Roteiro rosaliano 2013-2014

Roteiro rosaliano. IES Afonso X O Sabio. Maio 2014

Roteiro rosaliano 1. Praza de Vigo

Rosalía de Castro naceu na madrugada do 24 de febreiro de 1837 en Santiago de Compostela nunha casa das Barreiras, un barrio que lindaba co chamado Camiño Novo (a antiga entrada a Santiago para os que viñan do lado de Pontevedra), próximo aos campos de Cornes, San Xosé e Ramírez .

Esta vivenda estaba próxima a actual Praza de Vigo, á beira da rúa adicada á poetisa. Neste lugar hai hoxe un monumento construído no 1982 polo Concello de Santiago con motivo do seu 145 aniversario do seu nacemento.

1

Roteiro rosaliano. IES Afonso X O Sabio. Maio 2014

A súa nai María Teresa de Castro y Abadía (1804-1862), era de familia fidalga, os Castro, de orixe castelán, pero establecida en Galicia dende a Idade Media; foron condes de Lemos nunha das súas ramas. O seu pai, José Martínez Viojo (17981870) era un seminarista que logo chegaría a ser Capelán da Colexiata de Iria. Rosalía foi bautizada na capela do Hospital Real, hoxe Hostal do Reis Católicos. Así dicía a acta orixinal de bautizo, do Hospital Real: " En veinte y cuatro de febrero de mil ochocientos treinta y seis, María Francisca Martínez, vecina de San Juan del Campo, fue madrina de una niña que bauticé solemnemente y puse los santos óleos, llamándole MARÍA ROSALÍA RITA, hija de padres incógnitos, cuya niña llevó la madrina, y va sin número por no haber pasado a la Inclusa; y/ para/ que así conste, lo firmo. José Vicente Varela y Montero"

Poema “ En Cornes” ( Alameda

2. Castro de Ortoño: Ames

Ata os oito anos (catro ou cinco ?) estivo baixo a custodia da súa tía na aldea de Castro de Ortoño, na casa da Tarroeira, antes viviu, de bebé, unha tempada en Lestedo.

Foi aquí onde tivo contacto coa vida rural que despois reflectiu nos seus poemas. En 1923 nesta casa fúndase O Seminario de Estudos Galegos (SEG), que vai funcionar ata 1936. Unha placa lembra dito acontecemento.

2

Roteiro rosaliano. IES Afonso X O Sabio. Maio 2014

Dende aquí, segundo parece, escoitaba nos días claros as campás de Bastabales de Brión, as campás máis famosas de Galicia polo poema que Rosalía lle fixo.

Poema 11 e 14 ( Cantares gallegos) e “Vamos bebendo

3. Padrón

Esta localidade estivo sempre presente na vida e obra de Rosalía. Aquí viviu sendo nena coa súa nai (ou tamén coa súa tía paterna). Nunha rúa da vila, Juan Rodríguez, antiga rúa do Sol, lémbrase a vivenda que as acolleu. Na vivenda, hoxe totalmente transformada, sitúase desde 1963 unha placa da Real Academia Galega como homenaxe no centenario da publicación de Cantares Gallegos.

Dise que o Xardín Botánico conserva a secuoia onde se sentaba a escribir.

Os padroneses honraron a memoria de Rosalía coa estatua do espolón, preto da igrexa de Santiago onde está o pedrón do apóstolo ( ara 3

Roteiro rosaliano. IES Afonso X O Sabio. Maio 2014

romana) que deu nome a esta poboación (O topónimo da vila procede de "pedrón" (do latín "Petronem", do altar de orixe romana adicado ao deus Neptuno, localizado orixinalmente na beira esquerda do río Sar e levado no século XV ao interior da igrexa parroquial de Padrón) .

No concello de Padrón apenas hai restos anteriores á romanización, debido posiblemente a que a desembocadura do río Sar é unha zona pantanosa. A primeira poboación da que se ten constancia é Iria Flavia, fundada posiblemente durante a dinastía dos Flavios, entre os anos 69 e 96.A tradición di que cara ao ano 34 desembarcou en Iria o Apóstolo Santiago, e que amarrou a súa barca á ara antes mencionada.

