Ontwikkelingen in het Noorden by HKB Stedenbouwkundigen

Noordelijke ontwikkelingen in een nieuw daglicht

HKB Stedenbouwkundigen Bureau HKB Stedenbouwkundigen werkt al meer dan 60 jaar aan de leefomgeving van mens, dier en plant. Stedenbouw, landschap en ruimtelijke planning zijn onze kerndisciplines. Wij kunnen en willen een rol spelen in de initiatie-, de ontwerpen realisatiefase. Wij werken aan visionaire plannen, die haalbaar zijn vanuit maatschappelijk oogpunt, voor de markt en voor de wet- en regelgever en realiseerbaar. Daarom hebben wij naast ontwerpers, planologen, juristen en onderzoekers in huis en hebben we directe relaties met planeconomen en procesadviseurs. Maar, het moet ook mooi worden en vooral blijven! We maken ontwerpen voor diverse stads- en dorpsuitbreidingen en lange termijnvisies voor regionale en stedelijke ontwikkelingen. Er worden ook volop structuur- en bestemmingsplannen gemaakt, zowel voor steden als voor plattelandsgemeenten. Werkwijze Wij zoeken bij elke opdracht de passende disciplines, uit ons eigen bureau of daarbuiten. We maken daarbij gebruik van een hecht netwerk van planeconomen, ingenieurs en procesmanagers.

Binnen ons werk zoeken wij altijd naar de vraag achter de vraag. Alleen zo kunnen we een passend mogelijke oplossing te ontwerpen. Het doorgronden van de wensen van de opdrachtgever, van de mogelijkheden van de plek en van de gewenste toekomstige activiteiten moet leiden tot een mooi en werkend ontwerp. Team Het HKB-team bestaat uit uitsluitend vakmensen, dat wil zeggen ontwerpers voor de ontwerpopgaven en planologen en juristen voor de ruimtelijke ordeningsvraagstukken. Verschil in interesse, opleiding en ervaring geeft ons de mogelijkheid gradaties aan te brengen. Per opgave wordt een passend kundig en efficiënt team samengesteld. Deze opbouw houdt ons slagvaardig en efficiënt.

Er is altijd sprake van integrale en multidisciplinaire ontwerpteams. Tot slot is er een compacte ondersteuningsploeg die het bureau ‘draaiend’ houdt.

project is pas een succes als anderen het als

Vind de balans tussen

poëzie en functionaliteit

meer dan grootschalige architectuur

Stedenbouw is

“hun” project zien

Betekenisvolle ruimte is de basis voor anderen om zich in te ontplooien Het

proces is net zo belangrijk als het product

Het ontwerp

weerspiegelt altijd de visie

Netwerk, schaal en identiteit bepalen altijd als eerste

het ontwerp

Vier de tijd

Niet alleen

ruimte maken

maar ook

ruimte laten

Stedenbouw is teamwork

Wees oprecht, weet de maat en vertrouw op intuïtie

verbinden,

herstellen en betekenis

Kortom:

geven

Referentie project HKB - Structuurvisie IJsselmuiden Ten behoeve van de structuurvisie IJsselmuiden zijn een aantal workshops georganiseerd waarbij alle betrokken disciplines en bestuurders aanwezig waren. Er werd creatief nagedacht over dorpsbouwen en er uitvoerig werd geschetst op duurzame oplossingen.

Het versterken van de recreatieve waarde en landschappelijke identiteit is dĂŠ opgave voor Noord Nederland om in de toekomst een prettig leef- en werkklimaat te bieden.

Wonen betekent in het noorden niet alleen een grotere woning, maar ook een groter erf. Dit ruime wonen (wat aansluit op de landschappelijke identiteit van het Noorden) kan door de huidige onderdruk versterkt worden.

