31: Ղարս Պազարի մէջ ինքնապաշտպանութեան պատրաստութիւններ Ճին Թորոսի ղեկավարութեամբ Ղարս Պազարը պզտիկ գիւղաքաղաք մը ըլլալով, լուրը 10 վայրկեանի մէջ ամէն կողմ տարածուած էր եւ ժողովուրդը ահ ու սարսափով հայոց թաղը կը դիմէր: Մենք ալ՝ ընկերներ Սահակ Ղըրաճեան, Ստեփան Քէքլիքեան, վերոյիշեալ որոշումները տալէն ու ամէն կողմ պէտք եղած հրահանգները ղրկելէն վերջ փողոց իջանք, կէս մութ կէս լոյս։ Կառավարչատան առջեւ [կար] գայմագամը քովն ըլլալով ոստիկանապետն ու ուրիշ մի քանի պաշտօնեաներ, իրենց քովը կը գտնուէր նաեւ ընկ. Ստեփանին հայրը՝ Հաճը Աստուր աղան: Մեզի տեսնելուն գայմագամը սապէս խօսեցաւ. «Էֆէնտինե՜ր, այս ինչ իրարանցում ու խուճապ է, սրիկայ տէլի Ճին Թորոսը հիմա որ բանտն է եւ պիտի պատժուի՝ պատասխանատու է այս բանին: Իր բերած լուրին բոլորովին անհիմն ու յերիւրածոյ ըլլալը ստուգուած է, որովհետեւ իր գալէն ետք ու այս սուտ լուրը հաղորդելուն պէս՝ երկու ձիաւոր ոստիկան ղրկեցի այդ կողմերը: Վերադարձան ու երդումով հաստատեցին թէ քաղաքին վրայ ո՛չ յարձակող կայ եւ ոչ ալ անանկ զինուած մարդիկ: Ուրեմն կը փափաքիմ ու միաժամանակ յանուն կառավարութեան կը հրամայեմ, որ, էֆէնտիներ, այս իրարանցումին առաջքը առնէք եւ խաղաղութիւնը վերահաստատէք: Ես արդէն պէտք եղած միջոցները ձեռք առած եմ կարգը խանգարել ուզողները զսպելու ու արգիլելու համար»:
Հաճընցի հայ զինեալներ. ձախէն աջ՝ Տիգրան Կէօտելէքեան, Ճին Թորոս Տարտաղանեան, Յակոբ Պեզկիրեան, Համբարձում Կէօտելէքեան (Աղբիւր՝ Bibliothèque Orientale-USJ)
www.houshamadyan.org
32: Ահաւասիկ, թուրք պաշտօնեային սովորական ու անպատկառ ստախօս ու շնային խորամանկ քաղաքականութեան մեղրալեզու քարոզչութիւնը: Գիտնալով հանդերձ թէ այս խօսքերը իրականութիւն ըլլալէ աւելի իր մէջ ժահրոտ ու թունաւոր իմաստ մը ունէին, այսինքն ինչ որ ալ ըլլայ, անխուսափելին տեղի պիտի ունենայ ըսել կ՚ուզէր, սակայն եւ այնպէս ըստ ընկալեալ սովորութեան, շնորհակալութիւն յայտնեցինք իր բարեացակամութեան ու մաղթանքներ՝ բարեխնամ Սուլթանին արեւշատութեանը համար: Մնաք բարեւով մը բաժնուեցանք եւ ուղղուեցանք հայոց թաղը: Հոն հասնելնուս, տեսանք որ մեր ղրկած հրահանգները մեծաւ մասամբ գործադրուած էին եւ հնչակեան ու ժողովուրդեան ներկայացուցիչները մեզի կը սպասէին: Ժողովը սկսաւ, օրակարգ ունենալով հետեւեալ հարցերը. 1) Որքան զէնք կայ, տեսակներովը միասին: Որչափ փամփուշտ ու վառօդ: 2) Կռուելու ընդունակ որքա՞ն մարդ: 3) Սննդեղէն, քանի՞ օրուայ պաշար կայ, նոյնպէս ջուր: 4) Թաղին ո՞ր մասը աւելի ենթակայ է յարձակման: 5) Կռուողներու ռազմամթերք հայթայթելու համար թռուցիկ խումբեր կազմել: 6) Կռուողներու կերակուրները պատրաստելու եւ զանոնք կանոնաւորապէս ժամանակին հասցնելու համար կազմել կիներու խումբեր։ 7) Հայ աղաներէ բաղկացած մարմին մը կազմել. կառավարութեան հետ որքան որ կարելի է յարաբերութեան մէջ գտնուիլ: [Մարմինը կը կազմուի հետեւեալ անդամներով՝] Փանոս էֆենտի Ղարամանեան (Պէօյիւք Փանոս), Փանոս էֆենտի Ղարամանեան (Կիւճճիւք Փանոս), Առաքել էֆենտի Չաքալեան, Աստուր աղա Քէքլիկեան, Թորոս Տումանեան, Նազար էֆենտի Աճէմեան։ 8) Զինուորական գործերը վարելու համար նոյնպէս յանձնախումբ մը կազմուեցաւ հետեւեալներէ՝ Սահակ Գըրաճեան (դաշնակցական), Աշոտ Գասարճեան (դաշնակցական), Ստեփան Քէքլիկեան (դաշնակցական), Ճին Թորոս Տարտաղանեան (հնչակեան), Սինան [մականունը անյայտ] (հնչակեան), [վերջին երկու անձերուն անունները յուշագիրը չէ գրած, յայտնապէս չէ կրցած զանոնք յիշել։ Կը կարծենք որ անոնք հնչակեաններ են, խմբ.]։ Վերջին երկու յանձնախումբերը խորհրդակցաբար ու միասնաբար պիտի վարեն ինքնապաշտպանութեան բոլոր գործերն ու գործողութիւնները։ Վերոյիշեալ բոլոր դէպքերն ու կարգադրութիւնները տեղի ունեցան Զատկի չորրորդ օրը՝ 1909 Ապրիլ 2-ին։ Ատանայի բուն ջարդը սկսաւ 1909 Ապրիլ 1-ին՝ Զատկի երրորդ օրը։ Այս միջոցին զինեալ թռուցիկ խումբեր գաղտնի կերպով կը շրջագայէին քաղաքին զանազան մասերուն մէջ: Մինչեւ կէսօր ոչ մէկ կասկածելի երեւոյթ չնշմարուեցաւ, ոչ քաղաքին մէջ եւ ոչ ալ շրջակայքը:
www.houshamadyan.org
33:
Ատանա քաղաքին հայկական թաղամասին վիճակը 1909-ի կոտորածներէն եւ քանդումներէն ետք (Միշէլ Փապուճեանի հաւաքածոյ, Փարիզ) Քաղաքին հիւսիսային կողմը ոչ շատ բարձր լեռ մը կար ու անոր կողքին՝ Կիլիկեան թագաւորութիւններէ մնացած ամրակուռ ու պարսպապատ խոշոր եկեղեցի մը, որ հիմա մզկիթի վերածուած էր։ [Այս վայրը] քաղաքի կողմի ճամբաներէն զատ ունէր նաեւ կողքէն անցնող այլ ճամբաներ: Կէսօրէ ետք ահա նշմարուեցաւ, որ այդ ճամբաներէն
www.houshamadyan.org
34: երկուքով, հինգով ու աւելիով մարդիկ կու գային ու մզկիթ կը հաւաքուէին: Կառավարութեան հետ յարաբերուելիք մարմինը մէկ երկու տեսակցութիւններ ունեցաւ եւ առատ խոստումներով ու սովորական ապահովութիւններով վերադարձաւ: Երբ որ մզկիթին խնդրոյ մասին կը խօսուի վերջին անգամուն [կառավարութեան հետ, խմբ.], կը պատասխանուի, թէ կասկածելի ոչ մէկ երեւոյթ է ատիկա, որովհետեւ, ըստ սովորականին հաւատացեալները աղօթելու կու գան: Տեղացի երեւելի թուրքերուն մէկ մասը խղճամիտ, բարի [մարդիկ էին] եւ՝ հակառակ կառավարութեան ջարդարար քաղաքականութեան։ [Անոնք] իրենց բնակարանները քաշուած, [բայց] իրենց արբանեակներովը միասին լռելեայն կը քննադատէին ջարդարարները, միաժամանակ գաղտնի կերպով կ՚աշխատէին վայրագ խուժանին յարձակումի ձեռնարկին արգելք ըլլալ եւ կամ գոնէ մեղմացնել անոնց մոլեռանդութիւնն ու նուազագոյն չափով սահմանափակել աղէտը: Այս մարդիկը իսկապէս անկեղծ էին իրենց արտայայտութիւններուն մէջ, որովհետեւ անցեալին մէջ ասոնք արգելք եղած են շատ մը ջարդերու աղէտներուն ու ազատած հայութիւնը արիւնահեղութենէն։ Բայց այս անգամ անզօր ու անկարող էին բան մը ընելու, որովհետեւ, ինչպէս որ յետագային փաստօրէն հասկցուեցաւ, կառավարութիւնը իրենց ալ սպառնացեր էր թէ եթէ երբեք ձեռնարկին արգելք ըլլալու մէջ գտնուին, կամ եթէ հայերը իրենց պաշտպանութեան տակ առնեն ու տուներուն մէջ հայեր պահեն, իրենք ալ հայերուն վիճակին պիտի ենթարկուին, այսինքն պիտի ջարդուին ու ինչքերնին պիտի թալանուին: Անշուշտ, կառավարութիւնը այսքան խիստ ու յանդուգն չպիտի կրնար գտնուիլ, եթէ միւս թուրք երեւելիները կառավարութեան հետը համաձայն