Vestmannen nr. 3 2010

Bergen juli/august 2010

Nr. 3

26. årg

Minneåret 2010

P

Bøn Av Zbigniew Herbert (1924–1988) Frå polsk ved Torvid M. Edvardsen Herre eg takkar Deg for heile livskramet som eg frå frumtid hjelpelaust søkk ned i på stendigt dødspinlegt søk etter småting.

Lova vere Du, for at Du gav meg munlause knappar, nålar, bukseselar, brillor, straumar av blekk, alltid gjestmilde blanke papirark, plastpermar, tolmodige mappor som ventar.

Herre, eg takkar Deg for sprøytone med tjukke og hårtunne nålar, sårbindingssakene, allslag heftplåster, dei mjuke kompressane, takk for dråpflaskor, mineralsalt, kanylane og framfor alt for sovetablettane med namn som romerske nymfor, som er gode, for dei beder, minner um, er sette i staden for dauden.

(1998)

å programmet i Vestmanna­ laget hausten 2010 vert det møte med kulturhovdingar som på ulikt vis fekk eit tilhøve til laget.

Bjørnstjerne Bjørnson var i si tea­ tertid i Bergen for norskdomsmann å rekna og hadde eit nært hopehav med fleire av dei som skulde koma til å standa i brodden for Vestmannalaget.

Og i pionertidi veit me at Bjørnson fleire gonger var talar i laget og let falla dei kjende ordi um «at Dannel­ sen udgå fra Vestmannalaget». Henrik Krohn umsette «En farlig friing» til landsmål, og det heiter seg at Bjørnson likte betre landsmålsversjonen enn sin eigen originaltekst. Seinare veit me at han braut med vestmennene og vart ein hovudfiende i målstriden sist på 1800-talet.

Presten og salmediktaren Anders Hovden hev i alle år havt ei høg stjerna i Vestmannalaget. Han var stor folke­ talar og nasjonalskald, og få stader hev vel det meinhogget mot salmediktaren som Norsk salmebok representerte (då Nynorsk salmebok vart avskipa) vekt større harme enn just i vårt lag. Då vestmenne drog til Færøyane i 1911, spela Hovden ei hovudrolle, med talor, høgmesse og hyllingskvad. Han gjorde ogso det fyrste upptaket til Snorremo­ nument på Island og i Bjørgvin.

På jolemøtet vert det eit attersyn på livet og livsverket til Ole Bull. Han var ein virtuos som ikkje berre lyfte fram den norske folkemusikken, men norsk mål og kultur i det heile. Han var na­ sjonsbyggjar av rang, og ei av storhendingane frå den tidlege lags­ soga vår var då Ole Bull heldt konsert for vestmennene i Arbeiderforeningen 17. mai 1870.

(Sjå elles møte­ programmet på side 3)

Ole Bull

Minneord Den venesæle vestmannen

H

eidersmannen Leidulv Hundvin døydde onsdag 30. juni, 88 år gamal. Han etterlet seg eit stort tom­ rom i Vestmannalaget. Ikkje berre var han formann frå 1991 til 1999, han var med på so å segja kvart einaste møte i laget fram til mars i år. Og han gjorde seg sterkt gjeldande med spursmål og andre innspel til møteprogrammet, som ein festleg kåsør (Tuftekall), som uppsongar og som kunnskapsrik fyre­ dragshaldar.

Han var heimekjend i den nynor­ ske litteraturen og heldt forvitnelege utgreidingar um Garborg, Hovden og andre klassikarar. Men den sjølvlærde Lindås-buen, som rett nok fekk med seg eit halvt års handelsskule – med Agnar Mykle (!) som lærar – på top­

pen av sju års folkeskule, hadde ogso sett seg grundig inn i store bokverk av nolevande forfattarar som t.d. Kjartan Fløgstad.

Hundvin var ein dugande lags­ mann, med solid bakgrunn frå ihuga, idealistisk arbeid i ungdomslag, frå­ haldslag o. l. på heimstaden. Han tok på seg både små og store uppgåvor i Vestmannalaget. Han møtte jamt som utsending til årsmøte i andre lag og samskipnader, han sat i styret for Hall­ dor O. Opedals fond og Indrebø-fondet, og han var like til det siste fast klok­ kar på dei nynorske festgudstenestone i Domkyrkja på 17. mai.

Ruteselskap i Nordhordland vart arbeidsstaden hans i 44 år, frå 1945 til 1989. Faren var ekspeditør på Hund­ vinskaien, og Leidulv fylgde soleis med i samferdsleutviklingi på sjø og land heilt frå tidleg barndom. I BNR var han i tillegg til å vera avdelingslei­ dar for frakt, redaktør for BNR-Nytt, meldingsbladet for selskapet. Bladet kom ut fire gonger i året frå 1976 til 1986. BNR-Nytt er framleis svært et­ terspurd av historieinteresserte, grun­ na uvanleg god og nøyaktig formidling av nye og gamle hendingar knytte til selskapet. Han vart etter kvart eit le­ vande arkiv, ein kunnskapsbank med umsyn til samferdsle og folkeliv i gamle dagar. Heilt til det siste vart han kontakta av Sjøfartsmuseet og andre som stod i beit for faktaupplysningar um samferdsla i Nordhordland.

Dag og Tid Lyser opp i målmørkret!

Dag og Tid Postboks 7074 – St. Olavs plass – 0130 OSLO Tlf. 21 50 47 47 – E-post: redaksjonen@dagogtid.no

2

I dette bladet Bøn ...................................................... 1 Um møteprogrammet ....................... 1 Den venesæle vestmannen ............... 2 Mynstermetropol mot monsterkoloni ................................... 3 Utsyn frå toppen ................................ 4 Fotballmermerknader ........................ 5 Larnd, religion og tungemål .............. 6 Eddie Constantine ............................. 8 Hans Ross ........................................... 10 Filolog og psykoterapeut ................... 12 Monumentale diktarar ...................... 13 Den sjette sansen ............................... 14 Barnekassa .......................................... 16 Godt sagt ............................................ 16

I vår lukkast det endeleg å få gjort eit video-upptak med han. Der fortel han samanhengande og engasjert ein heil time um livet og rutetrafikken i Nordhordland. Av skriftlege kjeldor han etterlet seg, finn ein velforma arti­ klar i Vestmannen og i BTs arkiv, ikkje minst minneord, som òg er talande vitnemål um livet på våre kantar for eit par mannsaldrar sidan.

På 80-årsdagen i 2002 vart Hund­ vin heiderslagsmann i Vestmanna­ laget. Det var ikkje ein dag for tidleg.

Han var ein heidersmann i all si ferd, ein hovding og eit fyredøme for både strilar, vestmenn og andre. Han hadde ei røyst som bar gjenom storm og uver, men sjølv var han mild og venesæl og treivst best der det var stor takhøgd og ope rom for ulike meiningar, for skjemt og ålvor på same tid.

Når soga um Vestmannalaget i vår tid skal skrivast, vil Hundvin få ein framskoten plass. Han dreiv byggjande lagsarbeid, han skipa til festlege su­ marturar og var det sentrale midtpunk­ tet når vestmenn møttest. Me som sit att, vil minnast han i djup takksemd for heilhuga innsats for norsk mål og kultur.

For stjorni i Vestmannalaget Sissel-Anny Hjelmtveit og Jon Askeland

Bladpengar: 200 kr året Studentpris: 150 kr Kann tingast på poststader og frå Vestmannen ved bladstyraren

Giro: 7877 06 59913 Utgjevar: Vestmannalaget Jon Askeland, Krohnengsgaten 3 5031 Bergen Vestmannen hefter ikkje for synspunkt i innlegg!

Bladstyrar: Kjell Kjerland, Røynstrandveg 17, 5736 Granvin.

Tlf. 56 52 53 22 / 909 56 521 E-post: kjell.kjerland@live.no Rekneskapsførar: Helge Liland Nattlandsveien 80 B 5094 Bergen Prenta hjå: Bodoni 5892 Bergen Tlf. 55 30 18 80

Kassastyrar: Bjarne Storheim, tlf. 56 37 10 71, 5938 Sæbøvågen Varaformann: Ingvar Pilskog, tlf. 55 31 45 31, Formanns vei 29, 5037 Bergen I stjorni: Sissel-Anny Hjelmtveit, tlf. 56 35 08 18, 5912 Seim Trygve Lande, tlf. 55 10 50 36 Elvenesvegen 10 B, 5223 Nesttun

E-post: post@bodoni.no

Mynstermetropol mot monsterkoloni

S

Formann: Jon Askeland, tlf. 55 58 93 03 Krohnengsgaten 3, 5031 Bergen E-post: jon.askeland@global.uib.no

om me alle veit er det ikkje alltid so nøgje med noggrann presisjon i pressespråket, korkje her heime eller utanlands. For travle mediefolk er det gjerne slik at det meste som skjer er «historisk», endåtil før det hev hendt. I spanske blad vart for nokre år sidan fleire nobelprisvinnarar umtala som «los monstruos», og då i positiv meining. Her hjå oss er den same latinismen i bruk i avisspråket for å skaka upp lesarane. Og landet vårt vert år um anna herteke av monster­ maneter, monstersniglar og monstermarihøner m.m.

Dette året er det monstermaster som hev invadert avisspaltone. I seg sjølve – og kvar for seg – er dei kannhenda ikkje det mest skræmelege som tenkjast kann.

Eiffeltårnet er ei gigantmast – eit megamonstrum – i samanlikning med dei som det er planen å byggja i Hardanger. Og det finst truleg ikkje so reint få som vil sjå på dei som no er på tale som mindre av eit framandelement enn dei illgjetne Breivik-søylone på Torgallmenningen i Bergen.

Etter vårt skyn er det ikkje fenomenet høgspentmast i seg sjølv som er mon­ struøst, det er måten riksstyret ber seg åt andsynes regionen Hardanger og landslu­ ten Vestlandet som er det verkeleg avstyggelege eller uppskakande i denne saki.

Kraftutbygging og kraftproduksjon hev hjå oss i stor mon vore ein del av lokalde­ mokratiet, og kraftselskap hev gjerne vore i kommunal eller interkommunal eiga.

I dag veit me at det nok framleis finst lokale kraftlag, men at heile verksemdi vert styrt av eit stort børsspel, der profitten vert større di meir ein kann skyssa strau­ men att og fram på tvers av region- og landegrensor. Og di meir me eksporterer av «rein» fossekraft til utlandet, di meir kann me kyta av å vera miljøvernarar. Serleg når det ikkje vert teke med i reknestykket at når me tømer ut for mykje av eigne vassmagasin, lyt me i turrre periodar importera meir «urein» kolkraft frå utlandet.

