlopige diagnoses voorbij, van autisme tot bipolaire stoornis. ‘Ik was bij de huisarts geweest, bij een psycholoog, maar niets wees iets

uit. Ik voelde me wanhopig! En daar werd ik weer ontzettend moe van, zowel fysiek als mentaal.’ Een continu extreem gevoel Annemiek ging in deeltijdtherapie bij de ggz. ‘Ik voelde me niet op mijn plek in de therapiegroep. Er waren mensen met verschrikkelijke trauma’s. Door hun ervaringen dacht ik: “Wat doe ik hier? Wat hun is overkomen is vele malen erger.” Je gaat je eigen leed minimaliseren. Maar depressiviteit voelt verschrikkelijk! Het is een continu extreem gevoel, dat je niet van je af kunt zetten. Je schaamt je voor wie je op dat moment bent, hoe je eruitziet, hoe je je gedraagt. Je denkt: “Mensen mogen me

Antidepressiva Pas in 2010 kwam er een ommekeer. Annemiek woonde op kamers, studeerde theaterwetenschappen en was onder behandeling van een psychiater. Deze arts constateerde depressie en schreef antidepressiva voor, waardoor Annemiek drie jaar depressievrij leefde. Ze voelde zich euforisch, tot ze in 2016 opnieuw depressief werd. ‘De antidepressiva hielpen me om stabieler te zijn, maar ze zijn niet zaligmakend. Antidepressiva houden een depressie niet per definitie tegen.’ Niets forceren Sinds een klein jaar gaat het beter met Annemiek. ‘Het blijft gissen waarom,’ vertelt ze. ‘Waarschijnlijk is het een combinatie van goed voor mezelf zorgen, in therapie gaan en medicijngebruik. Ik heb energie, werken lukt me weer en ik ga elke dag naar buiten met Charlie, onze hond. Toch moet ik goed blijven letten op mijn activiteiten en energieverdeling. Anders word ik

‘Antidepressiva houden een depressie niet per definitie tegen’

te snel moe. De angst dat ik weer in een depressie kom blijft aanwezig, ook omdat depressie in mijn familie voorkomt. En angst kan depressie weer in de hand werken.’ Annemieks ouders, partner Thom en vriendinnen letten een beetje op Annemiek. Als ze een te vol rooster inplant, vragen ze Annemiek om het rustiger aan te doen. Verder mogen de zorgen niet gaan. ‘Sommigen zorgen te veel. Goed bedoeld, maar dat voelt alsof iemand op mijn huid zit. Dat kost energie, die ik juist nodig heb om te herstellen. Ik forceer niets. Andere mensen die depressief zijn wil ik hoop geven: luister vooral naar jezelf.’

Hersenweetje Vrouwen slapen slechter Vrouwen slapen over het algemeen iets langer dan mannen, maar ze slapen ook een stuk slechter. Vrouwen komen moeilijker in slaap, hebben meer moeite met doorslapen en gebruiken meer slaapmedicatie dan mannen. Dit verschil ontstaat al in de puberteit.

Interessant Motel Migraine Karen Span Motel Migraine is een prettig geschreven boek over migraine met zowel persoonlijke ervaringen van de schrijfster als wetenschappelijke informatie van migrainedeskundige Michel Ferrari. Diverse misvattingen worden goed onderbouwd onderuitgehaald. Het boek bevat veel tips en verwijst zowel naar gespecialiseerde behandelcentra als naar de patiëntenvereniging. Ook diverse therapieën komen aan bod. Door de toegankelijke schrijfstijl en de frisse vormgeving kan het boek ook een belangrijke bijdrage leveren aan meer begrip bij mensen uit de omgeving van de patiënten. Uitgeverij Scriptum, 2017. ISBN: 978-94-631-9086-2

Leven na een beroerte

Nieuwe folders Leven na een beroerte Van de ene op de andere dag niet meer kunnen praten of niet meer kunnen lopen is bijna niet voor te stellen. Toch krijgen meer dan 40.000 mensen in Nederland een beroerte. Het leven verandert daarna enorm. In de folder Leven na een beroerte krijgt u naast veel informatie vooral veel praktische tips om als patiënt of mantelzorger met een beroerte om te gaan.