Conta a lenda que os seus discípulos Teodoro e Anastasio trouxeron os seus restos mortais desde Xudea no ano 44, enterrándoo nun outeiro río Sar arriba, no que hoxe é Santiago de Compostela, no monte Libredón, onde se construíu a catedral de Santiago.

Na Concordia de Antealtares aparece por primeira vez (1077) a tradición medieval segundo a cal o eremita Paio, alertado por luces nocturnas que se producían no bosque de Libredón, avisou ao bispo de Iria Flavia, Teodomiro, quen descubriu os restos de Santiago o Maior e de dous dos seus discípulos, no lugar no que posteriormente se levantaría Compostela, topónimo que podería vir de Campus Stellae, isto é "campo de estrelas"; ou máis probabelmente de Composita Tella, "terras ben axeitadas", eufemismo por cemiterio; ou mesmo de "[Ja]Com[e A]postol[u]".

A descuberta propiciou que Afonso II, O Casto, necesitado de cohesión interna e apoio externo para o seu reino, fixera unha peregrinación ao 4

Roteiro rosaliano. IES Afonso X O Sabio. Maio 2014

lugar. A nova que dela fixo, tanto no seu reino como fóra del, axudou a que Compostela aparecese como un novo lugar de peregrinación da cristiandade, nun momento no que a importancia de Roma decaera e Xerusalén non era accesible por estar en poder dos musulmáns.

4. Pazo de Hermida ( Torres de Hermida) Lestrove.

Trátase dun pazo, hoxe convertido en casa de turismo rural, que pertenceu á familia da nai. Aquí pasou longas tempadas e sempre tivo aberta a porta.

Compuxo aquí parte da súa obra e ata deu a luz dos xemelgos.

Viviu unha tempada grande entre 1879 e 1882, cando se trasladou á Matanza.

“Ni por tres, ni por seis, ni por nueve mil reales volveré a escribir nada en nuestro dialecto, ni acaso tampoco a ocuparme de nada que a nuestro país concierna”.

Rosalía de Castro estaba moi enfadada cando lle escribiu estas palabras ao seu home, Manuel Murguía, nunha carta asinada en Lestrove en xullo de 1881.

A tan citada misiva de Rosalía nacera en resposta ao escándalo que nalgúns xornais do país provocara o seu artigo Costumbres gallegas, publicado en Los Lunes de El Imparcial de Madrid. Nel referíase a un antigo costume dalgunhas zonas de costa galegas nas que as familias, como mostra de hospitalidade e “extrema xenerosidade”, realizarían o “sacrificio” de permitir que o mariñeiro forasteiro pasase unha noite cunha muller da casa.

Alén do debate posible sobre a explicación e a mesma existencia de tal hábito do que a creadora de Follas Novas tivo noticia, a cuestión é que foi duramente criticada por aquel texto. E a súa reacción, recollida nesa carta privada que lle dirixe ao seu marido, deu lugar ás máis diversas interpretacións. Se cadra, segundo apunta a escritora Marina Mayoral no seu limiar á edición de Castalia de En las orillas del Sar, o prematuro falecemento de Rosalía, poucos anos despois, contribuíu a darlles ás súas palabras de ira unha “transcendia enorme” que, doutro xeito, non terían.

5

Roteiro rosaliano. IES Afonso X O Sabio. Maio 2014

A familia de Rosalía está composta por Alexandra ( 1959, Santiago), Aura (1968, Santiago), Ovidio e Gala ( Gala Blanca Eleadora , Lestrove, 1971), Amara ( Amara honorata Mª del Carmen, A Coruña 1973).

Ademais Rosalía e Murguía tamén terían a Adriano Honorato Alexandre ( Santiago 1975) quen morrería con 16 meses ao caer dunha mesa, e Valentina, nacida morta o 14 de febreiro de 1977 pero os pais gardaron sempre na memoria.