Den norske staten – gjenom statnett, statkraft, elektrisitetsavgifter og moms – tener store summar på dette kraftspelet, men dei vil spara på skillingane når det gjeld utbyggingi av den tilhøyrande infrastrukturen. Dei vil ikkje eingong ha ei utgreiding av alternativ til rimelegaste traséval. Andsynes Hardanger er Stoltenberg-regjeringi å likna med ei imperiemakt, som yverkøyrer den råvare­ produserande kolonien, men som i sitt «storsinn» kann tenkja seg å yta almissor til den skadelidande turistnæringi.

Det er denne åtferdi – og denne politikken – som etter vårt skyn er ein van­ skapning eller eit misfoster i folkestyret vårt. Det er på høg tid at Stoltenberg & Co vert uppdressa i Hardanger-bunad og sende på monster-museum – saman med Gro Harlem Brundtland i samedrakt.

Hausten 2010 Torsdag 17. september klokka 19.00 på Bryggens Museum.

Bjørnson-program ved Jakob L. Ågotnes.

Torsdag 14. oktober klokka 19.00 på Bryggens Museum.

Inger Lise Skarstein kåserer um Kultur­vern på Vestlandet.

Torsdag 11. november klokka 19.00 på Bryggens Museum.

«Anders Hovden – eit personleg portrett» ved Karl-Anders Hovden.

Torsdag 2. desember klokka 19.00 i Bergens skipperforening.

Jolemøte. Ole Bull-program.

Påmelding.

Torsdag 20. januar klokka 19.00 på Bryggens Museum.

Herman Friele kåserer um «Kaffihandel og kaffikultur».

Møti vil òg verta kunngjorde i Bergens Tidende (laurdagen fyreåt).

Hugs bladpengar og gåvor til høgnorskbladet

3

Utsyn frå toppen Imre Gonda og Emil Niederhauser: Die Habsburger. Ein europäisches Phänomen 410 sidor, Kremayr & Scheriau, Wien 1983

D

et segjest: «Kan du sognamålet og litevetta tysk, kan du fara radt til Konstantinopel, men der råkar du ljote tyrken.» – So langt skulde ikkje eg. Eg fylgde berre storåi Donau frå tysk i Wien og til ungarsk i Budapest der denne boki kom ut fyrste gongi i 1978.

Forfattarane tek fyre seg kongjeog keisarhuset Habsburg gjenom sjau hundrad år frå 1218 til 1918. Men ætteroti finst endå lenger attende. I Sveits finst leivningane av ei borg som upphaveleg heitte Habichtsburg (Hau­ keborg), og allereide i 1090 var det ein schwabisk adelsmann som etter denne borgi kalla seg Otto von Habsburg.

Gjenom mest heile boki har eg ei trygg kjensle av at forfattarane gjer rett og skjel for den påverknaden habs­ burgarane på godt og vondt hadde på soga. Og det er morosamt for ein gongs skuld å lesa ei djuptpløgjande sogebok som berre ser hendingane ovanfrå, frå toppen, og som einast tek so mykje med av ålmenn soge som er naudsynt for å skjøne vilkåri for den styrande.

Berre mot slutten av boki er det at serleg Emil Niederhauser ballar seg so inn i den framveksande arbeidarrørsla at det legg seg skoddeflak kring toppen og til dels stengjer inne Franz Joseph 1. som der sat fram til 1916. Frå ungarsk er boki sett um til yverkomeleg tysk, og ho er delt upp i stutte og strengt av­ grensa stykkje slik at ho langt på veg kan tene til uppslagsbok.

Eg slær upp på Maximilian 1. og les um den lange og fårefulle ferdi han gjorde frå Austerrike yver fjell og dal til Maria av Burgund som han var trulova med, for å berge henne frå å verta gift med den fran­ ske tronfylgjaren. So vidt det var nådde han fram i tide og tok henne i armane sine og fekk riket hennar attpå. Ved hjelp av Maximilian sjølv vart det skrivi ei spanande forteljing um denne hendingi. Slike forteljingar var sers um­ tykte i millomalderen, og ho liknar berrsynt på dei norske folkeeven­ tyri der Oskeladden ber­ gar prinsessa frå trollet, som ved dette høvet var franskekongjen, og ber med seg alt gullet og sylvet som i fjellet finst og fær både halve kon­ gjeriket og prinsessa til takk.

Medan han heldt seg ved hoffet i Burgund, lærde Maximilian seg

Karl 2 av Spania

4

både fransk, flamsk og italiensk. So­ lein gjorde habsburgarane seg tidleg skikka til å styre ulike land med ulike språk og ulik sedvane og lovgjeving, og fyrstehusi i samtidi tala um korleis habsburgarane slo under seg land etter land ved heldige giftarmål. I 1493 vart Maximilian vald til tysk-romersk kei­ sar i den lange radi av habsburgkeisa­ rar, og heime i Wien skipa han «Wie­ ner Sängerknaben» som vel finst den dag i dag. Maximilian døydde i 1519 og vart gravlagd i Innsbruck.

Sonesonen Karl 5. styrde med eit rike der soli aldri gjekk ned. Habs­ burgarane hadde gifta seg åt den span­ ske kruna og dimed ei mengd koloni­ ar. Morsmålet åt Karl var fransk, men han kjende seg som spaniar utan at det kom i vegen for å verta vald til tyskromersk keisar endå han berre tala haltande tysk. Difor var det Karl som møtte Martin Luther ved riksdagen i Worms i 1521 utan retteleg å få tak på at reformasjonen like so vel som ein kyrkjeleg snunad var ein byborgarleg revolusjon retta mot keisar- og pave­ makt. Boki skildrar sterke samfunns­ krefter attum religionskrigane.

Med Karl 5. fekk habsburgarane ei spansk line der me fyrst finn sonen Fil­ lip 2. som gav namn åt Fillipinone og som grunnlagde Madrid og som sende ein flote, armadaen som ikkje kunde tapa, mot England der armadaen tapte likevel mot snøgge engelske krigsskip og storm og uvêr. Denne spanske lina gjekk ut i år 1700 med Karl 2. som var so åndeleg veik at han korkje las eller skreiv nie år gamal, og so lekamleg veik at han trass i tvo giftarmål ikkje hadde nokon tronarving. Eit av dei mange bilæti i boki, eit målarstykkje av Luca Giordano, syner Karl 2. der han rett nok sit på ein risande hest, men med eit bleikt, langt og sorgfullt andlet. Burtgonga hans løyste ut den spanske arvefylgjekrigen.

No samlar boki seg um den austerrik­ ske greini av huset Habsburg. Sigeren mot tyrkarane ved Wien i 1683 med polsk hjelp gav habsburgarane hand um Ungarn, og etter kvart rådde dei langt ned i Italia, langt ned på Balkan,

vestetter til og med det som i dag er Tsjekkia og aust-etter langt inn i det noverande Vest-Ukraina. Den siste landsluten kom til Austerrike med uppdelingi av Polen som tok til i 1772 medan Maria Theresia var tysk-ro­ mersk keisarfrue og styrar i Austerri­ ke. Boki har eit bisneleg bilæte av hen­ ne med mynduge augo, kraftig nase og drjug dubbelthoke, og eg skjønar ein stubb på veg koss ho makta å bera fram 16 born og attpå til finne rom på fanget sitt åt vesle Wolfgang Ama­ deus Mozart då han var og spelte for hoffet.

Det tysk-romerske keisardømet vart burte i 1806 utan at nokon sakna det, og allereide i 1804 hadde habsburga­ rane teke til å kalle seg austerrikske keisarar, og det låg ikkje langt burte å drøyme um å verta keisarar i eit stortysk rike. I Preussen var dei ikkje glade i tankjen um å få eit fleirnasjo­ nalt Austerrike med seg. Det kom til krig, og Austerrike tapte i slaget ved Königgrätz (Sadowa) i 1866. Eg les i boki um koss dei austerrikske munn­ ladningsbyrsone vart gamaldagse mot nymotens prøysiske bakladarar, og keisar Franz Joseph laut draga Aust­

errike ut or Det tyske sambandet og samle seg um donaumonarkiet sitt.

Der nytta ungararane høvet etter nederlaget ved Königgrätz til å setja gjenom full likestilling med tyskarane i Austerrike.

Det habsburgske donaumonarkiet av Austerrike og Ungarn var slett ikkje lite. I Europa var det einast Russland som hadde større flatevidd, og donau­ monarkiet hadde kring 50 millionar ibuarar. I det talet låg sjølvsagt ogso alle dei mindre nasjonane, det var tsjekkar, slovakar, slovenar, rumenar, polakkar, ukrainarar, kroatar, italiena­ rar og serbarar berre for å ha nemnt dei viktugaste. Under habsburgarane, radt frå Maria Theresia si tid, hadde dette riket stor økonomisk framgang, og hjå alle skapte denne framgangen ei meir eller mindre sterk borgarleg mil­ lomklasse som tok til å hevde rettar for folket sitt, ikkje minst språkret­ tar. Det ungarske riksstyret godkjende indre sjølvstyre berre for kroatane, medan det på austerriksk side var rom for større fridom for kvart folk. Franz Joseph vart difor rekna for «ein god polsk kongje» ved det at polsk språk og kultur kunde vyrdslast i den austerrik­

ske luten av Polen medan stortyskarar og russar dreiv med germanisering og russifisering i sine lutar. Dei mindre nasjonane, med undantak av italiena­ rane, såg på habsburgmonarkiet som ei nokonlunde trygg hamn som vara dei for verre hardstyre frå russisk, stor­ tysk eller osmansk side.

I boki vert det lagt fram slik at so lengje denne jamvekti fanst, heldt sty­ ret åt habsburgarane seg uppe, men med nederlaget i fyrste heimskrigen og burtfallet av trugande grannar seig heile statsbygnaden i røys og løyste seg upp i meire einsarta statar. Habs­ burgarane hadde ikkje evna å skapa ein fleirnasjonal levefør stat. Når no habs­ burgarane likevel vert hugsa med sorg­ mild atterlengt, trur bokskrivarane det er for skuld den rike kulturblømingi i riket deira. Inkje det at habsburgarane sjølve var vandare kulturelle, men styret deira skapte jordbotn åt kunst­ greiner av alle slag, fyrst og fremst i Wien, men ogso elles kring-um i det vidsveimde riket. Byen Czernovic langt burte i Bukovina, no i Ukraina tett ved grensa mot Romania, vart t.d. kalla Vesle Wien.