17,95

Geef om je hersenen

Leven met dementie

App Breinstraat

17,50

Mijn kind in coma Emily Zuiderwijk & Ronald Peijnenburg (red.) Niemand snapt wat ouders doormaken wanneer hun kind in coma raakt, behalve de ouders die het hebben meegemaakt. Zij herkennen de angst, hoop, onzekerheid en frustratie, maar ook de vreugde om de kleine stapjes vooruitgang en alle andere emoties die erbij horen. Mijn kind in coma is een bundeling van ervaringsverhalen van ouders van kinderen die bij revalidatiecentrum Libra Revalidatie & Audiologie het programma Vroege Intensieve Neurorevalidatie (VIN) hebben doorlopen. Het biedt de lezer houvast en handvatten tijdens en na het langdurige revalidatieproces. Libra Revalidatie Audiologie, 2017. ISBN: 978-90-826-7350-0

Angstig Vrees en angst vanuit het brein begrijpen en behandelen Joseph LeDoux Angst is een emotie die iedereen weleens ervaart, maar sommige mensen zijn angstiger dan anderen. Het boek Angstig biedt een nieuwe kijk op angst en vrees, en op stoornissen die ermee samenhangen. Wat gebeurt er in de hersenen wanneer we angstig zijn? En wat heeft ons bewustzijn ermee te maken? Angstig steekt in op diagnostiek en behandeling van angst en is voor mensen die diep in de materie ‘angst’ durven te duiken. Uitgeverij Nieuwezijds, 2017. ISBN 978-90-571-2398-6

19,99

Wist u dat elk jaar 19.000 jongeren hersenletsel oplopen? Daarom heeft de Hersenstichting de app Breinstraat ontwikkeld voor jongeren (12-25 jaar) die na een ongeval of ziekte hersenletsel hebben opgelopen. In de app wordt uitgelegd hoe de zorg eruitziet, wat jongeren kunnen verwachten en hoe ze kunnen omgaan met de (on)zichtbare gevolgen in het dagelijkse leven. Ook kan een eigen Hersenletselpaspoort gemaakt worden. Zo wordt het delen van hun verhaal een stuk makkelijker. De app is gratis te downloaden, meer informatie op www.breinstraat.nl.

Geef om je hersenen

Leven met migraine Migraine is inmiddels erkend als een van de meest voorkomende en invaliderende hersenaandoeningen. Meer dan een kwart miljoen mensen zijn bij de huisarts bekend als migrainepatiënt. In de folder Leven met migraine leest u over de oorzaken en vormen van migraine. Ook staan er praktische tips in over hoe u met migraine om kunt gaan.

Leven met migraine

Geef om je hersenen

Leven met een depressie

Geef om je hersenen

44,95

Je onvervangbare hersenen Kaja Nordengen Hebben dieren een persoonlijkheid? Waarom belonen onze hersenen nicotine- en alcoholverslaving? Hoe worden we verliefd? Waarom onthouden we dingen? En: zijn mannen beter in het vinden van de weg dan vrouwen? Je onvervangbare hersenen is een vrolijk en enthousiast geschreven boek met illustraties. Nordengen deelt haar kennis met een groot publiek en geeft op alle vragen een helder antwoord. Uitgeverij Atlas Contact, 2017. ISBN: 978-90-450-3471-3

Leven met dementie Stelt u zich eens voor dat u verdwaalt in uw eigen huis of dat u uw partner niet herkent. Dementie gaat helaas veel verder dan vergeetachtigheid. Wat dementie precies is, wat de oorzaken en risicofactoren zijn en hoe dementie te behandelen is, leest u in de folder Leven met dementie. Ook staan er praktische tips in over hoe u als patiënt en als mantelzorger kunt omgaan met dementie.

Leven met een depressie Als iemand iedere dag opnieuw somber en neerslachtig opstaat en naar bed gaat of interesse verliest in de mensen om zich heen, kan er sprake zijn van een depressie. In Leven met een depressie leest u over de oorzaken en de verschillende vormen van depressie, en wat eraan te doen is. Alle nieuwe folders zijn tegen verzend- en administratiekosten te bestellen in de webwinkel van de Hersenstichting via www.hersenstichting.nl.