Dende o 18 de xaneiro de 1964 deste casal, o máis grande das nosas letras, non queda ningunha descendencia.

Poema 33 (Cantares gallegos)

5. Pazo de Arretén, Padrón

É a casa grande de Arretén, hoxe una propiedade privada. Foi onde naceu a súa nai e onde ela pasou tempadas. Tamén aparece na súa obra.

Poema O pazo de Arretén (Follas novas) 6. Casa Museo da Matanza, Padrón 6

Roteiro rosaliano. IES Afonso X O Sabio. Maio 2014

No ano 1947 créase o Padroado Rosalía de Castro co fin de recupera-la Casa da Matanza. Esta foi restaurada no ano 1971 e na actualidade é propietaria da mesma a Fundación Rosalía de Castro, que continúa a labor que comezara o Padroado. Entre os obxectivos primordiais da Fundación están o coñecemento da figura e obra da escritora ó mesmo tempo que difundi-la do seu marido, o historiador Manuel Murguía, ademais de encargarse da conservación da Casa-Museo e do Panteón da escritora situado na Igrexa de San Domingo de Bonaval en Santiago.

Nesta vivenda pasou Rosalía os seus últimos anos e dende 1972 acolle un museo dedicado á escritora, onde se recrea, ademais a casa rural da época.

A casa conserva a estrutura orixinal de dúas plantas. Na primeira está dedicada a recrear a vida na época en que Rosalía viviu con mobles da época e outros adobíos.

7

Roteiro rosaliano. IES Afonso X O Sabio. Maio 2014

Dedicada ó recordo de Rosalía de Castro, esta casa na que viviu co seu marido e os seus fillos e na que morreu en 1885, está rodeada dun espacio verde que naqueles tempos era unha horta e hoxe é unha recreación dun xardín da época. O interior está composto por dúas plantas, sendo a planta baixa a destinada a recepción e un acercamento á importancia literaria da figura da escritora. A primeira planta,

denominada O Seu, é unha recreación ambiental dunha casa rural da época, entre labrega e fidalga, cunha cociña, o comedor, dous dormitorios e unha biblioteca. Tamén poden verse dúas vitrinas con distintas edicións das súas obras e unha gran variedade de obxectos que son testemuño da importancia da súa figura.

Poema: Miña casiña, meu lar (Follas novas) 7. A Colexiata de Iria Flavia, Padrón.

8

Roteiro rosaliano. IES Afonso X O Sabio. Maio 2014

A tan só uns metros da zona antiga de Padrón e en fronte da Fundación Pública Galega Camilo José Cela, a Igrexa de Santa María a Maior de Iria Flavia, antigua Sé Episcopal e considerada como o primeiro templo mariano do mundo. A Igrexa de Santa María a Maior de Iria Flavia é unha das máis antigas de Galicia, sendo San Agatadoro o primeiro en ocupar a cadeira episcopal no ano 40 da nosa Era. Tal e como indica o seu nome, está situada en Iria, a cal Vespasiano ( da familia dos Flavii, Flavios), antigo emperador romano, elevou á consideración de municipio, e desde entón coñéceselle como Ira Flavia. Iria sempre estivo ligada á figura de Santiago Apóstolo, pois foi Teodomiro, Bispo de Iria, quen deu a coñecer o sepulcro de Santiago un 25 de xullo do ano 813.

Cando Rosalía faleceu, tras una longa enfermidade, foi soterrada en Adina, ao pé da Colexiata. Hoxe una placa de pedra lembra dito feito. Curiosamente ela xa de dedicara uns versos a este cemiterio no cal ela estivo enterrada ata 1891, momento no que foi trasladada a Santiago ( Panteón).

Aquí fora soterrado seu pai por ser coengo de santa maría de Iria.

Viviría nas chamadas casas dos cóengos, hoxe Fundación Camilo José Cela. O premio Nobel tamén está aquí enterrado.