Locaties voor concentratie van voorzieningen moeten regionaal strategisch gekozen worden om voor de toekomst een meerwaarde creĂŤren.

het proces is net zo belangrijk als het product

Onze visie op krimp Parallel aan de inmiddels welbekende demografische ontwikkelingen van krimp en vergrijzing, is landelijk (en mondiaal) een maatschappelijke tendens van schaalvergroting en concentratie van voorzieningen zichtbaar. Hiermee ontstaat op sommige plekken een overdruk, terwijl op andere locaties juist een onderdruk ontstaat en de leefbaarheid onder druk komt te staan. Van de lokale politiek vergt dit een denkomslag waarbij niet de kwantitatieve groei centraal staat, maar nieuwe concepten voor kwalitatieve (her)ontwikkeling van locaties. De ruimtelijke opgaven in de noordelijke regio komen door deze ontwikkelingen in een nieuw daglicht te staan. Gemeentelijke en provinciale besturen staan voor de taak de (regionale) herverdeling van functies bespreekbaar te maken. Daarnaast dient afgewogen te worden op welke doelgroep de noodzakelijke herstructurering en nieuwbouw afgestemd moet worden. Vanuit de ontwerpende discipline vraagt deze veranderende opgave om een andere opstelling en een andere wijze van ontwerpen: programma om ruimtelijke transformatie te bewerkstelligen is namelijk vaak beperkt en in veel gevallen ook nog niet bekend. Daarnaast krijgt de (landschappelijke en historische) identiteit een belangrijke rol, bij de vraag welke kwaliteiten aansluiten op woon-, recreatie- en werkvraag, en voor welke (toekomstige) doelgroepen. Daarom hebben we aan de hand van een viertal casussen uit onze beroepspraktijk de ervaringen en resultaten uit Noord Nederland toegelicht. 1. In de woonwijk Opwierde te Appingedam ontstaat door een herverdeling van functies een nieuw hart voor de wijk. Hierdoor kan tegelijkertijd elders in de wijk een verdunning plaatsvinden en wordt een nieuwe woonkwaliteit geboden. 2. Bij de Noordrand Blauwestad in de gemeente Oldambt is de aanleg van een nieuw meer aanleiding om de kwaliteit en identiteit van bestaande dorpen te vergroten, waarbij met een beperkt programma een plek wordt geboden voor regionale recreatie en lokale werkgelegenheid. 3. In de gebiedsontwikkeling Nieuw Stroomland wordt de overdruk in de stad Leeuwarden gebruikt om de recreatieve infrastructuur van de omringende dorpen te vergroten. Het open landschap wordt voor de toekomst veiliggesteld door ruim baan te geven aan agrarische innovatie. 4. In de krimpregio Appingedam-Delfzijl, waar de gemeentelijke besturen genoodzaakt zijn om samen te werken en te sturen op het gebied van voorzieningen, wonen en werkgelegenheid, is in gezamenlijkheid een visie ontwikkeld. Met de vier casussen laten we zien hoe ontwerpend onderzoek kan helpen een ontwikkelingsrichting te kiezen en hoe dit betrokken partijen op ĂŠĂŠn lijn kan krijgen. Daarnaast fungeren ze als voorbeelden hoe de lokale identiteit in een ontwerp versterkt kan worden.

Appingedam in een krimpende regio casus Opwierde: over- en onderdruk in één wijk de opgave In 2002 heeft krimpgemeente Appingedam met haar woonplan “Koersen op eigen kracht” een opstart gegeven voor de revitalisering van de wijk Opwierde. Deze naoorlogse woonwijk is relatief groot (2.000 woningen) en gelegen op de overgang van het centrum van Appingedam en het landschap. De wijk kent problemen zoals verouderde woningen, een hoge doorstroming van bewoners en een verouderende bevolking. Een deel van de woningvoorraad bestaande uit naoorlogse snelbouw van bovenbenedenwoningen en latere portiek- en galerijwoningen sloot niet meer aan op de huidige woonwensen. Voor de herstructurering was de sloop van 700 woningen noodzakelijk met daarnaast nieuwe woonvormen. aanpassing ruimtelijke hoofdopzet In de herstructureringsopgave is door HKB stedenbouwkundigen gekozen voor een kwalitatieve aanpak. Door ontwerpend onderzoek is bepaald welke woonkwaliteit het best bij de wijk past en welke woningtypen het meest geschikt zijn voor de aanwezige doelgroepen. Duidelijk is dat de woonwensen van nu veel nostalgischer zijn dan de modernistische tendens ten tijde van de bouw van de wijk. De stedelijke identiteit met portiekflats langs de hoofdroutes en de winkelstrip is in het stedenbouwkundig plan daarom getransformeerd naar een meer dorpse opzet. Deze in ruimtelijk opzicht dorpse opzet sluit beter aan op, en versterkt de ligging van, de wijk grenzend aan het cultuurhistorische wierdelandschap. Daarnaast sluit deze woonkwaliteit beter aan op de identiteit van het wonen in Appingedam en deze regio.