չ՚ըլլային: Ինչպէս որ վերը ըսեր էի, այդ օր թէեւ քաղաքին թուրք թէ հայ բնակչութիւնները ջղայնոտօրէն շարժման մէջ էին ու իրարու նկատմամբ անհաշտ աչքով կը նայէին, բայց ո՛չ ներսէն, ո՛չ ալ դուրսէն անախորժ դէպք մը չպատահեցաւ: Անդրադառնանք Ճին Թորոսին։ Գիւղէն փախելէ, քաղաք գալէն ու դէպքը առաջին անգամ ընկեր Ղըրաճեանին պատմելէն յետոյ, գայմագամին գացեր ու անոր ալ մանրամասն տեղեկութիւններ տուած էր իր տեսած ու լսածներուն մասին: Եւ փոխանակ իբր հաւատարիմ պաշտօնեայ ու իր պարտականութիւնը անթերի կատարող ոստիկան գնահատուելու, անմիջապէս կը ձերբակալուի ու հսկողութեան տակ կ՚առնուի պալատին [շատ հաւանաբար կառավարչատունը, քոնաք, խմբ.] մէկ խուցին մէջ։ Միաժամանակ ձեռքէն կը յափշտակուի իր մավզէր հրացանը: Արդէն այս մասին գայմագամն ալ խօսած էր: Սակայն, Ճին Թորոսը պատանի հասակէն մինչեւ այս տարիքը (մօտաւորապէս 30 տարեկան էր) այս կարգի շատ մը դէպքերու հանդիպած էր, կռիւներ[ու] մէջ գտնուած, վիրաւորուած ու վիրաւորած, բանտը դրուած ու փախուստ տուած, փախստական, Վահկայի ու Հաճընի անտառախիտ ու բարձրաբերդ կատարներուն վրայ, ձիւներուն մէջ պառկած ու վայրի կենդանիներուն հետ ընկերացած, միջահասակ, թխադէմ պողպատակազմ, լայն ուսերով ու քիչ մը մսոտ ու անխորտակելի մկաններով, դիւրաշարժ, անվախ ու անվեհեր, քիչ մըն ալ խենթ:
www.houshamadyan.org
35: Ագելափակուած խուցին դրան առջեւ զինեալ թուրք ոստիկան մը պահակ կը սպասէ: Չէ որ Թորոսը վարժութիւն չունի երկար ատեն բանտը մնալու, մանաւանդ հիմա երբ իրեն պէտք ունի ազգը: Վանդակուած, քաղցած առիւծի նման, ման կու գայ խուցին մէջ եւ մէկէն կը նշմարէ թէ, դուռ[ը] կղպուած չէ։ Կայծակի արագութեամբ դուռը կը բանայ եւ կը խոյանայ պահակին վրայ, մէկ հարուած[ով] գետին կը տապալէ զայն, մավզէրն ու փամփուշտները կը խլէ անկէ եւ պալատին կողմնակի դուռը կը բանայ ու արծիւի արագութեամբ կը հասնի հայոց թաղը:
Այս ամբողջ գործողութիւնը հազիւ 10 վայրկեան տեւած է: Ահա Ճին Թորոսը մեր մէջն է իր մշտատեւ ժպիտը դէմքին վրայ, իր սովորական կատակաբանութեամբը պատմութիւնը կը սկսի գիւղէն, ապա բանտէն փախուստը ու մեր մէջը գալը: Հպարտանքով ու խրոխտանքով կ՚ըսէր. «Եղբայրներ ու քոյրեր տաճիկներէն մի վախնաք, անոնք նոյնիսկ հինգ ու տասը հազարով ալ գան, չպիտի կրնան մեզի հասնիլ: Ես մինակս ասոնց տասին դէմ կռուած, մի քանիները սատկեցուցած եւ մնացեալն ալ փախուստի մատնած եմ: Ուրեմն մենք որ այսչափ զէնք ու ռազմամթերք ունինք եւ այսքան ալ կտրիճ երիտասարդներ՝ յաղթանակը մենք պիտի տանինք»: Ձի նստած թաղին ամէն կողմը կը պտտէր, ժողովուրդը կը խրախուսէր եւ կը խնդացնէր իր զուարճախօսութիւններով: Միեւնոյն ատեն ալ թաղին պաշտպանութեան համար շինուած պատերն ու դիրքերը քննելով, պակասները լրացնել կու տար: Ահաւասիկ օրուան հերոսը եւ Ղարս Պազարին ազատարարը՝ խենթ Ճին Թորոսը: Յիշատակը յաւիտեան ըլլայ: Կառավարութենէն մի քանի անգամներ պաշտօնեաներ եկան Թորոսը պալատ տանելու համար, բայց ոչ պատասխանուեցաւ: Վերջապէս, պահանջեցին որ ոստիկանին մավզէրը վերադարձուի, Թորոսը [այս հարցին] պատասխանեց թէ նախ իր մավզէրը իրեն յանձնուելու է, քանզի այդ հրացանին համար ինքը պատասխանատու է կառավարութեան քով: Առանց արդիւնքի, այս խնդիրն ալ ասանկ փակուեցաւ:
Յարձակումը հայկական ընդհարումները
թաղին
վրայ
եւ առաջին
Օրը իրիկուն կ՚ըլլար, ոչ մէկ յարձակում եւ ոչ ալ նկատողութեան արժանի շարժում: Կարծես թէ գարնանամուտի մրրիկ մըն էր այդ, եկաւ եւ անցաւ, առանց հետք մը թողելու իր ետեւ: Գիշեր է, ամէն կողմ խաւար ու մութ, լռութիւն ու ամայութիւն: Բայց խորհրդաւոր էր այս լռութիւնը, մեռելային ու գերեզմանային էր այդ: Ժամանակաւոր ու միջանկեալ, իր
www.houshamadyan.org
36: ետեւ կը պահէր ամեհի փոթորիկ մը, որ աւեր պիտի գործէր Կիլիկիոյ այս լեռնադաշտի գեղեցիկ Սավրըն գետին ափին: Կէս գիշեր է, բայց ամէն ինչ խաղաղ։ Կէս գիշերէն վերջ, նորէն լռութիւն կ՚իշխէ: Արշալոյս է, ջինջ ու պայծառ է երկինքը, ուր բազմած է տիեզերքին Արարիչն ու ստեղծագործ ինքնակալը։ Իր պատուանդանին ներքեւ գործուելիք նախճիրին, ոճրագործութեան, արիւնահեղութեան ու աւերումին հանդիսատես ըլլալու կը սպասէ՞ր: Բարին ու չարը, Աստուածն ու Սատանան դէմ դիմաց կայնած ահեղամարտին, ազդանշանին տրուելուն շնչասպառ կը սպասէին: Հրացան մը կ՚որոտայ մզկիթէն. հազիւ քանի մը վայրկեան լռութիւն: Ահա տասնեակներով գնդակներ կը տեղան հայոց եկեղեցիին վրայ։ [Ջնջուած հատուած մը, խմբ.]։ Մզկիթին գնդակները հետզհետէ կը սաստկանան ու աւելի կը սաստկանան: Նախապէս դրուած հրահանգին համաձայն մերիններուն կողմէն ոչ մէկ գնդակ ի զուր [պէտք էր] արձակել, որովհետեւ մեր փամփուշտներուն քանակը սահմանափակ է, իսկ անոնցինը անսահմանօրէն առատ: Ուրեմն համբերատար [պէտք էր] սպասել, որ անոնք իրենց դիրքերէն դուրս գան, մեր դիրքերուն աւելի մօտենալու կամ գրոհ տալու համար: Ի հարկէ, մեր այս լռութիւնը ջղայնութիւն կը պատճառէր խորդաներուն: Կէս օրուայ մեր նախատեսութիւնը կ՚իրականանայ: Զէնք ի ձեռին մի քանի թուրքեր իրենց թաքստոցներէն դուրս կու գան, բայց այդ վայրկեանին իսկ թաւագլոր գետին կը տապալին: Մզկիթին դէմ ճակատող խումբը կազմող կռուողները հետեւեալներն էին. Թորոս Ղըվրաքեան (հաճընցի), Մանուկ Ղարիպեան (հաճընցի), Յովհաննէս Պալանեան (հաճընցի), Կիրակոս Եաղլըեան (խմբապետ, ղարսեցի, քէօր հէքիմին եղբայրը), Գրիգոր Եամանընօղլը (ղարսեցի)։
Աշոտ Գասարճեանին ձեռագիր յուշերէն էջ մը
www.houshamadyan.org
