N a pr z ek贸 r : o prz etr wa n iu
Wstęp
Książka ta jest zbiorem najbardziej fascynujących mechanizmów przetrwania występujących w świecie roślin. Flora dysponuje wiedzą z zakresu techniki, fizyki, chemii, aerodynamiki, czy hydrauliki. Wachlarz umiejętności roślin, oraz sposoby ich wykorzystywania ma jedno określone przeznaczenie: najważniejsze jest przetrwanie. Rośliny będą wykorzystywać wszystkie możliwe rozwiązania do rozwoju. Nawet w najbardziej drastycznych warunkach zadziwiają nas one swoją umiejętnością do adaptacji. O tym właśnie jest ta książka.
3 Na przekór...
Eukaliptus jacksonii (Eucalyptus jacksonii) Rośliny mają wrogów również pośrod swoich pobratymców, podobnie jak w świecie zwierząt pomiędzy poszczególnymi gatunkami jest walka o przetrwanie. Część gatunków eukaliptusa wykształciła sobie bardzo drastyczną metodę walki z agresorami. Wierzchnia warstwa kory tych drzew jest bardzo gruba, co zapewnia drzewu odporność na pożary, jest to bardzo porządana cecha w klimacie jaki panuje na rodzimym kontynencie tego gatunku – Australii. Dlatego też, drzewa te wydzielają silnie łatwopalny olejek, który doprowadza do pożarów. W ten sposów eukaliptus eliminuje swoich przeciwników pozostając nietkniętym wręcz. Eukaliptusy zanane są również jako najbardziej „śmiecące” dzrzewa, bardzo łatwo odpadają od nich kawałki zeschniętej kory czy gałęzie, ma to pewnie na celu przygotować odpowiednie warunki do zapłonu. Eukaliptus jaksonii bardzo często spotykany jest z absolutnie wypalonym pniem w partiach dolnych, jest nie ma nic bardziej mylącego, drzewo caly czas żyje. Wiele pożarów w Australii czy Ameryce uznane było za wszczęte przez drzewa eukaliptusa.
5 Na przekór...
Dyptam jesionolistny (Dictamnus albus) W gorące, bezwietrzne dni można z łatwością zapalić wydzielany przez krzak w większych ilościach olejek. Płonie wtedy błękitnym płomieniem, nie czyniąc przy tym żadnej szkody samemu krzewowi. Przy wielkim upale może nawet niekiedy dojść do samozapalenia się olejku. Biologicznego sensu wydzielania olejku, do czego krzew dysponuje specjalnymi gruczołami, nie zdołano całkowicie wyjaśnić. Jakkolwiek dziwne mogłoby się to wydawać, wydzielanie łatwopalnego olejku stanowi dla rośliny w gorących sferach skuteczną ochronę przed spłonięciem. Po pierwsze, ciepło potrzebne do wyparowania olejku obniża temperaturę liści, po drugie, płomień zapalający się natychmiast przy wysokiej temperaturze chroni krzew przed ewentualnymi przerzutami ognia z sąsiedztwa, gdzie może właśnie płonie wysuszona trawa.
7 Na przekór...
Dischidia rafflesiana (Dischidia rafflesiana) Z łodygi tej rośliny wyrastają dwa rodzaje liście: zupełnie normalne, zielone asymilujące oraz przekształcone w dziwaczne worki liście, które są wewnątrz puste, a na szczycie mają mały otworek.Wewnętrzna strona tych bukłaków powleczona jest czarnofioletową, grubą warstwą wosku i pokryta licznymi szparkami, przez które paruje wilgoć. W miejscach w których wyrastają te liście, wyrastają również korzenie. Przez otworek przedostają się do ciemnego wnętrza urny, gdzie ścieśle przywierają do ścianek i rozgałęziają się. Na wewnętrznych ściankach z łatwością skrapla się para wodna, która jest bezpośrednio wchłaniana przez korzenie. Ponadto względna wilgotność powietrza wewnątrz liści jest w czasach suszy wciąż wysoka, więc liście się nie wysuszają. Parowanie liści jest ograniczone do minimum, we wnętrzu liści bowiem panuje stała wilgotność. A przede wszystkim wydalana para wodna może natychmiast od nowa ulec skropleniu i dostarczyć wody, którą wchłaniąją korzenie.