verdunning programma Het stedenbouwkundig plan zet in op aantrekkelijke routes naar het landschap. De beleving van dit landschap staat centraal, met veel groen langs de wegen van en naar het landschap. Daarnaast is het woonprogramma langs deze linten (voorheen appartementengebouwen) vervangen door levensloopbestendige woningen met tuinen. Door deze ruimtelijke ingrepen ontstaat een meer dorpse identiteit die aansluit op het omringende landschap en aantrekkelijk is voor jonge gezinnen. De identiteit is in het nieuwe architectuurbeeld specifiek Appingedams gemaakt door aan te sluiten op de baksteenarchitectuur in de vooroorlogse wijken, met Amsterdamse school elementen die veel voorkomen in de provincie Groningen.

Afbeelding 1. Herstructurering Opwierde, gemeente Appingedam. Concentratie voorzieningen in een Nieuw Hart en verdunning woningvoorraad op overgang naar wierdelandschap

een nieuw hart Om de (oudere) bewoners van de wijk te faciliteren is op een strategische locatie in de wijk een nieuw centrum ontwikkeld. In tegenstelling tot de groene lanen en dorpse sferen elders in de wijk, is hier ingezet op een meer stenig karakter met een clustering van voorzieningen. De supermarkt is verplaatst naar een Nieuw Hart en gecombineerd herontwikkeld met appartementen en grondgebonden woningen voor senioren, een brede school, zorg- en buurtcentrum, een kerk en kinderopvang. Het Nieuwe Hart ligt op een ruimtelijk zwaartepunt in de wijk en kent een compacte bouwstijl en schaal wat het centrumgevoel versterkt. Vanaf het hart lopen diverse groene linten naar het landschap en is een nieuwe scharrelroute ontwikkeld naar het centrum van Appingedam. Het hart zelf ontleent zijn identiteit aan een grote waterpartij en fontein die voor buurtbewoners als herkenningsen ontmoetingspunt fungeert.

resultaten Door een maatschappelijke en marktgerichte opstelling van de betrokken Woningbouwverenigingen (Woongroep Marenland / Woonstichting Groningerhuis) is er tijdens het proces sterk ingezet op kwaliteit, waarbij door deze partijen verder is gekeken dan alleen hun kerntaak: niet alleen het realiseren van sociale huurwoningen, maar tevens het toekomstbestendig maken van de gehele woningvoorraad met ook grotere woningen geschikt voor huur en/of koop. Tevens is samen met de gemeente de ontwikkeling van een brede school tot stand gekomen (i.v.m. teruglopende leerlingaantallen in de toekomst). Door deze integrale aanpak ontwikkelt de herstructurering zich positief en wordt de buurt ook steeds geliefder bij de wijkbewoners. De ouderen hebben nu een beter perspectief om langer in hun wijk te kunnen blijven wonen en ook voor gezinnen wordt de wijk aantrekkelijker.

Oldambt casus Noordrand Blauwestad: waarde creatie van een bestaand dorp opgave

In het gebied tussen Winschoten en Scheemda ligt het Oldambtmeer als onderdeel van de Blauwestad. Deze ontwikkeling bestaat uit een aantal woongebieden, natuur en recreatiegebieden. Met de aanleg van dit grootschalige en nieuwe landschap hoopt men de economische en toeristische ontwikkeling van het gebied te versterken. Dit in antwoord op de negatieve ontwikkelingen als afname van het aantal inwoners en een teruglopende werkgelegenheid. Aan de noordzijde van het Oldambtmeer liggen de dorpen Midwolda en Oostwold. Het gebied langs die zijde wordt aangeduid met de naam “Noordrand”. De Noordrand vormt een belangrijke schakel tussen het nieuwe landschap van Blauwestad en de historische structuur van de dorpen. Door achterkantsituaties functioneren het Oldambtmeer en Midwolda in ruimtelijk opzicht op dit moment grotendeels als twee gescheiden werelden. Om de dorpsstructuur meer op het Oldambtmeer te laten aansluiten en de recreatieve aantrekkelijkheid van het gebied te vergroten is een stedenbouwkundig plan gemaakt.