37: Այս խումբին թիկունքները պաշտպանող երկու խումբեր եւս կային, սակայն բուն ճակատամարտողները վերոյիշեալ հինգ երիտասարդներն էին։ Խումբէն առաջին գնդակ արձակողը Թորոսը եղաւ իր յունական հրացանովը։ Երկու գնդակ իրարու ետեւէ, երկուքն ալ երկու թուրք կը սպաննէ։ Ինքը միջահասակ, հուժկու մկաններով, ամրակազմ, կարմիր այտերով, քիթը քիչիկ մը տափակ 24 տարեկան երիտասարդ մըն էր։ Հաճըն ծնած էր եւ՝ Ղարս Պազար մեծցած։ Կը վախցուէր թէ, այս անփորձ ու կռուի բոլորովին անվարժ երիտասարդը չկարենայ իր դիրքը պահել, նոյնիսկ դասալիք ըլլալու կասկածը կար։ Բայց զարմանալիօրէն, առաջին վայրկեանէն մինչեւ վերջը ցոյց տուաւ պաղարիւնութիւն ու անսահման յանդգնութիւն կռուի մէջ։ Կը կռուէր, միեւնոյն ատեն ալ ուղղութիւն կու տար ընկերներուն եւ առիթը գտնելուն պէս ալ ժողովրդեան քովը կուգար, կը խրախուսէր ու կը կատակէր։ Մեր այս առաջին յաջողութիւնը մեծ խանդավառութիւն ստեղծեց ժողովուրդեան բոլոր խաւերուն մէջ։ Իսկ թշնամին՝ կատղած, առաւել եւս սաստկացուց հրացանաձգութիւնը եւ կրկին դուրս գալով դիրքերէն երկրորդ գրոհը տուաւ։ Սակայն մեր արձակած գնդակները ուղղակի կէտ նպատակին կը հասնէին եւ գետին կը տապալէին հորդաներէն մի քանիներ, մնացեալն ալ նահանջի կը ստիպէր։ Սոյն դրութիւնը տեւեց մինչեւ իրիկուն: Այս միջոցին մեր լաւագոյն կռուող ու նշանառու մարտիկներէն մէկը՝ Կիրակոս Եաղլըեան, իր չափէն աւելի յանդուգն մէկ շարժումին պահուն ազդրէն գնդակ մը կ՚ընդունի եւ գետին կ՚իյնայ, բայց նորէն ալ իր սիրելի հրացանը բազուկներուն մէջ պինդ սեղմած, առանց կարեւորութիւն տալու ազդրէն հոսող արիւնին, իր կողմը սողալով յառաջացող թշնամիներ կը հարուածէ տեղն ի տեղոյ: Թէեւ քիչ մը ուշ, բայց ի վերջոյ իր մօտակայ դիրքերու ընկերները կը յաջողին քովը հասնիլ եւ թշնամի դիրքերը սարսափելի կրակի մը տակ կ՚առնեն ու հոն ստեղծուած խուճապ ու իրարանցումէն օգտուելով վիրաւորը կը փոխադրեն թաղին մէջ: [Ջնջուած հատուած մը, խմբ.]։ Ամիսներ վերջը բուժուեցաւ: Մեր Ղարսի պատմութեան մէջ յիշելու մոռցած ենք թէ երբ հայութիւնը հայոց թաղը կը քաշուի կռուելու համար անդին 7 ջորեպաններ խանը կը մնան եւ հոն բոլորն ալ կը սպաննուին: Օրը իրիկուն կ՚ըլլայ: Մենք մէկ վիրաւոր միայն ունեցանք, անոնցմէ թէեւ մեր տեսածին [համեմատ] 7-8 հատ տապալուեցաւ, բայց չենք գիտեր թէ քանի հատը սատկած է եւ քանի հատը վիրաւոր: Գիշեր է, երկուստէք հրացանաձգութիւնը կը շարունակուի, բայց ոչ սաստկութեամբ: Լուսաբացէն բաւական առաջ, քաղաքին ծայրամասին վրայ գտնուող չոր խոտի դէզ մը կար, մթութենէն օգտուելով կրակ տուած էին անոր: Նախապէս, այդ մասին վրայ գտնուող խոտէ հիւղակները քանդուած էին նախազգուշութեան համար: Հրդեհին նպատակը շատ որոշ էր. առաջին՝ թաղին մէջ խուճապ ստեղծել, երկրորդ՝ կրակը մարելու համար մարդիկ հրդեհին վայրը պիտի փութային եւ իրենք ալ կրակի լոյսին տակ գացողները գնդակի պիտի բռնէին: Իսկ երրորդ եւ ամէնէն կարեւորը՝ հրդեհը քաղաքին մէջ տարածել էր, որովհետեւ
www.houshamadyan.org
38: թաղին մէջ բաւականաչափ խոտէ հիւղակներ եւ խոտի թէզեր կային: Եթէ անգամ մը անոնց հասնէր կրակը, մենք ալ կորսուած էինք: Ինչպէս որ նախատեսուած էր, կրակը չտարածուեցաւ եւ տեղւոյն վրայ մարեցաւ:
Ղարս Պազարի իշխանութիւններուն հետ բանակցելու փորձ մը Լուսաբացին հրացանաձգութիւնը սաստկացաւ: Մենք ժողովի ենք, օրակարգ ունենալով հետեւեալ կարեւոր հարցերը. 1) Ղարսը՝ ամէն կողմէ պաշարուած ըլլալով, մեր շրջակայքը [կատարուող] անցուդարձերէն անտեղեակ ենք: Պէտք էր յարաբերութեան մէջ մտնել գոնէ Սսոյ հետ եւ եթէ կարելի ըլլայ իրենցմէ գաղափար առնել թէ ի՞նչ ընելու ենք: Նոյնպէս իրենցմէ պահանջել որ որեւէ կերպով մեզի օգնեն: 2) Որեւէ կերպով անգամ մը եւս կառավարութեան հետ յարաբերութեան մէջ մտնել, հասկնալու համար թէ [պատրաստ են, խմբ.] եղածը բաւ համարել եւ ցրուել պաշարողները: 3) Հակառակ պարագային եթէ կառավարութիւնը չմիջամտէ ու կռիւը շարունակուի մինչե՞ւ երբ կրնանք դիմադրել ու ի՞նչ արդիւնք պիտի ունենայ մեր մղած մահու եւ կենաց այս պայքարը: 4) Ի պահանջել հարկին կրնա՞նք պաշարման շղթան ճեղքել եւ որչափ որ կարելի է ժողովրդեան մէկ մասն ալ միասին տանիլ դէպի անառիկ լեռները կամ Սիս:
Սիս, ընդհանուր պատկեր։ Լուսանկարը առնուած է կաթողիկոսարանի շէնքէն (Աղբիւր՝ Bibliothèque Orientale - USJ, Պէյրութ)
www.houshamadyan.org
39: Որոշուեցաւ՝ 1) Սիս նամակ գրել: [Այս բանը] անմիջապէս կատարուեցաւ: Նամակին առաքումը Թորոսին առաջարկուեցաւ, բայց ան ըսաւ. «Ես չեմ կրնար տանիլ, որովհետեւ Սիս գացողը հարկ է որ գիշերը ճամբայ ելնէ ու գաղտնի ճամբայէ երթայ։ Ես լեռնային ճամբաներուն ծանօթ չեմ: Այս գործին յաջող ելք տալու համար մէկը կայ որ կրնայ առանց այլ եւ այլի Սիս հասնիլ ու նամակին պատասխանը բերել»: Խօսածները տրամաբանական գտ[անք], Թորոսը գնաց ու այդ մարդը բերաւ: Ահա կարճահասակ, նիհարակազմ, ջղուտ, շէկ պեխով, գլուխը խազմա թաշկինակ գլխարկին վրայ, ճերմակ կտաւէ կարճ ապա մը ուսերուն, երկայն զըպուն մը, ոտքը տրեխ, աչքերը կէս բաց կապոյտ կէս դեղին: Թիփիք մարդ մը երեսուն եւ հինգնոց: Որչափ որ աչքերը որոշ ու յստակ գոյն մը չունէր, բայց եւ այնպէս համակրելի էր եւ միշտ կը ժպտէր: Գաղտնի ճամբով Սիս նամակ տանողին անունը Փանոս է՝ շիվիլկէցի պօյաճը Խըչէրի տղան։ Առաջին ակնարկով ես կասկած ունեցայ թէ այս կազմով մարդ մը ինչպէ՞ս պիտի կրնար մօտաւորապէս 8-10 ժամուան ճամբայ մը կտրել Ղարսէն Սիս, որ երկու գլխաւոր դժուարութիւններ ունէր: Առաջին, երթալիք ճամբան լեռնային ըլլալով, շատ մը տեղեր բաւական բարձր լեռներ պիտի բարձրանար ու անկից ալ ձորը պիտի իջնար: Ասիկա յաճախ պիտի կրկնուէր: Երկրորդ, Ղարսը պաշարուած էր, ինչպէ՞ս անկից դուրս պիտի գար, մանաւանդ, համոզուած էինք թէ Սիսն ալ պաշարուած է, ինչպէ՞ս պիտի կրնար այդ օղակուած շղթան անցնիլ: Երբ որ ժողովականներուն նայեցայ, անոնք հասկցան թէ ի՞նչ ըսել կ՚ուզեմ, փոխադարձ ակնարկով մը Թորոսը ցուցուցին, այսինքն թէ ատիկա Թորոսին պէտք է հարցնել: Թորոսը խորամանկ, արդէն նշմարած էր մեր ակնարկի խօսակցութիւնը, առանց սպասելու հարցումիս, ըսաւ. «Այս սրիկան տասը հատ Ճին Թորոս կ՚արժէ, քանիցս ձին փախուստի մատնած ու իր տփոցը կերած եմ»: Միեւնոյնը հաստատեցին ուրիշներ ալ: Ասոր վրայ, անմիջապէս վրայի զպունին ետեւի ճերմակ աստարը քակելով, առանց անուն տալու հետեւեալ տողերը (1909 Ապրիլ 3 թուակիր) գրեցի. «Ղարսը երեք օրէ ի վեր պաշարուած է ամէն կողմէ եւ գիշերցորեկ կռուի մէջն ենք: Շատ երկար դիմադրելու ո՛չ ոյժ ունինք եւ ոչ ալ յոյս, անմիջականօրէն ձեր օգնութեան կը սպասենք. ուշացումը մեր կորուստը ու բնաջնջումը պիտի ըլայ անխուսափելիօրէն: Մնացեալ մանրամասնութիւնները գրաբերէն կրնաք հասկնալ»: Աստառը հինին պէս ետ կարուեցաւ եւ մարդը դուրս ելաւ [մնաք] բարով մը ըսելով։ Երբ յաջողէր Սիս մտնել՝ ուղղակի Կաթողիկոսին պիտի երթար։ Հետը ատրճանակ մը եւ դաշոյն մը առաւ, ձեռքը՝ հովիւներու խոշոր գաւազան մը։ Գիշերը ճամբայ ելաւ ու նոյն գիշերուայ արշալոյսէն առաջ Սիս մտած ու իր առաքելութիւնը ճշգրտօրէն կատարած էր։ Հայ յեղափոխականներու հերոսներուն ցանկին վրայ արձանագրուելու արժանի վերոյիշեալ նամակատար հայորդին Մարաշի հեռաւոր գիւղերէն՝ Շիվիլկէցի Պօյաճը Խչէրին որդին Փանոսն էր։ 2) Բաւական երկար, թեր ու դէմ ու աղմկալի վիճաբանութիւններէն յետոյ, որոշուեցաւ գայմագամին նամակ մը գրել (1909