Arne Horge

Fotballmerknader Fredrikstad – Ranheim 2–3 NRK, 4. juli 2010 Trønderklubben Ranheim steig ut or gløymsla då dei for fyrste gong kom på fjerrsynsskjermen i burtekampen mot Fredrikstad. Fyre fjerrsynet si tid, i 40- og 50-åri, var Ranheim i toppen av norsk fotball, men det var nok burte for dei fleste no. Det var den tidi den store papirfabrikken stydja upp um fotballaget for å halde spelarar og ås­ kodarar undan fyll og fagleg arbeid. So i fjor hadde Ranheim fenge sving på eit nytt storlag og tok steget upp i næst øvste deildi for karar, medan Fredrik­ stad kom hin vegen og vart skuvd ned frå øvste til næst øvste deildi.

Ogso elles har desse tvo lagi ulik bakgrunn. Ranheim lyt taka til tak­

ke med å vera ein industriforstad til Trondheim, og Fredrikstad er ein gamal by grunnlagd i 1567 i kong Fredrik 2. si styringstid. Han har bilæt­ stytta si på torget i Gamlebyen. I 1588 døydde han tidleg av for mange år med alt for mykje brennevin, so sa i alle fall slottspresten Anders Vedel i likpreika si. Samstundes hadde kongjen vore ein romsleg mann som lét teologen Niels Hemmingsen få ha både løn og arbeidsro endå han vart skulda for kal­ vinistisk vranglære.

Eit serkjenne ved fotballaget frå Ran­ heim er at det er mest berre trønderar på laget. At dei har rådd seg til med svensk målmann var likevel ei lukke i denne kampen, for sant å segja ber­ ga han sigeren for Ranheim med godt spel. Fredrikstad hadde ballen mest og

Ranheim papirfabrikk på 1890-talet

styrde mykje av spelet midt på banen, og trass i at dei var noko tannlause i åtaki sine, vart Andreas Lindberg sett på prøve rett som det var. Ranheim gjekk på med større framdrift og styng når dei nådde i ballen.

Arne Horge

5

Land, religion og tungemål kann saman skapa sterke kjenslor Av Norman Black

Når nasjonalkjensla vert forsterka av eit eige heimemål og ei gudstru som skil seg ut frå den dei hev i kolonimakti, skapar det ein sterk eigenidentitet og legg grunnlag for sterk motstand mot framandt yverherredøme.

I januar 1919 hadde den irske sjølv­ stende-krigen teke til, iverksett av stridsmenn kledde i sivil og terroristar frå den sjølv-utnemnde Irske Repu­ blikanske Heren. Dei førde småkrig (guerrilla) og gjorde terroråtak mot den britiske riksstyringi og andre i Ir­ land som studde eit politisk samband med England. Striden enda i juli 1921, oreg røynde ikkje dette, av di og i desember 1921 vart Den irske fri­ både nordmennene og danskane staten skapt. Den nye statseiningi var var evangelisk-lutherske den tid Dan­ samansett av 26 av dei 32 fylke som mark hadde herredøme yver Noreg. fanst i Irland. Staten var sjølvstyrande, Men andre land me kjenner til, hev men den britiske kongen vart verande røynt sprengstyrken i denne sambin­ stats­yverhovud for alle irane. Umframt dingi. Det gjeld til dømes romersk-­ dette, fekk dei seks nordaustlege fylki, katolske kroatar, polakkar og irlen­ der protestantar var i fleirtal, løyve til å darar, ortodokse serbarar; muslimske avgjera um dei vilde vera att i samband bosnjakkar, muslimske albanarar (i den med Storbritannia. Dei valde å halda på serbiske Kosovo-provinsen) og evange­ hopehavet, og dermed vart Nord-Irland lisk-lutherske finnar. til. I 1949 vart so Den irske Fristaten re­ Denne utgreidingi handlar um Irland, publikk. so ei stutt yversyn yver den irske soga Etter at Fristaten vart skipa fanst det kann truleg vera på sin plass. I 1801 vart ibuarar som var beint imot å skilja ut det irske parlamentet innlema i det en­ Nord-Irland frå Fristaten. Desse mis­ gelskstyrde parlamentet i Westminster. nøgde menn gjekk til åtak på rikssty­ Irland fekk tildelt 105 sete av totalt 658 ringi av Fristaten, sidan dei som styrde i det sameina parlamentet, sjølv um hadde godteke sjølvstyre med nokre det irske folketalet utgjorde 40% av sambandslinor til England. Frå 28. juni folkesetnaden i heile Storbritannia. På 1922 til 24. mai 1923 var det borgarkrig 1800-talet voks det fram sterk misnøgje i Fristaten. Dei som var imot riksstyrin­ millom mange irar mot innlemingi i gi stridde frå fyrst av som soldatar, men Storbritannia. tapte militært. Deretter heldt dei fram Då fyrste heimskrigen tok til, i au­ med striden i åtte månader, men då gust 1914, kunngjorde Den romersk helst som løyndmordarar og terroristar. katolske kyrkja i Irland at ingen av dei Gjenom heile krigen og terrorist-pe­ som høyrde heime i det kyrkjesam­ rioden leid protestantar som åtte forret­ fundet skulde taka del i krigen. (Irske ningar og bondegardar kuing, herverk undersåttar, anten dei no var irske, en­ og økonomisk ruin. Dei vart utsette for gelsk-irske eller skotske ulsterar, kunde boikott og terrorverksemd, og mange melda seg friviljugt, men havde ikkje protestantar vart drepne av løynd­ plikt til å gjera militærteneste). I april mordarar. Resultatet vart ei storstila 1916, på ei tid då Storbritannia var fullt utvandring av protestantar frå Fristaten innblanda i heimskrigen og mesta alle til Nord-Irland, England, Canada, USA stridsdugande protestantiske menn frå eller Australia.

Irland var burte frå heimstaden og slost Folketeljingi i 1911, som var den sis­ i Europa, Tyrkia, Midtausten og andre te for heile øyi Irland, fyrr Fristaten og verdsluter, fekk nokre irske nasjonalis­ Nord-Irland vart skipa, synte at 9,92% tar til ein uppreist, i Dublin. Uppreisten av folkesetnaden i det som skulde verta var knust på sju dagar, men han auka Fristaten var protestantar og 89,58% det nasjonale medvitet millom irane. var romersk-katolikkar.

N

6

Etter 1921 førde ogso arbeidsdiskri­ minering mot protestantar til at desse siste reiste burt frå Fristaten og den seinare republikken. Til slutt vart det altfor få protestantiske kvinnor att i gif­ temogen alder, og ein del protestantiske menn gifta seg med romersk-katolske kvinnor og gav dei lov til å uppseda borni deira på katolsk vis. Utfallet av alt dette vart at den protestantiske fol­ kesetnaden i Fristaten og republikken fall frå 9,92% i 1911 til 6,98% i 1926, då Fristaten gjenomførde den fyrste folke­ teljingi si. I 1991 utgjorde protestantar berre 3% av folkesetnaden i republik­ ken. I folketeljingi i 2002 var talet på protestantar 3,47% og i 2006 hadde det auka til 3,81%.

Denne voksteren må kunna tilskri­ vast irsk avsky og brostne voner etter dei seinare års avsløringar av kjønnsleg misbruk av born av romersk-katolske geistlege. Etter at denne misferdi kom for dagen hev republikken skipa ei sers politi-avdeling for å granska slike saker.

Einskilde romersk katolikkar hev no byrja ta del i gudstenestor i protestan­ tiske kyrkjor, og nokre av dei hev teik­ na seg som medlemer i desse kyrkjone.

Mange fleire sluttar ikkje lenger upp um den romersk-katolske kyrkja.

Då Den irske fristaten vart skipa i 1921, la dei fleste borgarane skulda på England for kvart minste problem dei hadde, og ogso for kvart problem Irland hadde havt sidan 1169–1170 (då Richard de Clare, som heitte Strongbow, lagde under seg ein del av Irland), eller i min­ sto for alt som hadde vore gale dei siste 400 år. Sidan 1921 hev det vorte ein heil snunad med umsyn til nasjonalkjensla åt fleirtalet av borgarane i landet. Og i 2009 godtok irske veljarar, i ei folke­ røysting, dei siste EU-krav og gjorde Den irske republikken til ein av fleire delstatar i Den europeiske unionen.

Det irske målet, som eigentleg hei­ ter irsk-gælisk, er nemnd i grundlovi åt republikken som nasjonalmålet og det fyrste offisielle målet i landet. Engelsk er umtala som det andre offisielle må­

let. I 1922 vart dugleik i irsk kravd av alle menneskje som nyss var tilsette i statsstyringi.

I 1973 kom Irland med i Den euro­ peiske sammarknaden (som voks til å verta Den europeiske unionen). Dette var etter ynskemål frå forretnings- og handelsstandet og ogso dei som ynskte fri arbeidsmarknad for irar. I 1974, berre 53-år etter at Fristaten vart skipa, vart mållovi endra og dugleik i einast en­ gelsk eller irsk vart gjord naudsynleg for tilsetjing i statsstyring og offentleg teneste. Mange irar som var imot lov­ brigdi meinte det vart gjort for å gjera det lettare for Irland å vera med i Den europeiske sammarknaden.

Jamvel um desse brigde vart gjorde i høve til arbeidskrav i offentleg teneste, vert irsk verande eit obligatorisk fag i alle skular som fær offentlege tiskot.

Dei som vil undervisa i slike skular, lyt fyrst greida ein eksamen i irsk mål og fagkunnskap. Sidan 2005 hev dugleik i engelsk vore nok for tilsetjing i den na­ sjonale politistyrken, sjølv um kandida­ tane på politiskulen no fær tvo års up­ pøving i irsk. Alt den irske staten pren­ tar, vert framleis gjeve ut både på irsk og engelsk. Likevel er det vanleg i dag å høyra elevar og studentar klaga yver at dei vert tvinga til å studera irsk.

Vonbrot og misnøgje med den ro­ mersk-katolske kyrkja og skortande interessa for det irske målet hev min­ ska styrken i den irske nasjonalkjensla.

Denne attergangen synte seg i den fol­ kerøystingi i 2009 som gjorde Den irske republikken til berre ein delstat styrt av EU frå Brussel og Strassburg.

Men i Nord-Irland hev ikkje stoda endra seg sidan 1922–1923. Mange tiår med valdsverk fylgde skipingi av NordIrland, sidan dei som ynskte det inn­ lema i republikken slost i mot dei som ynskte å verta verande ein lut av Stor­ britannia. Irske nasjonalistar er den dag i dag framleis bundne med sterke kjens­ leband til både irsk mål og romersk ka­ tolisisme.

Det gælisk målet i Ulster femner um Nord-Irland og nokre umråde som ligg i republikken. Han utgjer dessutan midt­ delen – geografisk og språkleg – av det umrådet som eingong rakk ubrote frå synst i Irland til nørdst i Skotland. Det er ogso eit av tri gaeliske målføre som vert tala i Irland, og det målføret alle

som studerer irsk i Nord-Irland fær upp­ læring i. Det vart på 1800-talet halde for ein sams folkearv av protestantar som var irske nasjonalistar men som ynskte vedvarande politisk samband med Stor­ britannia.