Afbeelding 2. Stedenbouwkundig plan Noordrand Blauwestad, gemeente Oldambt. Nieuw meer als aanleiding tot kwaliteiten identiteit verbetering van het dorp Midwolda

herkenbaar dorpssilhouet

Hoewel er voor de dorpen een zeer beperkt bouwprogramma aanwezig is (dat door de stagnerende verkoop in Blauwestad verder onder druk staat) heeft HKB stedenbouwkundigen op strategische plekken voor ruimtelijke ingrepen gekozen. Met nieuwe routes vanuit het dorp tot aan de haven van het Oldambtmeer wordt uitwisseling mogelijk gemaakt tussen het dorp en het meer en worden voorheen ontoegankelijke bosstroken toegankelijker. Langs de oever is daarnaast ruimte gereserveerd voor twee bijzondere gebouwen: een paviljoen met horeca midden in het gebied en een bijzonder woongebouw als herkenningspunt in een meer natuurlijke omgeving.

nieuwe functies in dorpse structuur

Om de levendigheid rondom het meer verder te vergroten is op strategische locaties ingezet op de ontwikkeling van nieuwe dorpse functies. Er is hierbij gezocht naar een mix van functies voor verschillende doelgroepen, seizoenen en uren (avond/ overdag), zoals recreatie, wonen en horeca. De grote trekkers hierbij zijn naast het meer zelf een groot speelobject, het strand en de inmiddels goedgebruikte haven. Tussen deze plekken zijn dusdanig nieuwe functies gepositioneerd dat zij aansluiten op de ruimtelijke kenmerken van het omringende landschap en de dorpsstructuur. Langs een geplande vaarverbinding wordt bijvoorbeeld op dorpse schaal (maximaal 2 lagen met kap, wisselende rooilijnen, etc.) de ontwikkeling van woningen mogelijk gemaakt. Langs de haven komen eenvoudige open paviljoens die zowel geschikt zijn voor incidenteel gebruik, als op termijn plek kunnen bieden voor meer permanente invullingen. Hiermee ontstaat vanaf en naar het water toe een aantrekkelijke en levendige dorpsrand met ruimte voor toekomstige groei. De noodzakelijke sluis is hierbij dusdanig gepositioneerd dat de activiteit Ăn het dorp plaatsvindt. De openbare ruimte krijgt op deze manier extra aandacht.

herkenbare identiteit

Ingezet wordt op natuurlijke materialen en groen welke aansluiten bij het waterrijke milieu van het Oldambtmeer. Voor de haven wordt de samenhang gezocht in een eenduidige en herkenbare inrichting van de openbare ruimte en bebouwing die past in de dorpse schaal. Terugkerend thema hierbij zijn elementen als ruige grassen, riet, zwerfkeien, meidoornstruiken en inheemse bomen zoals wilgen/elzen/berken langs de oevers en eiken/ esdoorns ter verrijking van de bestaande bosrand.

resultaat

Met minimale bouwcapaciteit wordt het dorp aan het water verknoopt, waardoor het nieuwe meer een identiteitsdrager van het dorp is geworden en het dorp een veelzijdige woonomgeving kan bieden met vele ontplooiingsmogelijkheden en activiteiten.

Provincie Frysl창n de casus Nieuw Stroomland: een duurzame groene stadsrand de opgave Het plangebied van Nieuw Stroomland is gelegen ten zuidwesten van Leeuwarden en kenmerkt zich door de open polders van de voormalige zeearm van de Middelzee met een sterke agrarische sector, kwelderwallen en oude terpdorpen. Het gebied vormt een belangrijk ruimtelijk contrast met de stad Leeuwarden. In dit gebied zullen de komende jaren veel ontwikkelingen plaatsvinden, zoals de aanleg van de autoweg de Haak N31, de groei van bedrijventerreinen en de ontwikkeling van het woon-, werken leefgebied De Zuidlanden met onder andere de bouw van ruim 6.000 woningen en een nieuw treinstation. Deze ontwikkelingen zullen een grote meerwaarde betekenen voor het bereiken van een hoge werken woonkwaliteit in de regio. Tegelijkertijd dreigt de kwaliteit van het omliggende landschap aangetast te worden. Middels een intergemeentelijke structuurvisie onder regie van de Provincie, willen de betrokken partijen vorm en sturing geven aan de schaalsprong van Leeuwarden, die past bij de maat en schaal van het omringende historische landschap. Omdat het programma nog niet is uitgekristalliseerd, is als onderdeel van de visie een toetsingskader ontwikkeld voor (toekomstige) initiatieven in het gebied.