www.houshamadyan.org
40: Ապրիլ 4 թուակիր) եւ ըսել թէ մենք՝ ղարսեցիներս, դարերէ ի վեր հաւատարիմ հպատակները եղած եմք Օսմանեան կայսրութեան, երբեւիցէ ոչ ըմբոստական արարքի մէջ գտնուած ենք եւ ոչ ալ հակաօրինական ընթացք մը ունեցած ենք, մանաւանդ որ մեր յարաբերութիւնները մեր թուրք եղբայրներուն հետ միշտ ալ եղած են սիրով ու անկեղծ: Ուրեմն, յանուն այնքան բարեխիղճ ու բարեացակամ Օսմանեան կայսրութեան ու անոր միահեծան ու վեհափառ սուլթանին արեւշատութեանը, խոնարհաբար կը խնդրենք ձեր բարձրութենէն որ բարեհաճիք հրամանով մը վերջ տալ այս եղբայրասպան կռուին, որուն համար Ղարսի ժողովուրդը երախտապարտ պիտի մնայ ձեզի յաւիտեան: Ստորագրուած ժողովուրդէն: Իսկ գալով 3-րդ եւ 4-րդ օրակարգերուն, շատ յստակ կերպով նկատուեցաւ թէ մեր ունեցած զէնքերով երկար ատեն կռուիլ անկարելի էր, որովհետեւ անոնց մեծամասնութիւնը հին նախապատմական վառօդով լեցուելիք հրացաններ [էին]: Մէկ կարեւոր մասն ալ զոյգ փողով (չիֆթէ)՝ Սահմանադրութեան հռչակումէն յետոյ Եւրոպայէն եկած թեթեւ ու բարակ երկաթներէ շինուած էին։ [Անոնք] թէ՛ շատ շուտ կը տաքնան եւ թէ ալ շատերը պայթած ատենը կը ճեղքուին: Լաւագոյն զէնքը որ ունէինք, յունական կրա հրացաններն էին, դժբախտաբար անոնցմէ ալ հազիւ վեց հատ ունէինք, շատ քիչ փամփուշտով: Այս հաշուով ո՛չ երկար պիտի կրնայինք կռուիլ եւ ոչ ալ լեռը բարձրանալ, ուրեմն մեզի կը մնար ամէն միջոց ի գործ դնել կառավարութեան հետ լեզու մը գտնելու՝ եթէ յաջողուէր: Ձախողած պարագային՝ մինչեւ վերջին փամփուշտը արձակել ու անկէ յետոյ դանակով կռուիլ ու մեռնիլ:
«Կրա» մակնիշի հրացանը
www.houshamadyan.org
41: Ժողովի խորհրդակցութիւնները տեւեցին վեց ժամ: Արդէն կէսօրէ վերջ ժամը երեքն է: Երեք հատ ծեր կիներէ բաղկացած մարմին մը կը կազմուի, նամակը [անոնց] կը տրուի գայմագամին յանձնելու ու բերանացի աղաչանքներ ընելու համար: Բայց կարեւորը այն էր թէ անոնք [ինչպէս] պիտի կրնային կառավարչատուն հասնիլ: Ձեռքերնին երեք հատ ճերմակ դրօշակ տրուեցաւ երկայն գաւազաններուն վրայ անցուած: Հայոց թաղէն կառավարութեան [տուն] երկարող ճամբան առանց դարձուածքի ուղղակի փողոց մըն էր եւ ուղղակի պալատին աւագ դրան առջեւ կը տանէր: Ճիշդ այդ փողոցին հայոց թաղին վերաբերող մասին վրայ պաշտպանութեան պատ մը քաշուած էր: Անկից կ՚անցնին [երեք կիները, խմբ.], ճերմակ դրօշակները բարձր բռնած: Այս միջոցին մեր կողմէ հրացանաձգութիւնը դադրեցուցած էինք: Կիները հազիւ երեք հարիւր մեթր քալած էին եւ ճամբան խաչաձեւող փողոցի մը անկիւնը հասած՝ հարիւրաւոր զինուած թուրքեր ճամբուն վրայ ելան եւ կիները պաշարեցին: Մենք հանդիպակաց շէնքէ մը կը դիտենք բոլոր անցուդարձը։ Ի տես այս տեսարանին այն համոզումը ունեցանք թէ մեր ձեռնարկը ձախողած էր։ Հազիւ այս մտածումի ու խօսքի փոխանակումի մէջ էինք, մէյ մըն ալ տեսանք թէ ճամբուն ծայրը՝ կառավարչատան առջեւն էին կիները եւ դռնէն ներս կը մտնէին: Անոնց հասնելէն կէս ժամ յետոյ թուրքերու դիրքերն ալ դադրեցուցին կրակը: Բայց այս միջոցին այդ հինգ հարիւր մէթր երկարութիւն եւ տասը մէթր լայնք ունեցող ճամբան ծայրէ ի ծայր խուժանով լեցուեցաւ: Հասկցուեցաւ թէ հայոց թաղին կից թաղերուն բոլոր տուները զինուած մարդոցմով լեցուած են եւ յարմար առիթին կը սպասէին հայոց թաղը խուժելու կեավուր ջարդելու, անոնց հարս ու աղջիկը պղծելու եւ ինչքը թալանելու համար:
Բարեացակամ սպայի մը՝ Էմին էֆենտիի միջամտութիւնը Իրիկուան ժամը վեց ու կէսին լուր տրուեցաւ թէ խումբ մը զինուորներով (7-8 հոգի) զինուորական սպայ մը եկած էր եւ կ՚ուզէր մեզի հետ տեսակցիլ: Արդէն նախապէս հինգ հոգինոց մարմին մը կազմած էինք կառավարութեան հետ բանակցելու եւ հասկացողութեան եզր մը գտնելու համար: Ուստի, անոնք գացին տեսակցելու համար եւ մենք ալ վերէն կը դիտէինք թէ ինչ ձեւի ընդունելութիւն պիտի գտնէին մեր մարդիկը: Զգալի եղաւ որ լաւ ու քաղաքավարի կերպով կը վարուէին անոնց հետ:
www.houshamadyan.org
42:
Պաղչէ գիւղէն ընդհանուր տեսարան մը, 1909-ի կոտորածներէն եւ քանդումներէն ետք (Աղբիւր՝ Մխիթարեան միաբանութիւն, Սուրբ Ղազար, Վենետիկ) Հազիւ թէ տասը վայրկեան անցած էր խօսակցութեան սկսելուն, հապճեպով մը լրաբեր մը եկաւ եւ ըսաւ թէ սպան զիս կ՚ուզէր: Այս հանդիպումը որ տեղի կ՚ունենար մեր պաշտպանութեան պատին ճիշդ առջեւ էր ու մեր գտնուած շէնքէն 50-60 մէթր հեռու: Երբ որ լրաբերը ըսաւ թէ սպան կ՚ուզէր զիս տեսնալ, զգացի թէ ան ինծի ծանօթ մէկն էր, արդէն հեռուէն տեսած ատենս ալ մտածեցի թէ մարդուն կազմն ու դէմքը ինծի ծանօթ կու գային, բայց լիովին վստահ չէի միտքիս մէջ արթնցած այս գաղափարին: Երբ պատին քով հասայ, տեսայ թէ իսկապէս ինծի ծանօթ անձն էր: Զիս տեսնելուն կարծես ուրախութեան անկեղծ ժպիտ մը անցաւ դէմքին վրայէն եւ առանց որեւէ ձեւակերպութեան ըսաւ. «Շատ ուրախ եմ քեզի հոս գտնելուս համար, որովհետեւ հօրդ ու անոր բարեկամ թուրք երեւելի անձնաւորութեանց կողմէ ինծի պարտականութիւն տրուած էր քեզ մեռած կամ ողջ գտնել եւ իրենց իմացնել: Կրկին կ՚ըսեմ թէ շատ գոհ եմ քեզի ողջ ու առողջ գտնելուս համար. օ՛ն, հիմա կառավարութեան պիտի տանիմ քեզի»: Ի պատասխան իր այս բարեկամական արտայայտութիւններուն, ըսի. «Սրտանց երախտապարտ եմ ձեր ցոյց տուած այնքան ազնիւ ու բարեացակամ վերաբերումին ու անձնուիրութեան համար, վստահ եղէք թէ ձեր այս արարքը չպիտի մոռցուի ու մեր յիշատակներուն մէջ մեծ տառերով պիտի արձանագրուի: Սակայն պր. Սպայ, կը ցաւիմ որ կառավարութիւն երթալու ձեր առաջարկը չպիտի կրնամ ընդունիլ»։ Տակաւին խօսքս չվերջացուցած յայտնի ջղայնութեամբ մը հարցուց թէ, ինչո՞ւ կը մերժեմ իրեն հետ երթալ, ըսի. «Ճիշդ անոր պատճառը պիտի բացատրէի, բայց դուք առիթ չտուիք խօսակցութիւնս ամփոփելու ու
www.houshamadyan.org