9

Roteiro rosaliano. IES Afonso X O Sabio. Maio 2014

Poema: ¡Padrón! ¡Padrón! ( Follas novas) 8. San Domingos de Bonaval. Panteón dos Galegos Ilustres,

Santiago.

Santo Domingo de Bonaval, que en principio foi un convento. Coa exclaustración o convento pasou ao Municipio de Santiago, que en principio o dedicou a cuarteis.

Tíñase previsto o derribo da igrexa, que non chegou a executarse. Despois tivo máis funcións civís (hospicio, colexios de cegos e xordos.

Na actualidade o conxunto alberga o Museo do Pobo Galego. A portada componse de dúas pilastras toscanas con feixes de froitas, típicos da obra de Andrade, era como a súa sinatura, que soportan un frontón curvo partido enmarcando a porta alintelada, presidida pola imaxe de Santo Domingos. Sobre o lintel, en cartela, pódese ler un texto : "Esa portada i quarto que le sigue mando hacer el ylustrissimo sr don frai Antonio de Monroi arzobispo i señor de esta ciudad i genera de esta sagrada religión con las himagines i dorado año de 1699".

10

Roteiro rosaliano. IES Afonso X O Sabio. Maio 2014

O conxunto está situado extramuros da cidade, preto da porta do Camiño, una das portas históricas á cidade de Santiago no barrio de San Pedro. Santiago estivo rodeado por una muralla de case dous quilómetros que tiña sete portas de entrada, segundo indica o Códex calixtinus: A Porta Francíxena ou do Camiño, tamén chamada de S. Pedro.

Nela desembocaba o camiño de Castela e de Francia e era a entrada de peregrinos do Camiño francés. Esta será a porta principal.

A Porta Faxeira. Por ela entraban os peregrinos procedentes do Camiño portugués xunto co peixe e as mercadorías dos portos de Padrón, Noia, Pontevedra e Fisterra. O seu nome quizais se relacione coa existencia de faias na zona.

Pola Porta de Mazarelos entraba o viño das comarcas do Ulla e do Ribeiro, así como os cereais de Castela.

As outras portas, aínda que de menor tráfico, eran tamén importantes.A Porta de San Roque, tamén chamada da Algalia de Arriba, por ela entraban os peregrinos procedentes do Camiño inglés. Daba acceso á zona xudía. A Porta da Trinidade ou do Santo Peregrino, daba acceso ó principal zona agrícola da cidade e ao cemiterio de peregrinos. Por aquí continuaba o camiño cara a Fisterra. A Porta da Pena daba acceso aos peregrinos de Inglaterra e Flandes.

A fundación do convento atribúese a Santo Domingo de Guzmán, que parece que peregrinou a Santiago en 1219.

Pero a imaxe do conxunto débese fundamentalmente ás reformas posteriores. A maioría dos edificios conservados foron 11

Roteiro rosaliano. IES Afonso X O Sabio. Maio 2014

construídos en estilo barroco a finais do XVII e principios do XVIII baixo a dirección do arcebispo compostelán Frei Antonio Monroy, mecenas de Domingo de Andrade, arquitecto. Destaca dentro do convento a tripla escaleira helicoidal, una tripla escaleira de caracol construída por Domingo de Andrade.

O Panteón dos Galegos Ilustres está situado na igrexa de A igrexa, construída en estilo gótico dominico e renacentista, actualmente non está aberta ao culto e alberga, nunha capela lateral, a capela da Visitación, o Panteón dos Galegos Ilustres, que foi creado por decisión popular para gardar e homenaxear as figuras máis sobranceiras da nosa historia. Aquí descansan os restos de Rosalía, Alfredo Brañas, Ramón Cabanillas, o escultor Francisco Asorey, e, a , Afonso Daniel Rodríguez Castelao, que veu de Arxentina no ano 1984, rodeado dunha gran polémica. Finalmente trasladáronse os restos de Domingo Fontán do Cemiterio Xeral de Santiago no 1888. Tanto este como Cabanillas están soterrados no chan da capela.

