HOVO Utrecht Studiegids voorjaar 2018 by HOVO Utrecht

Hoger onderwijs vanaf 50

IN UTRECHT EN AMERSFOORT

VOORJAAR 2018

OP DE COVER: Kunstwerk in HU gebouw, Heidelberglaan 7 In de centrale hal van dit gebouw bevindt zich het kunstwerk KASBOEK XIV, sense of place. KASBOEK XIV verbeeldt de transitie tussen materieel en immaterieel. Het kunstwerk is opgebouwd in de vorm van een abstracte boom. Het ‘bladerdek’ wordt gevormd door woorden in led-verlichting die in kleur en ritme flowt. ‘Sence of place’ betekent een ervaring van een persoon in een bepaalde setting. Oftewel een gevoel wordt gestimuleerd en is veranderlijk. Het is door deze dynamiek van de locatie, waarin zorg, technologie, kunst en maatschappij samenkomen, dat het bladerdek steeds veranderlijke verbindingen in woordcombinaties vormt. KASBOEK is een kunstenaarscollectief, gevormd door Cathalijne Postma, Debbie van Berkel en Jojanneke Postma te Breda. Copyright: ©KASBOEK XIV, sense of place, 2016 www.kasboekart.design

HOVO Utrecht op Facebook

FOTO COVER: Joop Ross

Direct naar de Website vanHOVO Utrecht

WAT IS HOVO UTRECHT? HOVO Utrecht is een onderwijsinstelling die voor mensen vanaf 50 jaar cursussen op universitair en hbo-niveau aanbiedt in Utrecht en Amersfoort. Wilt u een nieuw vakgebied ontdekken, specifieke wetenschappelijke kennis opfrissen of de nieuwste ontwikkelingen in uw eigen vakgebied bijhouden? Dan zijn onze cursussen interessant voor u. Wij stemmen ons cursusaanbod en de onderwijsstijl af op de interesses, kennis en ervaring van ouderen: op zowel wetenschappelijk als maatschappelijk gebied. Daarom zijn wij altijd op zoek naar nieuwe thema’s, uitmuntende docenten en inspirerende activiteiten om voor u een verrassend programma samen te kunnen stellen. U kunt weer veel nieuwe activiteiten aantreffen in deze voorjaarsgids van 2018. Zo is er het inmiddels bekende Hovo café met een actueel debat over ‘Filosofie is tolerantie!’ (pag. 10). Dhr. dr. J. Scheren, spinozadeskundige, en dhr. dr. M. Stam, voormalig lector Hogeschool Amsterdam gaan samen met u deze stelling verkennen: ‘Filosofie is tolerantie!’. Geheel nieuw van opzet is de filosofische wandeling in de omgeving van Kamp Amersfoort. Deze wandeling is opgenomen in de cursus: ‘Bestaat er schuldig landschap?’, over herdenken en het ‘verlichten’ van de plek. Verder treft u nog heel veel nieuw aanbod in deze voorjaarsgids, te veel om op te noemen. We hopen dat u net zo geniet van het programma als wij bij het samen stellen ervan. De exploitatie van HOVO is mede mogelijk doordat de samenwerkende universiteiten en hogescholen faciliteiten beschikbaar stellen. Wij kunnen de cursusprijzen daardoor relatief laag houden. Het is onze missie om een ontmoetingsplaats te zijn voor mensen vanaf 50 jaar, die willen deelnemen aan maatschappelijke debatten en die op zoek zijn naar verdieping en verbreding van hun kennis onder leiding van ervaren docenten. We zien u graag bij één van onze activiteiten. Hartelijke groet, Het HOVO team

INHOUDSOPGAVE N.B.

Klik op een rood gekleurd hoofdstuk om er naartoe te springen. Docenten van het voorjaar 2018

Overzicht specials en cursussen van het voorjaar 2018

Leergangen 2018

Aanbod voorjaar 2018 Specials 10 Cursussen 14 Studiereizen 57 Praktische informatie

Het Bestuur

De Programmacommissies

HOVO Nederland

Links naar de partners van HOVO Utrecht

Algemene voorwaarden

Aanmelden en betalen

Over- of onderinschrijving

Annuleren

Cursusprijs

Uitval cursusbijeenkomst(en)

Cursuslocaties en cursustijden

Studiemateriaal

Cursuscontactpersonen

Evaluatie cursussen

Voorwaarden van de excursies

Voorwaarden van de studiereizen

Stichting Vrienden van HOVO

Hoe komt u naar de belangrijkste cursuslocaties?

Plattegrond van De Uithof

Het bureau (binnenflap achterzijde)

HOVO Utrecht stelt deze cursusgids met grote zorg samen. Toch kunnen er na het verschijnen van de gids wijzigingen in het cursusaanbod voorkomen. Aan de informatie in deze gids kunnen dan ook geen rechten worden ontleend. Raadpleeg naast deze gids ook regelmatig de website van HOVO Utrecht www.hovoutrecht.nl

DOCENTEN VAN HET VOORJAAR 2018 A

Dhr. dr. L.G. Alberts (1G8 111, pag. 23) Dhr. drs. M. Andela (1M8 122, pag. 34)

Dhr. Prof.dr. P.R. Bär (3N8 131, pag. 43) Mw. drs. I.J.W. Beeling (1G8 107, pag. 19) Mw. drs. L. le Blanc (2S8 145, pag. 60) Dhr. prof.dr. R.L.A.W. Bleys (3N8 131, pag. 43) Mw. dr. L.C.J.J. Bogaers (1G8 105, pag. 17) Mw. drs. P.G. Bolhuis (2W8 138, pag. 50) Dhr. drs. J. Borchert (3M8 126, pag. 38; 3S8 146, pag. 62) Mw. prof.dr. A.L. Bredenoord (3N8 131, pag. 43) Dhr. drs. E. Brinckmann (2X8 102, pag. 12; 2W8 142, pag. 54) Dhr. prof.dr. C.H.M. Brunia (3N8 128, pag. 40) Dhr. prof.dr. H.B. Buenode-Mesquita (2N8 132, pag. 44)

Dhr. prof.dr. R.M. Castelein (3N8 131, pag. 43)

Mw. drs. E. van Diggele (3M8 125, pag. 37) Dhr. dr. A. Doedens (3G8 106, pag. 18)

Dhr. drs. T. Erogluer (1M8 124, pag. 36)

Dhr. dr. L. Van Grunsven (3M8 126, pag. 38; 3S8 145, pag. 62)

Dhr. dr. G.W. Heil (3N8 133, pag. 45) Dhr. prof.dr. J. Heise (3N8 129, pag. 41) Dhr. dr. C.A.M. van der Heijden (3G8 110, pag. 22) Mw. dr. T.L. Heres (3G8 114, pag. 26) Dhr. drs. T. Hofmans (1W8 137, pag. 49) Dhr. prof.dr. F.G. Huisman (3N8 131, pag. 43)

Mw. prof.dr. C. Kemner (3N8 131, pag. 43) Dhr. drs. R.A.R. Keurntjes (1W8 140, pag. 52) Dhr. ir. A.G.F. Kip (3N8 130, pag. 42)

Dhr. prof.dr. J.W.F. Reumer (3N8 134, pag. 46) Mw. drs. S.W. van Roosmalen (1K8 117, pag. 29) Dhr. prof.dr. C.A.J.W.P. Rosenberg (3N8 131, pag. 43)

Dhr. dr. J. Scheren (3X8 101, pag. 10, 3W8 141, pag. 53) Dhr. dr. M. Stam (3X8 101, pag. 10) Dhr. dr. J.J.M. van Stralen (2L8 121, pag. 33; 1W8 137, pag. 49)

Dhr. prof.dr. H.J. Tieleman (3M8 123, pag. 35)

Dhr. drs. T.A.P. Meereboer (2W8 138, pag. 50) Dhr. M. Meuldijk (2F8 104, pag. 16) Dhr. dr. J.M. Mulder (3F8 103, pag. 14) Dhr. D.P.C. Mulder MA, (3F8 103, pag. 14) Mw. dr. M.A. Müller (3W8 139, pag. 51)

Dhr. drs. D. van der Veen (1G8 112, pag. 24) Dhr. drs. C. Verhamme (2K8 119, pag. 31) Dhr. drs. J.F.M. Versteegh (2K8 118, pag. 30) Dhr. drs. B. de Vos (3G8 109, pag. 21) Mw. dr. M. van de Vrugt (3G8 106, pag. 18)

Dhr. T. Nederpelt (1W8 137, pag. 49) Mw. dr. K.A. Nieuwenhuisen (3K8 116, pag. 28) Dhr. drs. J. Nuchelmans (2K8 120, pag. 32)

Dhr. drs. K. Onwijn (1G8 115, pag. 27; 1S8 144, pag. 58) Dhr. dr. A.P.J. van Osta (3G8 113, pag. 25)

Dhr. dr. G.H. Waling (1M8 127, pag. 39) Mw. drs. A. van Wiechen (2G8 108, pag. 20) Dhr. dr. P. Winkelaar (1W8 137, pag. 49) Mw. dr. F.D. Wirtz (1W8 137, pag. 49) Dhr. dr. U. Wyder (3N8 135, pag. 47; 3N8 136, pag. 48)

Mw. dr. S.E. van IJssel (1W8 137, pag. 49)

Dhr. drs. A. Ziegelaar (2W8 143, pag. 55)

OVERZICHT VOORJAAR 2018 N.B.

De rode teksten zijn Hyperlinks naar de desbetreffende rubriek op de Website van HOVO Utrecht. Volg de aanwijzingen op de Website om in te schrijven. SPECIALS

■ Hovo Café Utrecht: debat over het thema Filosofie is Tolerantie! ■ Bestaat er schuldig landschap?

3X8 101 2X8 102

10 12

3F8 103 2F8 104

14 16

1G8 105 3G8 106 1G8 107 2G8 108 3G8 109 3G8 110 1G8 111 1G8 112 3G8 113 3G8 114 1G8 115

17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27

3K8 116 1K8 117 2K8 118 2K8 119 2K8 120

28 29 30 31 32

2L8 121

1M8 122 3M8 123 1M8 124 3M8 125 3M8 126 1M8 127

34 35 36 37 38 39

CURSUSSEN

■■ Filmwetenschap (cursus en film) Wat is waarheid? Films in (voor)première

■■ Geschiedenis De Nederlandse identiteit in historisch perspectief Over historische veldslagen bij Utrecht My home is my castle (deel 2) Hadrianus De Amerikaanse Burgeroorlog (1861-1865) ‘De oorlog’ na de Tweede Wereldoorlog Voeding, een smaakvolle geschiedenis De Zonnekoning tegen Oranje Italië, laboratorium van Europa? Het dagelijks leven in het oude Athene en Rome Op ontdekkingstocht in de Zuidelijke Kaukasus

■■ Kunst & cultuur Van grotten tot catacomben (40.000 v.c. – 600) Florence in de tijd van de familie de ‘Medici’ Kunst & markt; een gewogen oordeel Een inleiding in de Matthäus-Passion Muziek voor de Hertog

■■ Letteren Gerard Reve in context

■ Mens- en maatschappijwetenschappen Dictators Over de aantrekkingskracht van religie De Islam en West-Europa Tweedracht in de Palestijnse samenleving China’s verscheidenheid in verandering Over de democratie in Amerika

■■ Natuurwetenschappen en geneeskunde Het Geheugen Het vroege heelal Weerkunde Medische colleges Voeding, duurzaamheid en gezondheid Landschapsecologie voor fotografen Fossielen in de stad Terugkomcollege Kwantummechanica Terugkomcollege Thermodynamica

3N8 128 3N8 129 3N8 130 3N8 131 2N8 132 3N8 133 3N8 134 3N8 135 3N8 136

40 41 42 43 44 45 46 47 48

1W8 137 2W8 138 3W8 139 1W8 140 3W8 141 2W8 142 2W8 143

49 50 51 52 53 54 55

1S8 144 2S8 145 3S8 146

58 60 62

■ Wijsbegeerte Empathie in mens en samenleving (deel 2) Nietzsche en het dilemma van goed en kwaad De actualiteit van de Griekse tragedie Leven zonder zelf Filosofen over de verhouding geloof en rede Filosoferen en wandelen De weg van het mensenleven (deel 2)

STUDIEREIS VOORJAAR 2018 14-daagse studiereis naar Armenië en Georgië 6-daagse cultuur- en natuurreis naar Zweden 19-daagse studiereis naar China’s buitengewesten

LEERGANGEN 2018 De cursussen van een leergang kunnen ook goed los gevolgd worden.

■■ Geschiedenis Middeleeuwen als spiegel van het heden – meerdelig | Mw. dr. L.C.J.J. Bogaers. Dinsdag 10.30-12.30 uur (8). Jan-mrt 2016 Deel 1: De samenleving in laatmiddeleeuws Utrecht Okt-dec 2016 Deel 2: Bosch en Bruegel Jan-mrt 2017 Deel 3: De geboorte van de moderne samenleving Okt-dec 2017 Deel 4: Erasmus en Luther Jan-mrt 2018 Deel 5: De Nederlandse identiteit in historisch perspectief (pag. 17) My home is my castle – 3-delig | Mw. I. Beeling. Dinsdag 14.00-16.00 uur (3). Nov 2017 Deel 1: Nederlandse Interieurs in de zeventiende, achttiende en negentiende eeuw Mrt 2018 Deel 2: Nederlandse Interieurs uit de twintigste eeuw, voor WO II (pag. 19) Nov 2018 Deel 3: Nederdlande Interieurs uit de twintigste eeuw, na WO II Ontdekkingstocht in het Wilde Oosten – 2-delig | Dhr. dr. K. Onwijn Donderdag 11.00 – 12.45 uur (6). Nov-dec 2017 Deel 1: Het wilde oosten - schuivend grensland tussen Europa en Rusland Mrt-april 2018 Deel 2: Op ontdekkingstocht in de Zuidelijke Kaukasus - Cultuurhistorische kennismaking met Georgië en Armenië (pag. 27)

■■ Humanistiek De mens als vraag naar de mens - Denkers tussen humanisme en religie in de westerse cultuurgeschiedenis – 6-delig | Dhr. prof. dr. L. ten Kate. Donderdag 13.00-15.00 uur (8). Nov - jan 2016/17 Deel 1: De eerste denkers over het leven en de wereld. Nov-jan 2017/18 Deel 2: Van Augustinus naar Averroës Nov-jan 2018/19 Deel 3: Van de Katharen naar Erasmus Nov-jan 2019/20 Deel 4: Van Luther naar Schleiermacher Nov-jan 2020/21 Deel 5: Van Kierkegaard naar Buber Nov-jan 2021/22 Deel 6: Van Bultmann naar Moltmann

■■ Kunst en cultiuur Architectuurgeschiedenis - Vormgeving, functie en betekenis van architectuur van de middeleeuwen tot heden – 3-delig | Mw. drs. I. van Koningsbruggen. Donderdag 11.00-12.45 uur (8). Sept-nov 2016 Deel 1: Architectuur van de middeleeuwen Sept-nov 2017 Deel 2: Europese architectuur 1400 - 1800 Sept-nov 2018 Deel 3: Moderne architectuur 1850 - heden Kunst- en cultuurgeschiedenis - Het verhaal van de kunst – 8-delig | Mw. dr. K.A. Nieuwenhuisen. Vrijdag 11.00-12.45 uur (6). Jan-mrt 2018 Deel 1: Van grotten tot catacomben (ca. 40.000 v.Chr.-600) (pag. 28) Sept-nov 2018 Deel 2: Kunst van de ‘duistere’ middeleeuwen. Een periode van vernieuwing in Europa(vijfde tot elfde eeuw). Jan-mrt 2019 Deel 3: De kunst van heersers: kerk, adel en vermogende burgers. Over romaanse, gotische en vroege renaissance kunst in Europa (elfde tot vijftiende eeuw). Sept-nov 2019 Deel 4: Het toppunt bereikt. Over kunst van de hoge renaissance in Toscane, Rome, Venetië, Noord-Italië, Duitsland en de Nederlanden (zestiende eeuw). Jan-mrt 2020 Deel 5: Crisis in de kunst! Over kunst van maniëristen, protestanten en katholieken in Europa en Holland (zestiende en zeventiende eeuw). Sept-nov 2020 Deel 6: Macht, overwinning en rede. Over barokke kunst als propagandamiddel van kerk en despoten en de academische regels van goede smaak (zeventiende en achttiende eeuw). Jan-mrt 2021 Deel 7: Permanente revolutie. Kunst van de negentiende eeuw. Sept-nov 2021 Deel 8: Artistieke beeldenstorm. Kunst van het modernisme en post modernisme in Europa en Amerika in de twintigste en eenentwintigste eeuw.

■■ Mens- en maatschappijwetenschappen De ‘Russische ziel’ – 4-delig | Mw. dr. H.W.G. Leenders. Woensdag 13.15-15.00 uur (8). Sept-nov 2015 Deel 1: De ‘Russische ziel’ 1700-1850 Sept-nov 2016 Deel 2: De ‘Russische ziel’ 1850-1917 Sept-nov 2017 Deel 3: De ‘Russische ziel’ in de periode 1917-1991 Sept-nov 2018 Deel 4: De ‘Russische ziel’ na 1991 Het Midden-Oosten in het nieuws – 2-delig | Dhr. drs. R. Hoff. Vrijdag 13.15-15.00 uur (8). Sept-nov 2017 Deel 1: Het Midden-Oosten in het nieuws Sept-nov 2018 Deel 2: Het Midden-Oosten in het nieuws vervolg Toegepaste psychologie – meerdelig | Mw. drs. N. Pronk-van den Hoven. Donderdag 13.15-15.00 uur (8). Sept-nov 2014 Deel 1: Inleiding in de toegepaste psychologie Sept-nov 2015 Deel 2: Persoonlijkheidsleer Okt-dec 2016 Deel 3: Op zoek naar geluk Okt-dec 2017 Deel 4: Op zoek naar geluk (vervolg) Okt-dec 2018 Deel 5: Vervolg – Titel nog niet bekend

■■ Natuurwetenschappen en geneeskunde Medische colleges van topspecialisten – meerdelig | (van steeds andere topspecialisten) Dhr. prof. dr. R. Bleys / dhr. prof. dr. P.R. Bär Woensdag 15.15-17.00 uur (5). Maart 2015 Deel 6: Medische colleges Maart 2016 Deel 7: Medische colleges Maart 2017 Deel 8: Medische colleges Maart 2018 Deel 9: Medische colleges (pag. 43)

■■ Wijsbegeerte Empathie in mens en samenleving – meerdelig | Diverse docenten Dinsdag 13.00-15.00 uur (5). Febr-maart 2017 Deel 1: Empathie in mens en samenleving Febr-maart 2018 Deel 2: Empathie in mens en samenleving (vervolg) (pag. 49) De weg van het mensenleven – tweedelig | Dhr. drs. A. Ziegelaar Vrijdag 13.15-15.00 uur (5). Okt-nov 2017 Deel 1: De weg van het mensenleven Febr-maart 2018 Deel 2: De weg van het mensenleven (vervolg) (pag. 55) Politiek, filosofie & journalistiek –3-delig | Dhr. drs. R. van Broekhoven. Donderdag 11.00-12.45 uur (8). Febr-apr 2015 Deel 1: De bewakers bewaakt Okt-nov 2015 Deel 2: Politieke filosofie van polis tot nu Okt-nov 2017 Deel 3: Tussen macht en idealen Okt-nov 2018 Deel 4: Vervolg – titel nog niet bekend Geschiedenis van de filosofie – 4-delig | Dhr. prof. dr. J.M. van Ophuijsen, dhr. dr. T.L. Tieleman en dhr. prof. dr. P. Ziche. Maandag 13.15-15.00 uur (10). Nov-jan 2016/17 Deel 1: Van Thales tot Plotinus Nov-jan 2017/18 Deel 2: Filosofie in middeleeuwen en renaissance Nov-jan 2018/19 Deel 3: Vroegmoderne filosofie (zeventiende - achttiende eeuw) Nov-jan 2019/20 Deel 4: Moderne en hedendaagse filosofie

specials en cursussen VOORJAAR 2018 11

Debat over het thema

Filosofie is tolerantie! Het Hovo Café biedt een platform aan hoger opgeleide vijftigplussers waar men met elkaar in debat gaat over actuele maatschappelijke kwesties. Op 14 maart 2018 is deze actuele kwestie: ‘Filosofie is tolerantie!’. De spreker dr. Jos Scheren, Spinoza-deskundige, verzorgt de introductie tot het debat.