43: ամբողջացնելու»: Նորէն, անկեղծ ժպիտով մը. «Լաւ ուրեմն, շարունակէ, միայն թէ հակիրճ կերպով, որովհետեւ ուշացած ենք»: Կիսատուած խօսքս շարունակելով ըսի. «Պէյ էֆէնտի, կը ներէք որ ձեր առաջարկը մերժեցի եւ տակաւին մերժումիս վրայ հաստատ եմ, որովհետեւ այս թաղին մէջ, ինչպէս որ ձեզի ծանօթ է եւ դուք որ ժամանակին երկար ատեն հոս, անոնց հետ ապրած եւ յիշատակելի բարեկամութիւններ ունեցած էք անոնց հետը, Պէյ էֆէնտի, անոնք երեք օրէ ի վեր սուրի ու հուրի պինդ օղակներուն մէջ առնուած են, ամէն վայրկեան անոնք մահուան դողին մէջ կ՚ապրին: Անոնք ոչ ըմբոստ են եւ ոչ ալ անհաւատարիմ հպատակներ կառավարութեան, այլ իրենց ապրուստը ապահովելու համար ճգնող ժողովուրդ մը, մանաւանդ հլու ու անկեղծօրէն հաւատարիմ հպատակներ Օսմանեան կայսրութեան: Եւ քանի որ այսքան անմեղ ժողովուրդ մը, որուն մէջ այնքան պզտիկ տղաք, կին ու աղջիկներ կան, մահուան դատապարտուած է անբարեխիղճօրէն, ինծի համար անսրբագրելի նախատինք ու մեծագոյն արատը պիտի ըլլայ զիրենք լքել ու կաշիս ազատել: Կը խորհիմ թէ Պէյ էֆէնտի այս արարքը դուք ալ չէք ներեր ինծի: Ուրեմն, դուք՝ բարձրաստիճան զինուորական անձնաւորութիւն, մանաւանդ դուք որ քանիցս փաստով ապացուցած էք ձեր մաքուր ու անկեղծ խղճին գործունէութիւնը, յանուն ձեր սիրելիներուն, յատկապէս կը խնդրեմ ու նաեւ այստեղ գտնուող բոլոր ժողովուրդը, որ հրապարակ իջնաք ու ձեր բոլոր հեղինակութիւնն ու ազդեցու-թիւնը ի սպաս դնէք այս ժողովուրդը ազատելու համար։ [Ասոր] համար ո՛չ միայն հայութիւնը երախտապարտ պիտի մնայ ձեզի, այլ Աստուածն անգամ գոհ պիտի մնայ ձեզնից եւ օրհնէ ձեզ»: Խօսքս վերջացած էր եւ սպան խորապէս զգացուած եւ յուզուած ըսաւ. «Աշոտ տղաս, դուք գիտէք թէ ես այս հայերը անկեղծ սրտով կը սիրեմ եւ պատրաստ եմ բոլոր կարելի մջոցներս գործածել, զիրենք այս աղետէն ազատելու համար: Ահա՛, ասոր համար է որ կ՚ուզեմ քեզ հետս տանիլ գայմագամին միասին խօսելու ու աղաչելու թէ այս արիւնահեղութեան վերջ մը դնէ: Եթէ միտքս չկրցաք հասկնալ աւելի որոշ կերպով ըսեմ թէ ես արդէն պէտք եղածները իրեն խօսած եմ, նմանապէս Շէվքէթն ալ այս ուղղութեամբ ինծի հետ աշխատեցաւ (սպային եւ Շէվքէթին մասին յառաջիկային պիտի խօսիմ)։ Բայց մինակս եմ, մանաւանդ որ, հայրդ եւ հայրը հինէն ի վեր լաւ բարեկամներ եղած են, հետեւաբար շատ հաւանական կը գտնեմ որ իրեն ծանօթ այս կապը որոշ ազդեցութիւն մը ընէ եւ իր քաղաքականութիւնը փոխէ»:
Էմին էֆենտիին հետ գայմագամ Ճեմիլ պէյին քով Նախքան իմ կրկին խօսիլս հոն գտնուող բոլոր հայերը միաբերան ըսին թէ սպային ըսածները արդարացի ու տրամաբանական են եւ պէտք է որ միասին երթաս: Ի հարկէ չէի կրնար մերժել եղած առաջարկը, քանզի սրբազան ու նուիրական պարտականութիւն մըն էր կատարելիքս, նոյնիսկ անիկա ըլլար արիւնիս գնովը: Հետեւաբար ընդառաջեցի եւ
www.houshamadyan.org
44: պատին միւս կողմը անցայ: Սպան աջ թեւս մտաւ եւ յետոյ իր ձիաւորներուն հրամայեց որ [անոնցմէ] մէկը ձախ թեւս մտնայ, իսկ մնացածն ալ մեր առջեւէն ու ետեւէն պիտի երթային ու միեւնոյն ատեն ալ ճամբայ պիտի բանային: [Այս ձեւով] լաւ պաշտպանուած էի, եթէ մէկը ուզէր գնդակ արձակել՝ սպան ու զինուորներն ալ պիտի սպաննուէին:
Հասանպէյլի գիւղը եւ փլատակ տուներ. քանդումները տեղի ունեցած են 1909-ի կոտորածներուն ընթացքին (Աղբիւր՝ Մխիթարեան միաբանութիւն, Սուրբ Ղազար, Վենետիկ) Հազիւ 50 մէթր առաջացած էինք, ինչպէս կիներուն պատահած էր միեւնոյնը պատահեցաւ մեզի. ամբոխը կողմնակի փողոցներէն մեծ ճամբան թափեցաւ ու մեզի պաշարեցին։ Քալել ու առաջանալ գրեթէ անկարելի էր, միայն քայլափոխ կ՚ընէինք ու հազիւ հինգ վայրկեանի մէջ 5 մէթր կրնայինք ճամբայ կտրել՝ որչափ որ ալ սպան հրամաններ կու տար ճամբայ տալու համար։ Բայց ով կարեւորութիւն կու տար: Սպան ալ կը զգուշանար խիստ գտնուելէ, քանզի կրնար պատահիլ որ այդ յղփացած ու արիւնի ծարաւի մոլեռանդ ու գազանացած բազմութիւնը գրգռուելով յարձակէր մեր վրայ եւ տեղն ի տեղի սպաննէր թէ՛ զիս եւ թէ սպան իր հետեւորդներովը միասին: [Ջնջուած հատուած մը, խմբ.]։ Հազիւ տասը վայրկեանի ճամբան կը տեւէ լման մէկ ժամ եւ մէկ քառորդ։ Ամբոխավարներուն գլխաւորը Տարանտացի Մէհմէտն էր, որ դեռ չորս օր առաջ Սսոյ մէջ առնելիքի տալիքի հաշիւի մը համար բաւական բուռն վիճաբանութիւն ունեցեր էինք եւ հետեւանքն ալ կռիւով վերջացած էր: Ի՞նչ աներեւակայելի ու անհասկնալի են բնութեան եւ մարդկային ցեղին, ժամանակի, նոյնիսկ վայրկեանի ազդեցութեան տակ կրած անըմբռնելի փոփոխութիւնը: Քանի մը օր առաջ իր արդար
www.houshamadyan.org
45: պարտքը չվճարելու համար այլազան սուտեր, Աստուծոյ եւ այլ սրբութիւններու վրայ երդումներ յայտնելէն ետք, օրուան հերոսը՝ հազարաւոր ոճրագործներու գլխաւոր ղեկավարը, որուն կապուտացած շրթունքէն դուրս գալիք մէկ խօսքը միայն պիտի բաւէր, ոչ միայն զիս ու զիս պաշտպանել ուզող խումբը մէկ հարուածով մահացնել, այլ նաեւ ամբողջ հայ թաղը մոխիրի վերածել մէջն ըլլալով քանի մը հազարի հասնող հայութիւնը: Ընտիր տեսակի պատկանող ձիու մը վրայ նստած օրուան հրամանատարը, ձին վերէն վար, վարէն վեր, մէկ պողոտային երկայնքին ու լայնքին կ՚արշաւէր ու աջ ու ձախ հրամաններ կ՚արձակէր: Գլուխս վեր կ՚առնեմ. ահա, խումբին մի քիչ աջ կողմը՝ դիմացը, գազանային խրոխտ ակնարկ մը կ՚ուղղէ ինծի, երկու ակնարկները իրարու կը հանդիպին անզգալաբար: Ակնարկներու, արագընթաց սլաքներու այս հանդիպումը ճակա-տագրային էր: Գազանին մէկ աննշան հրամանը արդէն վերջ պիտի դնէր գոյութեանս եւ նաեւ առաքելութեանս, ամէն ծրագիրներուս իրագործմանը: [Ջնջուած հատուած մը, խմբ.]