Afbeelding 3. Intergemeentelijke Structuurvisie Nieuw Stroomland, gemeente Leeuwarden, Menaldumadeel en Littenseradiel onder regie van provincie Frysl창n. Stedelijke expansie van stad Leeuwarden verankerd in een duurzaam landschap en een sterke eigen (agrarische en watergerelateerde) identiteit.

landschappelijke kernkwaliteiten als uitgangspunt HKB stedenbouwkundigen heeft de relatieve openheid van het onderliggende landschap van de voormalige Middelzee als uitgangspunt voor de visie genomen. De aanwezige kernkwaliteiten van kwelderwallen (de kleine schaal, onregelmatige verkaveling en terpdorpen) en de oude Middelzee (met de dijken, de grootschalige openheid, rationele verkaveling en weidsheid) vormen de basis voor de ruimtelijke structuur van het gebied. De visie zet daarom in op het herstel van oude (water)routes, het verduidelijken van de contrastverschillen in maat en schaal tussen de Middelzee (grootschalig) en de kwelderwallen (kleinschalig) en het beter toegankelijk maken van deze landschapskwaliteiten. Dit biedt samenhang en een sterke en herkenbare identiteit, waarvan Nieuw Stroomland als geheel, maar ook de verschillende initiatieven kunnen profiteren en zich ook mee kunnen profileren.

identiteitsdrager: de landbouw De visie ziet het water- en landbouwsysteem als dĂŠ dragers van deze kernkwaliteiten. Water biedt een uniek fijnmazig recreatief netwerk en landbouw vervult een cruciale rol als beheerder van het open en weidse graslandschap. Om beide dragers te versterken zet de visie in op innovatie van het landbouwsysteem en vergroting van het watersysteem. Hierbij worden de provinciale duurzaamheidambities en waterbergingsvraagstukken vertaald naar een nieuw ruimtelijk casco. Het Middelzeegebied krijgt in de visie ruimte voor innovatieve landbouw met ruimte voor experimentele functies zoals mestvergistingsinstallaties die passen bij de maat en schaal van het gebied. Inzet is dat deze in 2020 kunnen voorzien in de energiebehoefte van Leeuwarden. Een agrarisch praktijkcentrum gecombineerd met een landbouwcampus binnen de Haak markeert de overgang tussen stad en land.

identiteitsdrager: het water Het watersysteem wordt in het visiegebied op strategische locaties via opvaarten op boezempeil naar nabij gelegen dorpen uitgebreid, zodat de dorpen via deze recreatieve routes kunnen meeprofiteren van de stedelijke groei. Daarnaast reserveert de structuurvisie als afronding van de stadsrand ruimte voor waterketens, waarbinnen afvalwater uit de stad of van infrastructuur verzameld en gezuiverd kan worden. Het beeld van helofietenfilters en aquatische natuur biedt initiatieven om zich duurzaam langs de invalswegen in het gebied te profileren, maar biedt tevens een zachte overgang tussen stad en landschap.

resultaat De structuurvisie geeft ruimte voor de duurzaamheidambities van de betrokken gemeenten en de provincie en geeft sturing aan de ruimtelijke inpassing van toekomstige initiatieven. Water en landbouw bepalen hierbij de identiteit van de stadsrand, waarmee een win-win situatie ontstaat voor zowel de stad (energie en voedselvoorziening nabij de stad), als voor de ruimtelijke kwaliteit van het omliggende open landschap met haar dorpen.

regio Appingedam-Delfzijl de casus Ontwikkelingsperspectief Appingedam-Delfzijl: samenhang door bestuurlijke samenwerking opgave In de krimpregioâ&#x20AC;&#x2122;s zijn de gemeentelijke besturen genoodzaakt om te sturen en samen te werken op het gebied van voorzieningen, wonen en werkgelegenheid. In sommige gevallen wordt dit opgelegd door de provincie, maar in het geval van Appingedam-Delfzijl is de samenwerking ontstaan uit een stedelijk netwerk gedachte: vele bewoners maken reeds dagelijks gebruik van elkaars voorzieningen. In navolging van de gebruikers, en marktpartijen die hier slim op inspelen, was het de wens nu ook op bestuurlijk niveau de samenwerking op te zoeken. Aanleiding was de behoefte van de al samenwerkende gemeenten aan een gemeen- schappelijke visie. Om te komen tot een structuurvisie was het noodzakelijk om de ruimtelijke ontwikkelingen van beide gemeenten in beeld te brengen en met de gewenste aanpak op elkaar af te stemmen.