Tentoonstelling Gelukkig gezond! Zo gezond mogelijk oud willen worden is niet alleen iets van nu. Al 200 jaar geleden bestond er een vorm van mindfulness of een ‘schijf van vijf ’. In de tentoonstelling Gelukkig Gezond! worden bezoekers meegevoerd langs de vroegere ideeën over gezondheid en gezond leven. Het is een expositie die door verschillende films, foto’s, objecten en ‘doe-dingen’ ook leuk is voor kinderen. De gratis toegankelijke tentoonstelling in het Universiteitsmuseum van de Rijksuniversiteit Groningen is wegens succes verlengd tot en met 15 juli 2018. Kijk voor openingstijden op www.rug.nl/museum.

Migrainepatiënt vaak totaal uitgeput Tekst: Kees Vermeer Fotografie: Ilco Kemmere

Een aanval van de hersenaandoening migraine gaat dikwijls gepaard met ernstige vermoeidheid. Prof. dr. Michel Ferrari, vooraanstaand onderzoeker naar migraine bij het Leids Universitair Medisch Centrum, vertelt wat daarover bekend is.

Hoe vaak komt migraine voor? ‘Ruim 10% van de bevolking heeft regelmatig last van migraine, gemiddeld een à twee keer per maand. Een kwart van de patiënten heeft chronische migraine met minstens vijftien dagen per maand klachten.’ Hoe verloopt een migraineaanval? ‘De meeste patiënten hebben tijdens een aanval enkele dagen last van heftige, meestal eenzijdige hoofdpijn, misselijkheid, braken en overgevoeligheid voor licht en geluid. Hierna volgt een herstelfase van enkele dagen. Circa een derde van de patiënten heeft voorafgaand ongeveer een uur lang zogeheten auraverschijnselen. Meestal zijn dit

Toekomstdroom Michel Ferrari hoopt te ontrafelen hoe vermoeidheid ontstaat tijdens een migraineaanval. ‘Hoe dat kan, is nog steeds een raadsel. Ook hoop ik dat er betere medicijnen komen tegen migraineaanvallen.’

Lees de hele toekomstdroom op www.hersenstichting.nl > Actueel > HersenMagazine

stoornissen in het zien, bijvoorbeeld lichtflitsen, schitteringen of juist blinde vlekken in het gezichtsveld. Veel patiënten hebben twee tot 48 uur vóór een aanval bepaalde waarschuwingstekens zoals een geprikkeld, gestrest gevoel, geeuwen en trek in bepaald voedsel. Veel patiënten weten dan al dat er een aanval zit aan te komen.’ Gaat migraine gepaard met vermoeidheid? ‘Ja, veel patiënten met migraine noemen vermoeidheid als klacht, soms zelfs als ergste klacht. Ernstige vermoeidheid kan in elke fase van een aanval optreden. Het is een veel belangrijker verschijnsel dan we tot nu toe dachten. Toch wordt het vaak niet onderkend. Dat komt waarschijnlijk omdat er zo veel andere ernstige klachten zijn, waardoor de vermoeidheid een beetje ondersneeuwt.’ Hoe uit vermoeidheid zich bij een migrainepatiënt? ‘Patiënten vertellen dat ze zich uitgeput voelen en niet meer goed kunnen denken. Iemand heeft weleens tegen mij gezegd: “Mijn IQ daalt 80 punten, ook in de dagen nadat de hoofdpijn is verdwenen”. Mensen voelen zich nog dagen na de aanval dodelijk vermoeid en zijn niet in staat om te werken. Laatst kreeg ik een brief van een mevrouw. Ze beschreef hoe heftig een aanval is, en hoe onbeschrijfelijk moe ze was. Ze had het gevoel dat ze met haar hoofd onder een auto had gelegen.’ Verdwijnt vermoeidheid na de aanval weer? ‘Bij de meeste patiënten wel. Vreemd genoeg hebben zij er na een paar dagen helemaal geen last meer van. Mensen met chronische migraine zijn echter continu uitgeput.’