We leven in een tijd waarin de tolerantie niet zelden in de verdrukking komt. Dat geldt voor de agressie die we vaak in de sociale media tegenkomen, maar ook in de traditionele media en in de politieke arena. Er is een gebrekkige belang stelling voor de achtergrond van de meningen van andersdenkenden. Wat zijn de oorzaken en de redenen waarom iemand vindt wat hij vindt? Voor het antwoord op die vraag nemen veel mensen te weinig of geen tijd. Het gevolg: een verruwing van het debat en het onvermogen om van elkaar te leren. Dat alleen maar leidt tot meer wantrouwen en zelfs angst. Filosofie zou tot meer tolerantie kunnen leiden, dus ook tot meer vertrouwen én rust. Van filosofen uit de beginperiode, zoals Plato en Aristoteles en daarna denkers als Descartes, Spinoza en Kant, tot en met hedendaagse filosofen, kunnen we leren om met elkaar te communiceren. Alle grote denkers verdiepen zich in het werk van hun voorgangers, bekritiseren het maar zijn ook respectvol en allen van één ding overtuigd: dat we alleen maar van elkaar kunnen leren als ieder vrij en ongestoord zijn opvattingen kan uiten.

3X8 101 Hogeschool Utrecht Hovo Café Utrecht

Daarna gaat de discussieleider dr. Martin Stam, voormalig lector aan de Hogeschool van Amsterdam, met de zaal in debat. Hieronder ziet u het volledige programma.

Programma Hovo Café Utrecht 14:00 Welkomstdrankje tegen inlevering van consumptiebon(nen) en live

muziek aangeboden door HOVO Utrecht

14:20 Welkomstpraatje van de ceremoniemeester, een vertegenwoordiger van

de Vrienden van HOVO Utrecht en info over de middag

14:30 Voordracht van de spreker dr. Jos Scheren, Spinoza-deskundige 14:50 Pauze met live muziek

15:10 Tegengeluid van discussieleider dr. Martin Stam en debat met de zaal 16:15 Borrelen; snack en livemuziek aangeboden door HOVO Utrecht 17:00 Dankwoord & sluiting

Het Hovo Café Utrecht is een driejaarlijks debat-initiatief van HOVO Utrecht. Deze keer is het debat gekoppeld aan de cursus ‘Filosofen over de verhouding geloof en rede’ op dinsdag 5 en 12 maart 2018, zie pag. 53. Beide activiteiten kunnen ook goed los van elkaar worden gevolgd.

docenten: Dhr. dr J. Scheren heeft de afgelopen jaren Spinoza met veel succes gedoceerd aan HOVO Utrecht. Discussieleider is dhr. dr. M. Stam, voormalig lector aan de Hogeschool van Amsterdam. datum: 14 maart 2018. tijd: Woensdag 14.00 - 17.00 uur. plaats: Café Hofman, Janskerkhof 17 A, 3512 BM Utrecht. Telefoon: 030 - 230 2470, openingstijden op woensdag 11.00 - 23.30 uur. Lunch voorafgaand aan het debat vanaf 11.30 uur op eigen gelegenheid mogelijk. cursusgeld: € 10,- inclusief 1 gratis consumptie en 1 snack. Als u ook de lezing/cursus van de spreker volgt, krijgt u een extra consumptiebon voor een drankje naar keuze. 13

Bestaat er schuldig landschap? Over herdenken en het 'verlichten' van de plek

Kamp Amersfoort

Plekken zoals Kamp Amersfoort zijn verbonden met slachtoffers, daders en nabestaanden. En natuurlijk met veel betrokkenen die het verhaal willen doorgeven. Armando hevelt de schuld van het Polizeiliches Durchgangs lager over naar het onschuldige, amorele domein van de kunst. Daarmee ontstaat er ruimte tot herdenken. Maar, hoe zit dat met het landschap dat zichzelf volgens hem met een onuitwisbare schuld heeft opgezadeld? Eerder, zou je zeggen, is het samen met de slachtoffers iets áángedaan. Helpt herdenken om de plek te ‘verlichten’, te doen oplichten? Sinds wanneer zijn we eigenlijk gaan herdenken? Hoe recent is dat verschijnsel? Pas in het begin van de 19e eeuw ontstaan er plekken van herinnering, zoals we die nu kennen. Plekken die aandacht krijgen vanwege historische gebeurtenissen en bijzondere mensen. Tot die tijd kende Nederland bijvoorbeeld maar twee standbeelden, van Erasmus in Rotterdam en het praalgraf van Willem van Oranje in Delft. Historische locaties zoals die van kern momenten uit de tachtigjarige oorlog, waren nauwelijks terug te vinden. Helden en slachtoffers vond je alleen op papier terug. Reeksen beelden en plaquettes zullen echter volgen in de 19e eeuw, musea en informatiecentra in onze tijd. Waarom die omslag? En wat gebeurt er eigenlijk als we herdenken? Wat voor (oer)rituelen liggen er aan ten grondslag en waarom is de precieze plek waar dingen gebeurd zijn zo belangrijk? De lezing gaat ook over het leggen van verbintenissen in de tijd, over de herdachte plek als boven-religieuze plaats. Een plek die we met onze aandacht kunnen ‘verlichten’. De lezing wordt afgewisseld met een wandeling over het terrein, waar we letterlijk stil blijven staan bij het landschap en onze verhouding daarmee.

2X8 102 Hogeschool Utrecht-Amersfoort

Met een lezing in twee delen en tijdens een filosofische wandeling in de omgeving van kamp Amersfoort denken we na over de vraag wat voor soort denken ‘herdenken’ eigenlijk is. Hoe we dat kunnen oefenen en wat dat betekent voor de mensen en het landschap die onherroepelijk met elkaar verbonden zijn.

Programma

10.30-12.30: lezing 12.30-13.15: lunch

13.30-15.00: wandeling in de omgeving

van Kamp Amersfoort

docent: Dhr. drs. E. Brinckmann studeerde rechten en filosofie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam, is als docent arbeids- en organisatiefilosofie verbonden geweest aan Hogeschool de Horst, de Academie voor Architectuur en Stedenbouw Tilburg en als gastdocent aan de Universiteit voor Humanistiek. Werkt in landschapsprojecten voor Wageningen Universiteit/PRI en is directeur van landgoed het Lankheet in Twente. datum: 22 januari 2018. tijd: Maandag 10.30 - 15.00 uur. plaats: Kamp Amersfoort, Loes van Overeemlaan 19, 3832 RZ Leusden. cursusgeld: € 58,- (inclusief lunch).

Wat is waarheid?

Filmcursus over de filosofische waarheid in films

Henry Fonda in Twelve Angry Men (Sidney Lumet)

Wat is waarheid? Deze vraag, mede beroemd geworden door Pontius Pilatus, die hem bij de berechting van Jezus stelt om vervolgens zijn handen ‘in onschuld te wassen’, heeft in de filmgeschiedenis altijd een belangrijke rol gespeeld. Hoe vaak gaat het niet in films om het vinden, of juist het verbergen, van een onverbiddelijke waarheid? Of om het verdraaien, uitwissen, of opleggen van waarheid in het najagen van een of ander duister motief of een lichtend ideaal? Komt niet vaak uiteindelijk, met veel drama, in de laatste scènes een ongrijpbare, onverdraaglijke of onverbiddelijke waarheid aan het licht? Tegelijkertijd is de vraag naar waarheid een eminent filosofische vraag. Is waarheid objectief, of subjectief? Is ze absoluut, of juist relatief? Bestaat er een waarheid die elk perspectief overstijgt? Wat is de verhouding tussen waarheid en werkelijkheid? En hoe staat het met ons kenvermogen? Is dat begrensd? Kunnen we überhaupt ooit waarheid kennen? En wat voor waarheid vooronderstelt ons systeem van rechtspraak? In zeven colleges belichten we de diverse aspecten van waarheid filosofisch en illustreren deze tegelijkertijd aan de hand van bijpassende films.  3 maart: Waarheid in utopie en dystopie (DM): V for Vendetta Kun je een nieuwe wereldorde creëren zonder de waarheid geweld aan te doen? Kun je een tirannie stoppen zonder geweld te gebruiken? We kennen een rijke geschiedenis aan utopische denkbeelden, maar het is frappant hoe dicht utopie en dystopie bij elkaar kunnen liggen.  10 maart: Waarheid en wetenschap (JM): Merchants of Doubt De beste strategie om onder een waarheid uit te komen is niet die waarheid tegenspreken, maar twijfel zaaien. Een halve waarheid doet meer kwaad dan een keiharde leugen. De lobby’s van bijvoorbeeld de tabaksindustrie hebben dit middel gebruikt, en vonden daarbij inspiratie in het werk van sceptische filosofen zoals David Hume.  17 maart: Ongrijpbare waarheid (DM): Stalker Tarkovsky’s Stalker maakt de ongrijpbaarheid van de waarheid op indringende wijze te beleven. Wat is waarheid op gebieden die niet zichtbaar en meetbaar zijn?

3F8 103 Universiteit Utrecht Natalie Portman in V for Vendetta (James McTeigue)

 24 maart: Maakbare waarheid (JM): Eternal Sunshine of the Spotless Mind Hoe verhouden we ons tot de waarheid over onszelf? Kunnen we ons eigen leven “herschrijven” als we daar ongelukkig over zijn? Wat is dat eigenlijk, “zelf kennis”? Zijn we slechts het verhaal dat we over onszelf vertellen, of is de werkelijkheid hier weerbarstiger?  7 april: Kunstmatige intelligentie (JM): Ex Machina Kan kunstmatige intelligentie ooit “echte” intelligentie zijn? Is de mens in waarheid niet anders dan een machine, of is er een onoverbrugbare kloof tussen machinale informatieverwerking en ons op waarheid gerichte denken?  14 april: Waarheid en recht (DM): Twelve angry men Bij de rechtspraak vellen we een oordeel over iemand met verstrekkende gevolgen. Maar op welke basis doen we dat? En hoe verhoudt zich oordeel en straf hier tot de waarheid over de schuldige?  21 april: Idealisme en realisme (JM): Hero Wat is nu eigenlijk werkelijker: de uiterlijke loop van de gebeurtenissen, of de idee, het ideaal, dat daarachter schuilgaat? Waar vinden we de waarheid in de dialoog tussen realisme en idealisme?

docenten: Dhr. dr. J.M. Mulder (JM) is filosoof en universitair docent bij het Departement Filosofie en Religiewetenschappen, Universiteit Utrecht. Hij promoveerde in 2014 op een filosofisch project over de vrije wil en deed daarnaast onderzoek naar verantwoordelijkheid en kunstmatige intelligentie. Dhr. D.P.C. Mulder MA (DM) is docent muziek, filosofie en maatschappijleer aan het Geert Grote College in Amsterdam. Hij studeerde muziekwetenschappen, met een scriptie over de ‘crisis van het individualisme’ rondom Richard Wagners Parsifal. cursusdata: 3, 10, 17, 24, (niet 31) maart; 7, 14, 21 april 2018 (7). tijd: Zaterdag 11.00 - ca 14.00 uur (afhankelijk van de filmlengte). Van 11.00 - 11.45 college, daarna film met pauze en nabespreking. plaats: Filmtheater ’t Hoogt, Hoogt 4, 3512 GW, Utrecht. Filmzaal 1 boven – alleen bereikbaar via trappen! studiemateriaal: Het studiemateriaal wordt ter plekke besproken. cursusgeld: € 238,-.

2F8 104 Hogeschool Utrecht-Amersfoort

Films in (voor)première

De allernieuwste films bekijken, beoordelen en analyseren

Beyond sleep

In deze cursus worden een viertal voorpremières uit het actuele programma van Filmtheater De Lieve Vrouw behandeld. Filmdocent Mark Meuldijk graaft vol enthousiasme onder de oppervlakte van de premièrefilms. De opbrengst? Een heleboel dubbele bodems, verborgen betekenissen en de verbinding met eerdere films van dezelfde regisseur. Fragmenten en afzonderlijke opnamen worden teruggekeken en geanalyseerd, interviews met de makers worden vertoond. U krijgt antwoord op vragen als: ‘Wat wil deze film ons vertellen?’, ‘Wat is de achterliggende gedachte van deze scene?’, “ Hoe bewerkt deze film mijn emoties?’, ‘Wat wil deze cameravoering uitdrukken?’ en ‘Wat is het effect van de filmmuziek?’ De bijeenkomsten geven tevens informatie over criteria voor de beoordeling van films. In het geval van een boekverfilming worden boek en film met elkaar vergeleken. De nabesprekingen leveren een verrijking van de kijk ervaring op. Zowel de typische arthouse-films als de grotere titels komen aan bod. U kunt rekenen op titels uit het programma van de Filmfestivals van Cannes, Toronto en Rotterdam. Het gaat om voorpremières van films die pas enige tijd later uitgebracht worden in de bioscoop. De bijeenkomsten bestaan uit een korte inleiding, een filmvertoning, een lunchpauze en dan de nabespreking van de film. Het precieze programma wordt in december 2017 op de site bekend gemaakt.

docent: Dhr. M. Meuldijk studeerde Filmkunde en is mede werkzaam als educatief medewerker van filmtheater LUX te Nijmegen. Voorts geeft hij wekelijks filmcursussen en inleidingen in het land. cursusdata: 8, 15, 22, 29 maart 2018 (4). tijd: Donderdag 11.00 - ca. 14.15 uur. plaats: Filmtheater De Lieve Vrouw, Lieve Vrouwestraat 13, 3811 BP Amersfoort. studiemateriaal: Een reader wordt verstrekt bij aanvang van de cursus. cursusgeld: € 136,- inclusief filmkaartjes. Als u lid bent van het filmtheater krijgt u €10,- korting (graag aangeven bij de aanmelding). 18

1G8 105 Hogeschool Utrecht Leergang ‘Middeleeuwen als spiegel van het heden’

De Nederlandse identiteit in historisch perspectief ‘Wie zijn verleden niet eert, verliest de toekomst. Wie zijn wortels vernielt, kan niet groeien’ Friedensreich Hundertwasser

Llewellyn Bogaers te midden van haar neefjes en nichtjes

Deze cursus is het 5e deel van de Leergang ‘Middeleeuwen als spiegel van het heden’ maar kan ook goed los gevolgd worden.

De Nederlandse identiteit staat in de schijn werpers. Een lastig onderwerp, want wat is ‘culturele identiteit’? Het is geen statisch begrip, onderhevig als het is aan dynamische processen, waardoor nieuwe facetten aan het licht komen en ‘identiteit’ opnieuw gedefinieerd wordt. Wij leven in een tijd van maatschappelijke verandering: economisch, politiek en sociaalcultureel. Velen hebben de gevolgen van de recente crisis en bezuinigingen aan den lijve ondervonden. En veel mensen zijn bezorgd over de veranderingen in de Nederlandse samenleving. Met name de instroom van mensen uit nietwesterse culturen wekt onrust. Vanuit deze urgentie is het de moeite waard om het historische perspectief in de beeldvorming te betrekken. Nederland is van oudsher een immigratieland. Nauwelijks een Nederlander die geen voorouder van elders heeft. Hoe verliep de inburgering van nieuwkomers door de eeuwen heen? Hoe was het contact met buitenlandse handelspartners? En wat verontrust mensen nu? Deze benadering staat centraal in deze cursus. Uw inbreng is van wezenlijk belang. Vanuit een inventarisatie van wat ‘culturele identiteit’ voor u betekent, onderzoeken wij componenten van identiteitsvorming hier in Nederland door de eeuwen heen. Het gaat om het tot leven wekken van verhalen die de Nederlandse identiteit mede gevormd hebben.

docent: Mw. dr. L.C.J.J. Bogaers is cultuurhistorica en directeur van Levend Verleden Nu (zie levendverledennu.nl). Zij promoveerde in 2008 op een cultuurhistorisch onderzoek naar de sociale samenhang in het laatmiddeleeuwse Utrecht. Zij combineert minutieus archiefonderzoek met kennis van de oude binnenstad en respect voor religie. cursusdata: 29 januari; 5, 12, 19, (niet 26) februari; 5, 12, 19, 26 maart 2018 (8). tijd: Maandag 10.30 - 12.30 uur. plaats: De Uithof-Utrecht. Zodra de locatie bekend is, wordt dit vermeld op de website www.hovoutrecht.nl studiemateriaal: Zeer gewenst: Llewellyn Bogaers, De Nederlandse identiteit (werktitel), 2017. Zie hiervoor levendverledennu.nl cursusgeld: € 232,-. 19

3G8 106 Universiteit Utrecht

Over historische veldslagen Utrecht

Slag bij de Vaartse Rijn in 1585 door Frans Hogenberg (Rijksmuseum)

Oorlog in Nederland: iedereen weet van de meidagen van 1940. In het gewest Utrecht werd toen zwaar bij de Grebbelinie gevochten. Maar, er vonden veel meer gewelddadige veldslagen in de regio van Utrecht plaats. Met Holland werden grensoorlogen uitgevochten, zoals de Slagen bij Eemnes en Westbroek (1348 en 1481). Lodewijk XIV zou in de omgeving van Woerden merken wat de Hollandse Waterlinie betekende. Ruim een eeuw later, in 1787, wonnen de patriotten de Tweede Slag bij Vreeswijk. De eerste vond drie eeuwen eerder plaats, en in 1585 zou de sluis hier nog een strijdtoneel worden. Elders in het Sticht gebeurde nog veel meer. Uiteraard vonden ook op andere plaatsen in de Nederlanden opvallende oorlogshandelingen plaats, zoals bij Breda in de Tachtigjarige oorlog of bij Castricum (1799). In vier colleges gaan Marijke van de Vrugt en Anne Doedens in op historische ‘veldslagen binnen onze grenzen’. Daarbij komen ook de oorlogsmiddelen en hun toepassingen aan bod. Het gaat dan niet alleen over wapens als zwaarden en kruisbogen of over paardenvolk en infanterie, maar ook over vestingen en linies, ridderlijke en burgerlijke legers en over de dienstplicht. En tenslotte over wat er nu nog van het krijgsgeweld te zien is, zoals in het Waterliniemuseum in Fort Vechten of op de schilderingen in de Westbroekse kerk. In overleg met de cursisten bereiden we wellicht ook nog een excursie voor naar een slagveldplaats in de buurt van Utrecht. Dit bezoek valt buiten het reguliere HOVO-programma.

docenten: Mw. dr. M. van de Vrugt is emeritus senior onderzoeker aan de faculteit Rechten, Universiteit Utrecht en dhr. dr. A. Doedens is oud-docent Nieuwe Geschiedenis bij de Vrije Leergangen/Vrije Universiteit Amsterdam en het Nutsseminarium van de Universiteit van Amsterdam cursusdata: 6, 13, 20, (niet 27) februari; 5 maart 2018 (4). tijd: Dinsdag 11.00 - 12.45 uur. plaats: De Uithof-Utrecht. Zodra de locatie bekend is, wordt dit vermeld op de website www.hovoutrecht.nl studiemateriaal: Het cursusmateriaal wordt tijdens de cursus digitaal ter beschikking gesteld. cursusgeld: € 116,-. 20

My home is my castle (deel 2)

Korte cursus over interieurs uit de 20e eeuw voor de Tweede Wereldoorlog

Interieur Villa Savoye 1928-1931, Le Corbusier

Deze cursus is een herhaling van die uit Amersfoort, najaar 2016. Deze cursus is het tweede deel van de Leergang 'My Home is my castle' maar kan ook goed los gevolgd worden.