O Mausoleo de Rosalía é obra do escultor Jesús Landeira

12

Roteiro rosaliano. IES Afonso X O Sabio. Maio 2014

Con ocasión do traslados dos restos de Rosalía, Curros Enríquez publicou en la Patria Gallega unha primeira versión do poema “A Rosalía” que non defire da que se canonizou.

A Rosalía Do mar pola orela mireina pasar, na frente unha estrela, no bico un cantar.

E vina tan soia na noite sin fin, ¡que inda recei pola probe da tola eu, que non teño quen rece por min!

A musa dos pobos que vin pasar eu, comesta dos lobos, comesta se veu…

Os ósos son dela que vades gardar. ¡Ai, dos que levan na frente unha estrela! ¡Ai, dos que levan no bico un cantar!

13

Roteiro rosaliano. IES Afonso X O Sabio. Maio 2014

O horto e o cemiterio anexo transformouse nun parque público a finais do XX.

Poema: ¡Adiós! ( Follas novas) “, A Rosalía ( Curros) , Dulce sono ( Follas novas)

9. Convento de San Agostiño. ( Liceu da Xuventude) Crese que Rosalía pasou a residir coa súa nai en Santiago a partir de 1850, aínda que xa antes convivira con ela en Padrón.

A pesar de que nai de Rosalía non se fixera cargo ata a idade dos cinco anos (máis ou menos), deu mostras de terlle dado á súa filla unha educación esmerada para a época, pois Rosalía sabía francés, debuxaba con soltura e tocaba o piano e a guitarra.

Nos anos 1884 ,1885 e 1886 Rosalía e a súa nai viviron no edificio onde estivera instalado o convento deS an Agustín en Santiago, que era tamén on de tiña a súa Sé o “Liceo de la Juventud”. Aquí formouse e participou en actos culturais, 14

Roteiro rosaliano. IES Afonso X O Sabio. Maio 2014

destacando, como actriz amateur, en representacións teatrais. Alí destacou con outros estudantes que tiveron grande repercusión na nosa cultura como foi o seu amigo Aurelio Aguirre, Eduardo Pondal e posiblemente Manuel Murguía, aínda, que por entón, non o tratase persoalmente.

Hoxe o edificio barroco, de Fernández Lechuga, é un colexio maior e está rexido por xesuítas. Ao pé está Igrexa de San Agustín que está presidido pola Virxe da Cerca.

Pouco rastro hai das dúas torres que o edificio debía ter. Unha sempre quedou inacabada e a outra foi destruída por un raio no 1788.

Tamén estudou na Real Sociedade Económica de Amigos del País (actual IES Rosalía de Castro e antigamente colexio San Clemente de pasantes), situado nas inmediacións da Alameda. É un edificio do Século XVII . O colexio, para pasantes, e que rivalizaba co colexio maior Fonseca, foi fundado polo bispo Sanclemente no 1601, 15

Roteiro rosaliano. IES Afonso X O Sabio. Maio 2014

pero só comezou a funcionar no 1630 Rosalía en santiago viviu en moitos sitios tanto de solteira coa súa nai, como de casada e xa coa seu home (rúa do Vilar, rúa ds Bautizados , rúa da Senra, rúa da Conga.

Praza de Mazarelos,...)

10.Igrexa e cruceiro de San Fiz de Solovio

Entre o Mercado e a Facultade de Historia e xeografía imos atopar esta igrexa e este cruceiro, ao que Rosalía lle dedica un poema. Así, o que foi o cruceiro de Ramírez, ergueuse en 1719 na actual zona do ensanche, no contorno da praza Roxa. Foi trasladado logo á praciña de Fonseca e, anos máis tarde, ao lugar no que aínda o vemos hoxe. Desde aquí, podemos divisar cara ao leste a rúa das Trompas co convento barroco de Belvís ao fondo, tamén referidos nas creacións da poetisa.