verschillende identiteiten, gezamenlijke problematiek Zowel Appingedam als Delfzijl is ontstaan uit watergerelateerde handel aan de oever van het Damsterdiep en de Eems. In de 20e eeuw hebben de twee noordelijke kernen zich ieder op een andere wijze ontwikkeld. Delfzijl door (nationaal gestuurde) grootschalige havengroei, tegenover de autonome ontwikkeling van Appingedam. Door deze groei zijn in Delfzijl grootschalige centrumvoorzieningen en infrastructuur ontwikkeld, terwijl in Appingedam de historische kern juist bewaard is gebleven. Beide gemeenten zien zich geconfronteerd met een afnemende bevolking, welke in de toekomst verder zal krimpen. Hierdoor kunnen niet alle voorzieningen in de toekomst gehandhaafd blijven en zal een oplossing gezocht moeten worden voor de dreigende leegstand. Ten tweede wordt de regio geconfronteerd met de effecten van zeespiegelstijging en bodemdaling. Deze ontwikkelingen vragen om ingrijpende operaties op korte termijn.

Afbeelding 4. Ontwikkelingsperspectief, gemeente Appingedam en Delfzijl. Samenwerking tussen gemeentelijke besturen op het gebied van wonen, werken en voorzieningen.

op zoek naar samenhang en een gezamenlijke agenda Om te komen tot een goede afstemming heeft een uitgebreide consultatieronde, met burgers, belangengroepen, vertegenwoordigers van maatschappelijke organisaties, externe deskundigen en raadsleden van de beide gemeenten plaatsgevonden. In samenwerking met Weusthuis en Partners heeft HKB stedenbouwkundigen in dit proces als intermediair de opgaven benoemd (gestut met data/analyses uit wetenschappelijk onderzoek) en ontwikkelscenarioâ&#x20AC;&#x2122;s inzichtelijk gemaakt met kaartbeelden. Met deze sessies werd niet alleen het kennisniveau van ambtenaren en wethouders/raadsleden bijgespijkerd, maar werd tevens relevante gemeentelijke informatie uitgewisseld en werden thematisch de opgaven van het toekomstige programma benoemd. Voorbeeld: een bijzonder aspect van krimp in dit gebied is dat het teruglopende aantal inwoners een arbeidstekort in de locale industrie tot gevolg heeft. Voor de invulling van deze werkgelegenheid zullen nieuwe methoden ontwikkeld moeten worden en nieuwe samenwerkingsverbanden moeten worden aangegaan (tussen bijvoorbeeld industrie en onderwijsinstellingen, woningcorporaties of vervoerbedrijven, etc.). Doordat dit inzicht tijdens het proces ontstond, is dit bestuurlijk geagendeerd en tot acties vertaald. Hiermee werd voorkomen dat enkel de eigen doelen werden nagejaagd en werd het belang van samenwerking duidelijk om een perspectief te bieden voor elkaar. De agenda voor de toekomst bevatte na afloop van het proces zowel ruimtelijke aspecten (zoals versterken van routes en het benoemen van het water als gezamenlijke kwaliteit en kans) als sociale en maatschappelijke aspecten (keuzes in zorg en werkgelegenheid).

resultaat Door het interactieve proces en de uitwisseling van informatie hebben de gemeenten uiteindelijk een gezamenlijke agenda voor de toekomst kunnen formuleren, waar beide partijen zich achter hebben geschaard. Dit geeft vertrouwen in elkanders kunnen en begrip . voor elkaars cultuur en agendaâ&#x20AC;&#x2122;s. Aan het einde van dit proces bleek het maken van een Intergemeentelijke Structuurvisie niet noodzakelijk; er was voldoende inzicht en draagvlak om direct over te gaan tot het maken van uitvoeringsprogrammaâ&#x20AC;&#x2122;s.

WWW.HKBS.NL

Vestiging Groningen Zuiderpark 21 9724 AH Groningen T 050 318 31 00 E groningen@hkbs.nl Vestiging Rotterdam Westblaak 51 3012 KD Rotterdam T 010 436 62 60 E rotterdam@hkbs.nl