։ Ի՞նչ անբացատրելի ու միանգամայն աննկարագրելի փոփոխութիւն: Արիւնարբու գազանը, չես գիտեր ի՞նչ ազդեցութեան տակ, այդ ակնարկներու երկվայրկեանի հանդիպումի միջոցին կը փոխակերպուի եւ կ՚ըլլայ անմեղ գառնուկ մը եւ միմիայն սուրբերու յատուկ մէկ արարքով կ՚ըսէ. «Անցէք, ազատ էք եւ ձեզի պիտի օգնեմ ձեր ստանձնած պարտականութիւնը գործադրելու համար»։ Խօսքէն կ՚անցնի գործնականին. ձին կը խթանէ ամբոխին վրայ, ճամբայ բացէք կը գոռայ: Խուժանը տեղի կու տայ եւ մենք կը քալենք մեր կողմէն իրարու օղակուած մարդկային շղթային ընդմէջէն, որ բարեւի կեցած երկու շարքի զինուորներու տպաւորութիւնը կը թողէ մեր վրայ: Վերջապէս կը հասնինք կառավարատան մեծ դրան առջեւ, ուր ոչ մէկ բազմութիւն, միմիայն կը տեսնուին մի քանի հատ պարտականութեան գլուխ գտնուող զապթիյաներ (ոստիկաններ): Ճիշդ դրան սեմին վրան ենք: Հոն ալ մէկը չկայ, բացի պատկառելի ծերունիէ մը, որ դրան անցքի ձախ կողմի սեմին վրայ գրեթէ ծալլապատիկ նստած, կռնակը դրան վարէն վեր երկարող պատին տուած էր։ Ան Ղարս Պազարի երեւելի թուրք աղաներէն՝ Թաթարլը զատէ Մուսա աղան էր։ Աչքէն յայտնի կ՚երեւար թէ խղճահարութեամբ չարչարուած էր։ Երբ մեզ տեսաւ՝ ըսաւ. «Այս անհաւատները խիղճ չունին, Աստուած թող պատժէ զիրենք»։ Իր եւ ընտանիքին մասին կրկին պիտի խօսինք յետագային իր հայ ժողովուրդին ըրած բարութեան ու ծառայութիւններուն համար։ Սպային հետ ներս մտանք եւ բարձրացանք գայմագամին յարկաբաժինը՝ երկրորդ յարկը։ Համաձայն ընկալեալ սովորութեան, իր թիկնապահ ոստիկանին միջոցաւ լուր տուինք թէ կէս ժամուայ ունկնդրութիւն մը շնորհուի։ Անմիջապէս ընդունեցաւ խնդրանքնիս ու ներս մտանք։ Ոտքի վրայ կայնած, յարգալիր փոխադարձ բարեւներէ ետք, խօսքը սպային ուղղելով ըսաւ. «Էմին էֆենտի, անշուշտ կեավուրներուն քովը գացիր ու իրենց հետը խօսեցար։ Ի՞նչ է, այս քոմիթաճիներուն (ըմբոստ յեղափոխականներ) պահանջքը, եւ մինչեւ ե՞րբ պիտի շարունակեն իրենց այս դաւադրութիւններն ու մարդասպանութիւնները»։
www.houshamadyan.org
46:
Աշոտ Գասարճեանին ձեռագիր յուշերէն էջ մը Սպան պատասխանեց. «Գացի եւ ձեզի ղրկուած խնդրագիրը ստորագրողները, որոնք Ղարսի հայ յայտնի անձնաւորութիւններն են, կանչել տուի եւ ձեր հրամանին համեմատ հարցուցի թէ ի՞նչ կ՚ուզեն։ Պատասխանեցին թէ արդէն ամէն ինչ յստակ կերպով ըսուած ու բացատրուած էր գայմագամ պէյին ղրկուած խնդրագիրին մէջ, անկէ դուրս ո՛չ մէկ ըսելիք չկայ մեր կողմէն։ Կրկին պատասխանեցի թէ Օգոստափառ Սուլթանն ու իր կառավարութիւնը ինչպէս որ սկիզբէն ի վեր միշտ ներող ու բարեացակամ գտնուած է իր հպատակներուն հանդէպ, հիմա ալ կը բարեհաճի ներել ձեզի, ձեր այս ոճրային ու ըմբոստ ընթացքը, եթէ ձեր մէջ գտնուող յեղափոխականները ու ըմբոստները յանձնէք կառավարութեան, նոյնպէս՝ ձեր բոլոր զէնքերը։ Ի պատասխան ըսածներուս, երդումով ըսին թէ իրենց մէջը ոչ մէկ օտարական կայ, հետեւաբար՝ ոչ ալ յեղափոխական։ Հոս հայոց թաղը գտնուող մարդիկը քաղաքին բնակիչներն են, որոնք միշտ ալ փաստով ցոյց տուած են իրենց հաւատարմութիւնը Օսմանեան կայսրութեան ու անկեղծ աղօթողը Օգոստափառ կայսեր արեւշատութեանը։ Իսկ գալով զէնքերու յանձնումին, ըսին թէ պատրաստ են զէնքերը յանձնել անմիջապէս որ քաղաքին վրայ յարձակումի եկած մարդիկը ցրուին, իրենց տեղերը երթան եւ կեանքի ապահովութիւնը վերահաստ[ատ]ուի։ Իրենց խօսածներուն վաւերականութեան ապացոյցը տալու համար, Աշոտ էֆենտին ինծի հետ ղրկեցին, որ լիազօրուած է իրենց կողմէն խօսելու եւ վաւերացնելու ինծի տրուած խոստումները։ Ուստի հիմա գայմագամ պէյ, եթէ յարմար դատէք կրնաք Աշոտ էֆենտին հարցուփորձել եւ եթէ տակաւին կայ մութ մնացած կէտեր՝ կրնանք բացատրութիւն ու լուսաբանութիւն ուզել իրմէ»։
www.houshamadyan.org
47: Գայմագամը բոլոր այս խօսակցութիւններու միջոցին գլուխը կախ մտիկ կ՚ընէր։ Երբ Ղօլ աղասը [kolağası, հազարապետի տեղակալ, խմբ.] Էմին էֆէնտին խօսքը վերջացուց, [գայմագամը] գլուխը վեր առաւ ու ակնարկը ուղղակի ինծի նետեց։ Խորհեցայ թէ խօսելու կարգը ինծի եկած էր եւ ինծի կը հարցուէր սպայի խօսածներուն վաւերացնելու հարցը։ Ուստի, առանց սպասելու եւ ուրիշ այլազան հարցումներու առիթ տալու ըսի. «Գայմագա՛մ պէյ, Ղօլ աղասը Էմին պէյին ըսածները կէտ առ կէտ ճշգրիտ են եւ ոչ մէկ տարակարծութիւն կայ եղած խօսակցութեան վաւերականութեան մասին։ Միայն թէ, գայմագամ պէյ, կ՚ուզեմ իմ կողմէս ալ աւելցնել, մանաւանդ ձեր հօր՝ Մէհմէտ էֆէնտիին հօրս հետ ունեցած երկար տարիներու սերտ բարեկամութիւնը ու յարաբերութիւնները ոյժ կու տան ինծի ձեզի հետ համարձակօրէն խօսելու, թէ դուք քաղաքին ու բոլոր շրջակայքին լիազօր կառավարիչն էք, ձեր հրամանը կատարեալ հրովարտակ մըն է։ Վստահ եմ, երբ որ այս հրովարտակը կը հրատա[րա]կէք, մէկը չպիտի գտնուի որ յանդգնութիւնը ունենայ ընդդիմանալու անոր, ընդհակառակը բոլորն ալ պիտի խոնարհին, ամէն մարդ պիտի քաշուի երթայ իր տեղը եւ ասանկով վերջ պիտի գտնէ ներկայ եղբայրասպանութիւնը։ Ա՛րդ, դարձեալ կը խնդրեմ, որ բարեհաճիք անմիջապէս ղրկել ձեր հրովարտակը ամէն կողմ։ Երբ որ այս միջոցաւ առաջքը կ՚առնէք ներկայ աղէտին, հաւատացէք թէ հայութիւնը ոչ միայն երախտապարտ պիտի մնայ ձեզի, այլ պիտի օրհնէ ու փառաբանէ ձեր անունը»։
Սահակ Գասարճեան (Աշոտի հայրը) (Վահէ Եագուպեանի հաւաքածոյ)
www.houshamadyan.org
48: Խօսքս վերջացուցած էի։ Կը սպասէի խնդրանքներուս գործած ազդեցութեան արդիւնքին եւ իր տալիք պատասխանէն եզրակացնել թէ ինչ յառաջաբանով պիտի սկսէր դատավճիռը։ Միտքս կ՚ալեկոծուէր հազարումէկ հակնդէմ մտածողութիւններով։ Շատ չնչին էր ու աղօտ յոյսի նշոյլը։ Չէի սխալած նախատեսութեանս մէջ։ Փոխանակ ուղղակի պատասխանելու, հարցուց թէ ինչո՞ւ համար Ղարս եկած եմ։ Անպիտանը չարամիտ նպատակով ըրած էր հարցումը, այսինքն որոշ կերպով կ՚ուզէր զրպարտել, թէ պարզապէս Ղարս եկեր եմ յեղափոխութիւն կազմակերպելու համար եւ եթէ երբեք հօրը հօրս հետ ունեցած երկար տարիներու բարեկամական յարաբերութիւնները չ՚ըլլային, շատ հաւանական էր որ ուղղակի բանտը առաջնորդուէի ու յետագային ալ պատերազմական ատեան ղրկուելով որպէս քոմիթաճի մահուան եւ կամ ալ ցկեանս բանտարկութեան դատապարտուէի, ինչպէս որ ուրիշներ եղան»։ Առանց այլ եւ այլի, հարցումին պատասխանեցի. «Գայմագա՛մ պէյ, դուք անծանօթ մը չէք որ չգիտնաք, թէ մեր վաճառականական գործառնութիւնները որքան ճիւղաւորուած են, ամէն կողմ առնելիքի տալիքի հաշիւներ ունինք, որոնց պատասխանատու ու գործօն անձը ես եմ։ Եկած էի այսինչ վաճառականներու հետ հաշիւ տեսնելու»։ Այս միջոցին, սպան՝ Էմին էֆենտին, լուր մտիկ կ՚ընէր մեր խօսակցութիւնը։ Երբ խօսքս վերջացուցած էի, ըսաւ. «Գայմագա՛մ պէյ, հոս եկած ատենս հայրդ այս մասին խօսած ու խնդրած էր թէ պէտք եղած պարագային Աշոտ էֆենտիին օգնեմ»։ Բարեմիտ սպային այս միջամտութիւնը ի հարկէ շատ նպաստաւոր եղաւ եւ կարծես թէ կառավարիչն ալ գոհ մնաց անկէ, որովհետեւ անդին Սիսի մէջ երկու ծերունի հայրերու բարեկամութիւնը այս ձեւով անվթար պիտի մնար։ «Լաւ ուրեմն, ըսաւ, ձեր բարեկամը՝ Շէվքէթ էֆենտին, հոս հեռագրապետ է վարի (առաջին յարկ) յարկաբաժինը։ Էմին էֆենտին քեզի քովը թող տանի, անոր հիւրը կ՚ըլլաս»։ Էմին էֆենտիին դէմքին վրայ յայտնի գոհունակութիւն մը կը նշմարուէր։ Թրքական ձեւերով զիրար բարեւելով դուրս ելանք գայմագամին սենեակէն եւ ուղղուեցանք դէպի առաջին յարկաբաժինը։ Երկուքս ալ լռելեայն աստիճաններէն վար կ՚իջնայինք թաղուած խորունկ ու ցաւոտ մտածումներու մէջ։ Կը մտածէի, մանաւանդ կատարելապէս համոզուած էի, թէ մեր աղաչանքն ու պաղատանքները ոչ մէկ ազդեցութիւն չէին գործած գայմագամ ըլլալիք մարդակերպ գազանին վրայ։ Լռութիւնը խզելով ցած ձայնով մը սպային ականջին ըսի թէ մեր ձեռնարկը ունայն անցաւ, խնդրանքներն ալ ապարդիւն։ [Պատասխանեց.] «Աշոտ մի՛ յուսահատիր, այո՛, առաջինը ձախող անցաւ, երկրորդ, երրորդ [անգամ], շարունակաբար խօսելու ու գործելու է. կրնանք նաեւ ուրիշ միջոցներու դիմել։ Վերջապէս կը յուսամ թէ պիտի յաջողինք բան մը ընել այս աղէտին առաջքը կարենալ առնելու համար, գոնէ նուազագոյն մէկ վնասով»։ Յիշեալին ընելիքին նկատմամբ հարց ու փորձ ընելու առիթ չկար. հեռագրապետին սենեակին սեմին վրայ էինք արդէն։ Ներս մտանք։ Հեռագրասենեակը բաւական ընդարձակ էր։ Հեռագրական գործիքներէն
www.houshamadyan.org
49: ու մէկ սեղանէն զատ, կար նաեւ երկու մահճակալ եւ երկու աթոռ, ուրիշ ոչ մէկ առարկայ։ Յայտնի էր որ մահճակալին մէկը սպային համար պատրաստուած էր, իսկ միւսը հեռագրապետին համար էր։
Աշոտ Գասարճեան, լուսանկարուած Պէյրութ, իր կեանքի վերջին տարիներուն (Վահէ Եագուպեանի հաւաքածոյ) Հեռագրապետը, հեռագրի գործիքներուն վրայ հակած, հեռագրական յարաբերութեան մէջն էր։ Չեմ գիտեր ո՞ր տեղի հետ, [բայց] ի հարկէ ներկայ ացնուդարձերու մասին։ Սպան լռութիւնը խզելով ըսաւ. «Շէվքէթ էֆենտի, տղաս, կը ներես որ զբաղմունքիդ մի քանի վայրկեան
www.houshamadyan.org
50: արգելք պիտի ըլլամ, ահաւասիկ ձեր բարեկամը՝ Աշոտ էֆենտին, ձեզի հիւր պիտի ըլլայ, կը յուսամ թէ գոհ պիտի ըլլաս»։ ՇԷվքէթ էֆենտին անակնկալի եկած էր այս անսպասելի ու յանկարծակի այցելութենէն։ Ետին դարձաւ լամբարին պլպլացող աղօտ լոյսին մէջէն առարկայ մը փնտռողի շարժուձեւով, եկաւ կանգնեցաւ եւ կարծես թէ իր մոլորած մտքին յոգնած ու թուլացած ջիղերը խթանելով յաջողած էր վերակենդանացնել յիշողութեան կարողութիւնը։ Մէկէն առաջ անցաւ եւ ուրախութեամբ ձեռքերը երկնցուց։ Փոխադարձ սիրալիր բարեւներէ յետոյ, խօսքը ուղղելով սպային ըսաւ. «Պէ՛յ պապա, շատ գոհ եմ Աշոտ էֆենտին քովս բերելուդ համար, նաեւ անոր համար որ այսքան վեհանձնօրէն կարելի բոլոր միջոցներդ կը գործածես այդ անմեղ ժողովուրդը ազատելու համար»։ Այս միջոցին գլուխը հայոց թաղին կողմը դարձուցած էր։
Թուրքերէ կազմուած փրկարար ջոկատի մը ժամանումը Սիսէն Ղարս Պազար
Սիսի բերդը (Աղբիւր՝ լուսանկար Հայր Կապրիէլ Պրեթոքի, Archives départementales de l’Eure, Fonds Gabriel Bretocq) Սպան մեկնեցաւ, հետը տարաւ նաեւ դէպքի միջոցին Սիսէն բերած հազիւ տասը հոգինոց կամաւոր զինուորները՝ քաղաքին որոշ մասերուն վրայ հսկողութիւն կատարելու համար: Հազիւ թէ սպային մեզնից բաժնուելուն տասը վայրկեան եղած էր, թուրք մը հեւալով հեռագրատունը մտաւ եւ Շէվքէթին ըսաւ. «Չէրքէզ
www.houshamadyan.org
51: Նուրիին տունը գտնուող մօտ յիսուն հայեր շատ նեղ վիճակի մը մէջ կը գտնուին եւ կառավարութենէն կը խնդրեն որ զիրենք անմիջապէս կառավարատուն փոխադրեն»: Այս անակնկալին առջեւ Շէվքէթ եւ ես շանթահար իրարու երես կը նայինք: Ամէն կողմ ողբ ու կոծ, ամէն կողմ կրակ ու բոց: Ճիվաղը՝ գայմագամը, իր պաշտօնատեղին գոհունակ սրտով կը քնանայ, առանց իր հրամանին շիւղ մը չի կրնար շարժիլ. անսաստողները մահով կը հատուցանեն իրենց անհնազանդութիւնը: Սպան իր զինուորական պարտականութիւնը կատարելու համար մեկնած է: Հեռագրապետը, իր պարտաւորութեամբ զբաղած՝ երեք օրէ ի վեր գիշեր թէ ցորեկ քուն չէ քնացած, մանաւանդ որ ինքը ո՛չ զինուորական է եւ ոչ ալ հրամայելու իրաւասութիւն ունեցող պաշտօնեայ է. բարի, խղճամիտ ու անկեղծ հայասէր երիտասարդ մըն է: Իսկ ես, թէեւ շղթայուած չեմ, սակայն կալանաւոր հայ մը, որ ոչ իսկ խօսելու իրաւունք տրուած է: Ինքը եւ ես կեցած տեղերնիս արձանացած լռութիւնը խզելու յանդգնութիւնն ու կորովը չունինք: Բանբերն էր որ, կը խզէր լռութիւնը եւ կ՚ըսէր. «էֆէնտիներ, կորսնցնելու եւ երկար մտածելու ժամանակը չէ։ Անցնող ամէն վայրկեան այդ խեղճերը մէկ քայլ աւելի կը մօտեցնէ գերեզմանին. օ՛ն ուրեմն, շուտով որոշեցէք ձեր ընելիքը, մտածելը որեւէ օգուտ չունի, պէտք է անմիջապէս գործի մղուիլ»: Մեզի գործի ու գործելու հրաւիրողը, պարզ, անուս ու ռամիկ մարդ մըն էր, եւ այն ալ թուրք: Ո՞վ էր այս միջին տարիքով ազնիւ ու բաբախուն սրտով տաճիկը։ Միայն սա յայտնի էր թէ անիկա վերոյիշեալ Թաթարլը զատէ Մուսա աղային սպասաւորներէն մէկն էր։ Ուրիշներու շարքին անոր ալ Մուսա աղային կողմէ պաշտօն տրուած էր աչալուրջ հսկել հայերուն վրայ, մասնաւորաբար հայ ընտանիքները պաշտպանել, ի պահանջել հարկին իրենց արեան գնովը: Ասոնք հաւատարիմ ու հաւատաւոր իրենց տիրոջ ու անոր կողմէն տրուած բոլոր հրաման,ներուն, կը վազեն հոն ուր որ հայեր կան վտանգի ենթարկուած: Բանբերին խօսքերուն մէն մի բառը, մէկական նիզակ, արդէն մեր սիրտերուն մէջ մխրճուած ու մեր ամբողջ էութիւնը ցնցած ու սթափեց[ուց]ած էր մեզ, մեր արձանի թմրածութենէն: Նորէն բանբերն եղաւ առաջին խօսողը եւ ըսաւ. «Չեմ կրնար երկար սպասել հոս, պէտք է որ անմիջապէս երթամ եւ պարտականութեանս վրան գտնուիմ։ Արդ ձեզի կը մնայ հարկ եղած կարգադրութիւնը ընել եւ այդ խեղճերը ազատել այդ անպիտանին քովէն։ Բայց նկատի ունենալու էք թէ որքան կ՚ուշանաք, հետեւանքը այնքան աղետալի կ՚ըլլայ»: Շէվքէթ էֆէնտին այս հինգ վայրկեանի խօսակցութեան տեւողութեանը մտքին մէջ երկար յօդուածներէ ծրագիր մը պատրաստած ըլլալը ի յայտ բերաւ, հետեւեալ խօսքերով. «Մուսթաֆա (բանբերին անունը), Ղօլ աղասը [kolağası, հազարապետի տեղակալ, խմբ.] Էմին էֆէնտին Հայոց թաղին ձախ կողմին վրայ գտնուող պարապ տուներուն քովերը ըլլալու է. կ՚երթաս անմիջապէս զինքը կը գտնես, բոլոր այս անցուդարձերը իրեն կը տեղեկացնես եւ իմ կողմէս ալ կ՚ըսես թէ Շէվքէթը յատկապէս կը խնդրէ որ բարեհաճի Նուրիին տունը երթալ եւ հոն գտնուող հայերը ընտանիքներով միասին կառավարութիւն փոխադրէ: Անկասկած Էմին էֆէնտին առանց այլ եւ այլի այս ծառայութիւնը պիտի
www.houshamadyan.org