A igrexa actual é barroca do Século XVIII, pero está considerado o templo compostelán de raíces máis antigas. Segundo a tradición neste solar vivía o ermitán paio, descubridor das reliquias do apóstolo. A capela que sería altomedieval sería destruída por Almanzor e reconstruída posteriormente por Diego Xelmírez, no século XII ( o Códice Calixtinus xa a menciona), Desta época románica só conserva a portada, onde destaca un tímpano policromado que representa a Adoración dos Magos. A torre e o resto da igrexa son barrocas.

16

Roteiro rosaliano. IES Afonso X O Sabio. Maio 2014

17

Roteiro rosaliano. IES Afonso X O Sabio. Maio 2014

11.Praza de Mazarelos

Tamén no centro histórico compostelán, a Praza de Mazarelos é un lugar interesante neste Roteiro literario xa que se trata dun punto clave na relación entre Rosalía e Compostela. En 1863, un 17 de maio, firmaría a dedicatoria da primeira edición de Cantares Gallegos na vivenda que ocupaba a carón do antigo arco da muralla. Anos despois, en 1891, durante o traslado dos seus restos mortais até Bonaval, cando a comitiva pasaba por diante da actual Facultade de Xeografía e Historia o berro de “¡detente Rosalía!” precede a unha homenaxe espontánea do estudantado .

Este Edificio pertencía á Compañía de Jesús, pero dende a expulsión dos Jesuítas por Carlos III convértese se convierte en el emplazamiento de la en Universidade. Destaca o seu para ninfo, a súa Sala de Lectura ( semellante ás bibliotecas monásticas) e o Claustro.

A igrexa é un dos edificios que se conserva sen grandes alteracións dende os tempos dos Jesuítas. POla súa ubicación foi a capela da Universidade. Hoxe está cerrada ao culto e só se emprega como Sala de Exposicións.

Próximo tamén está O ILGA

18

Roteiro rosaliano. IES Afonso X O Sabio. Maio 2014

12.Paseo da Ferradura, Bóveda ou das Letras Galegas ( Alameda)

Na Alameda érguese un dos monumentos dedicado á autora máis importante.

A Alameda son tres xardíns en un: A alameda, a ferradura e carballeira de santa Susana que responde a modelos diferentes a tamén a uso diferentes. O espazo máis antiga é a carballeira, espazo que se empregou para facer a feira dende a Idade Media ata 1970, que se trasladou a Salgueiriños.

A alameda, parte da Porta Faxeira, en recordo ca pota que había aí na IM, na murralla, e remata na escalinata. A primeira parte recibe o nome de campo da Estrela, referencia xacobea. Aquí destaca unha secuoia e o monumento ás irmás Fandiño ( As Marías” no seu paseo habitual ás dúas da tarde).

(Maruxa ( 1898-1980) e Mª Argentina Coralia ( 19141983) Fandiño Ricart

19

Roteiro rosaliano. IES Afonso X O Sabio. Maio 2014

Maruxa, Coralia e Sarita, pois en principio eran tres —a terceira morreu moi nova—, viviron a súa primeira mocidade naquela Compostela que tanta esperanza tivo no triunfo da República en abril de 1931, un Santiago que medraba xa desde os anos 20 cara ao suburbio coa anexión do concello de Conxo. Esa nova cidade rachaba co pasado eclesiástico e caciquil para ver a luz do traballo das clases artesás (o seu pai era zapateiro e a súa nai costureira) e operarias, latexaba co asociacionismo estudantil da FUE, coas forzas políticas republicanas e coa esperanza galeguista dun Estatuto. Por iso non é estraño que as Marías aprendesen liberdade, dereitos e sindicalismo na súa propia casa, escoitando os seus irmáns Manuel, Antonio e Alfonso, destacados dirixentes e líderes da CNT, organización que no ano 1925 trasladara a Santiago a súa sede rexional e da que Manuel Fandiño, de oficio pintor, era o secretario xeral.