Is er iets te doen tegen vermoeidheid? ‘Migraineaanvallen kunnen onderdrukt worden met zogeheten triptanen. Deze kunnen bij 40 tot 50% van de patiënten alle migraineklachten wegnemen, inclusief de vermoeidheid. Bij het resterende deel worden de vermoeidheid en andere migraineklachten onvoldoende onderdrukt. Migraineaanvallen kunnen bij een deel van de patiënten met bepaalde medicijnen ook worden voorkómen.’ Waardoor wordt de vermoeidheid veroorzaakt? ‘Dat is niet goed bekend, maar zou wel onderzocht moeten worden. Mogelijk speelt de hypothalamus een rol. Dit is een belangrijke zenuwkern midden in de hersenen die een centrale functie vervult bij het reguleren van bijvoorbeeld hormonen en dag-nachtritmes. De biologische klok zit hier ook. Voor het ontrafelen van de onderliggende mechanismen hiervan is onlangs de Nobelprijs uitgereikt.’ Doet u onderzoek naar de hypothalamus? ‘Ja, we bestuderen met MRI-scans wat er in de hypothalamus gebeurt aan het begin van een migraineaanval. Lastig punt is dat we niet kunnen voorspellen wanneer een aanval begint. In Duitsland heeft een migrainepatiënt recent een maand lang elke dag een MRI-scan laten maken van zijn hersenen. Zo is het gelukt om van drie aanvallen de beginfase vast te leggen. Het bleek dat de activiteit van de hypothalamus vlak vóór een migraineaanval verandert. Maar de betekenis daarvan weten we nog niet. Migraine is nog steeds een onbegrepen hersenaandoening.’ www.lumc.nl/hoofdpijn

Leven met migraine

Vraag & antwoord De medewerkers van de Infolijn beantwoorden vragen over de hersenen en (gevolgen van) hersenaandoeningen. Een voorbeeld uit de praktijk.

Geef om je hersenen

Wilt u meer weten over migraine? Bestel de nieuwe folder Leven met migraine in de webwinkel van www.hersenstichting.nl tegen verzend- en administratiekosten.

Hersenweetje Chronisch vermoeidheidssyndroom Chronisch vermoeidheidssyndroom (CVS) is een niet-aangeboren, chronisch ziektebeeld. Patiënten ervaren verschillende symptomen en klachten. Vermoeidheid is de grootste klacht. Door gebrek aan aanwijsbare fysieke klachten is CVS lang onbegrepen. Uit nieuw onderzoek blijkt dat CVS-patiënten een afwijkende bacteriële samenstelling in hun darmen hebben. Die afwijking en bijbehorende ontstekingen houden mogelijk verband met de oorzaak van CVS.

‘Mijn chemotherapie is enkele maanden geleden afgerond. Ik heb nog steeds concentratie- en reactieproblemen en ben ernstig vermoeid. Kan ik iets doen tegen mijn “chemobrein”?’ Ja. Geheugentraining is één van de manieren om de hersenen gericht te trainen. Probeer ook om structuur aan te brengen in uw dag en uw activiteiten te noteren. Dit geeft een goed beeld van uw energiebalans gedurende de dag. Informeer ook uw omgeving over uw beperkingen. Informeer bij blijvende klachten bij uw huisarts naar de mogelijkheid tot het volgen van cognitieve revalidatie. Ongeveer 30% van de patiënten heeft na chemo- en hormoontherapie blijvende klachten, zoals vergeetachtigheid, mentale traagheid en concentratieproblemen. Angst, stress en vermoeidheid vanwege een ernstige ziekte, maar ook erfelijke factoren kunnen een rol spelen. Tevens kan er sprake zijn van een verminderde werking van de bloed-hersenbarrière: een grensgebied dat de hersenen van binnenuit beschermt tegen giftige stoffen, zoals bij chemotherapie. De term ‘chemobrein’ wordt tegenwoordig niet meer door professionals gebruikt, omdat concentratieproblemen en vermoeidheid door meerdere factoren veroorzaakt kunnen worden. Meer informatie: www.hersenstichting.nl > Alles-over-hersenen > De-hersenen > bloed-hersenbarriere www.hersenletsel-uitleg.nl Of bestel de folder Hersenen en training via www.hersenstichting.nl De Infolijn is op werkdagen bereikbaar van 9.30 - 12.00 uur. Bel 070-209 22 22 of mail: infolijn@hersenstichting.nl 13

In beweging Steeds meer mensen komen in beweging om geld in te zamelen voor de Hersenstichting. Zij voelen zich verbonden met de organisatie en promoten actief haar werk. Alle actievoerders en donateurs: hartelijk dank!

De inwoners van Tuindorp Oostzaan hebben tijdens hun wereldrecordpoging pootjebaden maar liefst € 510 ingezameld. Bijna een verdubbeling van het streefbedrag! Hartelijk dank, ook aan organisator Christina Grootveld.

Tom Blankendaal werd getroffen door meerdere kleine herseninfarcten, maar herstelde 100%. Hij wilde iets doen voor anderen met een hersenaandoening. Hij liep honderd opeenvolgende dagen naar zijn werk en zamelde een fantastisch bedrag in van € 2.056!