Waarom bekritiseerde de Amsterdamse School architect Michel de Klerk in 1916 het werk van Berlage? Welke strijd speelde zich af binnen het Bauhaus toen Theo van Doesburg van de Stijl daar een rol wilde spelen? Waarom was Eileen Gray furieus toen Le Corbusier de wanden van het door haar ontworpen huis beschilderde? Deze cursus geeft een overzicht van de ontwikkeling van de interieurarchitectuur en inrichting in het begin van de 20e eeuw. Een ontwikkeling die niet geheel zonder slag of stoot ging! In het begin van de twintigste eeuw is er op het gebied van interieurvormgeving een reactie op de industriële revolutie, het imperialisme en de decoratieve stijlen van de 19e eeuw. In geheel Europa ontstaan er regionale varianten van vernieuwing, zoals de Art Nouveau en de Jugendstil. In Engeland uit zich dit in de Arts and Crafts stijl met als voortrekker William Morris. Deze Engelse versie heeft grote invloed op de Schot Charles Rennie Mackintosh, de Wiener Secession, Rietveld en het ontstaan van het Bauhaus. Dan verschijnen de buisframe meubelen in de interieurs. Walter Gropius, Mies van der Rohe en Le Corbusier zijn hierin toonaangevend. Veel van deze meubelen zullen herkend worden als de “designklassiekers” van nu.

docent: Mw. drs. I.J.W. Beeling, afkomstig uit een familie van antiquairs, studeerde kunstgeschiedenis in Leiden. Zij is gespecialiseerd in de decoratieve kunsten en historische interieurs. Tevens is zij opgeleid tot interieurvormgever in Londen. Met haar bedrijf Beeling Interiors richt zij interieurs voor monumenten in. cursusdata: 6, 13, 20 februari 2018 (3). tijd: Dinsdag 14.00 - 16.00 uur. plaats: De Uithof-Utrecht. Zodra de locatie bekend is wordt dit vermeld op de website www.hovoutrecht.nl studiemateriaal: Er worden per email literatuurlijsten verstuurd. cursusgeld: € 87,-. 21

2G8 108 Hogeschool Utrecht-Amersfoort

Hadrianus

Portret van een reizend keizer

Hadrianus, gevonden op Kreta, nu in het Louvre te Parijs (© conens & van wiechen)

In 2018 is het precies 1900 geleden dat Hadrianus als keizer in Rome aankwam. Zijn regeringsperiode (117-138) was een bloeiperiode voor het Romeinse rijk. Na enkele korte strubbelingen met de senaat, wist Hadrianus zich te verzekeren van de loyaliteit van de bestuurlijke elite. Daarna bereisde hij jarenlang zijn immense rijk. Van de Hadrian’s Wall in het noorden tot het Lambaesis-kampement in Noord-Afrika en Palmyra in het oosten. Zo bekeek hij de uitwerking van de belangrijke bestuurlijke en militaire veranderingen die hij doorvoerde. Overal waar Hadrianus kwam, zag hij steden floreren en initieerde hij grote bouwprojecten. Athene gaf hij de oude Griekse glans terug: hij liet de stad weer functioneren als culturele hoofdstad van het Grieks sprekende deel van het Romeinse rijk. Zijn bouwactiviteiten in Rome en in zijn buitenpaleis te Tivoli laten de creatieve en innovatieve kant van de keizer zien die zich graag met de bouw bemoeide. Op reis gingen de ‘zaken’ gewoon door. Hadrianus ontving delegaties en nam petities in ontvangst, beantwoordde brieven en probeerde als een ware ‘headhunter’ steeds de juiste man op de juiste plaats te benoemen. Hadrianus was getrouwd met Sabina. Zijn relatie met de bloedmooie Antinoüs deed een archeoloog eind negentiende eeuw nog de wenkbrauwen fronsen in afkeuring.

docent: Mw. drs. A. van Wiechen is archeoloog en zelfstandig cultureel ondernemer. Al jarenlang volgt zij keizer Hadrianus op de ‘voet’ door het Romeinse rijk. cursusdata: 7, 14, 21, (niet 28) februari; 7, 14, 21, 28 maart 2018 (7). tijd: Woensdag 13.00 - 15.00 uur. plaats: Hogeschool Utrecht-Amersfoort, De Nieuwe Poort 21, 3812 PA Amersfoort. studiemateriaal: www.keizerHadrianus.nl is de website van de docent en wordt wekelijks aangevuld. Een syllabus geschreven door de docent is bij de cursus beschikbaar (€ 10,-). cursusgeld: € 203,-.

3G8 109 Universiteit Utrecht

De Amerikaanse Burgeroorlog (1861-1865) De ingrijpendste historische periode van de VS

Zonder enige kennis van de Amerikaanse Burgeroorlog valt het huidige Amerika moeilijk te begrijpen. Voor veel Amerikanen vormt deze bloedige burgerkrijg, van 1861 tot 1865, veruit de belangrijkste periode in hun geschiedenis. De Amerikaanse Burgeroorlog was een kracht meting tot het uiterste tussen Noord en Zuid. De lont in het kruitvat was de verkiezing van Abraham Lincoln tot president en de daaropvolgende afscheiding van de Zuidelijke staten. Maar de oorzaak lag in het diepgaande conflict over de slavernij. Waarom moest die oorlog maar liefst vier jaar duren, ten koste van meer dan een miljoen slachtoffers? De Burgeroorlog was en is Amerika’s kostbaarste en vreselijkste oorlog. Historisch gezien wordt hij wel de eerste totale oorlog genoemd. De oorlog bracht in de Verenigde Staten een omwenteling teweeg die zijn weerga niet kende. Nog altijd zijn in de Amerikaanse samenleving en politiek sporen van de Burgeroorlog herkenbaar. Denk aan de problematische verhouding tussen blank en zwart, tussen de Federale overheid en de deel staten en, nog steeds sluimerend, de animositeit tussen Noord en Zuid. In zes lessen behandelen we de lange aanloop, het bloedige en slepende verloop en de verwarrende nasleep van de oorlog. docent: Dhr. drs. B. de Vos studeerde politicologie en was daarna persvoorlichter bij Wageningen Universiteit en Research. Hij doceert de geschiedenis van de VS in de 19e eeuw, in het bijzonder de Amerikaanse Burgeroorlog aan meerdere HOVO’s. In 2011 fietste hij met zijn vrouw drie maanden in het spoor van de oorlog en schreef daarover Burgeroorlog in etappes. cursusdata: 8, 15, 22 februari; (niet 1), 8, 15, 22 maart 2018 (6). tijd: Donderdag 11.00 - 12.45 uur. plaats: De Uithof-Utrecht. Zodra de locatie bekend is, wordt dit vermeld op de website www.hovoutrecht.nl studiemateriaal: De docent stuurt voorafgaand per e-mail een samenvatting van zijn colleges, alsmede een bibliografie. Tijdens de cursus is zijn boek Burgeroorlog in etappes als speciale aanbieding te koop. cursusgeld: € 174,-. 23

3G8 110 Universiteit Utrecht

‘De oorlog’ na de Tweede Wereldoorlog Dat nooit meer

Deze cursus is een herhaling van de cursus uit voorjaar 2017.

Het verhaal van Nederland sinds 1945 is in vergaande mate het verhaal van de omgang met de Tweede Wereldoorlog. Met deze oorlog eindigde het ene en begon het andere tijdperk. Als je vanaf het heden terugkijkt in de tijd zie je onvermijdelijk de Tweede Wereldoorlog. Als een muur in de tijd. In deze cursus behandelen we tal van aspecten van de naoorlogse omgang met en reactie op de Tweede Wereldoorlog, zoals:  Het naoorlogse optimisme;  De grote affaires (Weinreb, Menten, Aantjes);  Anne Frank, Loe de Jong, Jacques Presser;  De rol van de generatie van Mulisch;  De verwijzingen naar de Tweede Wereldoorlog ten tijde van Vietnam en Srebrenica;  De betekenis van de oorlog voor bijzondere groepen, zoals kinderen van foute ouders, tewerkgestelden en nazaten van mensen die de tijd in Nederlands-Indië doorbrachten. Tenslotte is er bijzondere aandacht voor de volgende thema’s: 1. Het proces waarbij de oorlog in toenemende mate in het teken van de Shoah kwam te staan; 2. De betekenis van de oorlog in de doorbraak van de jaren 60; 3. Het debat over goed en fout en de morele lessen die daaruit getrokken zijn; 4. De déconfiture van de jaren 90, begin 21ste eeuw, toen bleek dat het Nederlands oorlogsimago niet geheel conform de werkelijkheid was.

docent: Dhr. dr. C.A.M. van der Heijden is docent aan de School voor Journalistiek bij de Hogeschool Utrecht, promoveerde op de nasleep van de Tweede Wereldoorlog en is de auteur van Grijs verleden: Nederland en de Tweede Wereldoorlog. Van der Heijden publiceerde op tal van gebieden (Spanje, armoede, managers cultuur, Israël) in kranten, tijdschriften en in boeken. cursusdata: 9, 16, 23 februari; (niet 2), 9, 16, 23 maart 2018 (6). tijd: Vrijdag 15.15 - 17.00 uur. plaats: De Uithof-Utrecht. Zodra de locatie bekend is, wordt dit vermeld op de website www.hovoutrecht.nl studiemateriaal: Zeer gewenst: Chris van der Heijden (2011) Dat nooit meer: De nasleep van de Tweede Wereldoorlog in Nederland, Uitgeverij Atlas/Contact. Boek is eventueel ook (gratis) digitaal leverbaar, maar druk heeft de voorkeur. cursusgeld: € 174,-. 24

1G8 111 Hogeschool Utrecht

Voeding; een smaakvolle geschiedenis

Georg Flegel (1566-1638), Stilleven met tinnen borden, steengoed kruik en wafels (17e eeuw)

Vergeleken met andere Europeanen zijn Nederlanders maar weinig op de hoogte van hun culinaire verleden. Dat is een gemis, want de Nederlandse keuken heeft best een eigen identiteit. Die eigen identiteit heeft zich in de loop van de eeuwen door diverse invloeden gevormd. De basis van ons voedingspatroon is gelegd aan het begin van de jaartelling, toen een mix ontstond van Germaanse en Romeinse gebruiken. Deze gebruiken werden vervolgens door de Frankische cultuur bestendigd. De elitaire consumptie van bijzondere wijnen en exclusieve gerechten voert terug op de middeleeuwse adel. Matigheid en een bewuste omgang met voeding heeft de kerk aangeleerd. De ontdekking van de Nieuwe Wereld in de renaissance bracht weliswaar nieuwe producten op de Europese markt, maar hun introductie verliep traag. Een echte kentering in het voedingspatroon kwam pas met de Industriële Revolutie in de negentiende eeuw. De naoorlogse dekolonisatie én stijgende welvaart hebben het voedingspalet veelkleuriger gemaakt. Hoe vinden mensen in dit spectrum hun eigen smaak en identiteit? In vijf bijeenkomsten behandelen we tweeduizend jaar voedingsgeschiedenis. Tijdens de cursus wordt de smaak van het vergankelijke daadwerkelijk geproefd. De zesde en laatste bijeenkomst zijn we te gast op een bijzondere culinaire plek of ontvangen we een bijzondere culinaire gast.

docent: Dhr. dr. L.G. Alberts is docent geschiedenis aan de lerarenopleiding van Hogeschool Utrecht. Hij promoveerde aan de Universiteit Leiden op de laatmiddeleeuwse bierproductie van Amersfoort. Hij publiceert op het gebied van biergeschiedenis en stadsgeschiedenis. cursusdata: 13, 20, (niet 27) februari; 6, 13, 20, 27 maart 2018 (6). tijd: Dinsdag 14.00 - 16.00 uur. plaats: De Uithof-Utrecht. Zodra de locatie bekend is, wordt dit vermeld op de website www.hovoutrecht.nl studiemateriaal: A anbevolen: Paul Freedman ed., Food, the history of taste (Thames and Hudson, Londen 2007) en/of Johannes van Dam en Joop Witteveen, Koks en keukenmeiden. Amsterdamse kookboeken uit de Gastronomische Bibliotheek en de bibliotheek van de Universiteit van Amsterdam (Nijgh en Van Ditmar, Amsterdam 2006). cursusgeld: € 174,- + max. €25,- voor bijzondere kosten zoals bijvoorbeeld een proeverij of voor de uitnodiging van een gastspreker. 25

1G8 112 Hogeschool Utrecht

De Zonnekoning tegen Oranje

Links: Willem III; Rechts: Lodewijk XIV

In de zeventiende eeuw was er in Europa een ware titanenstrijd gaande. Aan de ene kant stond Lodewijk XIV, heerser van het machtige Frankrijk. Hij zocht niet alleen naar gebiedsuitbreiding, maar streefde er ook naar de machtigste staat van Europa te worden. Tegenover hem stond Oranje, stadhouder en later stadhouder-koning Willem III. De strijd leek ongelijk: Frankrijk was wel 10 keer zo groot als Nederland. Toch wist uiteindelijk Willem III aan het langste eind te trekken. Dat is intrigerend en vraagt om een verklaring. Een belangrijk onderdeel van deze cursus. Voor de beantwoording van deze vraag bekijken we niet alleen deze personen, maar ook de kwaliteit van hun legers, de financiële organisatie en hun internationale diplomatie. Uiteraard gaan we uitgebreid in op de persoonlijkheden van de twee opponenten, bijna in alles elkaars tegenpool. In het handboek dat we bij deze cursus gebruiken, wordt gesteld dat, ook al hebben de twee elkaar nooit ontmoet, de strijd hen wel heeft gevormd en beïnvloed. Er is behoorlijk veel bekend over het persoonlijk leven van deze twee heren, hun gezinnen en families, maar ook hun karakters en kwaliteiten.

docent: Dhr. drs. D. van der Veen is historicus; hij werkt als lerarenopleider bij de vakgroep geschiedenis van de Faculteit Educatie van de Hogeschool Utrecht cursusdata: 15, 22 februari, (niet 1), 8, 15, 22, 29 maart 2018 (6). tijd: Donderdag 11.00 - 12.45 uur. plaats: De Uithof-Utrecht. Zodra de locatie bekend is, wordt dit vermeld op www.hovoutrecht.nl studiemateriaal: Zeer gewenst: Luc Panhuysen, Oranje tegen de Zonnekoning, okt 2016, Uitgeverij Atlas Contact, Amsterdam. cursusgeld: € 174,-. 26

3G8 113 Universiteit Utrecht

Italië, laboratorium van Europa?

Op reis door de Italiaanse geschiedenis

Italië is een land dat buitenstaanders blijft verbazen. Het is dan ook in veel opzichten fundamenteel ‘anders’ dan andere Europese landen en dat leidt tot bewondering én weerzin. Veel eigenschappen die wij als ‘typisch Italiaans’ ervaren vinden hun oorsprong in de Italiaanse geschiedenis. In deze cursus gaan wij op zoek naar de wortels ervan. Welke historische ontwikkelingen zijn bepalend geweest voor het ontstaan van de eigen aard van het huidige Italië? In de cursus staan de volgende historische periodes centraal: het Risorgimento en Postrisorgimento (de liberale tijd), het Fascisme en de tijd van de Republiek. Bij de bestudering ervan ontdekken we hoeveel Italiaanse ontwikkelingen daarna een vervolg hebben gekregen in Europa. De Italiaans eenwordingsstrijd heeft de stoot gegeven tot de Duitse eenheidsstrijd. En het fascisme dat na de Eerste Wereldoorlog in Italië opkwam, heeft daarna overal in Europa navolging gevonden. Dat geldt ook voor de machtsovername door Berlusconi in de jaren negentig van de vorige eeuw: wat aanvankelijk leek op een noodsprong van een politieksysteem in doodsstrijd, bleek de doorbraak te zijn van een nieuwe politiek die weldra in heel Europa voet aan de grond zou krijgen: het populisme. De Italiaanse geschiedenis is dus niet alleen ’typisch Italiaans’, maar bij tijd en wijle ook het laboratorium van Europa.

docent: Dhr. dr. A.P.J. van Osta, voormalig docent bij de opleiding Italiaans, Faculteit Geesteswetenschappen, Universiteit Utrecht. cursusdata: 6, 13, 20, 27 maart; 3, 10 april 2018 (6). tijd: Dinsdag 13.15 - 15.00 uur. plaats: De Uithof-Utrecht. Zodra de locatie bekend is, wordt dit vermeld op de website www.hovoutrecht.nl studiemateriaal: Zeer gewenst: Jaap van Osta (2016) Een geschiedenis van het moderne Italië, Wereldbibliotheek, herziene en uitgebreide versie. cursusgeld: € 174,-.

3G8 114 Universiteit Utrecht

Het dagelijks leven in het oude Athene en Rome Van wieg tot graf

Twee vriendinnen. Terracottabeeldje uit Tanagra uit circa 200 v.Chr. (Berlijn)

Hoe groeiden de mensen in het antieke Athene of Rome op? Hoe zagen hun woonhuizen eruit en wat weten we van de huisinrichting? We nemen ook een kijkje op straat: wat waren er voor winkels? Waren er bars en restaurants, hoe druk was het verkeer? De levensloop van de mens, van baby tot bejaarde, staat daarna in de cursus centraal. Veel antieke teksten geven een, soms ontroerend, kijkje in hoe mensen zelf hun levensfase ervoeren, en grafopschriften laten zien hoe zeer gestorven geliefden gemist werden. De mens zelf is ook de kern bij de vraag: hoe zie ik eruit? We kijken naar kleding, mode, haardracht, sieraden en lekkere geurtjes, maar ook naar baden en badhuizen. Maaltijden waren een belangrijk onderdeel van het leven – net als nu. Van chic diner tot eenvoudige snacks: alles kwam voor. Hoe zagen de keuken en eetkamer eruit, welke gerechten waren populair en wat voor servies gebruikte men? Tot slot staan we stil bij het uitgaansleven, dat natuurlijk tussen mannen en vrouwen nogal kon verschillen. Sport en theater waren populair in de Griekse wereld; in Rome kwamen daar het amfitheater en de paardenraces bij. Religieuze festivals werden in beide culturen druk bezocht.

docent: Mw. dr. T.L. Heres is klassiek archeoloog en was een groot aantal jaren verbonden aan verschillende universiteiten en aan het Nederlands Instituut te Rome. Zij verzorgt colleges en cursussen archeologie en klassieke talen. cursusdata: 13, 20, 27 maart; 3, 10, 17 april 2018 (6). tijd: Dinsdag 11.00 - 12.45 uur. plaats: De Uithof-Utrecht. Zodra de locatie bekend is, wordt dit vermeld op de website www.hovoutrecht.nl studiemateriaal: Vóór aanvang van het eerste college wordt digitaal een syllabus toegestuurd. cursusgeld: € 174,-.