Det irske undervisningsmålet i re­ publikken er ein tverrskurd av dei tri gæliske målføri i Irland, med normali­ sert stavemåte og grammatikk skipa til av den irske riksstyringi. Irsktalande i Nord–Irland segjer at målføreformer frå Ulster ikkje vert tekne umsyn til i nor­ malmålet åt republikken. Men mange yngre irsktalande hev i dag mindre van­ skar med å skyna målførevariantar, av di utvida bruk av irsk i kringkastingi spreider kunnskap um dei ulike mål­ føri.

Då Nord-Irland vart skipa i 1921, med utgangspunkt i 6 av Irlands 32 fylke, utgjorde protestantane 62% av folket og romersk katolikkane 37,9%. I tidi etter 1921 hev romersk katolikkar i Nord-Irland nørt upp under hat mot England og protestantar og styrkt iden­ tifiseringi med det irske målet og den romersk-katolske kyrkja. Den romerskkatolske kyrkja i Nord-Irland hev, som andre stader, preika imot fødselsregule­ ring og for store barneflokkar. Irske ro­ mersk-katolikkar hev svara med å hava større familiar enn protestanane. Dette hev medført at det hev vorte stendige endringar i prosent-tilhøvet millom protestantar og romersk-katolikkar, og i 2001 utgjorde romersk-katolikkane 43,76% av folketalet i Nord-Irland.

Denne utviklingi var openberr for denne skrivaren, då han i 1963 vitja Nord-Irland og nedteikna, i det fylgjan­ de diktet, det han høyrde og såg: Det el i alle dalar og inum alle myrer; det el på alle bakkar og langs med alle gator; og med pavemakti deira desse heilage prestar krev: «Gakk heim, ala kona di att! Hjelp til med å driva Oransjen ut!»

(Oransje, i diktet, viser til protestanta­ ne, då dei reknar at ein tridel av flagget åt republikken er oransje. I Nord-Irland, er hatet irske romersk-katolikkar hev for protestantar so stort at dei segjer flagget åt republikken er grønt, kvitt og guld, i staden for grønt, kvitt og oransje.

Og i grannelagi deira målar dei kantstei­ nane i grønt, kvitt og guld.)

I mars 2008 var prosenten av arbeids­ lause i Nord-Irland under 6, men alt i januar 2009 hadde prosenten med in­ aktive arbeidsføre menneske stige med 27,8%, det høgaste talet i Storbritan­ nia. Mange irske romersk-katolikkar i Nord-Irland kann ikkje fullt ut brødfø familiane sine. Dei tek i mot velferds­ stønad frå Storbritannia, men nører samstundes upp under at dei er mis­ bruka av England, og styrkjer eigen ro­ mersk-katolsk nasjonalisme ved å læra det irske målet, som jamsides engelsk og ulster-skotsk er eitt av tri lovlege mål i Nord-Irland.

Folketeljingi i 2001 synte at 10% av folket hevda at dei hadde noko kjenn­ skap til irsk; 4% sagde dei kunde tala, lesa, og skyna målet, og 1% sagde dei tala det heime. Av dei som svara, sagde 75% at dei er for ei lovgjeving til vern for det irske målet, noko som inneber at ogso mange protestantar gjeng inn for eit slikt tiltak.

Dei mest frittalande blant katolik­ kane i Nord-Irland segjer dei ynskjer å røysta Nordumrådet inn i republikken og kann snart hava nok røyster til å gjera det. (Det vilde gjeva republikken eit stort «meltingsproblem», men det er ei onnor sak.) Ein lyt venta til dess dei hev nok røyster, for å sjå kva dei verkeleg vil gjera i ein fleirtalssitua­ sjon. Dersom dei bryt sambandet med Storbritannia, kann den økonomiske røyndomen gjera at dei snøgt fær eit anna grunnsyn, men det vil nok ikkje med det fyrste gjera ende på hatet mot England, eit hat som hev hjelpt til med å halda ved lag sterke religiøs-politiske kjenslor og ein høg politisk ­temperatur.

Dersom dei nord-irske romersk-ka­ tolikkane når dei fær høve til å røysta Nord-Irland inn i republikken, ikkje gjer det, vil dei kunna fremja irsk-gæ­ lisk i Nord-Irland. Utfallet kunde verta ei blømingstid for irsk mål i Nordum­ rådet, noko som i sin tur vilde få inn­ verknad på tilstandet i republikken.

Men dersom romersk-katolikkane i Nord-Irland røystar Nordumrådet inn i republikken, er det rimeleg å venta at det som hev hendt med det irske målet i republikken ogso vil verta utfallet i dei fylke som i dag utgjer Nord-Irland.

7

Eddie Constantine – eit fenomen som skil generasjonar Staden var matsalen på Hardanger hotell i Odda, etter litteratursymposiet 2008. Til stades: forfattaren Kjartan Fløgstad (f.

1944), bladstyraren for Vestmannen (f. 1945), forfattaren Lars Ove Seljestad (f. 1961), med ung son, og ein odding, jamaldring til Lars Ove, som tydeleg havde hatt noko med programmet for symposiet å gjera. Og som no var busett i Bergen.

P

raten gjekk yver bordet. Um slikt som litteraturinteresserte kan koma på å snakka um etter ei vel­ lukka litteraturhelg. Her kalla sym­ posium. Ordet kjem frå gresk, hev me fenge vita. Då som symposion, som tyder at folk – den gongen var det nok menn – set seg saman, drikk vin (kan­ skje jamvel øl) og dyrkar den upphøgde samtalen.

Slikt var det nok òg rom for kvelden fyreåt. Ved frukostbordet på Hardan­ ger hotell gjeng det mest i kaffi, jus og jamvel mjølk. Attåt rundstykke eller brød med pålegg.

Fløgstad og Vestmanabladstyraren fekk ein pause, der me kom inn på ei av bøkene som gav Fløgstad status som «meiningsguru»: Loven vest for Pecos.

Ei bok um triviallitteratur og folkeleg film. Eller meir presist var emnet bø­ ker av det «hardkokte» krim-slaget og filmar laga yver same leisten, både i krim og western-sjangeren.

I same høvet spør eg Fløgstad: – Stod det noko um Eddie Constantine i boki? Det er ei tid sidan eg havde ho framme.

Spursmålet var nærast ei fornær­ ming. – Kva trur du?, var svaret. Ed­ dien var viktig i ein slik samanheng!

Det er då me brått uppdagar at me ta­ lar «gresk» i høve til dei andre rundt bordet. Dei anar ikkje kva me talar um. Ikkje ein gong dei tvo som er fød­ de rundt 1960.

8

Etterpå hev eg skyna at slikt er forståeleg. «Eddien», eller Eddie Con­ stantine, havde si tid på 1950-talet og fram til litt ut på 1960-talet. So ikkje ein gong alle som er fødde litt ut i 1950-åri, hev noko tilhøve til fenome­ net. For Eddie Constantine var eit fe­ nomen, eit tidleg mediefenomen.

Eddie Constantine var amerikanar av russisk ætt. Namnet var upphavleg Edward Konstantinowsky, f. 1917.

Faren og mori var òg i artistbransjen, utan å få uppleva det heilt store gjen­ ombrotet i amerikansk «showbiz».

Dei greidde likevel å kosta ei formell songarutdaning på sonen.

Etter kvart fekk han òg ein del min­ dre rollor i musikkteater og musikk­ show, men oftast som korist og lik­ nande. Hovudrollone nådde han ikkje burt i. Det er endå registrert filmar med Edward Konstantinowsky på rol­ lelista. Utan at det hev ført til større merksemd i filmsoga.

So vidt me hev funne ut, var ikkje Edward, som etter kvart byttte ut det upphavlege namnet med artistnam­ net, med i verdskrigen. Sjølv um han var i rette alderen.

På slutten av 1940-talet var han li­ kevel å finna i Frankrike – som natt­ klubbsongar og scenesjarmør. Han havde endå eit kort og heller hektisk tilhøve til Edith Piaf i den tidi. Som ein av mange, er det fortalt.

Lukkast med Lemmy. Det var på den­ ne tid ein fransk produsent av B-filmar hadde kasta augo på ein serie kioskro­ manar av den amerikanske forfattaren Peter Cheyney, um FBI-agenten Lem­ my Caution. Og etter ein del leiting etter ein som høvde til rolla fann dei fram til amerikanske Eddie Constan­ tine.

Den fyrste filmen um Lemmy Cau­ tion ser ut til å ha kome i 1953, ut frå filmografiar som er tilgjengelege.

Med eit koppærut ansikt, glimt i auga, og ein skeiv smil gjorde Constan­ tine raskt Lemmy til sin eigen figur.

Og til ei gullgruve for produsenten. Se­

rien gjekk tidleg rett heim millom dei tøffe unge menn som etter kvart voks upp i Europa. Fyrst gjorde han furore i Frankrike, so kom turen til andre land, og ikkje minst fekk han inngong her i landet. Fenomenet «Eddie-film» var skapt. Lemmy Caution var berre eit rollenamn. Endå um Eddien spela i filmar med andre rollefigurar var han alltid Eddien for tilhengjarskaren.

Og um det var dei unge – og «tøffe» menn som vart mål-gruppa, fekk like­ vel mange gjentor med seg filmane.

Skulle dei gå på kino med ein mogeleg kjærast, vart valet ofte ein Eddie-film.

Men so kom det som tok livet av Lemmy-figuren. Det skulde syna seg å vera fatalt å lata Eddie Constantine vera Lemmy Caution i filmen Alpha­ ville. Ein avantgardistisk, dels Borgesinspirert framtidsvisjon av Jean Luc Godard, ein av dei store bylgje-regis­ sørane i fransk film på 1960-talet.

Truleg kom filmen i 1965. Det var i alle høve det året han vann Gullbjør­ nen på filmfestivalen i Berlin.

Det er dette Erling Gjelsvik hev for­ talt um i boki Stormsvalene frå 1986: Jeg kommer fra kino, alene som vanlig. Først gikk jeg på sjueren og så Den siste bredd. Den kan utløse sletteangsten hos en mongol. Bom­ ben har falt. Det siste mennesket på jorden er Gregory Peck. Du snakker om framtids­ utsikter.»

For å kvikke meg opp gikk jeg i Eldorado på nieren og så Alphaville. Kinosjefen hadde satt den opp på Eldorado fordi Eddie Constan­ tine var med. Nok en Lemmy-film, av Jean Luc Godard. De skarpeste øynet tegningen og gikk etter en stund. Men noen hardbalne Lemmy-tilhengere holdt ut til slutt. I treng­ selen ut gjennom sluket var det påfallende tyst. En fyr med fettsleik brøt den trykkende tausheten.