Ook in beweging komen? Kijk op www.hersenstichting.nl > Steun ons > Kom in actie

Cycling for Brains

18 ambulancediensten helpen de Hersenstichting De hobbyfietsclub van de Ambulancedienst Zuid-Holland Zuid fietste bijna 1100 kilometer door alle ambulanceregio’s in vijf dagen. Cycling for Brains werd een actie om geld op te halen voor de Hersenstichting. Rob Combee, een van de initiatiefnemers: ‘Als je bedenkt hoe vaak ambulancepersoneel te maken krijgt met patiënten met een neurologische aandoening, dan is fietsen voor de Hersenstichting een logische actie.’

Marjan Hurkmans, adviseur bij Vilans, gaat een dubbele uitdaging aan. Ze loopt haar eerste halve marathon én wil geld ophalen voor de Hersenstichting. Ze heeft al € 1.250 binnen, € 251 meer dan het streefbedrag!

Bianca de Bree heeft multiple sclerose. Samen met neef Piet Grootenboer liep ze de Dam tot Dam Wandeltocht en haalde ze € 200 op. ‘Ik wilde van mijn persoonlijke gezondheidsuitdaging een gezamenlijke maken!’

Fotografie: Rob Wieringa

Veel mensen onderschatten hoeveel er mis kan gaan in de hersenen en hoeveel mensen dit overkomt, meent Rob, ambulanceverpleegkundige van de Ambulancedienst Zuid-Holland Zuid. Nederlandse Ambulancediensten rijden per jaar ongeveer 45.000

ambulanceritten voor patiënten met een (in)directe neurologische aandoening. ‘Dat kan gaan om niet-aangeboren hersenletsel, zoals een beroerte,’ zegt Rob. ‘Maar ook om aandoeningen die indirect gevolgen hebben voor het functioneren van de hersenen. Bijvoorbeeld door epilepsie of door het gebruik van verdovende middelen. Ons ambulancepersoneel heeft ontzettend vaak te maken met patiënten met een hersenaandoening. Met een actie wilden we hier meer aandacht aan besteden. Bovendien wilden we onze collega’s ervan bewust maken hoe vaak we met hersenaandoeningen geconfronteerd worden.’ € 5500 Rob organiseerde samen met Mike Dekker en Kees van Vugt de actie

Cycling for Brains. ‘Onze groep bestond uit tien hobbywielrenners, allen ambulancepersoneel. De een werkt als ambulanceverpleegkundige, de ander als chauffeur. In minder dan een week hebben we zo’n 200 kilometer per dag afgelegd. Ontzettend veel ambulancediensten gaven gehoor aan onze actie; 18 diensten leverden een bijdrage aan de Hersenstichting. Tijdens onze fietstocht hebben we ruim € 5500 aan sponsorgeld opgehaald!’ De Hersenstichting verzet goed werk, vindt Rob. ‘Dat ondersteunen we graag. Wat ons betreft mag er meer geld naar onderzoek gaan. Daardoor zullen weer betere behandelingen mogelijk zijn. De organisatie mag het naar eigen goeddunken inzetten.’

Vermoeidheid komt vaak voor bij mensen met hersenletsel. De gevolgen zijn groot, maar er zijn manieren om vermoeidheid te voorkomen of ermee om te gaan, zo heeft onderzoek van prof. Luciano Fasotti uitgewezen.

Luciano Fasotti doet als neuropsycholoog aan het Donders Instituut in Nijmegen en bij revalidatiecentrum Klimmendaal in Arnhem al jaren onderzoek naar vermoeidheid bij mensen met hersenletsel. ‘Vermoeidheid komt bij alle soorten hersenletsel voor. We onderzoeken vooral mensen met een beroerte oftewel CVA. Dat is hersenletsel dat is ontstaan door een probleem met de bloedvoorziening in de hersenen. Bij deze groep is vermoeidheid goed zichtbaar.’ Mensen met een beroerte kunnen namelijk een beeld schetsen van hun vermoeidheid vóór en na de beroerte. Na hun beroerte worden ze sneller moe en blijven ze ook langer moe. De stemming verslechtert, net als de concentratie. Mensen zijn prikkelbaar en vaak treden slapeloosheid en hoofdpijn op. ‘Deze klachten kunnen iemands leven ernstig verstoren.’