1G8 1 Hogeschool Utrec Leergang ‘Ontdekkingstocht in het Wilde Oost

Op ontdekkingstocht in de Zuidelijke Kaukasus Cultuur-historische kennismaking met Georgië en Armenië

Het Ananoeriklooster aan de voet van de Hoge Kaukasus (Georgië)

De Zuidelijke Kaukasus behoort tot de minst bekende regio’s van Europa. Toch liggen in Georgië en Armenië de hoogste bergtoppen van ons werelddeel (boven 5000 meter), vind je er de oudste bouwwerken uit de christelijke cultuur en wonen er uiterst gastvrije mensen. De regio ligt onder de rook van Rusland en aan de rand van Turkije en Iran, en ze vormt al eeuwenlang de grens tussen Europa en Azië. Zowel Armenië als Georgië behoren tot de oudste christelijke naties van de wereld en kennen beiden een vele eeuwenoude eigen taal en schrift. In 1991 zijn deze landen onafhankelijk geworden van de Sovjet-Unie en sindsdien kunnen ze zich weer geheel op hun eigen culturele erfgoed richten. Politiek gezien lijken deze landen echter een tegengestelde weg in te slaan: terwijl Georgië recentelijk het Associatieakkoord met Europa heeft ondertekend, is Armenië onlangs lid geworden van de door Rusland geleide Euraziatische Unie. In deze cursus maken we aan de hand van de politieke en culturele geschiedenis uitgebreid kennis met deze twee landen. We zullen daarbij ook dankbaar gebruikmaken van de rijke vruchten van de lokale literatuur, film en muziek. De cursus wordt mogelijk afgesloten met een rondreis door deze twee landen onder leiding van de docent. Deze cursus is een geactualiseerde herhaling van die uit maart/april 2017. Deze cursus is

het 2e deel van de Leergang ‘Ontdekkingstocht in het Wilde Oosten’ maar kan ook goed los gevolgd worden.

docent: Dhr. drs. K. Onwijn is historicus en publicist. Hij reist al sinds eind jaren tachtig door de landen van de voormalige Sovjet-Unie en was er jarenlang correspondent voor de Nederlandse en Belgische pers. Hij geeft ook colleges (HU, LU, Radboud) en interculturele trainingen (KIT) over deze landen. Hij schreef diverse boeken, waaronder Standplaats Moskou en de Dominicusreisgidsen Georgië-Armenië, Rusland en Oekraïne. cursusdata: 15, 22, 29 maart; 5, 12, 19 april 2018 (6). tijd: Donderdag 11.00 – 12.45 uur. plaats: De Uithof-Utrecht. Zodra de locatie bekend is, wordt dit vermeld op de website www.hovoutrecht.nl studiemateriaal: Vóór aanvang van het eerste college wordt een syllabus met artikelen digitaal toegestuurd + extra literatuurlijst. cursusgeld: €174,-. 29

3K8 116 Universiteit Utrecht Leergang ‘Kunst- en cultuurgeschiedenis’

Van grotten tot catacomben (40.000 v.Chr. - 600) Over kunst van de prehistorie, Egyptenaren, oude Grieken, Romeinen, vroege christenen en Byzantijnen.

De discuswerper van Myron, ca. 450 v.Chr.

Deze cursus is een herhaling van die uit voorjaar 2013 en is het eerste deel van de Leergang ‘Kunst- en cultuurgeschiedenis’ (8 delen). De cursus kan ook goed los gevolgd worden.

De prehistorische grotschilderingen van Lascaux roepen net als de Sixtijnse kapel van Michelangelo diepe bewondering op. Maar het ene kunstwerk is het andere niet. Waarom niet? De doelstellingen van kunstenaars veranderen voortdurend. Dit blijkt uit de westerse kunstgeschiedenis. Want waarom schilderden onze prehistorische voorouders voornamelijk realistische dieren en deden Egyptenaren de werkelijkheid bewust te kort? Waarom vertaalden Grieken de sterk geïdealiseerde lichamen van door hen bewonderde atleten in brons en steen? Waarom produceerden Romeinen hiervan talloze kopieën? En waarom maakten vroege christenen vervolgens de kunst van de Grieken en Romeinen ondergeschikt aan de boodschap die zij verkondigden? Om de veranderende artistieke doelstellingen van kunstenaars duidelijk te maken, plaatst Dr. Nieuwenhuisen karakteristieke kunstwerken in hun historische context. In deel 1 van deze leergang begint zij bij het moment waarop mensen de eerste afbeeldingen maken. De westerse kunst ontwikkelt zich uit uiteenlopende culturen en stijlen, maar hoe verloopt dit fascinerende proces? En wat is daarbij de rol van de kunstenaar? Deze cursus is een inleiding in de westerse kunst geschiedenis zoals Ernst Gombrich die schetst in zijn onvolprezen The Story of Art. Het accent ligt op schilder kunst, maar ook beeldhouwkunst en gebouwen. Ook komen kunsthistorische ordeningsprincipes als perioden, stijlkenmerken, kunstenaars en technieken aan bod.

docent: Mw. dr. K.A. Nieuwenhuisen is kunsten cultuurhistoricus, geeft al jaren college bij HOVO Utrecht, HOVO Leiden, de Universiteit Utrecht en de Amsterdam Fashion Academy. In 2013 richt zij het kunsten cultuurhistorisch bureau art+context op, www.artcontext.nl. cursusdata: 9, 16, (niet 23) februari ; 2, 9, 16, 23 maart 2018 (6). tijd: Vrijdag 11.00 - 12.45 uur. plaats: De Uithof-Utrecht. Zodra de locatie bekend is, wordt dit vermeld op de website www.hovoutrecht.nl studiemateriaal: Zeer gewenst: E.H. Gombrich, The Story of Art, Londen (Phaidon), 16de editie vanaf 1995, ISBN 0714832472. (Nederlandse vertaling: Eeuwige schoonheid). cursusgeld: € 174,-. 30

1K8 117 Hogeschool Utrecht

Florence in de tijd van de familie de' Medici De familie de' Medici en de cultuur van de Renaissance

Portret van een jonge vrouw (detail) van Sandro Botticelli 1480–1485

De naam van de familie de' Medici is als geen ander met de geschiedenis van Florence verbonden. Niet alleen heersten leden van dit geslacht de facto over de Republiek Florence van de vijftiende eeuw; de' Medici telgen hebben ook generaties lang het intellectuele en culturele leven van hun tijd op buiten gewone wijze bevorderd. Naast het verzamelen van kunst gaven zij grote bedragen uit ter verfraaiing van hun geliefde stad Florence. Toch was met de komst van boeteprediker Savonarola, die de pracht en praal van de Renaissance radicaal afwees, de rol van de familie de' Medici nog niet uitgespeeld. In de zestiende eeuw leverde de familie de' Medici nog pausen, hertogen en groothertogen, die de traditie van het mecenaat van de kunsten voortzetten. Het centrum van de artistieke bedrijvigheid verplaatste zich aan het begin van de zestiende eeuw echter naar Rome. Daar bepaalden Raphaël en Michelangelo het gezicht van de hoog renaissance. In deze cursus komt de rijke geschiedenis van Florence en de rol van de familie de' Medici daarin aan bod. Daarnaast besteden we aandacht aan het humanisme, de filosofie, de beeldende kunst en architectuur van het boeiende tijdperk van de Renaissance.

docent: Mw. drs. S.W. van Roosmalen is docente aan de leraren opleiding Geschiedenis van de Hogeschool Utrecht. Zij studeerde geschiedenis in Utrecht, Cambridge en Rome. cursusdata: 8, 15, 22 ,29 maart; 5 april 2018 (5). tijd: Donderdag 10.00 - 12.00 uur. plaats: De Uithof-Utrecht. Zodra de locatie bekend is, wordt dit vermeld op de website www.hovoutrecht.nl studiemateriaal: Zeer gewenst: Auteur: Christopher Hibbert, Florence, the biography of a city, uitgever: Penguin Books Ltd. cursusgeld: € 145,-.

2K8 118 Hogeschool Utrecht-Amersfoort

Kunst & Markt; een gewogen oordeel

Edouard Dantan: Un Coin du Salon en 1880

Hoe bepaalt u de financiële en kunst historische waarde van een schilderij? Hoe schrijft u een onbekend werk toe aan een kunstenaar? Wat is authenticiteit? Hoe komt u vervalsingen op het spoor? Hoe bepaalt u de waarde van een kunstwerk? Dit soort vragen staan centraal in de cursus Kunst en Markt. De cursus bestaat uit twee onderdelen. Te weten de geschiedenis van kunst en de kunstmarkt en de hedendaagse praktijk ervan. Beide onderdelen worden aangeboden in hoorcolleges. Daarbij wordt aandacht besteed aan lopende exposities in galerieën, aan kunstbeurzen en veilinghuizen. Connaisseurschap is cruciaal in de kunsthandel en de museumwereld. De roep om wetenschappelijk getrainde kunsthistorici met een grote visuele kennis wordt de laatste jaren alleen maar groter. Niet in de laatste plaats omdat het aantal vervalsingen toeneemt. Deze cursus biedt u de gelegenheid om uw ogen te trainen en uw oordeelsvorming met academische kennis te onderbouwen. De cursus combineert een historisch perspectief op de kunst met de specialistische verdieping uit het vak van de kunsthandel. Zo traint u niet alleen praktische en theoretische onderzoeks- vaardigheden maar verdiept u uw kennis in kunsthistorische methoden van analyse en toepassing daarvan op het gebied van stilistische, technische en inhoudelijke vraag stukken. Daarbij staat kunsthistorische en financiële waardering van objecten en het vormen van een gewogen oordeel centraal.

docent: Dhr. drs. J.F.M. Versteegh, kunsthistoricus, was docent Kunstgeschiedenis aan de Universiteit Leiden, is werkzaam als kunstcriticus, publicist, als kunsthandelaar en als gastconservator voor diverse musea en heeft ruime ervaring op het bijzondere terrein van Kunst & Markt. cursusdata: 7, 14, 21, (niet 28) februari; 7, 14, 21, 28 maart 2018 (7). tijd: Woensdag 11.00 - 13.00 uur. plaats: Hogeschool Utrecht-Amersfoort, De Nieuwe Poort 21, 3812 PA Amersfoort. studiemateriaal: De PowerPoint presentatie wordt digitaal verzonden. cursusgeld: € 203,-. 32

2K8 119 Hogeschool Utrecht-Amersfoort

Een inleiding in de Matthäus-Passion Met uitvoering in Vredenburg

Johann Sebastian Bach

Het zal weinigen ontgaan: de belangstelling in ons land voor de Matthäus-Passion van Bach neemt, alleen al gezien het grote aantal uitvoeringen, met het jaar toe. Naar het waarom daarvan kunnen we slechts gissen. HOVO Utrecht wil niet achterblijven en biedt daarom in het voorjaar van 2018 een cursus aan over dit werk in combinatie met een uitvoering in Vredenburg. Wel aardig te vermelden is, dat met deze Matthäus Jos van Veldhoven na 35 jaar afscheid neemt als artistiek leider van de Nederlandse Bachvereniging. In vier lessen krijgt u informatie over uiteenlopende onderwerpen als de passiemuziek als genre, de ontstaans geschiedenis van Bachs passies, het libretto en de tekst opbouw van de Matthäus-Passion. Daarnaast behandelt de docent vormaspecten als aria’s en recitatieven, muzikale uitgangspunten als affectenleer en muzikale retorica waarvan Bach in dit complexe muzikale werk gebruikmaakte. In de laatste les – die nà de uitvoering gepland is – staan centraal: Nederland en de Matthäus-Passion en de uitvoeringspraktijk in de loop der tijd. Als aanvulling op de lessen kunt u luisteren en soms ook kijken naar een aantal fragmenten uit opnames van dit werk. Soms zullen dat ter vergelijking van de wijze van uitvoeren dezelfde fragmenten zijn.

docent: Dhr. drs. C. Verhamme gaf in de afgelopen jaren bij HOVO cursussen over opera en kerkmuziek. cursusdata: 23 februari; (niet 2), 9, 16, 23 maart; uitvoering Vredenburg: 20 maart 2018, start om 19.00 uur (5). tijd: Vrijdag 13.30 - 16.00 uur. plaats: Hogeschool Utrecht-Amersfoort, De Nieuwe Poort 21, 3812 PA Amersfoort. studiemateriaal: Voor deze cursus wordt een speciale reader samengesteld die u in de eerste les kunt kopen. cursusgeld: €189,-. Deze prijs is inclusief het entreebewijs van Vredenburg (€44,-). 33

2K8 120 Hogeschool Utrecht-Amersfoort

Muziek voor de Hertog Het Bourgondische Hof en de muziek

De componisten Guillaume Dufay en Gilles Binchois

De staatkundige kaart van het hertogdom Bourgondië van de 15e tot halverwege de 16e eeuw, oogt als een lappendeken vol gaten. In een aantal decennia breidden de hertogen hun bezit uit tot een rijk dat vrijwel het gehele gebied der Lage Landen omvatte. Het is de periode die in de muziekgeschiedenis vaak wordt omschreven als de tijd van de Nederlandse Scholen. Dufay, Ockeghem, Josquin, Isaac, Obrecht, Gombert, Willaert en Lassus zijn de bekendste vertegenwoordigers daarvan. Opgeleid aan de kathedrale koorscholen van de Lage Landen waren ze geliefd (en vaak goed betaald) aan tal van hoven in heel Europa. De term “Nederlandse Scholen” is echter misleidend: vrijwel al deze grote componisten komen immers van (soms vér) beneden onze grote rivieren en hun oeuvre omvat nauwelijks muziek op Nederlandse teksten. Het klinkende landschap van deze cursus strekt zich uit van verfijnde chansons tot vernuftig geconstrueerde kerkmuziek. Daarnaast wordt aandacht besteed aan vroege voorbeelden van instrumentale muziek (voor orgel, luit of ensembles). De muziek aan het Bourgondische hof van de 15e tot halverwege de 16e eeuw is thema van het Festival Oude Muziek Utrecht 2018 en deze cursus kan dienen als een rijkelijk met muziek en beeld gelardeerde inleiding daarop.

docent: Dhr. drs. J. Nuchelmans studeerde muziekwetenschap aan de Rijksuniversiteit van Utrecht. Hij verheugt zich erop dat hij na bijna veertig jaar als docent muziekgeschiedenis aan de conservatoria van o.a. Amsterdam, Den Haag en Utrecht, als HOVO-docent zijn liefde voor de muziekgeschiedenis kan blijven delen, daarbij o.a. puttend uit zijn verleden als artistiek leider van het Festival Oude Muziek in Utrecht. cursusdata: 5, 12, 19, 26 maart 2018 (4). tijd: Maandag 11.00 - 13.00 uur. plaats: SOVA Railzicht, Stationsplein 299, 3818 LE Amersfoort (5 minuten lopen van station Amersfoort). studiemateriaal: Zeer gewenst: Willem Elders, Componisten van de Lage Landen, Bohn, Scheltema & Holkema, 1985. cursusgeld: € 116,-. 34

2L8 121 Hogeschool Utrecht-Amersfoort

Gerard Reve in context

Gerard Reve (1923-2006) in de jaren vijftig

Gerard Reve (1923-2006) heeft als een van de eerste Nederlandse schrijvers bewust de moderne media gebruikt om zijn werk én persoon met zijn publiek in contact te brengen. Dat deed hij op een tamelijk confronterende wijze. Zo gaf hij bij de ontvangst van de P.C. Hooftprijs in 1969 minister Marga Klompé een zoen en liet hij zijn huwelijk met zijn partner Van Albeda in de Heilig Hart Kerk inzegenen. Acties die velen destijds als controversieel hebben ervaren. Reve heeft altijd de confrontatie gezocht en dat heeft tot veel wederzijdse ergernis en miskende gevoelens geleid. In deze cursus behandelen we Reve en zijn werken vanuit verschillende invalshoeken, waarbij het accent vooral ligt op de verhouding tussen zijn oeuvre en het christendom. Zo bespreken we zijn bekering in de jaren ’60 tot het christendom en lezen we zijn gedichten als moderne gebeden. Daarnaast besteden we aandacht aan de werken waarin hij zijn katholicisme verdedigt. Maar uiteraard gaan we ook dieper in op zijn hang naar de (zwart-) romantische levenshouding, op zijn liefde voor de filosoof Arthur Schopenhauer en op de aard van zijn autobiografische geschriften. Uiteraard mag een grondige analyse van zijn debuut De avonden (1947) niet ontbreken in deze cursus.

docent: Dhr. dr. J.J.M. van Stralen. Docent literatuurwetenschap aan de UU en VU. cursusdata: 9, 16, 23 februari; (niet 2), 9, 16, 23 maart 2018 (6). tijd: Vrijdag 11.00 - 13.00 uur. plaats: Hogeschool Utrecht-Amersfoort, De Nieuwe Poort 21, 3812 PA Amersfoort. studiemateriaal: Gerard Reve: De avonden en Moeder en zoon; Jan Fekkes: De God van je tante en Hans van Stralen: Gehoor geven (online beschikbaar). cursusgeld: € 174,-.

1M8 122 Hogeschool Utrecht

Dictators

De sterke mannen, terug van weggeweest?

Nicolai en Elena Ceaucescu als de Redders van Roemenië

Tot voor kort gold de twintigste eeuw als de eeuw van de dictators en de totalitaire systemen. In het nieuwe millennium zouden democratie en vrijheid zegevieren en wereldwijd de norm worden. We hebben ons lelijk vergist. Vandaag de dag leeft meer dan twee derde van de wereldbevolking in een of andere vorm van dictatuur. In deze cursusreeks besteden we aandacht aan dictaturen en dictators in heden en verleden. We zullen ontdekken dat er vele verschillende vormen van dictatuur bestaan. Sommigen zijn georganiseerd rondom een sterke man die alle touwtjes in handen heeft, in andere landen is het een politieke partijelite die het monopolie op de macht heeft of een militaire junta. Of, in het geval van een absolutistische monarchie, een koninklijke familie. De ene dictator wordt gehaat en gevreesd, een andere geniet daadwerkelijk brede steun, respect en zelfs verering van de eigen bevolking. De een verrijkt zichzelf en zijn familie op exorbitante wijze, een ander laat zich voorstaan op zijn bescheiden en sobere leefwijze. Hoe kwamen deze alleenheersers aan de macht, en hoe wisten ze die macht te consolideren? Waaraan ontleenden zij hun legitimiteit? Tientallen kleine en grote potentaten, voornamelijk uit de twintigste eeuw, zullen we behandelen om te analyseren in welke categorie deze te plaatsen zijn.

docent: Dhr. drs. M. Andela studeerde nieuwste geschiedenis en MiddenOosten studies aan de Radboud Universiteit (RU). Sindsdien is hij actief in de (televisie-) journalistiek, zowel voor de publieke omroep als voor particuliere opdrachtgevers. Dhr. Andela doceert eveneens aan de Honours Academy van de RU en bij HOVO Nijmegen. cursusdata: 30 januari, 6, 13, 20, (niet 27) februari, 6, 13 maart 2018 (6). tijd: Dinsdag 11.00 - 12.45 uur. plaats: De Uithof-Utrecht. Zodra de locatie bekend is, wordt dit vermeld op de website www.hovoutrecht.nl studiemateriaal: Reader, aan te schaffen bij eerste bijeenkomst. cursusgeld: € 174,-. 36

3M8 123 Universiteit Utrecht

Over de aantrekkingskracht van religie “De verbeelding aan de macht!”

Deze cursus is een verdere uitwerking van de cursus uit voorjaar 2017.