«Der dreit han seg ut, Eddien!»

I Oslo vart det tydeleg at det den gongen var ein noko meir uppegåande kinoad­ ministrasjon. Der vart Godard-filmen Alphaville sett upp på prestisjekinoen Symra. Det var der dei kom, filmar av Godard, Truffaut, Antonioni, Makave­ jev etc. Dei som visste um slikt, passa på kva som gjekk der, og høyrde til det faste klientellet. Då Alphaville havde

fyrste framsyningi, havde likevel ei ikkje so reint liti gruppa med Eddiefans, kanskje endåtil med fettsleik i håret, ogso møtt upp. Kor mange av desse som gjekk etter kvart – etter å ha kome fram til at: Der dreit han seg ut, Eddien!, slik som i Bergen – veit me ikkje. Men at det vart heilt ulike re­ aksjoanar millom dei tvo publikums­ gruppone – med heilt ulik bakgrunn og verdsbilete – er bumbesikkert!

Godard-fansen var der, og uppdaga at her møtte det fram folk ikledd trak­ torsko og liknande. Det var ei gruppe som aldri hadde vist seg tidlegare på Symra, kinoen som i Oslo var reser­ vert for dei elitistiske filmane.

Det finst dei som meiner at då Eddien tok rolla i Alphaville var det det ende­ lege – og ynskte – avskilet med Lem­ my Caution-figuren. I alle høve vart det slik, som episoden frå Eldorado i Bergen gjev eit prov på.

Men avløysaren havde alt synt seg.

Det var tid for Agent 007 James Bond.

Dr. No (1962) kom til Noreg i 1963. Og From Russia with love (1963) havde premiere her til lands året etter, altso i 1964.

Og i desse tidlege Bond-filmane, i alle høve i Dr. No, brukte endå helten Sean Connery hatt, som han slengde burt på stumtenaren på same viset som Eddien. Noko som førde til utbro­ tet underteikna upplevde frå ein jam­ aldring: – E’ da ein Eddie-film?

Det var det nok på sett og vis, men utan Eddien. Han var på veg burt. Og Edwarard Konstantinowsky var tyde­ leg glad til.

Constantine sin posisjon i Frank­ rike den gongen var klår, og udiskuta­ bel. Politisk stod han på vinstresida.

Og han kom etter kvart i opposisjon til ei rekkje «høgrevridne» skodespelarar i Frankrike, med Alain Delon som den mest profilerte.

å tilføra noko særleg nytt. Eddie Con­ stantine vart nytta av fleire i den nye tyske bylgja. Rainer Werner Fassbin­ der, mest kjend for Angst essen Seele auf frå 1975, nytta Constantine både i film og TV-seriar.

Likevel dukka Eddien på ny upp som Lemmy Caution. Litt her og litt der. Millom anna i den norske filmen Makaroni Blues frå 1985. Her gjer han seg gjeldande millom ei rekkje norske røyster. Og Norsk Filminstitutt sin Eddie-ekspert,Tito Pannaggi, opererer som flyttemann, eller sidemann på bil.

Jamvel kjende nordiske filmkunstna­ rar som Mika Kaurismäki og Lars von Trier gjorde bruk av Eddie Constantine på den tid, m.a. i filmar som HelsinkiNapoli (1987) og Europa (1991).

Nokre år tidlegare havde han vore med i Raidet på Entebbe, der han var ein av flygarane framme i cockpiten på eit kapra fly som israelske commandosoldatar storma på flyplassen Entebbe i Uganda.

I Tysklandstidi spela Eddien inn endå ein «Eddie-film», Le retour de Lemmy Caution (1989), laga for TVmediet. – En artig liten sak, segjer Tito Pannaggi på NFI. Men den filmen upp­ daga aldri Eddie-fansen her til lands, ser det ut til. Og han hev heller aldri vore synt fram på norske TV-skjermar, etter det me hev funne ut.

So det kunde kanskje no vera eit krav til NRK eller TV2, frå oss som soknar til den etter kvart noko mindre talrike flokken av Eddie-fan(atikar)ar?

Eddie Constantine døydde i Tysk­ land i 1993, noko som ikkje synte att i norske avisor. Truleg vekte det heller ikkje åtgaum i dei fleste andre land.

Men kanskje vart det påansa i ein del tyske blad? Og i Frankrike, vil me tru?

Men det kunde – og burde – ha vore eit godt høve for mange litt tilårskomne menn til å markera at no var ein viktig del av ungdomstidi – og ungdomskul­ turen – burte.

KK

Etter konflikten med Delon og mykje av det sentrale filmmiljøet i Frankri­ ke, braut Eddien yver tvert og flytte til Tyskland.

Her fanst det på den tid ei rekkje spanande filmskaparar. Ja, kanskje havde dei jamvel greidd å skapa ei tysk bylgje. Den franske bylgja med Godard, Trufffaut og Resnais var i ferd med å siga attende. Ho greidde ikkje

9

Hans Ross – vest-egden, granskaren, målmannen Av Johan Anthon Schulze

Hans Ross

Studieår og ordbok Cand.theol. Hans Ross (1833–1914) var frå Holum i Vest-Agder der far hans, Hans Christian Ross, var sokne­ prest. Sonen Hans Matthias Elisæus, som frå fyrst av tok teologisk embets­ eksamen, kom sidan til å verta ein av dei store innanfor norsk målgransking.

Hovudverki hans hev sett merkje etter seg i norsk vitskapleg bokheim, og det er mange som hev havt nytte av arbei­ det hans i ettertidi. Men livet var ikkje alltid ein dans på rosor for Hans Ross; han hadde sine motmenn som meinte han var uskikka til professorembete, og som ikkje kunde verdsetja arbeidet hans etter forteneste. Og han hev òg stade mykje i skuggen av Ivar Aasen.

Ross kom til å sjå ei bok av Ivar Aa­ sen ein dag i slutten av 1840-åri og vart uppglødd; det måtte ha vore stutt tid etter mars 1848 då Aasen gav ut Det norske Folkesprogs Grammatikk. Han var enno på Katedralskulen i Kristian­ sand då han fekk ein slik forvitenskap for norsk mål og målgransking. Han vart student frå skulen i 1849, og i Kristiania studera han teologi og tok

10

eksamen med laud i 1855. Men Ross vilde likevel ikkje «den teologiske ve­ gen»; det var språklege interessor som hadde byrja røra seg i hausen hans.

I mange år dreiv Ross med innsam­ ling til eit stort ordbokverk: Norsk Ordbog av Hans Ross. Tillæg til Norsk Ordbog av Ivar Aasen frå 1895. Dette arbeidet er ei sann gullgruve for dei som vil ha eit bilæte av ordtilfanget i norsk. Og – ikkje minst – boki er ei kjelde til studiet av norsk talemål; ho inneheld so mange upplysningar um ulike former i målføri med heimfes­ ting til den og den bygdi.

Som me veit, kom Ordbog over det norske Folkesprog av Ivar Aasen ut i 1850, noko som måtte vekkja Ross si interesse endå meir.

Arbeidet til Ivar Aasen sette Ross på tanken å få til eit ordbokverk. Men det var vanskeleg for honom å få høve til å gjera uppskrivingsferder rundt ikring i landet for lengre tid; han hadde berre feriane frå skulen å ty til. Frå 1866 og frametter veit me at han var ute på slike ferder meir eller mindre. Rett nok fekk han stipend frå Universite­ tet 1867–69, men i åri fyre 1877 laut han greida seg utan, heilt til han fekk statsstipend. Ross hadde søkt um eit tilskot til desse reisone, og søknaden finst i ein av protokollane frå Stortin­ get 1877.

Elles var det råd å finna heimels­ folk frå landsbygdi i Kristiania, og her høver det å herma det Hannaas skriv um Ross i For Bygd og By 1915, s. 131: «I hovudstaden hadde Ross alle dagar ei stor arbeidsmark. Der er det samla folk fraa alle landsluter, og han hadde ei mengd med kjeldor som han vis­ ste aa gaa til naar det galdt um aa faa greide paa eit eller anna fraa den eller den staden. Inkje minst nytta han stor­ tingsmennerne. Han gjekk ofte i stor­ tinget, og dei sa han dreiv «korridorpolitikk». Olaf Sveinsson klaga yver at han var so leid til aa «sitja folk etter ordi».» Etter Halvdan Koht fær me el­

les vita at når Ross dryfte storpolitikk med tingbøndene, høyrde han meir på målet deira enn på innhaldet (Syn og Segn 1903 s. 157).

I «Fortale» til Norsk Ordbog 1895 reknar Ross upp namn på heimels­ menn og gjev upp skriftlege kjeldor som ligg til grunn for fleire av upplys­ ningane i ordboki. Av dei folki som sende ord og former til honom, syner det seg at det òg var nokre han hadde tala med og høyrt på Stortinget. Her kann nemnast slike som Ole Larsen Skattebøl frå Hallingdal, O.K. Øde­ gaard frå Valdres, den nemnde Olaf Sveinsson frå Seljord, Hans Øverland frå Ryfylke, Per Goverud frå Hof i Vestfold, Halfdan Halvorsen – han var stenograf – frå Gudbrandsdalen og Al­ bert Bøhn frå Romerike.

Som vitskapsmann gjorde Hans Ross eit grundig og verdfullt arbeid, og med det storverket kunde han stå fram som ein vyrdeleg arvtakar etter Ivar Aasen.

Seinare gransking Det andre storverket Ross fekk ut, var Norske bygdemaal frå tidi 1905–09.

Det inneheld ei mengd upplysningar, serleg frå Vest-Telemark. Men ljod­ skrifti fylgjer ikkje alltid Johan Storm; ho skil seg noko ut hjå Ross. Like vel gjev dette arbeidet gode yversyner, og det vart godt motteke med undantak av den danske granskaren Marius Kris­ tensen som gav heller negativ umtale.

Gustav Indrebø

Reidar Djupedal

Ja, det lyt segjast at det er mange som hev gjort tilvisingar til og nytta verki til Hans Ross i utgreidingane sine. Som kjent hadde han gjeve ut ordboki frå 1895 (med tillegg til 1913) og verket um norske bygdemål i åri 1905–09. Av dei yngre bokskrivara­ ne etter 1900 kann det nemnast tvo: Gustav Indrebø (1889–1942) og Sigurd Kolsrud (1888–1957). Den fyrste hadde tilvisingar til Ross i Norsk Målsoga (2001) s. 37, 130, 220, 221, 351, 352, 353, 354 og 368, den andre i Nynor­ sken i sine målføre (1951) s. 135 og 137 fg og fleire stader i den boki. Didrik Arup Seip (1884–1963) gjorde ein hel­ ler heilsleg bibliografi i ein lang artik­ kel um Ross og med ei rad tilvisingar til skrifter og innlegg av samtidingane hans (Seip 1952). Me hev elles granska­ rar som Olai Skulerud (1881–1963), In­ geborg Hoff (1911–1993), Olav T. Beito (1901–1989), og det er enno mange ein kann rekna upp.