Toekomstdroom Luciano Fasotti: ‘Ik hoop dat er in de toekomst een medicament komt dat vermoeidheid bij hersenletsel voor een deel of zelfs helemaal kan wegnemen. Die ontwikkeling is nu al in gang gezet.’

Lees de hele toekomstdroom op www.hersenstichting.nl > Actueel > HersenMagazine

Tekst: Johan van Leipsig Fotografie: John Voermans

Motivatie Het letsel zelf is de primaire oorzaak van vermoeidheid. ‘Bepaalde hersengebieden zijn gevoelig voor vermoeidheidsklachten,’ aldus Fasotti. ‘Zoals de basale ganglia, een reeks kernen die zich diep in onze hersenen bevinden. Deze kernen spelen een belangrijke rol in onze motivatie en onze actiebereidheid. Als de werking van de kernen aangetast wordt door bijvoorbeeld een ongeluk, kan sterke vermoeidheid optreden. Een trauma kan ook de hormoonhuishouding verstoren, wat eveneens leidt tot vermoeidheidsklachten.’ Daarnaast ervaren mensen met hersenletsel meer stress bij het uitvoeren van redelijk eenvoudige cognitieve taken. ‘Denk aan afwassen, autorijden of lezen. Ze gaan twijfelen en vragen zich af: “Kan ik dit nog wel?” De hersenen en het lichaam worden door deze stress en onzekerheid sneller moe.’ Voorkómen In zijn onderzoek bracht Fasotti de mogelijke oorzaken in kaart en probeerde aan de hand daarvan oplossingen te bedenken die vermoeidheid kunnen voorkómen. ‘Dat kan door niet te lang door te gaan met inspannende activiteiten. Maak er een overzicht van, deel je activiteiten op in behapbare delen en vooral: neem regelmatig een pauze. Richt je je (werk)dag zo in, dan zul je minder vermoeidheidsklachten ervaren. Het is ook belangrijk opnieuw uit te zoeken waarvan je ontspannen raakt. Als je vóór het hersenletsel graag een boek las, dan kan dat daarna juist heel vermoeiend zijn.’ Ontspanning Naast deze preventieve strategieën biedt Fasotti een training aan om mensen met een beroerte beter met vermoeidheid om te leren gaan. ‘De training bestaat uit tien therapiesessies van twee uur, in combinatie met

Leven na een beroerte

Geef om je hersenen

Bestel de folder Leven na een beroerte in de webwinkel op www.hersenstichting.nl

fysieke conditieopbouw. Hierin leren patiënten hun blokkerende gedachten over vermoeidheid om te zetten in positieve, realistische en stimulerende gedachten. In plaats van tegen jezelf te zeggen dat je bepaalde zaken niet meer kunt, waardoor zelfs stemmingsklachten kunnen ontstaan, helpen we die gedachten te toetsen aan de werkelijkheid. Ook proberen we mensen in te laten zien dat iedereen weleens moe is, dat je een pauze moet nemen en dat het prima is je soms over te geven aan je vermoeidheid.’

Resultaten De resultaten van de training zijn bemoedigend. ‘Het is lastig om er exacte cijfers aan te hangen, maar bij 60 tot 70% van de deelnemers nemen de klachten sterk af. De training is ook toepasbaar op andere vormen van hersenletsel dan een beroerte, maar bij mensen met progressieve aandoeningen zoals parkinson is deze nog niet toegepast. Parkinsonpatiënten kampen vooral met fysieke vermoeidheid en minder met mentale vermoeidheid.’ Fasotti wil het behandelgedeelte van het onderzoek gaan aanbieden via een speciale portal. Deelnemers kunnen dan thuis inloggen en een deel van de behandeling doorlopen. ‘Want je kunt je voorstellen dat reizen alleen al vermoeiend is.’

‘We leren patiënten blokkerende gedachten over vermoeidheid om te zetten in realistische en stimulerende gedachten’

Foto: Tom Verbruggen | HH

Hoop voor vermoeide hersenen

Column Jan Mulder Jan Mulder, voetbalcommentator en voormalig Nederlands voetballer, is ambassadeur voor de Hersenstichting.