No entanto, este soño revolucionario afogouse en sangue o 18 de xullo do ano 1936. A sublevación militar franquista e a represión feroz chegou á familia Fandiño Ricart. Os irmáns lograron fuxir, mais elas, as mulleres da casa, a nai e as irmás, si que tiveron que vivir as ameazas, o aceite de rícino, o pelo rapado, os falanxistas que viñan controlar a calquera hora do día e da noite a casa, a intimidade e a dignidade da familia e das mulleres. Chamáronlles “roxas”, tratáronas de “putas”. O traballo desapareceu como medio de sustento e de dignidade; a fame estivo presente diariamente nas súas vidas a partir de entón. E as dúas irmás Fandiño, conseguiron crear un mecanismo de defensa para sobreviviren: tolearon, e na súa loucura recuperaron o soño da mocidade.

A parte interna está formado por liñas de árbores. No seu principio os paseos estaban ordenados por clases socias (clases populares, nobreza, clérigos, mestres e sente con estudos).

20

Roteiro rosaliano. IES Afonso X O Sabio. Maio 2014

Entre a carballeira de Santa Susana e o paseo da Alameda atópase un dos bancos máis famosos deste parque santiagués: o banco acústico, sonoro ou dos namorados. É un longo banco feito en pedra de granito. Ten forma se semicírculo e foi proxectado no 1916, non se sabe moi ben por quen.

Polo seu deseño, orientación e deseño ten a particularidade de transmitir o son dun canto ao outro con nitidez. Que utilidade tería para as parellas que a principios do século XX que non podían ter o máis mínimo contacto no paseo..

Por último está Ferradura, chamado tamén o Paseo dos leóns, polos que hai nas columnas que pechan o paseo polo Norte.

21

Roteiro rosaliano. IES Afonso X O Sabio. Maio 2014

Aquí destaca o eucalipto dos namorados.

Tamén destaca o monumento a Rosalía, unha escultura feita en granito ( a imaxe de Rosalía é mármore de Carrara) no 1917 de Isidro de Benito e Francisco Clivilles.

A escultura ten ademais moitas outras figuras simbólicas, títulos das obras de Rosalía e placas conmemorativas.

22

Roteiro rosaliano. IES Afonso X O Sabio. Maio 2014

13. Colexio Maior de Fonseca ou Santiago Alfeo

«La airosa puerta de Fonseca, muda —escribe Rosalía de Castro—, / me mostró sus estatuas y relieves / primorosos, encanto del artista; / y del gran Hospital, la incomparable / obra del genio, ante mis tristes ojos / en el espacio dibujose altiva».

Alonso III de Fonseca convertiu a súa casona familiar nun colexio renacentista. Desde 1544 funcionou como Academia, servíndo se Sé á Universidade Compostelá. Este, nomedo arzobispo nen 1507 procuraba un centro de estudos superiores para Galicia.

No estilístico simboliza o mesmo afán humanista do Século XVI. Dispón dunha fachada de dous corpos que resumen a virtude da arte plateresca. Na fachada figura o brasón dos Fonseca e representación dos Doutores da Igrexa.

Pódese visitar o seu claustro, obra de figuras moi importantes da arquitectura renacentista ( Juan de Álava, Rodrigo Gil, Alonso Covarrubias).

No edificio está ubicada a Bibliobvteca Xeral a a Biblioteca de América, unica no mundo. Alberga unha xoia bibliográfica, O Libro das Horas de Fernando I , o libro máis antigo de Santiago de Compostela, datado en volta do 1055.

23

Roteiro rosaliano. IES Afonso X O Sabio. Maio 2014

14.Praza do Obradoiro . Fachada Oeste A praza recibe este nome porque durante dez anos , 1738 ao 1747 foi o obradoiro, o taller, onde se labraron as pedras da fachada barroca que levantou a arquitecto galego Fernando de casas Novoa.