Me hev ikkje tokken av at Ross kom til å stella med målhistoriske ting i nokon mun – som me kann gå åt. Det vart helst systematisk gransking av målføri og innsamling til den store ordboki. Arbeidet hans gjekk soleis ikkje ut på å tidfeste ljodvokstrar med årstal frå gamalnorske, millomnorske og eldre nynorske skrifter. Men det finst undantak. Elles veit me at Ivar Aasen var inne på sovore i Bidrag til vort Folkesprogs Historie, ei utgrei­ ding frå 1885, og som kjent var det Marius Hægstad som gav ut ei rekkje bøker um målsoge, systematisk ordna.

Men Ross tek gamal-norske grunnfor­ mer med til samanlikning med dei dømi frå nynorske målføre han dryfter i Norske bygdemaal, for å syna upp­ havet. Og dét er vel det einaste av målhistoriske ting – kann ein segja – han kjem inn på i det verket. Men

norsk målsoge var ikkje livsuppgåva for Hans Ross; han hadde andre emne i tankar, som me alt hev sett.

Som nemnt fekk samtidingen med Hans Ross, Ivar Aasen (1813–1896), i stand ei utgreiding med namnet Bi­ drag til vort Folkesprogs Historie (1885). Dette skriftet kom ikkje ut fyrr i 1953 som eit stykkje i heiders­ skriftet til Halvdan Koht, og Reidar Djupedal gav same utgreidingi ut for ség året etter. Utgreidingi av Aasen er ikkje lang, ikring 33 prentesidor, men er sers viktug og upplysande; her kjem ei samanlikning med Ross. Ein kann trygt segja at Aasen var målhistorikar i rette tyding av ordet, endå ikkje han heller hadde valt målsoge som ei livs­ uppgåve. Og vidare må ein tru at Aa­ sen – samanlikna med Ross – var den verkelege medvitne i so måte, og dét gjer ein tydeleg skilnad millom desse tvo.

Men med dette skal ikkje vera sagt at Ross var utan ans for målhistoriske emne, um det ikkje var i same mæ­ lestav som hjå Ivar Aasen. I fyremæ­ lingi (fortale) til ordboki (1895) nem­ ner Ross eldre ordsamlingar frå tidi et­ ter Reformasjonen av Christen Jenson, Erik Pontoppidan, Bendix Christian de Fine, H.J. Wille og Laurents Hallager, m.a.o. frå tidbolken 1646–1802, Ross viser òg til «Fortale» og til s. 973 i ord­ boki av Aasen, når det gjeld sovorne ordsamlingar.

Ein annan stad i verki sine nemner Ross den kjende humanisten Peder Claussøn Friis, som levde frå 1545 til 1614. Ross upplyser vidare um den store brevsamlingi som inneheld mil­ lomalderskrifter fram til ikring 1570, og som heiter Diplomatarium Nor­ vegicum. Han hev òg nemnt Ordbog over det gamle norske Sprog av Johan Fritzner (1812–1893) i kjeldelista si.

Kjell Venås

Norske bygdemaal. Han nemner òg formi vodn (av vår) frå 1722, og der ser me brigdingane frå tidlegare hun­ dradår; so Ross hev tydeleg nok vore merksam på sovorne ovringar. – Og no, som ein finale, skal eg segja nokre ord um

Ei heil bok um Hans Ross, på framimot 265 sidor, skrivi av Kjell Venås; boki kom ut i fjor haust. Dette verket hev ein greid og velordna framstellingsmåte, punkt for punkt, og det ber vitnemål um ein mann med pedagogisk evne. Som i alt det andre Venås skriv, syner han store kunnskapar, fint målbruk og tanke­ kraft i boki um Hans Ross. Venås hev nytta ei rad kjeldor etter mange bok­ menn; av dei kann nemnast Didrik Arup Seip som i 1952 hadde skrive ein retteleg lang artikkel um Ross. Venås hev vidare lett for å finna ord for det han vil ha fram, og med boki um Hans Ross (2009) er atter ein provins til det landet lagd me kallar norsk målvit­ skap.

Eitt og anna kann nok peikast på i dette arbeidet, og det finst gjerne dei som saknar noko i framstellingi, men det er heller lite å hefta seg ved. Ho­ vudsaki er at Venås hev lagt fram ei viktug og forvitneleg bok – sogeverket um Hans Ross!

I Norsk Ordbog finn me skriftformer som Ross gjev upp frå 1406 under uppslagsordet «Folk»; der segjer han m.a.: «Fookki» og «Fokki» ): Folki, fra Nissedal i Tel., hvor Lydforholdet dog nu er vendt tilbage til det ældre (Folk).» (Nummeret på brevet er 608 i band I.) Frå 1695 upplyser Ross um eige­ domspronomenet voin (av vår) i «Ut­ hordemaal» XVII 1909 s. 146 av verket

11

Vestmannalaget i april:

Ola Raknes – filolog og psykoterapeut På møtet i Vestmannalaget torsdag 15. april heldt Jan Olav Gatland eit innhaldsrikt fyredrag um Ola Raknes. Jan Olav Gatland arbeider som fyrstebibliotekar ved Universitetsbiblioteket i Bergen og hev skrive fleire biografiar tidlegare, m.a. um Torvald Tu og Åsmund Sveen.

Boki um Raknes kjem ut på Det norske samlaget no i haust.

O

la Raknes var fødd i 1887. Han er kjend både som filolog, religions­ psykolog, psykoterapeut og forfattar, sa Jan Olav Gatland innleidingsvis. Rak­ nes var med på å etablera nynorsk som fagspråk. Han kom ifrå garden Raknes i Osterfjorden, som den gongen høyrde til Hamre, no Osterøy herad. Far hans, Erik Askjellson Raknes (1856–1926) var fiskarbonde. Mor hans, Magdali (Magli) Olsdatter Raknes (1859–1896) fekk 10 born, av dei voks 7 upp. 5 av syskini til Ola Raknes reiste til USA, til liks med 5 tantor og 4 onklar. Dei fleste reiste til Nord-Dakota. Foreldri var religiøse, hadde huspostill og heldt husandakt heime.

Ola Raknes vart i unge år plaga med helvetestankar. Men etter kvart kom han til at trui på eit æveleg helvete var meiningslaus. Ein må stola på eigne tankar, meinte han. Dette førde til at han melde seg ut av statskyrkja, endå um han seinare i livet vart uppteken av religion og religiøse spursmål. I ungdomen dreiv han med fiske, skjeldraging og is-skjering. I 1893 reiste han til Volda, der han gjekk eitt år på mil­ lomskulen. Han var ein av dei fyrste som skreiv eksamensuppgåva på ny­ norsk, og den måtte sendast til Oslo (Kristiania) for å bli sensurert.

Han jobba so eitt år i Bergen på eit hotell, før han i 1905 reiste til Kristia­ nia for å gå på gymnas. Der byrja han å studera filologi. Jan Olav Gatland fortalde at Ola Raknes tala eit nor­ mert nynorsk, og at han tala som han skreiv. Han har sjølv høyrt upptak frå

12

eit radiointervju som Ola Raknes gjor­ de med NRK. I studietidi hadde han arbeid som styrar av Norsk Målkontor og i Det norske samlaget. Han skreiv òg bok­ meldingar, m.a. i Dagbladet, sende innlegg til avisor og sette um bøker.

Han kom i samband med folk som skulde spela ei stor rolle i nynorskrørs­ la. I denne krinsen var det nærast eit påbod å tala eit normalisert nynorsk mål. Han var òg aktivt med i arbeidet for Det Norske Teateret og pådrivar for at institusjonen skulde få sitt eige hus. Han umsette skodespel som vart uppførde på Det Norske Teateret. Han gifte seg hausten 1911 med Aslaug Vaa. I 1914 gav han ut Fransk–norsk ordliste for gymnasi. Denne boki var den fyrste i Noreg som nytta UPA– ljodskrift. Han tok eksamen i fransk og engelsk og hovudfag i norsk i 1915.

Jan Olav Gatland fortalde at Ola Raknes var ein pådrivar for at lands­ målet skulde verta det norske ho­ vudmålet. Han var aktivt med i de­ batten kring undervisningsmål på landsgymnasi. Han var lektor i norsk ved Sorbonne–universitetet i Paris 1917–1921, og ved University College of London 1921–1922. I London skreiv han den fyrste norske litteratursoga på engelsk. Etter kvart vende interessone seg meir mot religion. Han vilde prøva å skyna religionen innanifrå. Han um­ sette til norsk William James si bok Religiøs røynsle i sine ymse former (The Varieties of Religious Experien­ ce). Doktoravhandlingi hans var Møtet med det heilage. Ein etterrøknad um det psykologiske grunnlaget for reli­ gion frå 1927. Denne avhandlingi tek for seg religiøs ekstase, og han meiner at det er ein samanheng mellom tabu og det heilage. Han hevdar at ekstase blir eit møte med det heilage.

Då han kom heim att vart han skri­ var for Det Norske Samlaget, i prak­ sis var han forlagssjef. Der var han òg verksam som konsulent og stod bak fleire umsetjingar. Han var med på å skipa Norsk Måldyrkingslag, og var styremedlem i Det Norske Teateret

Ola Raknes

i 25 år. I 1927 kom Engelsk–norsk ordbok, i eit upplag på 5.000, noko som var eit stort upplag den gongen.

Han gjorde teneste som medlem av Tilsynsnemndi for Norsk ordbok.

Fransk–norsk ordbok kom ut i 1942, og i ny utgåva i 1976. Trass i alt dette viktuge målreisingsarbeidet er Raknes ikkje nemnd i jubileumsboki til No­ regs Mållag.

I 1928 drog Ola Raknes til Berlin for å studera psykoterapi. Han fekk den fyrste pasienten i 1929, og han starta deretter privatpraksis som psy­ koterapeut. Han kom i kontakt med den austerrikske psykiateren Will­ helm Reich, som han vart ven med, både i tida etter at Willhelm Reich måtte flykta til Noreg og då han sei­ nare budde i USA. Men han kunde òg vera kritisk. I 1936 gjekk Ola Raknes i analyse hjå Willhelm Reich. Ola Rak­ nes var uppteken av karakteranalyse.