Het ambassadeursbesluit ‘Polymyalgia,’ zei de huisarts. Ik was met pijnlijke vermoeidheidsverschijnselen in de schouderpartij naar hem toe gegaan en polymyalgia klonk me in de oren als een badplaats in de buurt van Dubrovnik, een ideale plek om even bij te komen. Het bleek te gaan om een aandoening. Polymyalgia rheumatica. Nooit van gehoord. ‘Komt veel voor,’ zei de huisarts, ‘het is een spierreuma’. Hij adviseerde een lichte dosis prednison, een succesvol medicijn dat jammer genoeg ook diabetes ontketent, die me weer iets meer vermoeide. Op de sterfdag van Johan Cruijff kreeg ik een tia. Toen die storende onderbreking in mijn dagelijkse bezigheden, alle badplaatsen en enkele niet nader te noemen andere ongemakken waren bestreden, nam een antibioticum tegen een keelontsteking me te grazen. Claritromycine. Nee, geen badplaats, eerder een illegale chemische fabriek in je keel. De keelontsteking is inmiddels weg, maar een bittere smaak achter in de mond is er voor in de plaats gekomen. Nergens meer trek in. Tijdens de eerste herfststorm van het jaar brak de stam van de ouwe getrouwe wilg naast ons huis 2 meter boven de grond af, terwijl ik in een academisch ziekenhuis voor een nekblessure in een MRI-scan lag. Bij thuiskomst zag ik mijn vrouw bij die gevelde boom staan. Ze vertelde me dat onze poes Fritz was overleden. Ik stortte een beetje in. Verder gaat het hier voortreffelijk. Maar we gaan nu toch aankondigen dat ik na vele fijne jaren als actief ambassadeur, mijn rol ga beperken tot gezicht van de Hersenstichting. Tot ziens! 17

Zeven dagen per week heeft hoogleraar Erik Scherder een volle agenda en iedere avond werkt hij door. Gunstige genen en voldoende beweging houden hem blijkbaar energiek. Is Erik Scherder ook weleens moe?

Veel mensen kennen hem als de kwieke spreker die regelmatig bij De Wereld Draait Door de werking van onze hersenen komt toelichten. Dat doet hij doorgaans staand, met veel gebaren en een vrolijke uitstraling. Hij schrijft boeken, geeft colleges, begeleidt promovendi, is dagvoorzitter van congressen, gaat patiënten langs voor het geven van adviezen en werkt zeven avonden per week tot half twaalf door. De energie spat ervan af. Bij Erik Scherder, hoogleraar

klinische neuropsychologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam, lijkt zijn 65 jaar hem niet in de weg te zitten.

mijn bureau. Waarschijnlijk is het ook erfelijk bepaald. Mijn vader werkte nog tot zijn 87ste door in zijn eigen zaak.’

Niet vanzelf Op de vraag wat hem wel vermoeit, weet hij niets te bedenken. Scherder voelt zich niet veel anders dan toen hij 35 was. ‘Ik slaap erg goed. Rond kwart over twaalf ga ik slapen en om kwart over zeven sta ik iedere ochtend op. Die zeven uur probeer ik altijd te halen. Ik leef regelmatig, zak nooit door en ga nooit naar de kroeg.’ Scherder benadrukt dat zijn fitheid hem niet helemaal vanzelf komt aanwaaien. ‘Ik heb geen overgewicht. Ik beweeg veel, fiets alles in Amsterdam. Minimaal een uur per dag. Ook het beantwoorden van mailtjes doe ik op mijn bureaufiets achter

Heilzame powernap Als wetenschapper weet Scherder dat een actieve leefstijl essentieel is voor de conditie van lichaam en geest. Over dat laatste schreef hij het boek Laat je hersenen niet zitten. ‘Wereldwijd zijn we met z’n allen veel te veel gaan zitten. In de auto, in het openbaar vervoer, op kantoor en het liefst pakken we de lift. Als ik overdag de hele dag heb gezeten, ben ik ’s avonds ook moe. Beweging kost energie, maar geeft je ook energie.’ Goed slapen is ook belangrijk om fris te blijven, vult hij aan. ‘En overdag kan een kort dutje – een powernap – heilzaam werken. Dit geldt voor zowel jong als oud. Dan doet de hippocampus aan de binnenzijde van de slaapkwab in je hersenen heel goede zaken. Zelf neem ik die powernaps alleen in het weekend.’ Recht op vermoeidheid Het probleem van vermoeidheid mag volgens Scherder echter niet onderschat worden. ‘Mensen met een hersenaandoening zijn vaak erg moe. Hun hersenen moeten op volle toeren draaien en moeten vele malen harder werken om tot eenzelfde prestatie te komen zonder zo’n letsel. Toch raad ik hen aan ondanks hun vermoeidheid de inactiviteit te doorbreken en aan de conditie te werken. Wellicht dat ze iets fitter kunnen worden. Maar uiteraard hebben zij alle recht op vermoeidheid. Hun probleem mag je absoluut niet onderwaarderen.’ Tekst: John Ekkelboom Fotografie: An-Sofie Kesteleyn, HH