9 Na przekór...
Opieńka miodowa (Armillariella mellea) Występująca w Europie Środkowej opieńka miodowa jest popularnym i pospolitym grzybem będącym pasożytem siejącym spustoszenie w lasach. Rośnie kępkami na pniach i korzeniach drzew zarówno liściastych i szpilkowych. Doprowadza swoją obecnością do obumierania swojego żywiciela, ale poza tym ma jeszcze jedną interesującą właściwość. W sprzyjających warunkiach, kiedy grzybowi zapewniona jest optymalna wilgotność powietrza oraz temperatura, zaczyna się świecić. Zjawisko bioluminiscencji zachodzi w strzępkach grzyba i jest tak intensywne, że żołnierze w trakcie I wojny światowej byli w stanie odczytywać listy oraz innego rodzaju dokumenty w lesie obfitującym w opieńki miodowe. Zawarta w grzybni, fotogenna substancja wytwarza światło, które ma na celu przywabić owady. Nie jest to jednak fundamentalny mechanizm zapewniający grzybom wędrówkę zarodników. W tym celu wykorzystują one też swój zapach, jest to wówczas proces ustawicznie trwający w pzreciwieństwie do luminiscencji.
11 Na przekór...
Wierzba płacząca (Salix alba) Rośliny wiedzą jak ważna bywa kooperacja w walce o przetrwanie. Istnieje pewna forma wzajemnego wsparcia jaką sobie wykształciły wierzby. Mianowicie w momencie kiedy jedno z drzew jest atakowane przez nieprzyjacielskie gąsienice, bądź innego najeźdźcę, zaczyna wydzielać związek chemiczny, który niekorzystnie wpływa na układ pokarmowy napastnika. Ponadto wierzba wydziela feromon, który informuje pobliskich pobratymców o zagrożeniu. Jego produkcja zaczyna się wraz z chwilą, kiedy owad zaczyna jeść dzrzewo. Okoliczne drzewa tego samego gatunku również zaczynają przygotowywać obronę na wypadek potencjalnej inwazji.
13 Na przekór...
Nepenthes attenboroughii (Nepenthes attenboroughii) Rosnące w górskich obszarach na Filipinach dzbaneczniki chwytają owady specjalnymi liśćmi, które mają kształt dzbanka i zawierają wewnątrz sok trawienny. Niektóre osiągają długość 1 m i większą, potrafią nawet żywić się małymi ssakami, takimi jak szczury. Jeśli zwabiona słodkim zapachem ofiara dostanie się do wnętrza dzbanka, jest nieuchronnie zgubiona. Na gladkich ściankachnie znajdzie żadnego oparcia, bo po nich spływa nieustannie sok. Owady mogą siedzieć na pionowych szybach szkalnych, jednak w takiej sytuacji ich nóżki czepne zawodzą. Toteż spadają na dno dzbanka i topią się w soku trawiennym ulegając rozkładowi. Proces trawienia u roślin może dorównać zierzęcemu żołądkowi. Trawią one nie tylko żywą tkankę mięśniową owadów, ale również i kręgowców. Zachodzącemu procesowi trawiennemu nie oprą się twarde chrząstki, białko, odpryski kości czy nawet szkliwo. Tylko substancje mączne, słodkie i kwaśne pozostają nie strawione.
15 Na przekór...
Acacia sphaerocephala (Acacia sphaerocephala) Rośliny żyjące w symbiozie z mrówkami nastawiły tak dalece na współżycie z tymi małymi owadami, że już ich budowa wyróżnia się szeregiem cech, które zostały wykształcone specjalnie na potrzeby owej współpracy. Występujący w Afryce, gatunek akacji naszpikowany jest grubymi, prawie czterocentymetrowej długości brązowoczarnymi kolcami. Ta graźnie wyglądająca broń wcale nie jest przydatna do obrony, jak mogło by się to wydawać na pierwszy rzut oka. Bez trudu można owe kolce zgnieść między palcami, mają bowiem bardzo cienkie ścianki i są puste w środku. Aczkolwiek cały czas pełnią one funkcję obronną. Jeśli się je zrani wydobywają się z nich niezliczone ilości małych mrówek, które dzielnie tnąc zmuszają napastnika do ucieczki. Bronią one skutecznie rośliny przed zwierzętami poszukującymi w nich pożywienia. Że ta symbioza jest rzeczywiście obustronna, świadczny nie tyle fakt, iż roślina oferuje owadom w swoich pustych wnętrzach pomieszczenie zabazpieczone przed powodzią, ile to, że dostarcza im pożywienia bogatego w węglowodany, tłuszcze i białka.