Han fekk laga eit spesielt skåp, kalla orgonskåp. Det skulde tilføra energi hjå pasientane gjennom kosmisk strå­ ling. Willhelm Reich døydde i 1957 av hjarteinfarkt i fengsel i USA, og Ola Raknes vert gjerne rekna som arvtaka­ ren hans. Han reiste rundt som psyko­ analytikar, heldt fyredrag og skreiv bø­ ker um emnet. Men det er òg viktug å hugsa at Ola Raknes ikkje var ein elev av Willhelm Reich, dei kunde ogso vera usamde, understreka Jan Olav Gatland.

Helge Liland

Monumentale diktarar Jan Inge Sørbø: Ørneflukt og ormegard. Ein biografi om Olav Aukrust Det norske samlaget 2009 Arild Bye: Kristofer Uppdal. Ein mot alle Aschehoug 2010

D

ei seinste åri hev det kome fleire forvitnelege forfattarbiografiar, og nokre av dei hev skildra livet og lagna­ den til nynorske pionerar, som til dømes Elias Blix (Aschim) og Per Sivle (Fidje­ støl). Olav Aukrust og Kristofer Uppdal tilhøyrer ein litt seinare generasjon av nynorskdiktarar, men biografiane som kom i fjor (Aukrust) og i år (Uppdal), skriv seg inn i tradisjonen med bokverk som på framifrå vis gjev oss innsyn i diktarlagnad, diktverk og samtid. Serleg hev Arild Bye lukkast med å gjeva ei le­ vande, gjenomarbeidd og detaljrik innfø­ ring i livet til Kristofer Uppdal.

Biografen kjem med merknader til sitt eige arbeid, både innleidingsvis og til slutt i boki. Han er smålåten nok til å vurdera biografien meir som eit journa­ listisk prosjekt enn som eit faglitterært eller faghistorisk arbeid – og kjem med åtvaringar mot eigen praksis, det han kallar biografisk arkeologi i sjukejourna­ lar og privat korrespondanse.

Men sanningi er at Bye hev gjenom­ ført eit fyrsteklasses fagarbeid, med solid dokumentasjon, grundige kjeldetilvisin­ gar og stor sakkunnskap. Her skortar det korkje på innleving og skynsemd eller sakleg vurderingsevne og kritisk distan­ se. Boki hans um Uppdal hev soleis vorte eit framifrå portrett av diktaren, verket hans og samtidsmiljøet. Det hev vorte eit monumentalverk um ein monumen­ tal diktar.

Og alle deler av livssoga vert grundig skildra – som eit liv i strid. Han fekk tidleg uppleva motgang den deklasserte bondeguten frå Beitstad ved Steinkjer, men han havde uppdrift, lesehug og skrivetrong. Og gjenom ungdomslag og folkehøgskular (m.a. på Askov) fekk han kveik til å gå vidare på diktarvegen.

Han vart den store rallardiktaren – med eit djervt nasjonalt språkprogram, men kom upp i strid med mange av dei fremste nynorsk-ideologane. Uppdal havde eit ambivalent tilhøve til Gar­ borg, samstundes fekk han vellæte og hjelp frå talsmenn for den tradisjonelle nynorsken. Severin Eskeland og Anders Hovden skreiv rosande bokumtalar, og Alexander Seippel vart som ein farsfigur for honom.

Men den som kanskje sterkast – og utan atterhald – gav uttrykk for kor sterkt han ovundra diktaren Uppdal var Axel Strindberg. Um Dansen gjenom skug­ geheimen skreiv han at det var «ett livs­ värk konstnärlig mäktig och dramatisk väldigt som de beethovenska symfoni­ erna som rymmer alla mänsklige lidelser men också idyller av skiraste sprødhet».

Men trass i store litterære trium­ far vart livet for Uppdal ein tragedie, ein seig kamp mot fatigdom, depresjo­ nar, brostne familieband, depresjonar, alkohol­misbruk og sosial vanlagnad.

Noko av det same kann ein nok – eit stykke på veg – segja um livet til Olav Aukrust. Men sjølv um skalden frå Lom upplevde fatigdom, sjukdom og fra­ mandgjering i det langt på veg danomane kunstnarmiljøet i hovudstaden, var han ikkje på same radikale vis ein framand i verdi. Han havde solide røter i eit rot­ norsk bondemiljø i Gudbrandsdalen og vart ein målsmann for denne kulturen – ein som odla og dyrka det heimekjende og bygde monumentale ordkatedralar på olsok-norsk grunn.

Jan Inge Sørbø hev gjeve oss ei grundig skildring av livet og verket til Aukrust.

Han segjer rettnok at han med sin vest­ norske bygdebakgrunn upplever stor dis­ tanse til diktaren og kunstsynet hans, men han syner samstundes stor age for eit diktverk som på mange vis er heilt eineståande i bokheimen vår.

Sørbø hev ogso havt tilgang til eit stort (og dels ukjent) brevtilfang og syner oss korleis Aukrust vart «kløyvd» mil­ lom dei tvo Blekastad-systrene, Gudrun og Margit. Han gifte seg med den fyrste

av dei, men var kanskje ideologisk mest på bylgjelengd med Margit. Det var i fyl­ gje Sørbø ho som på personplanet vart den store inspirasjonskjelda for den vi­ sjonære lyrikaren.

Det kann nok vera at han gjer for mykje ut av dette emosjonelle trekanttilhøvet, men like fullt fær me eit sterkt bilete av ein samansett person og diktar som kunde yverskrida og syntetisera dei kulturimpulsar og konfliktar han fekk bryna seg på. På same vis som Uppdal havde sin Seippel å stø seg til, havde Aukrust sin Mortensson-Egnund. Han budde ei tid i Folldal hjå den kjende anar­ kisten, mystikaren og teosofen.

Slik Sørbø ser det, var Aukrust ein mann med sans for impulsar, eldhug og eksaltasjon. Han kunde sameina me­ lankolsk dekadense med vitalisme, an­ troposofi (Rudolf Steiner) og dragnaden mot den høgnorske himmevarden. Og i det karnevalistiske diktet «Aksión på Tande» meiner biografen at han «løfter fyllefesten opp til pinsehøgtid».

Aukrust trong rom og vengjefang.

Han kunde vera både eksentrisk posør og intenst nærverande. Debutboki Him­ melvarden (1916) gjorde so sterkt inn­ trykk på fleire av lyrikarane i samtidi at dei vart som fjetra eller bergtekne. Alf Larsen gav ikkje ut nye dikt på ti år og Aslaug Vaa, som ein venta seg mykje av, vågå seg ikkje til med si fyrste bok før etter at Aukrust var burte.

Boki um Aukrust, med hovudtitel Ørneflukt og ormegard, syner oss dikta­ ren som ein upphøgd person ein ikkje kjem heilt tett inn på livet. Han lever i andre sfærer enn folk flest og vert difor lett burte for oss. Slik er det ikkje med boki um Kristofer Uppdal. Her stengjer ikkje det monumentale for det einfelt menneskelege og gjenom Arild Bye si livsskildring fær me ei kjensle av å nær­ ma oss diktaren og uppleva livsstriden frå hans synsstad.

Meldar

13

Den sjette sansen Bente Gullveig Alver: Anna Elisabeth Westerlund.

En fortelling Spartacus, Bergen 2009

B

ente Alver er professor i etnofolkloristikk ved Universitetet i Bergen. Ho gav i fjor ut ei bok um den synske Anna Elisabeth Westerlund, ei kvinne ho fylgde gjenom mange år av faglege grunnar, som eit reint studie­ objekt. Dette er likevel ikkje ei fagbok um ei kvinne med paranormale evnor, men snarare ei livsskildring retta mot eit breidt publikum.

Biografen gjer då ogso greide for at sjølv um kontakten og det nære sam­ bandet med Anna Elisabeth Wester­ lund hadde som utgangspunkt hennar eigne interessor for folketru og rituelt liv og for personar som hadde status som «kloke», fekk ho etter kort tid eit nært tillitstilhøve til AEW. Og då sistnemnde døydde i 1995, var det Bente Alver som tok seg av gravferdi, bar fram minneord og «arva» alt som var av samla skrifttilfang etter den av­ lidne.

Forteljingi gjer då ogso bruk av ein del av korrespondansen millom Wes­ terlund og dei mange som kontakta henne for å få hjelp til å løysa små og store saker. Ho gjer ogso bruk av bø­ kene – 10 i talet – som den synske gav ut og spaltor og artiklar ho skreiv i ve­ keblad, serleg Allers. I tillegg byggjer framstellingi på upplevingar frå per­ sonlege møte og «deltakande observa­ sjon».

Forfattaren – og granskaren – hev med andre ord havt eit stort grunn­ lagsmateriale å byggja på, og ho på­ peikar då ogso at utveljing inneber subjektivitet og at den «buketten» av forteljingar ho hev sett saman, nok kunde vore både større og mindre og havt heilt andre fargetonar.

Samstundes understrekar Alver mange gonger at Westerlund hadde sans for regi – dels dramatisk regi – og at mykje av det ho gjorde og deltok i var nøgje gjenomtenkt og planlagt. I so måte opnar forfattaren for at ho beint fram kunde få ei kjensle av at det var «studieobjektet» som – på nærast pi­

14

randellisk vis – valde seg ein granskar meir enn det var granskaren som valde seg eit emne.

Kor som er, freistar denne livsskild­ ringi å gje oss innsyn både i mennesket Anna Elisabeth Westerlund og i den synske kvinna som – med og mot sin vilje – hamna i rampeljoset dei siste tiåri ho levde.

Ho vart fødd i 1907 på Husøy (Ha­ marøy) i Nordland og fekk sine bar­ neår der i eit lite og tett miljø, som på same tid gav tokke av å vera trygt og tilsynelatande stabilt. Men far hennar, som var fiskarbonde, mislukkast med satsing på selfangst og huslyden laut gå frå gard og grunn. Dei flutte til Nar­ vik, og skulegonge vart avløyst av ar­ beid innan saum og servering.

Med pengehjelp frå ein onkel kom ho seg til Oslo, der ho kjempa seg til meir utdaning – Midelskule, Treiders Handelsskule og artium – og etterkvart fekk ho seg kontorarbeid i Statens Kornforretning. Under krigen heldt denne institusjonen til i Vestfløyen på Slottet (på grunn av den tyske okku­ pasjonsmakti sine disposisjonar). Sjølv flutte ho um lag samstundes inn i eit einfelt og spartansk husvere i Grønne­ gata 8, ein stad ho vart buande resten av livet.