Hersenstichting Postbus 191 2501 CD Den Haag Telefoon: 070-360 48 16 www.hersenstichting.nl ISSN 1570-8519 IBAN: NL18 INGB 0000 000 860 BIC: INGBNL2A 15e jaargang, nummer 4 Redactie Anja Bemelen (eindredacteur), Irene Broer, Martin van der Eijk (hoofdredacteur), Heleen Geubbels, DirkJan Saaltink, Marcel Vergeer, Jasmijn Vollering, Daniëlle de Zwart.

Hersenkraker In deze filippinepuzzel vult u de ontbrekende woorden in de uitdrukkingen in. Gelijke cijfers zijn gelijke letters. De oplossing onder de pijl kunt u vóór 3 maart 2018 sturen naar: Hersenstichting, Postbus 191, 2501 CD Den Haag. Of u stuurt een e-mail naar: hersenkraker@hersenstichting.nl. U maakt kans op één van de vijf exemplaren van Je onvervangbare hersenen van Kaja Nordengen | Uitgeverij Atlas Contact.

Oplossing

Met dank aan Ad Anceaux, Ria Davis, Barbara Ellens, Henriëtte Hindriks, Sandra Oosterveen, Elise Turk, Tarquínia Zeegers.

Omslag Annemiek Lely Fotografie: Oscar Seykens Achterzijde Fotografie: Oscar Seykens Grafische vormgeving Jannie de Groot, Hilversum Druk Drukkerij Tesink, Zutphen

De Hersenstichting zet alles op alles om hersenen gezond te houden, hersenaandoeningen te genezen en patiëntenzorg te verbeteren. Om dit te bereiken laten we onderzoek doen, geven we voorlichting en voeren we vernieuwende projecten uit. Dit magazine verschijnt viermaal per jaar in een oplage van 81.750 exemplaren en wordt toegezonden aan donateurs en relaties van de Hersenstichting. Overname van tekstuele gedeelten van de inhoud is toegestaan, mits met vermelding van deze bron: HersenMagazine jrg. 15, nr. 4, december 2017. Voor overname van hele artikelen en/of fotografie neemt u contact op met: abemelen@hersenstichting.nl.

1 2

4 3

1 3

6 7

4 4

1 4

8 5

9 10

1 Iemand de vrije … laten. 2 Het gouden kalf … 3 Tegen een … kunnen. 4 Goedkope uitgave van een boek heet een: … 5 Brede … hebben. 6 Je hebt mensen en … 7 Iets vertellen met een … gezicht. 8 Geld uit een automaat halen heet: … 9 … of verliezen. 10 … als een nachtegaal.

De puzzeloplossing in HersenMagazine 3-2017 luidt: ‘lepeltheorie’. Singing in the Brain van Erik Scherder | Uitgeverij Athenaeum gaat naar:A.C. Gravendeel, Almkerk; E. van Buren, Oosterbeek; J. ’t Hof-Goeverneur, Oudenbosch; H. van Gelder, Apeldoorn en C. Nijdam, Den Haag.

Recht op vermoeidheid

Het HersenMagazine is een uitgave voor donateurs en relaties van:

“IK BEN BANG DAT MAMA STEEDS ZIEKER WORDT” Een hersenaandoening zet je leven op z’n kop Ook het leven van Janet. Zij kreeg 7 jaar geleden de diagnose ziekte van Parkinson. Het trillen wordt steeds erger, vooral ’s avonds. De rollen zijn dan omgedraaid: haar dochter Alicia zorgt voor haar. Bijvoorbeeld door een kopje thee te zetten, omdat Janet dat zelf niet kan. Dat gun je niemand. Toch kan het ook jou overkomen. Want 1 op de 4 mensen krijgt een hersenaandoening. Geef om je hersenen. Geef aan de Hersenstichting.

Geef op hersenstichting.nl