17 Na przekór...
Chodząca palma (Socratea exorrhiza) Rosnąca w Ameryce Środkowej palma wytworzyła sobie bardziej niż interesujący mechanizm radzenia sobie z walką o byt. Tzw. chodząca palma dysponuje korzeniami przypominającymi przypory. Mają one wieloraką funkcję, zwiększają równowagę rośliny co pozwala jej osiągać dużą wysokość przy niewielkiej średnicy pnia, pomaga w radzeniu sobie z bagnistym podłożem, a nawet pozwala zmieniać miejsce bytowania. Jeżeli w pobliżu rośliny pojawi się miejsce zapewniające lepsze warunki rozwojowe, na przykład upadnie sąsiadujące drzewo i dostępna stanie się bardziej oświetlona placówka, palma zaczyna wypuszczać korzenie w nowym kierunku, pozwalając przy ukacji na obumieranie starych. Zaczyna się powoli przemieszczać w dogoniejsze miejszce. Palma ta potrafi przenieść się od 1 metra do nawet 2 w skali roku.
19 Na przekór...
Widliczka łuskowata (Selaginella lepidophylla) Roślina ta w okresie suszy kurczy się przyjmując kształt kulisty. Wszystkie jej funkcje życiowe prawie całkowicie zamierają. Nawet hloroplasty szybko przemieszczają się do wnętrza zapewniających ochronę komórek i wyschnięta kula nabiera barwy żółto — brązowej. Wydaje się, że roślina jest martwa. Kształt kuli zapewnia jej najmniejszą powieszchnię i dalsza utrata wody zostaje w ten sposób sprowadzona do minimum. Kiedy spadnie znowu deszcz, roślina w ciągu kilku minut rozwija się i nawet po kwadransie, na nowo zielona, leży na ziemi na kształt płaskiej rozety. Proces ten zachodzi następująco: na górnej stronie gałązek znajdują się maleńkie łuseczki, które łatwo i szybko wchłaniają wodę i silnie się przy tym powiększają. Dzięki tej zależności od stopnia wilgotności powietrza roślina zwija się i rozprostowuje. Łuski funkcjonują tak pewnie i sprawnie, że działają nawet po obumarciu rośliny.
21 Na przekór...
Bibliografia Felix R. Paturi “Ewolucja czy konstrukcja”, Wiedza Powszechna, Warszawa 1984, ISBN 83 – 214 – 0231 – 3 Johannes Petermann Wolfgang Tschirner “Interesująca botanika”, Wiedza Powszechna, Warszawa 1987, ISBN 83 – 214 – 042 – 9 http://www.wikipedia.org/ http://www.nationalgegraphic.com/ http://www.cracked.com/ http://library.csustan.edu/ “L’Aventure des plantes”, Jean – Pierre Cuny, Jean – Marie Pelt, Francja, 1982, L’Institut européen d’écologie, “Private life of plants”, Neil Lucas, Wielka Brytania, 1995, BBC Natural History Unit
Tytuł oryginału: Na przekór – o przetrwaniu Projekt i opracowanie graficzne: Ludwika Hawryszuk © Copyright by Wydawnictwo Chaszcze Wiedzy Sp. z. o. o., Szczecin 2012 ISBN 83 – 7367 – 987 – 9 Wydawnictwo Chaszcze Wiedzy Sp. z. o. o. 70-403 Szczecin, ul. Kaszubska 12 tel./fax (091) 277 – 86 – 87 www.chaszczewiedzy.pl wydawnictwo@chaszczewiedzy.pl