52: ընէ. միայն թէ, ինքը պահանջուած ոյժը չունի զանոնք ճամբուն վրայ որեւէ արգելքի դէմ պաշտպանելու համար։ Ուստի, դուն եւ Մուսա աղային միւս մարդիկը օգնեցէք իրեն»: Բանբերը մեկնեցաւ եւ Շէվքէթը ինծի դառնալով աւելցուց. «Դուն նստիր, ես գայմագամին քովը պիտի ելլեմ եւ եղելութիւնը իրեն պիտի իմացնեմ, բացի բանբերին Ղօլ աղասիին քով ղրկուելու [լուրէն]»: Գնաց եւ տասը վայրկեանէն վերադարձաւ գոհ ու ժպտուն. «Բարեկամ, ամէն բան կարգին է: Գայմագամը շատ բարեացակամ գտնուեցաւ. նոյնիսկ զիս լիազօրեց խնդրոյն կարգադրութեանը համար հարկ եղած հրամանները տալու իր անունով»: Ուրիշ ընելիք չկար, արդէն պէտք եղածը կատարած է: Արդիւնքին սպասելու էր: Այս միջոցին հեռագրին գործիքը կը զարնէ, խօսակցութիւնը երեք վայրկեան միայն տեւեց. [Շէվքէթը] ինծի դառնալով զուարթ դէմքով ըսաւ. «Ինչ որ կը նախատեսէի ճշգրտօրէն իրականցաւ»։ [Ու կը պատմէ թէ Սիս հեռագիրով լուր տուած էր թէ Աշոտը] հիմա ապահով է: Սիսի հեռագրատան օգնական պաշտօնեան կը վազէ վանքը (որովհետեւ Սիսի ամբողջ հայութիւնը վանքը եւ վանքին թաղը ապաստանած են), բերանացի կը հաղորդէ լուրը եւ առատօրէն կը վարձատրուի հօրս կողմէն։ Հեռագրապետ Շէվքէթը աւելցուց. «Ձերինները, այսինքն սիսեցիները եւ մասնաւորաբար հայերը, անտեղեակ էին թէ Ղարսն ալ պաշարուած է եւ թէ [այստեղի] հայերը նեղ դրութեան մը մէջ կը գտնուին։ Շատ խիստ կերպով արգիլուած է մէկ քաղաքի կացութիւնը ուրիշ քաղաքի մը իմացնել: Ուստի հիմա ձերինները տեղեկանալով այս կացութեան, անմիջապէս պիտի դիմեն կառավարիչին (միւթասարըֆին) եւ մասնաւորաբար Սսոյ թուրք երեւելիներուն, որոնք ինչպէս որ գիտես, այստեղիններուն չեն նմանիր, անոնք հօրենական անկեղծ բարեկամութիւններ ունին [հայերուն] հետ։ Մէկ կողմը կամ միւսը երբ որ քաղաքական բարդ ու դժուար հարցերու առջեւ գտնուած են, միշտ ալ օգնած են իրարու, միասին աշխատած ու առջեւը առած են բոլոր գէշութիւններուն»:
Ատանա քաղաքին հայկական թաղամասին վիճակը 1909-ի կոտորածներէն եւ քանդումներէն ետք (Միշէլ Փապուճեանի հաւաքածոյ, Փարիզ)
www.houshamadyan.org
53: Այս միջոցին կառավարատան շրջապատէն անորոշ ձայներ լսուիլ սկսան: Անշշուկ իրարու երես նայեցանք, թէ ի՞նչ կրնար ըլլալ. մինչայդ ձայները աւելի մօտեցան եւ յայտնի եղաւ թէ բաւական մեծ թիւով մարդիկ դէպի մեր կողմը կու գային եւ որոնց մէջ կիներու ու երախաներու ձայներ ալ կային։ Բարեկամս մանկական ուրախութեամբ մը ձեռքերը շփելով ըսաւ. «Ահա Չէրքէզ Նուրիին տունը գտնուող ընտանիքներն են, որ կու գան»։ «Հազար ապրիս Էմին էֆտէնտի (Ղօլ աղասը), բիւրապատիկ ապրիս ազնուատոհմ Մուսա աղա: Իսկ դուն յաւիտեանս ապրիս հայերու պաշտպան Շէվքէթ էֆենտի բարեկամս», աւելցուցի իմ կողմէս: Գայմագամը լսելով աղմուկը, ելած էր երկրորդ յարկին սանդուխներուն վերեւ կանգնած, դռները գոցել եւ առջեւը պահակ կեցնել տուած էր, իսկ եկողներուն ալ տեղաւորել կը հրամայէր: Իսկ ժողովուրդը մաղթանքներ կ՚ընէր Սուլթանին արեւշատութեան, գայմագամին երջանկութեան եւ Ղօլ աղասիին երկարակեցութեանը: Ուզեցի մի քիչ մահճակալին վրայ երկննալով հանգստանալ ու կազդուրուիլ: (…) Բարեկամս՝ Շէվքէթը, խիստ փափկանկատութեամբ մը զիս կանչեց, ընդոստ վեր ելայ մահճակալին մէջ նստայ այլայլած։ Անմիջապէս ըսաւ թէ վախնալու բան մը չկար, ընդհակառակը ուրախառիթ լուր մը ունէր հաղորդելիք ինծի. «Սիսէն հինգ վայրկեան առաջ լուր առի թէ Սսոյ ամենայայտնի ու երեւելի թուրքերուն զաւակները կամաւոր ըլլալով Ղարսը ազատելու համար ճամբայ ելած են դէպի հոն, կը խորհիմ թէ լուսաբացին հոս կ՚ըլլան»: Իրապէս ալ 1909 Ապրիլ 5-ի արշալոյսին, կառավարատան մեծ դրան առջեւ լաւ զինուած, ընտիր տեսակի ձիերու վրայ նստած, երեսուն եւ երկու երիտասարդներ կանգ առին: Իրենց գլխաւորը ու իր թիկնապահը բակը մտան, իսկ մնացեալ ձիաւորները դրան առջեւի փողոցին երկայնքին ձիերէն վար իջնելով զինուորական կարգապահութեամբ մէկ շարքի վրայ շարուեցան: Տեսարանը յուզիչ էր ու միանգամայն Աստուածային օրհնութեան մխիթարիչ ու ներգործիչ ազդեցութիւն ունէր իր մէջը: Հեռագրապետն ու ես բակին մէջը, ձիաւորներու հրամանատարին [Հիւսնի պէյ, խմբ.] դէմ դիմաց էինք: Բնիկ պոլսեցի, աստիճանով յիսնապետ, մարմնով առողջ ու գեղադէմ, զարգացումով մտաւորական համարուելու աստիճան ուսմունք ստացած, բնաւորութեամբ քաղաքավարի ու համեստ, ազգային տեսակէտով կատարեալ մոլեռանդ թուրք մը, բայց անվնաս [անձ մը]: Իր համոզումով իսլամ կրօնքը լաւագոյն կրօնքն է աշխարհի վրայ: Օրական հինգ անգամ աղօթելու է կանոնաւորապէս, բայց կատաղի հակառակորդ էր բազմակնութեան, սպաննութեան, գողութեան ու անբարոյութեան։ [Իր համոզումով] թուրքը անպատճառ իշխող ու հրամայող ըլլալու է ոչ թուրք տարրին վրայ. հպատակները իրաւունք չունին համահաւասար դիրք ունենալու: Անոնք միշտ երկրորդ աստիճանին վրայ մնալու են եւն: [Ահաւասիկ] Ղարս Պազարի հայութեան օգնութեան եկող Սիսի թուրք երեւելիներու տղայոց անուն ու մականունները. 1) Յիսնապետ Հիւսնի էֆէնտի: Հանգստեան կոչուած էր: Խումբին հրամանատարը:
www.houshamadyan.org
54: 2) Մուհարրէմ զատէ Ռիզա էֆ. , օգնականը յիսնապետին: 3) Եէկէն զատէ Խալիլ։ 4) Խալիլ աղա զատէ Քեամիլ։ 5) Հավաճը զատէ Շաքիր։ 6) Եարըմ զատէ։ Ահաւասիկ, ձիաւորներուն հրամանատարը՝ Հիւսնի պէյը, որ մօտաւորապէս 4/5 տարի է ի վեր Սսոյ զինուորական պահեստի բանակին սպան (Սիս ոչ բանակ գոյութիւն ունէր եւ ոչ ալ զինուոր, միայն 3/4 հատ սպաներ, ասոնք երբ որ հարկը պահանջէր պահեստի զինուորները զէնքի տակ պիտի առնէին ու մարզէին):
Սահակ Գասարճեան (Աշոտի հայրը). Սիս, 1908 (Վահէ Եագուպեանի հաւաքածոյ) Զիս տեսնելուն բարեւեց ու ըսաւ. «Աշոտ էֆէնտի, դո՞ւն ալ հոս ես, ինչպէ՞ս ես»: Փոխադարձ քաղաքավարութեամբ բարեւեցի եւ որպիսութիւնը հարցուցի: Այս կարճ ձեւակերպութիւններէն ետք, ըսաւ. «Բոլոր բարեկամ–ընկերներդ դուրսն են, կրնաս երթալ եւ տեսնուիլ հետերնին, ես վերը գայմագամին քովը պիտի ելլեմ վերջը նորէն կը տեսնուինք»: Իրարմէ բաժնուեցանք: Ինքը վեր ելաւ, ես ալ դուրսը Սիսէն եկողներուն քովը գացի: Հոս ալ տեսարանը յուզիչ էր, եկողներուն բոլորն ալ ինծի տարեկից, բարեկամ, քէյֆի ընկեր, հայրերնին ու հայրս անկեղծ բարեկամներ ու իրարու թէ՛ նիւթապէս եւ թէ բարոյապէս օգնած ու օժանդակած մարդիկ։ Ուրախութիւնով կը դիմաւորեն զիս, կը գրկուինք ու կը համբուրուինք, իբր մէկ ընտանիքի անդամ–զաւակները։
www.houshamadyan.org