Vijftig jaar geleden (1968) was l’imagination au pouvoir! hét adagium van de studentenopstand in Parijs. Maar eigenlijk is verbeelding altijd aan de macht geweest: verbeelding van het eeuwige en van de strijd der goden, van de nationale eenheid en de superioriteit van het ras, de kosmische werkelijkheid en het religieuze gelijk. Alle levensbeschouwingen, zelfbeelden, normativiteit en cultuur berusten op verbeelding. Mensen leven tegen de decors van hun verbeelding, individueel en collectief, met bijbehorende spelregels, onderlinge herkenningstekens en gedragingen. Met religie – zo oud als de mensheid zelf – als legitimatie en als omlijsting. Religies leveren zelfbeelden en identiteiten, interpretaties van het bestaande en verklaringen voor het mysterieuze, idealen om voor te leven en te sterven. Religies als basis voor onderlinge loyaliteit, maar ook voor discriminatie. Discriminatie van ‘de ander’, de ‘ongelovigen’, de aanhangers van ‘valse’ goden, de ketters en allen die ‘in duisternis’ wandelen. Zelfs frequente en serieuze morele ontsporingen veranderen weinig aan de wervingskracht van religieuze verhalen, goede en slechte. Wat zegt dat over de waarheidsclaims van religie? Of gaat geloof, gnostiek en esoterie niet over waarheid? Wat is het toch dat mensen door dik en dun blijven vasthouden aan hun verhalenbundel, hun rituelen, hun imaginaire kosmische orde en hun gelijk? En vooral: hoe moeten we ermee omgaan in een steeds multireligieuzer wordende samenleving?

docent: Dhr. prof. dr H. J. Tieleman is econoom/antropoloog, emeritus hoogleraar Godsdienstsociologie en oud-decaan van de Faculteit Theologie, Universiteit Utrecht. cursusdata: 30 januari; 6, 13, 20 februari 2018 (4). tijd: Dinsdag 13.15 - 15.00 uur. plaats: De Uithof-Utrecht. Zodra de locatie bekend, is wordt dit vermeld op de website www.hovoutrecht.nl studiemateriaal: Tijdens de cursus wordt een (gratis) digitale reader aangeboden. cursusgeld: € 116,-.

1M8 124 Hogeschool Utrecht

De islam en West - Europa

“De wording van een islamitische beschaving en zijn invloed op de ontwikkelingen in Europa”

Het Alhambra in Granada, het laatste islamitische bolwerk in Zuid Spanje

Deze cursus is een geactualiseerde herhaling van die uit voorjaar 2016.

Het beeld van de islam wordt in het westen momenteel sterk bepaald door de actualiteit; de geschiedenis wordt daarbij vaak over het hoofd gezien. De relaties tussen Europa en de islam of de islamitische wereld hebben diepe historische wortels. Een beschrijving van de geschiedenis van Europa zonder de invloed van de islamitische wereld is dan ook eenzijdig en onvolledig. Zeker als het gaat om het kunnen verklaren van keerpunten in die geschiedenis, zoals de Renaissance en de wetenschappelijke revolutie. De islamitische invloeden vonden vooral via contacten in Andalusië en Sicilië hun weg in Europa. Ook moet de bijdrage van het Ottomaanse Rijk niet worden onderschat, waarvan het grondgebied reikte tot in het midden van Europa. De impact van dit rijk heeft voor een groot deel het machtsevenwicht in het westen bepaald. In deze cursus gaan we in op het ontstaan en de ontwikkeling van de islamitische wereld. We proberen belangrijke historische ontwikkelingen te verklaren en kijken daarbij vooral naar de invloed van de islam op WestEuropa. Daarmee zal duidelijk worden dat de geschiedenis van de islam een belangrijk onderdeel is van het verleden van Europa.

docent: Dhr. drs. T. Erogluer is historicus. Hij is gespecialiseerd in de geschiedenis van het Midden-Oosten, de islam en in het bijzonder het Ottomaanse Rijk. Hij is docent bij de lerarenopleiding van Hogeschool Utrecht, waar hij onder andere de minor Geschiedenis van de Islam verzorgt. Hij is auteur van Een geschiedenis van de islam en Grootmachten, geschiedenis van het Ottomaanse Rijk. cursusdata: 31 januari; 7, 14, 21, (niet 28) februari; 7, 14, 21 maart 2018 (7). tijd: Woensdag 10.00 – 12.00 uur. plaats: De Uithof-Utrecht. Zodra de locatie bekend is, wordt dit vermeld op de website www.hovoutrecht.nl studiemateriaal: Artikelen worden tijdens de bijeenkomsten van de cursus zullen worden uitgedeeld. Aanbevolen: Waardenburg, J. Islam, norm, ideaal en werkelijkheid; Driessen, H. In het huis van de islam; Watt, M. Voorbij Poitiers, Arabische invloeden in middeleeuws Europa, Amsterdam; Ansary, T. Een geschiedenis van de wereld door moslimse ogen, Amsterdam. cursusgeld: € 203,-. 38

3M8 125 Universiteit Utrecht

Tweedracht in de Palestijnse samenleving ‘We haten elkaar meer dan de joden’

Cover van het nieuwste boek van Els van Diggele uit 2017.

Deze cursus bouwt voort op de cursussen over Israël uit voorjaar 2016 en 2017 maar kan ook goed los gevolgd worden.

Sinds de jaren zestig van de vorige eeuw strijden de Palestijnen voor een onafhankelijke staat. Zelden duurde een revolutie zo lang. Hoe komt het dat er nog geen Palestijnse staat is? Het meest gehoorde antwoord is: de Israëlische bezetting. Toch zien veel Palestijnen hun eigen leiders en het onderlinge geweld als de grootste bedreigingen voor vrede. Waarom dreef de Palestijnse ‘lente’ over en blijft het bij de Palestijnen winter? Deze cursus gaat niet over Israël of over de Israëlische bezetting en alle gevolgen voor de Palestijnen, maar over een vraag die doorgaans niet gesteld wordt: Waarom zijn de Palestijnen banger voor elkaar dan voor de Israëlische bezetter? Deze vraag blijft verborgen achter de schermen van de wereldpolitiek, terwijl Palestijnen die niet tot de elite behoren al decennia lijden onder de Palestijnse broederstrijd. Rechtvaardigt de vijftig jaar durende bezetting het negeren van dit drama? Aan bod komen de onderlinge Palestijnse(-Arabische) verhoudingen tijdens de Arabische Opstand in 1936, de jaren 1946-1948, de eerste intifada (1987), de ondertekening van het verdrag van Oslo en de terugkeer van Arafat (1993/1994), de tweede intifada (2000) en de burgeroorlog in 2007. En tot slot: Is deze problematiek op te lossen?

docent: Mw. drs. E. van Diggele is sociaal historicus, journalist en IsraëlPalestina deskundige. Zij schreef, van binnenuit en ter plaatse het drieluik: Een volk dat alleen woont; Heilige ruzies en We haten elkaar meer dan de joden en bekijkt het Midden-Oosten niet door de vertrouwde bril van het Israëlisch-Palestijnse conflict en nodigt haar publiek dan ook uit deze bril af te zetten. voorkennis: Van de geschiedenis van Israël en de Palestijnse gebieden. cursusdata: 7, 14, 21, 28 februari; 7, 14, 21, 28 maart 2018 (8). tijd: Woensdag 13.15 - 15.00 uur. plaats: De Uithof-Utrecht. Zodra de locatie bekend, is wordt dit vermeld op de website www.hovoutrecht.nl studiemateriaal: Els van Diggele (2017) We haten elkaar meer dan de joden: Tweedracht in de Palestijnse maatschappij, Athenaeum; Aangevuld met begeleidende emails, samenvattingen en per mail gestuurde artikelen. cursusgeld: € 232,-.

3M8 126 Universiteit Utrecht

China’s verscheidenheid in verandering (deel 1) Modernisering en minderheden in de ‘buitengewesten’

Minderheden in Yunnan: tussen traditie en modernisering

Deze cursus bestaat uit twee delen. Het eerste deel betreft het deel dat vooraf gaat aan de studiereis naar China in voorjaar 2018 (zie pagina 62). Dit deel wordt in Utrecht gegeven. Het tweede deel wordt ‘op locatie’ gegeven voor deelnemers aan de studiereis. Het eerste deel kan ook goed los gevolgd worden.

China is een land met een grote (regionale) verscheidenheid. Zo zijn er meer dan 50 etnische minderheden (Minzu), die elk een eigen cultuur en bestaanswijze hebben ontwikkeld. Hoewel nationaal een kleine groep vergeleken met de HanChinezen, hebben ze lange tijd het karakter bepaald van de ‘buitengewesten’, tegenover het Han-Chinese ‘heartland’. Onder de Volksrepubliek is het minderhedenbeleid van de Chinese Communistische Partij (CCP) verschoven van behoud van etno-culturele eigenheid naar de ronghe ideologie van nationale integratie en interetnische cohesie. De ruimte voor eigen ‘identiteit’ is tamelijk ingeperkt. Nu modernisering verder doordringt in de buitengewesten, vervaagt het onderscheid met het heartland. De manifestatie van modernisering geeft minderheden het gevoel dat ze ‘drops of oil’ worden in ‘a sea of Hanness’. Modernisering wordt zo een bron van groeiende interetnische spanningen en conflict. In de buitengewesten lijken de belangen van minderheden het onderspit te delven. Kunnen deze minderheden toch hun ‘Chinese Droom’ verwezenlijken met behoud van eigenheid? Deze cursus belicht de spanningsvelden waarin minderheden, en in toenemende mate ook de CCP met haar ideologie, zich bevinden. Maar is het realistisch te verwachten dat de CCP haar minderhedenbenadering zal veranderen? Meerdere gebieden zullen de revue passeren, met name ook de kleurrijke en dynamische provincies Yunnan en Oost-Tibet. Op de eerste bijeen komst wordt 15 minuten besteed aan de bijbehorende studiereis.

docent: Dhr. dr. L. van Grunsven (cursuscoördinator) doceert geografie en economie van Zuidoost- en Oost Azië aan de Faculteit Geowetenschappen, Universiteit Utrecht; dhr. drs. J. Borchert is voormalig senior docent-onderzoeker stadsgeografie bij dezelfde faculteit. cursusdata: 21, 28 maart; (niet 4), 11, 18, (niet 25) april; 2, 9 mei 2018 (6). tijd: Woensdag 11.00 - 12.45 uur. plaats: De Uithof-Utrecht. Zodra de locatie bekend is, wordt dit vermeld op www.hovoutrecht.nl studiemateriaal: Xiaowei Zang (2015) Ethnicity in China: A Critical Introduction. Polity Press (Deel van de uitstekende ‘China Today’ serie over hedendaags China) cursusgeld: € 174,-. 40

1M8 127 Hogeschool Utrecht

Over de democratie in Amerika Van Tocqueville tot Trump

Karikatuur van Alexis de Tocqueville (1805-1859)

Wat is een democratie? En hoe houden wij haar in stand? Tijdens deze HOVO-cursus bespreken wij de klassieker Over de democratie in Amerika. In het boek onderzoekt en beschrijft de Franse aristocraat Alexis de Tocqueville in de jaren 1830 de democratische staatsinrichting in de jonge Verenigde Staten. Dit tegen de achtergrond van de democratisering in Europa. We verplaatsen ons in de positie van de jonge Fransman, die als een socioloog avant la lettre negen maanden door Amerika reisde. Hij keek er zijn ogen uit. Wij denken na over de betekenis van deze geschiedenis voor onze moderne democratische rechtsstaat, juist nu die zo sterk onder druk lijkt te staan. De Amerikaanse Republiek die na 1776 werd opgetuigd is nog grotendeels hetzelfde in onze tijd, de Grondwet is nog altijd van kracht, de ‘checks and balances’ zijn er nog. Toch is dat geen garantie voor een duurzame democratie. Daarbij komt de grote zorg over de plannen van president Trump, die lijken te echoën in Europese partijen. Ook zij keren zich af van de federale overheid (in de vorm van de Europese Unie) en tegen andere projecten van het verguisde establishment. Een uitgelezen moment dus om terug te grijpen op de lucide ideeën en analyses van Tocqueville.

docent: Dhr. dr. G.H. Waling is historicus en als postdoc onderzoeker verbonden aan de Universiteit Leiden. Hij schreef onder meer 1848 – Clubkoorts en Revolutie (2016) en Zetelroof (2017). Hij is tevens columnist voor Weekblad Elsevier en de Volkskrant. Op reis door de Verenigde Staten schreef hij Zoeken naar de democratie in Amerika (2016). cursusdata: 29 maart; 5, 12 april 2018 (3) tijd: Donderdag 13.15 - 15.00 uur. plaats: De Uithof-Utrecht. Zodra de locatie bekend is, wordt dit vermeld op de website www.hovoutrecht.nl studiemateriaal: Sterk aanbevolen: Alexis de Tocqueville, Over de democratie in Amerika (bij voorkeur de uitgave Rotterdam: Lemniscaat, 2012). Aanvullende suggesties: Irene Broekhuijse & Jan Willem Sap eds., De Amerikaanse droom van Tocqueville (Nijmegen: Vantilt, 2016); Andreas Kinneging, Paul de Hert & Stefan Somers eds., Tocqueville, profeet van de moderne democratie (Rotterdam: Lemniscaat, 2012); Geerten Waling, Zoeken naar de democratie in Amerika. Op reis met Alexis de Tocqueville in het land van Trump (Amsterdam: Elsevier 2016). cursusgeld: € 87,-. 41

3N8 128 Universiteit Utrecht

Het Geheugen Spoorzoeken in het brein

70 miljard cellen vormen de basis van ons hele gedrag

Geheugen is alomtegenwoordig in het gedrag. Bewust en onbewust speelt het een rol bij waarnemen en bewegen. In de groeven van een CD liggen muziekstukken opgeslagen, op een DVD een complete film. Als je de sporen van je USB-stick activeert, verschijnt een tekst op je scherm of een afbeelding. Je kunt zien wat eerder is vastgelegd: een herinnering die je kunt oproepen. Zoiets gebeurt ook in ons brein: als we leren, wordt er iets weggeschreven ‘in een groef ’, waarover we later weer kunnen beschikken als we ons iets (willen) herinneren. Pavlov heeft bij honden elementaire vormen van leren beschreven, die ook bij mensen en eenvoudige dieren aantoonbaar zijn. Eric Kandel kreeg de Nobelprijs voor zijn baanbrekend onderzoek naar de werking van het geheugen. Hij begon met de zeeslak, een dier dat maar 20.000 zenuwcellen (neuronen) heeft en niet de 70 miljard die in ons brein aanwezig zijn. Slakken kunnen leren, net als honden. Kandel ontdekte wat er gebeurt in de groeven van het brein. Bij onthouden verandert de eiwitstructuur van zenuwcellen. Die veranderde structuur is het materiële substraat van de herinnering, het engram. Dit onderzoek gaan we op de voet volgen. Geheugen is een fascinerend onderwerp waar je meer van wilt weten.

docent: Dhr. prof. dr. C.H.M. Brunia, zenuwarts en psycholoog, emeritus hoogleraar Fysiologische psychologie, Universiteit Tilburg. voorkennis: Enige kennis van biologie wordt aanbevolen. cursusdata: 29 januari; 5, 12, 19, (niet 26) februari; 5, 12, 19, 26 maart; (niet 2), 9, 16 april 2018 (10). tijd: Maandag 13.15 - 15.00 uur. plaats: De Uithof-Utrecht. Zodra de locatie bekend is, wordt dit vermeld op de website www.hovoutrecht.nl studiemateriaal: A anbevolen: Kees Brunia (2016) Het Brein van Farao tot fMRI, Eburon. Te verkrijgen via de docent bij zijn eerste college. cursusgeld: € 290,-. 42

3N8 129 Universiteit Utrecht

Het vroege heelal

Zien we door de bomen het bos niet meer?

Foto van een cluster van sterrenstelsels. De slierten en bogen zijn vervormingen ontstaan door de zwaartekrachtlenswerking van achterliggende sterrenstelsels

Hoe zag het heelal er vroeger uit? Dat is eenvoudig: kijk ver weg en je ziet het zelf. Op miljarden lichtjaren afstand heeft het licht er miljarden jaren over gedaan ons te bereiken. Wij zien het heelal zoals het er lang geleden uitzag. Een blik door de telescoop is een reis door de tijd. In deze college reeks nodig ik u uit met mij mee te reizen. Ik concentreer me daarbij op manieren van kijken (waarnemings methoden) waarmee we de evolutie van het jonge heelal (het bos ver weg) kunnen reconstrueren aan de hand van vervormingen op de voorgrond (de bomen dichterbij). We analyseren de merkwaardige conclusie van de laatste jaren dat er twee dominerende effecten zijn: er moet veel meer materie zijn dan we kunnen zien, donkere materie genoemd. En er moet in het heelal als geheel veel meer energie zijn dan we lokaal kunnen vaststellen, donkere energie genoemd. Wat zijn de recente vorderingen in deze constatering en hoe zijn de openstaande problemen op te lossen? Sleutelwoord in deze colleges is de lenswerking van de zwaartekracht zoals getoond in recente opnamen. Ik leg uit hoe we daarmee meer greep krijgen op zowel ‘donkere materie’ als ‘donkere energie’.

docent: Dhr. prof. dr. J. Heise is emeritus bijzonder hoogleraar Astrofysica en behandelt actuele onderwerpen in de natuurkunde, Universiteit Utrecht. cursusdata: 9, 16, 23 februari 2018 (3). tijd: Vrijdag 13.15 - 15.00 uur. plaats: De Uithof-Utrecht. Zodra de locatie bekend is, wordt dit vermeld op de website www.hovoutrecht.nl studiemateriaal: Tijdens de cursus worden literatuursuggesties gegeven. cursusgeld: € 87,-.

3N8 130 Universiteit Utrecht

Weerkunde

Van mythologie tot supercomputer Al duizenden jaren zijn mensen afhankelijk van het weer en heeft men zich afgevraagd hoe het weer ontstaat. In de oudheid dachten we dat goden zoals Aeolus en Donar het weer beheersten. Later meende we dat de stand van de planeten verantwoordelijk was voor weersverschijnselen. Tegenwoordig weten we dat het weer bepaald wordt door een aantal eenvoudige natuurkundige principes. Maar ook weten we dat het weer een chaotisch proces is waardoor een lange termijn weersverwachting onmogelijk is. In deze cursus behandelen we in vijf bijeenkomsten:  De geschiedenis van de weerkunde vanaf de oudheid tot de moderne tijd, de ontwikkeling van meet instrumenten en het ontstaan van meteorologische instituten zoals het KNMI. Algemene natuurkundige begrippen, weersatellieten en computermodellen.  De troposfeer, mondiale en regionale winden, het coriolis-effect, straalstromen en cyclonen.  Soorten wolken en het ontstaan van neerslag, fronten, hoge- en lagedrukgebieden, luchtvaartmeteorologie.  Optische verschijnselen: regenboog, halo, glorie, noorderlicht, winterweer.  Varia en klimaat: de controverse tussen klimaatalarmisten en klimaatsceptici. De cursus is bedoeld voor mensen die belangstelling hebben voor het weer en graag willen weten hoe bepaalde weersverschijnselen ontstaan. Het stellen van vragen en ook discussie wordt aangemoedigd. Voorkennis van weerkunde of natuurkunde is niet nodig. docent: Dhr. ir. A.G.F. Kip is gepensioneerd docent thermo- en aero dynamica en thermische energietechniek aan de Hogeschool Windesheim in Zwolle. Hij geeft ook weerkunde cursussen bij andere HOVO’s. Tevens was hij gebrevetteerd ballonvoerder en (zweef)vlieginstructeur. Hij staat erom bekend dat hij moeilijke materie op een eenvoudige en heldere manier weet te presenteren. cursusdata: 9, 16, 23 februari; (niet 2), 9, 16 maart 2018 (5). tijd: Vrijdag 10.30 – 13.00 uur. plaats: De Uithof-Utrecht. Zodra de locatie bekend is, wordt dit vermeld op de website www.hovoutrecht.nl. studiemateriaal: De cursisten krijgen voor de aanvang van de cursus een dictaat per e-mail toegestuurd en een aantal websites. Na ieder college wordt digitaal de PowerPoint presentatie toegestuurd en diverse papers. cursusgeld: € 145,-. 44

3N8 131 Universiteit Utrecht Leergang Medische colleges

Medische colleges

Vooraanstaande medische specialisten vertellen over nieuwe ontwikkelingen in hun vakgebied

Een kijkje in de operatiekamer van het UMC

Deze cursus vormt onderdeel van de Leergang Medische colleges van topspecialisten. De colleges zijn elke keer nieuw.