Fram til sist på sekstitalet levde ho eit heller anonymt liv. I fritidi dreiv ho mykje med sjakk (var millom anna ogso kassastyrar og seinare revisor i Sjakkforbundet), skreiv høvesdikt og prologar og dreiv humanitært organi­ sasjonsarbeid for dei kreftsjuke. Men ho upplevde ogso at ho hadde evnor til å sjå ting andre ikkje kunde sjå, og fekk det meir og meir for seg at ho måtte nytta desse evnone til hjelp for andre – ikkje berre som spådomskun­ ster i sosiale samanhengar.

Det var då ho gav ut den fyrste boki si Synsk i 1968 og fekk fast spalte i Al­ lers kort tid seinare at ho vart lands­ kjend som «klok kone». Ho var nok umstridd og rådgjevingi hennar fall ikkje i god jord hjå autoritetane i ho­ vudstaden. Ho var i høgste grad poli­ tisk ukorrekt, og både den mektige helsdirektør Evang og bladmannen Arne Skouen rykte ut mot henne. Sist­

Asbjørn Brekke si tekning av Store Krist­ kyrkje etter Anna Elisabeth Westerlund si skildring.

nemnde skreiv endåtil harmdirrande at han gjerne vilde «bidra til at dette råtne egget fjernes».

Då var det meir godhug for henne på Vestlandet. Bergenspolitiet gjorde mange gonger bruk av henne for å finna att burtkomne personar og til å løysa kriminalgåtor. Alver fortel liv­ fullt um fleire «seansar» med politiet på rom 708 på Hotel Norge – og um viktige saker ho fann løysing på.

Eit anna spesialfelt som fall i god jord vestafjells var dei historiske re­ konstruksjonane som ho var med på.

Her spela Vestmannalaget – med Leh­ mann, Jerdal og Clausen – ei viktug rolle. På 1980-talet var ho gjest i laget ved tvo ulike høve; den fyrste gongen for å fortelja um dei gamle Kristkyr­ kjone på Holmen og nokre år seinare for å skildra slaget ved Fimreite.

Sameleis fekk ho uppdrag frå lokal­ historiske lag på Karmøy og i Gulen for å fortelja um Avaldsnes kongsgard og tingstaden til Gulatinget.

Gjenom denne samansette biogra­ fiske blomebundelen hev Bente Al­ ver skildra ei uvanleg kvinne, hennar «triumfar» og hennar seige kamp for å verta godteki – ogso av fagfolk i dei høgaste posisjonar. Ho meinte at den sjette sansen ho hadde var klårsyn og ikkje magi, eit fysisk fenomen, ei evne til å fanga upp «bylgjerørslor» som folk flest ikkje hev greidd å utvikla.

Meldar

Verdfulle bøker

Ivar Aasensambandet

Eigil Lehmann

Ivar Aasen-sambandet er lands­ samskipnaden åt vestmennene og høgsnorskrørsla. Sambandet arbeider for målupplysning, måldyrking og målreising. Sambandet krev fulle rettar for nynorsk i Noreg, og krev i nynorsk full jamstelling for i-målet som Ivar Aasen valde.

Sambandet hev ei sergjerning i norsk målrørsla; både lag og einskilde kann vera med. Årspengar kr 200,– (for beinvegslemer)

29. januar 2007 vart presten, forfattaren og ordbokskrivaren Eigil Lehmann 100 år. Til hundradårsdagen hans sende Norsk Bokreidingslag ut ei bibliofil utgåve med utvalde dikt henta frå samlingane Vilja de lyda (1967), Lilja i dal (1981), Atturljóm (1983) og Ettirrakstur (1990). Lyrikken til Lehmann talar både til tanken og til kjensla, til hovud og hjarta på same tid. Utval og fyreord av Jarle Bondevik. Bøkene er nummererte.

Dikt i utval –

I band kr 150,–

Innmelding til formann:

Sergej Alexander Munkvold Grensa 8, 0159 OSLO Tlf. 400 13 427 E-post: munkvold@gmail.com

Tilskrifter Ivar Aasen-sambandet Formann Sergej Alexander Munkvold Grensa 8, 0159 OSLO Tlf. 400 13 427 E-post: munkvold@gmail.com Vestlandske Mållag Formann Kjell Kjerland 5736 GRANVIN Tlf.: 56 52 53 22 / 909 56 521 E-post: kjell.kjerland@live.no Vestmannalaget Formann Jon Askeland Krohnengsgaten 3, 5031 Bergen Tlf. 55 58 93 03 E-post: jon.askeland@global.uib.no Høgnorskringen Formann Håvard Tangen Grensa 8, 0159 OSLO Mobil 934 24 325 E-post: h.tangen@c2i.net Norsk Bokreidingslag Formann Oddvar Nes Postboks 6045, 5892 BERGEN Tlf. 55 30 18 99 Giro: 7874 06 02410 E-post: post@bodoni.no Sunnmøre Vestmannalag Formann Svein E. Kvamsdal Prestegata 2, 6100 VOLDA Tlf. 70 07 60 72

Jostein Krokvik

Klokkevisaren Berre eit par, tre månadar før han døydde i mars 2007, runda Jostein Krokvik 80 år. Til dagen hans gav forlaget ut Klokkevisaren, eit nytt høgdepunkt i forfattarskapen. Den siste boki han fekk fullført er ei diktsamling rik på litterære allusjonar (til Preikaren, Garborg, Olav H. Hauge m.fl.) og med tematisk konsentrasjon kring liv og tid som gjeng mot slutten og dauden som ventar bak dei siste blånar – i det gåtefulle grenselandet for vår eksistens.

kr 150,– Frå fem samlingar!

Per Sivle

Dikt i samling Per Sivle (1857–1904) har skrive songar og dikt som i lange tider har høyrt til songskat­ ten vår. Det er nok å nemna «Den fyrste Songen» og «Lerka», personlege dikt som lesarane òg kan leva med i; dei må reknast som høgdepunkt i lyrikken hans. Mange dikt av Sivle er knytte til hans eigen lagnad, men ein vil òg minnast hans kraftfulle sogedikt med emne frå norrøn tid, slik som «Tord Foleson» og «Svolder». Sivle sette nok slike dikt inn i den nasjonale striden i si samtid. Attåt vil me finna dikt med sosial appell. Sivle hadde medkjensle med taparane. Her er alle dikt frå fem samlin­ gar, utgjevne frå 1894 til 1901, prenta utan endringar. «Lause Dikt» er òg tekne med.

Sivle skreiv dikt både på nynorsk og bokmål. «Likevel er ein aldri i tvil om kva ‘hjartemålet’ til lyrikaren er» (Bjarte Birkeland).

Idar Stegane, professor ved Universitetet i Bergen, har skrive eit etterord.

I band kr 258,– Utførleg boklista finn du på www.bokreidingslaget.no Her finn du òg tilbodsprisar på einskildbøker.

Postboks 6045, 5892 Bergen; Giro 7874 06 02410 telefon: 55 30 18 80; telefaks: 55 32 03 56 e-post: post@bodoni.no, www.bokreidingslaget.no

15

RETURTILSKRIFT: Bodoni postboks 6045, Postterminalen 5892 Bergen

B-BLAD

ISSN 0800-8647

Arne Horge:

Barnekassa S

ist sumar skodde eg hestane for tvo damor frå ei bygd ytst i Sogn og Fjordane. Dei kom her på ein fe­ rietur og leigde hytte åt seg sjølve og stallrom åt hestane hjå ein småbru­ kar.Og når det ikkje var lenger vegen att, dei sa det med ein blenk i auga, so hadde dei vore ein slarkeslett til Svi­ nesund og Strömstad i Sverike, 40 mil ein veg, og kjøpt billeg mat og øl og røyk. Dei var ikkje kvidefulle desse damone. So sat eg ute i plaststolen i den ljuve sumarskvelden med eit glas øl og ein røyk og var god og mett og kjende skrotten frede seg etter tung­ arbeidet. I lange tider har svenskane halde pengeverdet sitt lågt nok til å suge åt seg handel og forteneste langt inn i Noreg. Det er med til å berge Sverike frå pengeknipa som har fløymt innover oss.

Og Noregs land og rike fær ikkje meinhogg av at noko handel dreg av til Sverike. Banksjefane våre har løne­ ne sine og bonusane sine likevel, og me i den store hopen som fell innan­ for velferdsstaten, me har heller ingen grunn til å bera oss ille. Politikarane våre skal ha so mange slags takk, og

kunde dei no berre gå vidare og hente inn dei som framleides står på utsida og frys, skulde me koma dei i hug i sogebøkene våre.

Arelein er det i den baltiske staten Latvia, som er det europeiske landet som er hardast råka av pengeknipa.

Kvar femte arbeidssøkjar vert gang­ ande gjerandslaus. Det internasjonale pengefondet gjev lån, men vilkåri er å lata det heimlege pengeverdet stå fast og heller skjera ned på skule- og hel­ sestell og liknande tenester, og sam­ stundes minke lønene og auke skat­ tane for å koma i jamvekt med stats­ hushaldet. Nedskjeringane vil gjera ilt, heitest det frå Pengefondet, men so skal det smått um send verta betre etterpå. Til so lengje rymer velutdana folk åt utlandet.

Barnesjukehuset i hovudstaden Riga har møtt svart armod på sitt vis. Den 8. september sist haust avduka sjuke­ huset ei barnekasse til å leggje nyfød­ de i for dei som ingen utveg ser med eit lite barn. Som vel var vart det ikkje noko yrjande liv i kassa. Fyrst vesle joleeftan vart ein liten gut lagd nedi.

Han kom ikkje tomhendt. Han hadde

Riga, hovudstaden i Latvia.

med seg klutar og mjølkeflaske og ein lapp med fødselsdag, vekt og blodty­ pe. Ei liti gjente vart funnen ein av dei siste dagane i februar. Ho hadde ikkje med seg noko som helst, men ho var sunn og frisk, kring ti dagar gamal, og vog 2,7 kilo, fortalde sjukehusfolk.

Det er for gale at dei i Latvia ikkje fær lov til å gjera som svenskane og halde pengeverdet lågt. Med svenske tilstandar kunde det radt ha kome eit par uforfærde damor frå Sogn og Fjor­ dane, og fleire som dei, og alle hadde dei lagt etter seg klingande mynt til ei liti attåthjelp for landet.

Godt sagt www.nynorskantikvariat.no

Nynorsk Antikvariat AS Hulgata 11 4900 Tvedestrand Telefon 37 16 66 66 E-post: tinging@nynorskantikvariat.no

16

Antikvariatsbokhandlar Arne-Ivar Kjerland E-post: Arne-Ivar.Kjerland@ nynorskantikvariat.no Mobil: 928 29 098

!

Tapt vyrnad uråd å få han att, som fjukande dun i storm

Kristofer Uppdal «Aphorismer» prenta i Den 17de Mai, 1924