Gerenommeerde onderzoekers en clinici van het UMC Utrecht brengen u op de hoogte van de huidige ontwikkelingen in diagnostiek en behandeling, maar ook de historie komt aan bod. De serie begint met prof. Chantal Kemner, zij spreekt over de sociale ontwikkeling van het brein, met name de normale ontwikkeling in de babytijd, en autisme. Mondziekten, Kaak-en Aangezichtschirurgie worden geïntroduceerd door prof. Toine Rosenberg. Hij gaat in op ontwikkelingen binnen de deelgebieden regeneratieve geneeskunde, hoofd-hals oncologie, traumatologie, orthognatische chirurgie, implantologie en infectieleer. De derde bijeenkomst wordt verzorgd door prof. Frank Huisman en prof. Ronald Bleys. Hierin staan de geschiedenis van de geneeskunde en een bezoek aan het Anatomisch Museum centraal. Prof. Annelien Bredenoord bespreekt hoe de snelle ontwikkelingen in de biomedische wetenschappen, zoals stamcel onderzoek, biobanken en voortplantingstechnieken, ongekende mogelijkheden bieden, maar van oudsher ook ethische en maatschappelijke vragen oproepen. Hoe kunnen dergelijke innovaties op een ethisch verantwoorde wijze worden ontwikkeld en toegepast in patiëntenzorg en maatschappij? Prof. René Castelein bespreekt tenslotte de humane wervelkolom. De unieke manier waarop de mens zijn wervelkolom belast, leidt tot een bijzonder krachtenspel dat een rol speelt bij het ontstaan van specifieke problemen zoals scoliose. In zijn presentatie wordt ingegaan op groeistoornissen en de behandeling ervan.

docent: Dhr. prof. dr. R.L.A.W. Bleys, hoogleraar Klinische Anatomie en dhr. prof. dr. P.R. Bär, oud-opleidingsdirecteur Biomedische weten schappen, gezamenlijk coördinator van deze cursus; mw. prof. dr. A.L. Bredenoord, hoogleraar Ethiek van biomedische innovatie; dhr. prof. dr. R.M. Castelein, hoogleraar Orthopedie; dhr. prof. dr. F.G. Huisman, hoogleraar Geschiedenis van de geneeskunde, mw. prof. dr. C. Kemner, hoogleraar Biologische ontwikkelingspsychologie en dhr. prof. dr. A.J.W.P. Rosenberg, hoogleraar Mondziekten, kaak- en aangezichtschirurgie. cursusdata: 28 februari; 7, 14, 21, 28 maart 2018 (5). tijd: Woensdag 15.15 - 17.00 uur. plaats: De Uithof, UMC Utrecht. Zodra de zaal bekend is, wordt dit vermeld op de website www.hovoutrecht.nl studiemateriaal: Handouts worden na afloop van de colleges digitaal toegestuurd. cursusgeld: € 145,-. 45

2N8 132 Hogeschool Utrecht-Amersfoort

Voeding, duurzaamheid en gezondheid Waarom gezonde voeding goed is voor mens en milieu

Wat we eten beïnvloedt niet alleen onze gezondheid, maar ook het milieu. Naast psychisch welbevinden wordt gezondheid voor een aanzienlijk deel bepaald door de afwezigheid van chronische ziekten. De belangrijkste chronische ziekten als kanker, hart- en vaatziekten, suikerziekte en overgewicht houden verband met een ongezonde leefstijl, die samenhangt met onze welvaart. Deze chronische ziekten worden daarom ook wel welvaartsziekten genoemd. Onze gebruikelijke voeding beïnvloedt niet alleen onze gezondheid, maar ook de duurzaamheid van onze omgeving met inbegrip van de opwarming van de aarde. De epidemiologie is de leer van de verspreiding en oorzaken van ziekten. U krijgt eerst enige achtergrondkennis van enkele begrippen en onderzoeksopzetten, die epidemiologen gebruiken. Hierna behandelen we de belangrijkste chronische ziekten en de factoren die de kans op het ontstaan van deze ziekten vergroten. Vervolgens komen de belangrijkste voedingsfactoren aan bod, die samenhangen met een grotere kans op het ontstaan van chronische ziekten en vroegtijdige sterfte. Voor een aantal voedingsfactoren wordt de relatie met duurzaamheid aangegeven. Tenslotte worden de aspecten van een gezonde leefstijl, inclusief een gezonde voeding, doorgenomen en welke preventieve maatregelen genomen zouden moeten worden om een gezonde leefstijl te bevorderen. docent: Dhr. prof. dr. H.B. Bueno-de-Mesquita, gasthoogleraar School of Public Health, Imperial College London, gasthoogleraar Medische Faculteit, University of Malaya, Maleisie; voorheen senior onderzoeker Afdeling Determinanten van Chronische Ziekten, Rijksinstituut voor de Volksgezondheid en Milieu (RIVM), Bilthoven en associate professor afdeling Maag Darm Lever ziekten, Universitair Medisch Centrum Utrecht. cursusdata: 16, 23 maart 2017 (2). tijd: Vrijdag 14.00 - 15.45 uur. plaats: Hogeschool Utrecht-Amersfoort, De Nieuwe Poort 21, 3812 PA Amersfoort. studiemateriaal: In PowerPoint presentatie word verwezen naar de bronnen. cursusgeld: € 58,-.

3N8 133 Universiteit Utrecht

Landschapsecologie voor fotografen

Landschapsfoto van halfwoestijn in Mexico (fotograaf Gerrit Heil)

Voor de meeste landschaps fotografen bepalen fotografische en esthetische aspecten hun foto’s. Om zijn onderwerp nader te bepalen let de landschapsfotograaf bijvoorbeeld op zaken als ‘de gulden snede’, ‘de regel van derden’ of de ‘diagonaal methode’. In deze cursus voegen we hier een dimensie aan toe: kennis van de landschapsecologie. Het typische van een landschap toont de fotograaf, voorheen vaak onzichtbare, details die zijn foto’s nog unieker maken. In deze cursus gaan we eerst in drie bijeenkomsten in op datgene wat een landschap vormt, namelijk verschillende ecologische processen op verschillende niveaus. We bespreken de volgende onderwerpen: W elke landschapspatronen zijn er op verschillende schalen herkenbaar, van satellietbeeld tot foto? O p welke schaal domineert welk proces? Hoe speelt competitie en ruimte een rol bij (bio)diversiteit? W at houdt ‘patroon analyse’ precies in, en hoe herken je patronen in het veld? In de vierde bijeenkomst, op 19 april, leggen we in de buurt van de Uithof Utrecht een veldbezoek af en maken we foto’s van onze waarnemingen aan de hand van bovenstaande onderwerpen. Met behulp van de gemaakte foto’s evalueren we in de vijfde bijeenkomst hoe de kennis van deze cursus bijdraagt aan fraaiere landschapsfoto’s.

docent: Dhr. dr. G.W. Heil, docent landschapsecologie, Faculteit Bèta wetenschappen, Universiteit Utrecht, oud-directeur Master ‘Natural Resourcemanagement’ en en voorzitter van de Fotogroep Kromme Rijn. voorkennis: Bij voorkeur basiskennis van fotograferen. cursusdata: 29 maart; 5, 12, 19 (veldbezoek), 26 april 2018 (5). tijd: Donderdag 11.00 - 12.45 uur. plaats: De Uithof-Utrecht. Zodra de locatie bekend is, wordt dit vermeld op de website www.hovoutrecht.nl studiemateriaal: A anbevolen: D. van Dorp e.a. (1999). Landschapsecologie: Natuur en landschap in een veranderende samenleving. Uitgeverij Boom; David Taylor (2014) Mastering Landscape Photography. Ammonite press; U kunt het fotoboek ook op internet vinden: www.ebook777.com/mastering-landscape-photography; Monica Turner e.a. (2001). Landscape Ecology in Theory and Practice. Springer-Verlag.; en.wikipedia.org/wiki/Landscape_ecology cursusgeld: € 145,-. 47

3N8 134 Universiteit Utrecht

Fossielen in de stad

Asteractinella fossiel in Utrecht in de Lange Nieuwstraat

Voor het vinden van fossielen hoeft u de stad niet uit. Diverse vormen van uitgestorven levens, zoals ammonieten, belemnieten, zeelelies, bekersponzen en brachiopoden zijn niet alleen te vinden in verre steengroeves en langs klifkusten in het buitenland, maar ook gewoon in het centrum van Utrecht (en uiteraard ook in andere steden). Utrecht springt er echter uit wat betreft de grote rijkdom aan fossielen. Dit komt omdat al sinds vele eeuwen gesteenten uit steen groeven in (vooral) België, Duitsland en Frankrijk in ons land worden verwerkt in stoepen, bordessen, gevels, trottoir banden en vloeren. De cursus geeft een korte inleiding in de diverse fossielgroepen, wat ze kenmerkt en hoe men ze kan herkennen. Ook worden de belangrijkste vindplaatsen in Utrecht getoond. Van een rechte nautilus van 450 miljoen jaar geleden in Zweeds gesteente, een 350 miljoen jaar oude bekerspons in Belgisch arduin, via ammonieten van 155 miljoen jaar in Beierse ‘marmor’ tot een zeeleliekerkhof van 50 miljoen jaar geleden (toepasselijk gesitueerd op het Janskerkhof); ze passeren allemaal de revue. De cursus wordt afgesloten met een excursie; een stadswandeling door Hoog Catharijne en het centrum van Utrecht langs de mooiste fossielen.

docent: Dhr. prof. dr J.W.F. Reumer, hoogleraar vertebratenpaleontologie, faculteit Geowetenschappen, Universiteit Utrecht. cursusdata: 11, 18, 25 april, stadsexcursie in Utrecht Centrum op 2 mei 2018 (reservedatum 9 mei). tijd: Woensdag 13.15 - 15.00 uur. plaats: De Uithof-Utrecht. Zodra de locatie bekend is, wordt dit vermeld op de website www.hovoutrecht.nl studiemateriaal: A anbevolen: Jelle Reumer (2016) Kijk waar je loopt!: Over stadspaleontologie. Historische Uitgeverij. cursusgeld: € 116,-.

3N8 135 Universiteit Utrecht

Terugkomcollege Kwantummechanica Een nieuw experiment – Deel I

Terugkomcollege: Zo dus niet!

Dit college behelst een terugkomcollege voor de cursus “Het curieuze kwantum” uit voorjaar 2017. Het college is ook toegankelijk voor nieuwe cursisten.

Dit jaar proberen we een nieuw experiment uit. Volgend op de collegereeks van vorig jaar organiseren we een terugkomcollege. Het terugkomcollege grijpt terug op de cursus “Het curieuze kwantum: Het verhaal gaat verder – Deel II” van 24 maart t/m 7 april 2017. Nu u de kans heeft gehad er rustig over te contempleren, zijn er wellicht vragen overgebleven? U kunt uw vragen van te voren naar HOVO sturen (HOVO@uu.nl, met vermelding ‘Terugkomcollege I Wyder’) en daarna ook kijken naar de vragen van cursusgenoten. Even ter herinnering: we hebben het onder andere gehad over het belang van het dubbelspleet experiment, de twee pijlers van de klassieke mechanica, de oorspronkelijke drie maagzweren, Einstein versus Bohr (wetenschap door conversatie), het begrip toestand en de Hilbertruimte, het belang van de Fouriertransformatie, het superpositiebeginsel en de bra-ket notatie, operatoren, onzekerheidsrelaties en commutatoren en de Schrödingervergelijking en energiebehoud . Als er tijd over is kunnen we in dit terugkomcollege nog gedetailleerder kijken naar de harmonische oscillator, creatie en annihilatie operatoren, of het waterstofatoom, of misschien iets anders interessants? De collegereeks van vorig jaar was te kort om het goed over de tweede kwantizatie te kunnen hebben. Nu staan uw vragen centraal en daarmee wordt het dus een beetje uw feestje.

docent: Dhr. dr. U. Wyder is docent-onderzoeker aan het Leidse Science Department, Universiteit Leiden, en docent Natuurkunde aan het Haarlemmermeer lyceum, Leiden. Hij is gepromoveerd in de Experimentele en Theoretische Fysica en was o.a. werkzaam aan het High Field Magnet Laboratory in Nijmegen en het AMOLF in Amsterdam. voorkennis: VWO+ met een affectie voor exacte vakken. Wij zullen een aantal paradigma sprongen proberen te maken. Dat vraagt van u het vermogen de rand van het zwembad te durven loslaten. Wij zullen u helpen met de wiskunde. cursusdata: 6 april 2018 (1). tijd: Vrijdag 15.15 -17.00 uur. plaats: De Uithof- Utrecht. Zodra de locatie bekend, is wordt dit vermeld op de website www.hovoutrecht.nl studiemateriaal: A anbevolen: Handouts van de cursus en de video-opnamen van vorig jaar (Zie youtube kanaal van de docent dr. Urs Wyder www.youtube.com/channel/ UCPVtWB2cef3I1X3o3vN6StA cursusgeld: € 29,-. 49

3N8 136 Universiteit Utrecht

Terugkomcursus Thermodynamica En voorbereiding op een nieuwe cursus… – Deel 2

Dit lijkt een grap, maar is dat veel minder dan het lijkt

Deze cursus behelst een terugkom cursus voor “Thermodynamica – Deel III uit voorjaar 2017. Tegelijkertijd bereidt de cursus voor op een nieuwe cursus in de Zomeracademie van 2018. De cursus is ook toegankelijk voor nieuwe cursisten.

Twee speciale colleges om alvast warm te lopen voor de cursus in de Zomeracademie 2018: hierin speelt de thermodynamica, naast Lagrange en Hamiltonformalisme een belangrijke rol. In het kader hiervan introduceert de docent in deze cursus ‘Thermodynamica – Deel III’ van 13 t/m 28 april 2017 opnieuw. U kunt uw vragen van te voren weer naar HOVO sturen (HOVO@uu.nl, met vermelding ‘Terugkomcollege II Wyder’) en ook de vragen van medecursisten bestuderen. Uit de cursusomschrijving van vorig jaar: “Op middelbare scholen wordt ons aangeleerd in hokjes te denken, ieder deelgebiedje een aparte theorie: de klassieke mechanica voor het grote, de kwantummechanica voor het hele kleine, de relativiteitstheorie voor het hele snelle. Enzovoort, enzovoort. Niets is minder waar. Eerder zijn het dozen die als een Baboesjka pop in elkaar passen. De roemruchte kwantum mechanica is al een hele grote allesomvattende doos. Maar er is één nog veel grotere: de bij het algemene publiek veel minder bekende thermodynamica. De vier wetten van de thermodynamica moeten álles omvatten; ook bijvoorbeeld de evolutietheorie van Darwin, het ontstaan van leven, de richting van de tijd, het antwoord op de vraag of uit informatie energie te winnen is (ja dus!), en nog veel meer!”

docent: Dhr. dr. U. Wyder is docent-onderzoeker aan het Leidse Science Department, Universiteit Leiden, en docent Natuurkunde aan het Haarlemmermeer lyceum, Leiden. Hij is gepromoveerd in de Experimentele en Theoretische Fysica en was o.a. werkzaam aan het High Field Magnet Laboratory in Nijmegen en het AMOLF in Amsterdam. voorkennis: VWO + met een affectie voor exacte vakken. Wij proberen een aantal paradigma sprongen te maken. Dat vraagt van u het vermogen de rand van het zwembad te durven loslaten. Wij zullen u helpen met de wiskunde. cursusdata: 4, 11 mei 2018 (2). tijd: Vrijdag 15.15 - 17.00 uur. plaats: De Uithof-Utrecht. Zodra de locatie bekend is, wordt dit vermeld op de website www.hovoutrecht.nl studiemateriaal: Aanbevolen: Handouts van de cursus van vorig jaar: www.youtube.com/channel/ UCPVtWB2cef3I1X3o3vN6StA en www.yumpu.com/xx/document/view/58294940/ notities-omtrent-de-thermodynamica-een-introductie-tot-haar-gedachtengoed cursusgeld: € 58,-. 50

1W8 137 Hogeschool Utrecht Leergang ‘Empathie in mens en samenleving’

Empathie in mens en samenleving Deel 2

Man and woman Dutch : "Mensen sterven door gebrek aan gedeelde empathie. Sociale verbondenheid geeft hoop een kans." 1995 / Own work.

Dit is het tweede deel van de leergang’Empathie in mens en samenleving’ maar kan ook goed los gevolgd worden.

In Empathie deel 1 ging het om het belang van empathie in heden, verleden en toekomst. In deze vervolgcursus zullen we empathie benaderen vanuit verschillende invalshoeken zoals empathie en ethiek, empathie en poëzie en empathie en muziek. Ook de relatie tussen empathie en religie en de paradox tussen jezelf zijn en jezelf verliezen, tussen autonomie en interdependentie komt aan de orde. En natuurlijk empathie en het praktisch handelen waarbij we door middel van oefeningen empathie concreet benaderen. Insluiting, ordening en wederkerigheid vormen drie oerkrachten waarmee rekening is te houden. Er zijn grote onderlinge verschillen tussen mensen met betrekking tot hun empathische eigenschappen. Dit betreft zowel hun gevoeligheid voor en reacties op signalen van anderen als ook het vermogen om zelf effectieve signalen te geven. Leeftijd, geslacht, DNA, cultuur en ervaring spelen daarbij een rol. Het is een kunst en het vraagt om een zekere wijsheid die verschillen te onderkennen en er rekening mee te houden. Vaak zijn er ook mogelijkheden om empathie te versterken dan wel in goede banen te leiden. Door de verschillende invalshoeken van deze cursus, wisselen we wekelijks van docent.

docenten: 6-2-2018, Dhr. dr. P. Winkelaar: Empathie en ethiek; 13-2-2018, Dhr. drs. T. Hofmans: Empathie en praktisch handelen; 20-2-2018, Dhr. dr. J.J.M. van Stralen: Empathie in literatuur en poëzie; 6-3-2018, Mw. dr. F.D. Wirtz: Empathie en tegenstellingen; 13-3-2018, Mw. dr. S. E. van IJssel: Empathie en grenservaringen; 20-3-2018, Dhr. T. Nederpelt: Empathie en muziek. cursusdata: 6, 13, 20, (niet 27) februari ; 6, 13, 20 maart 2018 (6). tijd: Dinsdag 13.00 - 15.00 uur. plaats: De Uithof-Utrecht. Zodra de locatie bekend is, wordt dit vermeld op de website www.hovoutrecht.nl studiemateriaal: Roman Krnaric (2014) Empathie, uitgeverij Ten Have; Froukje Wirtz (2016), NIPS, Uitgeverij Stili Novi; Jeroen Vanheste (2016), Denkende romans, Uitgeverij Damon; Matthieu Ricard (2015), Altruïsme – De kracht van compassie, Uitgeverij ten Have; Piet Winkelaar (2016), Kijken en zien, Uitgeverij Aspekt; C. Otto Scharmer (2012), Theorie U – Leiding vanuit de toekomst die zich aandient, Christofoor Uitgeverij. cursusgeld: € 174,-. 51

2W8 138 Hogeschool Utrecht-Amersfoort

Nietzsche en het dilemma van goed en kwaad

Afbeelding van Dagmarillustraties

“We zijn onbekenden voor onszelf, wij mensen van de kennis, we kennen onszelf niet”. Zo begint Nietzsche zijn voorrede van ‘De Genealogie van de moraal’. In de Genealogie schrijft Nietzsche over het geweten, onze zelfkennis, menselijke verantwoordelijkheid en moraliteit. Het boek verscheen in 1887, maar blijft een opmerkelijke en belangwekkende visie op de mens en zijn geschiedenis. Nietzsche schrijft over de mens die in de loop van zijn geschiedenis gehoorzaam wordt, beloften mag doen en verantwoordelijkheid gaat ervaren. Maar ook de mens die “alleen soeverein kan zijn als hij onzedelijk is”. Wie Nietzsche leest, wordt meegesleept door zijn schrijfstijl. Maar wat bedoelt Nietzsche? Wat kunnen wij er in onze huidige situatie mee? Nietzsche laat in zijn Genealogie van de moraal zien hoe wij historisch gevormd zijn tot culturele en vooral ook morele wezens. Deze historische lijn wordt gevolgd door een scherpe kritiek op onze omgang met goed en kwaad. Deze acht colleges beginnen met een algemene inleiding in het werk van Nietzsche en daarna lezen en becommentariëren we de Genealogie van de moraal. De analyse van Nietzsche laat een belangrijk licht schijnen over de problemen rond goed en kwaad in onze tijd.

docenten: Mw. drs. P.G. Bolhuis en dhr. drs. T.A.P. Meereboer zijn aan de Rijksuniversiteit Groningen (RUG) afgestudeerd in de Wijsbegeerte met een onderzoek naar Hannah Arendt en Michel Foucault. Daarnaast is mw. Bolhuis ook afgestudeerd als orthopedagoog. Samen werken ze al zestien jaar in de eigen filosofische praktijk Maieutiek. Zie voor meer informatie www.maieutiek.nl cursusdata: 6, 13, 20, (niet 27) februari; 6, 13, 20, 27 maart; 3 april 2018 (8). tijd: Dinsdag 10.30 - 12.30 uur. plaats: Hogeschool Utrecht-Amersfoort, De Nieuwe Poort 21, 3812 PA Amersfoort. studiemateriaal: Friedrich Nietzsche, 2005, De genealogie van de moraal, arbeiderspers cursusgeld: € 232,-.

3W8 139 Universiteit Utrecht

De actualiteit van de Griekse tragedie Wat betekent het om een leider te zijn?

Prometheus gebonden

In deze reeks hoorcolleges gaan we dieper in op het begrip leiderschap en onderzoeken we aan de hand van voorbeelden uit de Griekse tragedie hoe de leiders uit de 5e eeuw voor Chr. omgingen met dilemma´s. Het Griekse drama kwam tot bloei in een periode van sociale, religeuze en politieke veranderingen en de bijbehorende transformatie van waardensystemen. Het was een tijd van onzekerheid en morele conflicten die in het treurspel door de verschillende personages op het podium werden uitgebeeld. Het Griekse drama beschrijft noodlottige situaties waarin er gekozen moet worden tussen twee opties die beiden fatale consequenties hebben.Toch moet de leider kiezen. In zijn keuzevorming heeft hij te maken met elementen die hij niet kan controleren, maar wel moet proberen te doorzien door beroep te doen op onze praktische wijsheid (phronésis). De vorming van de tragische keuze laat ons de complexiteit van besluit vorming zien en geeft ons de mogelijkheid om na te denken over actuele leiders en conflicten in onze tijd. De vraag die de tragische leider ons stelt, is in hoeverre we ons besluit controleren en waar onze keuzevrijheid begint en waar deze eindigt. Als voorbeeld zullen er drie tragedies worden geanalyseerd: Agamemnon en Prometheus van Aischylos en Antigone van Sofokles.

docent: Mw. dr. M.A. Müller, is gepromoveerd filosofe op het thema “vrijheid en noodlot in het Klassieke denken”. Ze werkt als onderzoeker aan de Universiteit van Barcelona en geeft colleges en trainingen aan het ISVW, Comenius Leergang (Universiteit Groningen) en de advies bureaus Twynstra Gudde en Publiek Domein. cursusdata: 6, 13, 20, 27 februari 2018 (4). tijd: Dinsdag 11.00 - 12.45 uur. plaats: De Uithof-Utrecht. Zodra de locatie bekend is, wordt dit vermeld op de website www.hovoutrecht.nl studiemateriaal: Voor aanvang van de cursus stuurt de docent de syllabus per email naar de deel nemers. Aanbevolen: Aischylos, vertaald door Gerard Koolschijn, 1995; Het verhaal van Orestes, Agamemnon, Dodenoffer, Goede Geesten, Uitgeverij Athenaeum; Aischylos, vertaald door Gerrit Komrij, 1992, Prometheus uitgeverij; Sofokles, vertaald door Gerard Koolschijn, 2014; Oidipous, Antigone, Uitgeverij Athenaeum. cursusgeld: € 116,-. 53

1W8 140 Hogeschool Utrecht

Leven zonder zelf

De belofte van een ‘naturalistisch’ mensbeeld Mede onder invloed van de neurowetenschap, is ons mensbeeld langzaam aan het verschuiven. Waren we ooit door God geschapen en wezens met een vrije wil en een eeuwig bestaande ziel, nu zijn we biologische wezens gedreven door onbewuste processen. Het humanisme leerde ons dat het toch vooral om de individu gaat, maar als neurowetenschappers zoiets als vrije wil weten te betwijfelen en filosofen, zoals b.v. Thomas Metzinger, beweren dat er geen zelf bestaat, doet het individu er dan wel toe? Als het niet meer vanzelfsprekend is dat een mens uit vrije wil handelt, kunnen we dan een dader dan nog wel verantwoordelijk stellen? Wat is de zin van het leven als we niet meer zijn dan een biologisch wezen? Hoe verhouden eigen belang en algemeen belang zich dan tot elkaar? Of moeten we andere vragen stellen? Deze cursus beginnen we met de invloed van ons mensbeeld op onze werkelijkheid. Vervolgens gaan we onderzoeken wat er met ons mensbeeld, onder invloed van wetenschap, gebeurt. Om vervolgens te onderzoeken wat de implicaties daarvan zijn voor ethische, juridische en zingevingsvragen. Boeddha zei 2500 jaar geleden al dat er geen zelf is. Kan hij ons helpen om nieuwe antwoorden voor onze tijd te vinden?

docent: Dhr. drs. R.A.R. Keurntjes studeerde filosofie in Nijmegen en verdiepte zich daarnaast grondig in boeddhistische filosofie en psychologie. Hij benadert hedendaagse vragen over de mens op basis van de Oosterse en Westerse leer. Hij is als buiten promovendus verbonden aan de RU en gaf voorheen een cursus samen met mw. prof. dr. I.N. Bulhof. cursusdata: 22 februari; (niet 1), 8, 15, 22, 29 maart; 5, 12 april 2018 (7). tijd: Donderdag 13.15 - 15.00 uur. plaats: De Uithof-Utrecht. Zodra de locatie bekend is, wordt dit vermeld op de website www.hovoutrecht.nl studiemateriaal: Teksten worden vooraf aan de colleges digitaal ter beschikking gesteld. cursusgeld: € 203,-. 54

3W8 141 Universiteit Utrecht

Filosofen over de verhouding geloof en rede

Friedrich Nietzsche ‘God is dood’

Deze cursus is gekoppeld aan het debat ‘Filosofie is tolerantie!’ op woensdag 14 maart 2018. Bij deelname aan de cursus krijgt u een extra consumptiebon voor het Hovo Café (zie pag. 10). De cursus kan ook goed los gevolgd worden.

In de tumultueuze tijden waarin wij nu leven, wordt vaak gezegd dat de godsdienst de hoofdoorzaak is van conflicten en oorlogen. Met name de islam wordt dan als voorbeeld aangehaald. Maar niet alleen die godsdienst, maar eigenlijk alle godsdiensten gelden als verdacht. De belangrijkste kritiek luidt dat zij dogmatisch en irrationeel zijn. Daar tegenover worden wetenschap en wijsbegeerte juist als rationeel gezien. Over de wijsbegeerte in deze discussie gaat deze korte cursus. Hoe dachten filosofen over het geloof en vooral, hoe dachten zij over de verhouding tussen geloof en rede? Een aantal opvattingen komt hierbij aan de orde. We beginnen met de grote Islamitische denker Averroes (1126-1198) en de reactie daarop van Thomas van Aquino (1225-1274). Als Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716) over God nadenkt, zijn de tijden inmiddels veranderd, maar de problematiek rede-geloof is gebleven. Tenslotte besteden we aandacht aan twee zeer bekende 19de eeuwse filosofen: Karl Marx (1818-1883), met zijn “Godsdienst is opium voor het volk” en Friedrich Nietzsche (1844-1900), met zijn “God is dood”. Beide uitspraken hebben voor nogal wat misverstanden gezorgd. We gaan proberen die uit de weg te ruimen.

docent: Dhr dr. J. Scheren heeft de afgelopen jaren met succes diverse cursussen over Spinoza gedoceerd bij HOVO Utrecht. cursusdata: 5, 12 maart 2018 (2). tijd: Maandag 13.15 - 15.00 uur. plaats: De Uithof-Utrecht. Zodra de locatie bekend is, wordt dit vermeld op de website www.hovoutrecht.nl studiemateriaal: A an het begin van de cursus deelt de docent tekstfragmenten van de te bespreken filosofen uit. cursusgeld: € 58,-.

2W8 142 Hogeschool Utrecht-Amersfoort

Filosoferen en wandelen

De ruimte van Nietzsche en de Tao van het landschap

Schilderij van Nietzsche door de Noorse schilder Edvard Munch

Friedrich Nietzsche (1844-1900) was een fervent wandelaar en zijn boeken moesten de frisse lucht van buiten ademen. Nietzsches’ diepzinnige en baldadige filosofie, heeft veel raakpunten met de filosofische Tao: het afwerpen van de tucht van verzonnen regels en het moment zó leven dat je het iedere keer opnieuw zou willen beleven. Nietzsche bepleit (net als de oude Chinese filosofen), dat iedereen zichzelf compromisloos moet durven te bekijken. Als je een zelf wilt, zegt hij, dan word je een zelf! We gaan wandelend op zoek naar wat dat ‘zelf-zijn’, nou eigenlijk inhoudt. Maar de vraag is nog radicaler: vermijd modellen, uitgezonderd die van jezelf. Echter: ook die moet je weer durven loslaten, zo blijf je in beweging. Welzijn put je uit het opofferen van die zelf gecreëerde zekerheden aan je eigen onuitputtelijkheid. En blijven wandelen, zeggen beiden, daarmee beweeg je de aarde. In deze cursus met nieuwe filosofische wandelingen gaan we met Nietzsche op stap en lezen (vooraf en tijdens de route) teksten van hem. In het verlengde daarvan bespreken we wandelaspecten van de filosofische Tao en praktische manieren om anders naar het landschap te kijken. Wandellocaties: Berkelvallei (Haaksbergen-Eibergen), rond de Friezenberg (Markelo/Rijssen), het Drentsche Aa-gebied (Zeegse-Oudemolen), het IJsseldal (Zutphen-Gorssel).

docent Dhr. drs. E. Brinckmann, studeerde rechten en filosofie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam, is als docent aan de Academie voor Architectuur en Stedenbouw Tilburg verbonden en als gastdocent aan de Universiteit voor Humanistiek. Werkt in landschapsprojecten voor Wageningen Universiteit/PRI en is directeur van landgoed het Lankheet in Twente. cursusdata: 23, 30 maart, 6, 13, 20 april 2018 (9 dagdelen). tijd: Vrijdag 23 maart van 10.00 - 12.00 uur kennismaking, inleiding thema en reisafspraken. Overige data van 10.00- ca.16.00 uur, gezamenlijk reizen per trein naar gemakkelijke bereikbare locaties of gezamenlijk per auto naar andere locaties. benodigdheden Wandelschoenen, wandel/regenkleding, wandelrugzak en eigen proviand. Wisselend terrein, afstanden ongeveer 10-15 km. Goede conditie vereist! plaats: Hogeschool Utrecht-Amersfoort, De Nieuwe Poort 21, 3812 PA Amersfoort. studiemateriaal: Eric Brinckmann ( 2015) Filosofische wandelingen, denken over binnen en buiten door de eeuwen heen, 2015, KNNV, Zeist cursusgeld: € 261,- exclusief reiskosten en studiemateriaal. 56

2W8 143 Hogeschool Utrecht-Amersfoort Leergang ‘De weg van het mensenleven’

De weg van het mensenleven (deel 2) Een filosofisch onderzoek naar zin, zinloosheid en zingeving

Bospad in de zomer

Deze cursus is deel 2 van de Leergang ‘De weg van het mensenleven’ maar kan ook goed los gevolgd worden.

Filosofie is het al duizenden jaren durende gesprek van de mens met zichzelf. Wat filosofie is, licht op in het filosoferen zelf. Bijvoorbeeld in de bezinning op het menselijk bestaan. In het eerste deel van de cursus hebben we het vooral gehad over het begrip zin in relatie tot zelfontplooiing en hebben we een model van zingeving ontwikkeld. In dit tweede deel onderzoeken we verdere thema’s zoals de ervaring van schoonheid en betekenis in kunst. We onderzoeken wat er gebeurt als zingeving faalt, bijvoorbeeld door tegenslagen of verlies. We onderzoeken de ervaring van zinloosheid en de vert wijfeling die daaruit voortkomt. En dat wat de grootste uitdaging lijkt te zijn voor het ervaren van zin: de dood, zowel die van anderen als van jezelf. We onderscheiden verschillende verhoudingen tot de dood en laten zien dat de dood niet in tegenspraak is met een zin van het leven. We kijken naar religie en mystiek als mogelijkheid voor zingeving. Ook verdient de dwaasheid een belangrijke rol: het vergeten van de vraag naar zin en opgaan in het onmiddellijke leven. Denkers als Erasmus, Schopenhauer, Kierkegaard, Nietzsche, Camus en Heidegger zijn onze gesprekspartners.

docent: Dhr. drs. A. Ziegelaar studeerde natuurkunde en wijsbegeerte aan de Universiteit Leiden en is docent filosofie in het hoger onderwijs, praktiserend filosoof en auteur. Van hem verscheen Aardse mystiek (2015) en Oorspronkelijk bewustzijn (2016). cursusdata: 9, 16, 23 februari; ( niet 2), 9, 16 maart 2018 (5). tijd: Vrijdag 13.15 - 15.00 uur. plaats: Hogeschool Utrecht-Amersfoort, De Nieuwe Poort 21, 3812 PA Amersfoort. studiemateriaal: Delen uit Aardse mystiek (2015, ISVW uitgevers), aangevuld met teksten aangeboden in een syllabus. cursusgeld: € 145,-.

studie reizen VOORJAAR 2018

1S8 144 Hogeschool Utrecht

14-DAAGSE STUDIEREIS NAAR ARMENIË EN GEORGIË

Op ontdekkingstocht in de Zuidelijke Kaukasus

De Zuidelijke Kaukasus maakt nieuwsgierig, want het is een van de minder bekende gebieden van Europa. Toch liggen in Georgië en Armenië de hoogste bergtoppen van ons werelddeel (ruim 5000 meter), vind je er de oudste bouwwerken uit de christelijke cultuur en er wonen uiterst gastvrije mensen. De regio ligt onder de rook van Rusland en aan de rand van Turkije en Iran, en ze vormt al eeuwenlang de grens tussen Europa en Azië. Zowel Armenië als Georgië behoren tot de oudste christelijke naties van de wereld en kennen beiden een eeuwenoude eigen taal en schrift. In 1991 zijn deze landen onafhankelijk geworden van de Sovjet-Unie en sindsdien kunnen ze zich weer geheel op hun eigen culturele erfgoed richten. Politiek gezien zijn lijken zij echter een tegengestelde weg in te slaan: terwijl Georgië recentelijk het Associatieakkoord met Europa heeft ondertekend, is Armenië onlangs lid geworden van de door Rusland geleide Euraziatische Unie. Wie deelneemt aan deze 14-daagse reis maakt aan de hand van heel diverse bezoeken uitgebreid kennis met de interessante cultuur en afwisselende natuur van deze landen. Naast vele highlights zien we ook intieme huismusea van grootheden zoals de componist Chatsjatoerjan. Karel Onwijn zal zijn, tijdens vele reizen verzamelde, kennis van deze regio graag met u delen. 60

We maken uitgebreid kennis met de interessante cultuur en afwisselende natuur docent, reisorganisator: Dhr. drs. K. Onwijn is historicus en publicist. Hij reist al sinds eind jaren tachtig door de landen van de voormalige SovjetUnie en was er jarenlang correspondent voor de Nederlandse en Belgische pers. Hij geeft ook colleges (HU, LU, Radboud) en interculturele trainingen (KIT) over deze landen. Hij schreef diverse boeken, waaronder Standplaats Moskou, Landenreeks Baltische Landen en de Dominicusreisgidsen Georgië-Armenië en Oekraïne. Labrys Reizen, Berg en Dalseweg 27, 6522 BA Nijmegen, postadres: postbus 1219, 6501 BE Nijmegen. www.labrysreizen.nl. Inschrijven kan via website, tel 024-3822110. Labrys is lid van AMVR, SGR en Calamiteitenfonds. Er is een brochure van de reis beschikbaar. reisdata: 22 mei tot en met 4 juni 2018. deelnemers: Minimaal 12, maximaal 22. studiemateriaal: Er is een syllabus van de cursus beschikbaar. inleidende cursus Op ontdekkingstocht in de Zuidelijke Kaukasus. Cultuur-historische kennismaking met Georgië en Armenië, zie pag 27. reissom: ca. € 3400,-. Informatie en aanmelding: Inschrijven kan via website www.labrysreizen.nl Tel 024-3822110.

2S8 145 Hogeschool Utrecht-Amersfoort

6-DAAGSE CULTUUR- EN NATUURREIS NAAR ZWEDEN

In de voetsporen van Karin Larsson (1859-1928)

Waldemarsudde

Karin Larsson was een bijzondere kunstenares. Ze schilderde, weefde en ontwierp meubels. Voor haar man, de schilder Carl Larsson, was ze een grote inspiratiebron. We vliegen vanaf Amsterdam naar Stockholm waar we een paar dagen in het centrum van de stad verblijven. We maken een boottocht naar de talloze eilanden, de archipel. We wandelen door de Gamla Stan, de oude stad en we bezoeken het museum voor moderne kunst en het museum voor schone kunsten.Daar is onder andere het werk te zien van tijdgenoten van Karin Larsson. We brengen een bezoek aan het fraai gelegen woonhuis Waldemarsudde van Prins Eugen. Hij schilderde zelf en had ook aandacht voor de oude ambachten van Zweden. Een passie die Karin Larsson met hem deelde. Daarna vertrekken we naar Sundborn, waar de familie Larsson woonde en bezoeken we hun huis en tuin. Sundborn is een pittoresk dorp. De kerk is beschilderd door Carl Larsson. De laatste dag zullen we in de middag vanuit Sundborn vertrekken naar Stockholm om het vliegtuig te nemen naar huis.

We bezoeken eilanden, steden en dorpen, en musea. docente / reisorganisator: Mw. drs. L. le Blanc is conservator van het stadskasteel Zaltbommel en het Flipje en Streekmuseum in Tiel. Zij geeft sinds 1986 lezingen en cursussen aan diverse instellingen en organiseert tevens reizen. Zij is eigenaar van Elysium Cultuur Producten www.lisetteleblanc.nl Deze reis wordt georganiseerd in samenwerking met Sophus Travel. reisdata: 24 tot en met 29 mei 2018 deelnemers: Minimaal 15, maximaal 25. inleidende cursus: 7 bijzonder culturele vrouwen, najaar 2017 reissom: ca. â&#x201A;Ź 1480,- per persoon. Toeslag 1 persoonskamer â&#x201A;Ź279,-. Inbegrepen: vliegreis, boottocht, cultureel programma inclusief entrees, busvervoer Sundborn, logies op basis van halfpension (5x ontbijt en 5x diner) informatie en aanmelding: Belangstellenden kunnen informatie opvragen of zich aanmelden via mail info@lisetteleblanc.nl of mobielnr. 06-49671810.

Sundborn Kyrka

Sundborn, huis van de familie Larsson

3S8 146 Universiteit Utrecht

19-DAAGSE STUDIEREIS NAAR CHINA’S BUITENGEWESTEN

De perifere westelijke berggebieden van Yunnan en Chinees Tibet China heeft de laatste decennia een opzienbarende metamorfose ondergaan. Het nieuwe China is tot in de verste uithoeken van het land doorgedrongen. Of dat ook geldt voor de perifere berggebieden van Yunnan en het ondoordringbare hooggebergte van zuidelijk OostTibet, is het thema van deze HOVO-studiereis. Het eerste deel van de reis is gewijd aan Yunnan, en begint met een vlucht van Chengdu naar het berglandschap bij de grens met Myanmar. Van de Unesco erfgoedstad Dali vliegen we naar Xishuangbanna, bekend door de vele minderheden met hun kleurrijke klederdrachten en de weelderige subtropische vegetatie. Via de beroemde rijstterrassen van Yuanyang en de oude stad Jianshui rijden we naar Kunming, de dynamische provincie hoofdstad. Vervolgens vliegen we naar de noordgrens van Yunnan, om via de spectaculaire Daxueshan Pass (4327 m) de provincie Sichuan te bereiken voor het tweede deel van de reis, Oost-Tibet. Het adembenemende hooggebergte is bezaaid met Tibetaanse dorpjes, waar de bewoners hun religieuze leven leiden zoals ze al eeuwen doen. De befaamde Sichuan-Tibet Highway was tot voor kort de enige route door dit geïsoleerde gebied. We genieten van majestueuze vergezichten met sneeuw bedekte bergtoppen van 5 à 6000 m, die tot de indrukwekkendste van China behoren. We bezoeken de Yading Nature Reserve en het Hailuogou Glacier Park, met de laagste gletsjer in Azië. Het laatste deel van de reis brengt ons via de Bifengxia Panda Reserve naar Chengdu, een geweldige stad die veel te bieden heeft. Vanuit Chengdu vliegen we nonstop naar Schiphol.

We zien culturele hoogtepunten, de beroemde rijstterrassen van Yuanyang en majestueuze vergezichten. docent en reisorganisator: Dhr. dr. L. van Grunsven en dhr. drs J. Borchert, resp. senior docent-onderzoeker Geografie en Economie van Zuidoosten Oost Azië en voormalig senior docent-onderzoeker Stadsgeografie bij de Faculteit Geowetenschappen, Universiteit Utrecht. reisdata: 19 juni tot en met 7 juli 2018. deelnemers: Minimaal 18, maximaal 25. studiemateriaal: Deelnemers ontvangen een speciaal samengestelde literatuuropgave en aanvullende reisdocumentatie. inleidende cursus De bijbehorende cursus over China bestaat uit twee delen. Het eerste deel, wordt in Utrecht gegeven, zie pag. 38. In het reisprogramma zijn de colleges van het tweede cursusdeel geïntegreerd. Daarnaast wordt onderweg veel achtergrond informatie gegeven. reissom: De reissom is € 4610,-. Toeslag 1 persoonskamer ca € 595,-. informatie en aanmelding: Belangstellenden kunnen zich melden bij j.g.borchert@gmail.com en ontvangen dan meer informatie zodra deze beschikbaar is.

praktische informatie VOORJAAR 2018

WIE ZIJN WIJ? HET BESTUUR Dhr. prof. dr. O.A.L.C. Atzema (Oedzge) namens de UU (voorzitter), Mw. prof. dr. H.A. Alma (Hans) namens de UvH (lid), Dhr. R. Versteegh (René) namens de HU (penningmeester), Dhr. drs. H.G.J. Peeters (Harry) namens de Stichting Vrienden (lid).

DE PROGRAMMACOMMISSIES De coördinatoren van HOVO Utrecht worden bijgestaan door Programmacommissies. De taken en bevoegdheden van de Programmacommissies omvatten:  het aanreiken van namen van docenten die een cursus voor HOVO Utrecht willen geven  het bij de totstandkoming van het cursusaanbod beoordelen of aan de eisen van pluriformiteit en kwaliteit van het cursusaanbod is voldaan  het gevraagd en ongevraagd advies geven met betrekking tot de kwaliteit van het cursusaanbod, mede op basis van de evaluaties.

HOVO NEDERLAND HOVO Nederland is de landelijke vereniging van HOVO-instellingen. HOVO Nederland heeft tot doel deze instellingen te ondersteunen bij het bevorderen van hoger onderwijs voor ouderen in Nederland. HOVO Nederland is lid van de Association Internationale des Universités du Troisième Age (AIUTA). Zie voor de website van HOVO Nederland: www.hovonederland.nl.

LINKS NAAR DE PARTNERS VAN HOVO UTRECHT: www.uu.nl www.hu.nl www.uvh.nl www.amersfoort.hu.nl www.vriendenhovoutrecht.nl

ALGEMENE VOORWAARDEN AANMELDEN EN BETALEN Online: via ‘Ons aanbod’ of bij de categorieën op onze website www.hovoutrecht.nl. Bij de desbetreffende cursus klikt u onderaan de pagina op ‘toevoegen aan mijn aanmeldings formulier’, waarna u de instructies opvolgt. U geeft een machtiging tot eenmalige auto matische incasso en u ontvangt direct per e-mail de bevestiging van uw aanmelding. Ongeveer 1 week voor aanvang wordt het cursusgeld van uw rekening afgeschreven. Desgewenst kunt u op het digitale aanmeldingsformulier aangeven dat u zelf het cursusgeld overmaakt. U bent dan pas ingeschreven zodra het cursusgeld binnen is bij HOVO. U kunt het cursusgeld overmaken naar NL33 INGB 0000 1055 44 t.n.v. HOVO Utrecht, onder vermelding van het cursusnummer. Ter bevestiging van uw inschrijving ontvangt u binnen enkele dagen uw bewijs van deelname per e-mail, met daarop uw naam en de cursus waarvoor u bent aangemeld. Met dit bewijs en een geldig legitimatiebewijs kunt u tot een jaar na inschrijving gratis toegang krijgen tot de Universiteitsbibliotheken te Utrecht. Een week voor aanvang van de cursus ontvangt u per e-mail de welkomstbrief, waarin ook de locatie en routebeschrijving zijn vermeld.

OVER- OF ONDERINSCHRIJVING Inschrijving vindt plaats op volgorde van binnenkomst van de betalingen. Mocht er geen plaats meer zijn in de cursus van uw keuze, dan ontvangt u daarover bericht. Wanneer een cursus vol is geven wij dit aan op de website. Als een cursus vanwege onvoldoende belangstelling niet kan doorgaan krijgt u hiervan uiterlijk twee weken voor aanvang van de cursus bericht. Uw afgegeven incasso wordt ingetrokken of het eventueel reeds betaalde cursusgeld wordt teruggeboekt. Voor nadere inlichtingen kunt u een e-mail sturen

(hovo@uu.nl), of bellen met het Bureau van HOVO Utrecht (030 - 2533197), op maandag tot en met donderdag van 9.00 tot 12.30 uur.

ANNULEREN U kunt uw aanmelding tot twee weken voor aanvang van de cursus zonder opgave van redenen annuleren, door retourzending van uw bewijs van deelneming of door een e-mail te sturen naar hovo@uu.nl. Standaard wordt bij annulering € 15,- administratiekosten in rekening gebracht. Bij annulering een week voor aanvang wordt de helft van de cursusprijs doorberekend. Na de start van de cursus is het volledige cursusgeld verschuldigd. Voor HOVO-reizen gelden andere annuleringstermijnen: zie hiervoor het aanmeldingsformulier voor studiereizen.

CURSUSPRIJS De cursusprijs is gebaseerd op de duur van de bijeenkomsten en het aantal daarvan per cursus. Wanneer in het huishouden waartoe u behoort het bruto inkomen niet hoger is dan € 20.000 per jaar kunt u 25% korting aanvragen middels een ‘formulier voor gereduceerd tarief’.

UITVAL CURSUSBIJEENKOMST Wanneer een cursusbijeenkomst door onvoorziene omstandigheden niet door kan gaan, maken wij dit per e-mail bekend. We raden u daarom aan om op de ochtenden van uw cursusdagen uw e-mail te raadplegen. De betreffende bijeenkomst(en) wordt/worden op een later tijdstip ingehaald, veelal in de week/weken na beëindiging van de cursus. Alleen wanneer bijeenkomsten niet op een later tijdstip gegeven kunnen worden zal restitutie plaats vinden.

CURSUSLOCATIES EN -TIJDEN De meeste cursussen geven wij overdag in de onderwijsgebouwen van de universiteiten en 69

hogescholen. De vraag van het reguliere onder wijs naar zalen is overdag echter óók groot. De in HOVO Utrecht samenwerkende instellingen stellen de collegezalen daarom pas ter beschikking nadat het reguliere onderwijs is ingeroosterd. Omdat de cursusgidsen al eerder worden gedrukt kunnen de uiteindelijke locaties en tijdstippen afwijken van die in de gidsen. Zodra de locatie bekend is, wordt dit op de website bij de cursus vermeld. Ongeveer een week voor aanvang van de cursus ontvangt u een welkomstbrief van of namens de docent, met daarin ook de exacte cursuslocatie. Hierna vindt u uitleg hoe u de belangrijkste locaties kunt bereiken, en de plattegrond van De Uithof.

STUDIEMATERIAAL Wanneer docenten een reader gebruiken, is de prijs daarvan in het algemeen niet bij de cursusprijs inbegrepen. U kunt de reader tijdens het eerste college kopen. Sommige docenten maken gebruik van één of meerdere boeken, die u in de regel zelf moet aanschaffen. Meer informatie over het studiemateriaal vindt u bij de cursusbeschrijvingen in de gedrukte gids, op onze website, of later in de welkomstbrief.

CURSUSCONTACTPERSONEN Bij veel HOVO-cursussen vervullen Vrienden van HOVO Utrecht of andere cursisten de functie van contactpersoon. Deze ‘cursus contactpersonen’ zijn cursisten, die enerzijds docenten en coördinatoren van een aantal taken ontlasten en anderzijds spreekbuis voor de cursisten zijn. Taken van de cursus contactpersoon kunnen zijn: het bieden van hulp bij het verspreiden van readers, het laten circuleren van een deelnemerslijst voor uw paraaf, en het informeren van cursisten die niet bij een bijeenkomst aanwezig kunnen zijn over eventuele wijzigingen in het programma.

EVALUATIE CURSUSSEN Wij hechten zeer aan de bewaking van de 70

kwaliteit van onze cursussen. Wij vragen u daarom mee te werken aan de evaluatie, die na de laatste cursusbijeenkomst wordt toegestuurd per e-mail. In het formulier is er ook ruimte voor het maken van bijzondere/individuele opmerkingen. De uitkomsten van de evaluatie worden door de coördinatoren met de cursuscontactpersonen en docenten besproken. De programmacommissies en het bestuur van HOVO Utrecht ontvangen de halfjaarlijkse samenvattingen van de evaluaties. Zo kunnen wij tijdig bijsturen wanneer dat nodig is.

VOORWAARDEN EXCURSIES HOVO Utrecht besteedt de uiterste zorg aan haar programma’s. Toch kan het voorkomen dat er kort voor – of zelfs tijdens – de excursies programmawijzigingen zijn. Wij vragen uw begrip hiervoor. Ook vraagt HOVO Utrecht de deelnemers aan excursies vooraf aan ons te melden wanneer er eventuele beperkingen in mobiliteit zijn (traplopen/afstanden). Door deel te nemen aan de genoemde activiteiten verklaart de deelnemer om noch HOVO Utrecht, noch de organisatoren, noch de begeleiders aansprakelijk te stellen voor wijzigingen in het programma of voor ongevallen tijdens de excursies.

VOORWAARDEN STUDIEREIZEN Voor de praktische organisatie van de studie reizen werken wij meestal samen met door ons geselecteerde reisorganisaties. Een aantal docenten geeft er echter de voorkeur aan de organisatie in eigen hand te houden. Voor het waarborgen van de kwaliteit van de studie reizen en de veiligheid van de deelnemers heeft HOVO Utrecht een reisprotocol ontwikkeld waaraan deze reizen moeten voldoen. De organisator verstrekt dit reisprotocol aan de (potentiële) deelnemers na aanmelding voor een studiereis. Deelnemers aan buitenlandse activiteiten van HOVO Utrecht zijn verplicht een annulerings- en reisverzekering af te sluiten.

STICHTING VRIENDEN VAN HOVO UTRECHT De Stichting Vrienden van HOVO Utrecht ondersteunt het werk van HOVO Utrecht en behartigt de belangen van de cursisten, onder andere door vertegenwoordiging in het bestuur van HOVO Utrecht en deelname aan programmacommissies. Activiteiten: • in het voorjaar: een (dag)excursie voor Vrienden en introducé(e)s: per touringcar naar een belangwekkende tentoonstelling of activiteit in Nederland, Duitsland of België • omstreeks januari: de Vriendenmiddag voor donateurs en vrijwilligers: een lezing over een wetenschappelijk, cultureel of historisch onderwerp, gevolgd door een gezellig samenzijn. Voor actuele informatie zie: www.vriendenhovoutrecht.nl. U kunt donateur worden voor € 15,(of meer). Als Vriend van HOVO Utrecht kunt u deelnemen aan de activiteiten die de Stichting organiseert. Aanmelding nieuwe donateurs en hernieuwing bestaande donateurs 2018: bij voorkeur via de website www.vriendenhovoutrecht.nl of door inzending van het onderstaande formulier. U kunt ook een overschrijving doen naar rekening NL77 RABO 0136 1112 03 ten name van Vrienden HOVO Utrecht. Vermeld daarbij altijd doel, jaar en naam! Engelien Verhoeff, secretaris. Inlichtingen: verhoeff@zonnet.nl

AANMELDING / BETALING DONATIE 2018 Ondergetekende machtigt hierbij de Stichting Vrienden van HOVO Utrecht om éénmalig een bijdrage van € IBAN:

(minimaal € 15,-) voor voor het kalenderjaar 2018 af te schrijven van:

N L

Dhr.

Mw. Voorletters:

Naam:

Adres: Postcode:

Plaats:

Telefoon: E-mail: Datum:

Handtekening:

Opsturen aan: Vrienden van HOVO Utrecht, t.a.v. Dhr. H. Wevers, penningmeester, Frans Halsstraat 49A, 3583 BM Utrecht. vriendenhovoutrecht@gmail.com 71

HOE KOMT U NAAR DE BELANGRIJKSTE CURSUSLOCATIES? (Raadpleeg ook www.9292.nl voor eventuele wijzigingen m.b.t. buslijnen)

PER OPENBAAR VERVOER VANAF CENTRAAL STATION UTRECHT NAAR:  De locaties van de Hogeschool Utrecht en de Universiteit Utrecht in De Uithof: stadsbus 12 en 28, bestemming UMC/de Uithof.  University College, Prins Hendriklaan: buslijn 8 (halte Hoogstraat) of buslijn 12 (halte Krommerijn)

PER OPENBAAR VERVOER VANAF STATION AMERSFOORT NAAR HOGESCHOOL UTRECHT-AMERSFOORT, DE NIEUWE POORT 21, 3812 PA AMERSFOORT:  Via de voorzijde van het station: stadsbus 2, 3, 4 of regiobussen 74 en 103, halte Groningerstraat/Eemplein.  Via de achterzijde van het station: rechtsaf (ca. 10 minuten lopen).

AUTO PARKEREN  Op de parkeerterreinen op De Uithof geldt betaald parkeren. Deze terreinen zijn tijdens de onderwijsperiode vaak vol. Er is een nieuw parkeerterrein bij de afrit 28 Utrecht-De Uithof, kruising Universiteitsweg, met voldoende parkeerplaatsen (2000 plaatsen). Kosten per dag maximaal € 5,- inclusief openbaar vervoer vanaf de parkeergarage (OV-kaartje kunt u bij aankomst bij de parkeerautomaat aangeven).  Parkeren bij Hogeschool Utrecht-Amersfoort, De Nieuwe Poort 21 kan alleen op een terrein met betaald parkeren (bij het gebouw van de hogeschool rechts de Eemlaan in). De parkeergarage is uitsluitend bedoeld voor medewerkers van de hogeschool.

COLOFON

Deze cursusgids is een uitgave van HOVO Utrecht. Eindredactie: Yvonne van der Valk (HOVO Utrecht). Vormgeving: Ineke Huibregtse (Studio iH, Amsterdam). Redactie: Claudia Meijers (ClaudiaCommuniceert, Utrecht). Drukwerk: Badoux Drukkerijen (Houten). © HOVO Utrecht 2018. Alle rechten voorbehouden.

PLATTEGROND DE UITHOF, UTRECHT

avid de D Wiedgebouw Universiteitsweg 99 UMC Universiteitsweg 100 Ruppertgebouw Leuvenlaan 19-21

an V Unnikgebouw Heidelberglaan 2 Bestuursgebouw Heidelberglaan 8 HU-gebouw Padualaan 97

HU-gebouw Padualaan 99 HU-gebouw Padualaan 101 UBU Heidelberglaan 3 Botanische Tuinen Budapestlaan 17

AANTEKENINGEN

HET TEAM VAN HOVO UTRECHT E-mail: hovo@uu.nl. Bezoekadres: Bestuursgebouw Universiteit Utrecht, Heidelberglaan 8, kamer 416 A, 3584 CS Utrecht. Postadres: Postbus 80125, 3508 TC Utrecht. Telefoon: 030-2533197 (maandag t/m donderdag van 9.00 tot 12.30 uur). Bij calamiteiten: 06-31301151.

Mw. K. (Karin) Knegt Medewerker bureau; 030-2533197 (maandag en woensdag, op onderwijsdagen: woensdag en vrijdag.) email: k.knegt@uu.nl

Voor informatie over de inhoud en het niveau van een cursus kunt u terecht bij de coördinator van de instelling die de cursus verzorgt.

Mw. C. (Corine) de Maar Coördinator Hogeschool Utrecht-Amersfoort en medewerker bureau; 030-2533197 (dinsdag en donderdag); e-mail: corine.demaar@hu.nl

Mw. dr. H.W.G. (Rieke) Leenders Coördinator Universiteit Utrecht; 030-2532975 (maandag en donderdag); e-mail: h.w.g.leenders@uu.nl

Mw. Y.C.M. (Yvonne) van der Valk Coördinator UvH a.i. en bureau; 030-2533197 (maandag t/m donderdag) e-mail: y.c.m.vandervalk@uu.nl

HOVO Utrecht Postbus 80125, 3508 TC Utrecht T 030 253 3197 | E hovo@uu.nl W www.hovoutrecht.nl

Locatie Utrecht en Amersfoort

HOVOÂ Utrecht is een initiatief van de Universiteit Utrecht, Hogeschool Utrecht, Hogeschool Utrecht-Amersfoort en de Universiteit voor Humanistiek Utrecht. HOVO Utrecht maakt gebruik van de expertise van (oud-)hoogleraren/docenten en de faciliteiten van de genoemde instellingen. 76

De landelijke belangen van alle HOVO-instellingen worden behartigd door HOVO Nederland.