Nun lateral está o Pazo de Xelmirez, do séc. XII

Outros tres edificios, de diversas épocas e estilos, pechan a praza. O Colexio de San Xerome, fundado polo bispo Fonseca, con unha portada románico-oxival. O Pazo de Raxoi, de estilo neoclásico do XVIII, construíuse como Semniario de confesores e residencia para os nenos do coro da catedral. Na acualidade é a Casa do Concello santiagués .E o Hospital Real, mandado construír polos Reis Católicos para acoller aos peregrinos e enfermos.É un fermoso exemplar de estilo Plateresco. Na época de Rosalía aínda funcionaba como Hospital Real. Na súa capela bautizouse. Actualmente é un parador de turismo.

24

Roteiro rosaliano. IES Afonso X O Sabio. Maio 2014

Para protexer o Pórtico da Gloria da deterioración que estaba sufrindo polas inclemencias meteorolóxicas, esta fachada e as súas torres xa tiveran varias reformas desde o século XVI, como xa se dixo. No século XVIII (1738) o cabido decidiu construír a actual fachada barroca baseándose en "la rruina que padece el espejo y la falta que hace la torre por la ygualdad con la otra", para o que contratou a Fernando de Casas Novoa discípulo de Domingo de Andrade-, quen derribou o que nesas datas quedaba da fachada medieval. A fachada deseñada por este arquitecto conta cunhas grandes ventás acristaladas que permiten iluminar a nave e atópase entre as torres das Campás, ao Sur, e da Carraca, ao Norte. A

Carraca facíase soar en Semana Santa, como sinal de dó pola morte de Cristo. A actual é unha réplica.

No medio do corpo central está Santiago Apóstolo e un nivel máis abaixo os seus dous discípulos, Atanasio e Teodoro, todos vestidos de peregrinos. No medio, a urna (representación do sepulcro atopado) e a estrela (representación das luminarias que viu o ermitán Paio) entre anxos e nubes.

Na torre da dereita está María Salomé, nai de Santiago, e na torre da esquerda o seu pai, Zebedeo. Sobre a balaustrada desta parte esquerda pode verse a santa Susana e san Xoán e sobre a da dereita a santa Bárbara e Santiago o Menor.

Para subir ata a entrada da basílica atópase unha escaleira, realizada en 1606 por Ginés Martínez, de estilo renacentista inspirada na de Giacomo da Vignola do Palacio Farnesio (Roma), en forma de rombo con dúas ramplas que rodean a entrada á antiga cripta románica do século XII do Mestre Mateo, denominada popularmente «Catedral Vella».

25

Roteiro rosaliano. IES Afonso X O Sabio. Maio 2014

15.Praza da Acibecharía. Fachada Norte

A fachada da Acibechería é a fachada norte da Catedral de Santiago e foi construída por Lucas Ferro Caaveiro, no Século XVIII, substituíndo á anterior, románica, chamada do Paraíso, que fora construída polo Mestre Bernardo en 1122. É o acceso á Catedral dos peregrinos que seguen os camiños Francés, Primitivo e Inglés a través da Porta Francíxena.Debe o nome ó gremio dos artesáns do acibeche, que traballaban na rúa que accede á praza ante a que se abre a fachada, hoxe chamada praza da Inmaculada.

Recibiu o nome de Portada do Paraíso porque o relato iconográfico representaba a Deus no paraíso. A fachada orixinal tivo que ser demolida tras sufrir un incendio en 1758 [6]. Trala restauración, moitas das esculturas foron recolocadas noutras áreas da Catedral, especialmente na fachada das Praterías.

Na praza fronte á Acibechería existía unha gran fonte, a Fons mirabilis, construída polo mestre Bernardo para acoller os peregrinos que chegaban á catedral pola Porta Francíxena. Esta fonte foi trasladada ó claustro da catedral cando se construíu a actual fachada.

A nova fachada, barroca, buscaba uniformar a praza e darlle á fachada da Catedral o esplendor da fachada do Mosteiro de San Martiño Pinario, situado na fronte, á vez que se ampliaba o Palacio Episcopal, ó noroeste da Catedral.Cando presenta en 1762 o proxecto do remate da fachada, o cabido non o acepta e solicita un novo proxecto . A fachada remátase en 1769, en estilo neoclásico, se ben conserva algúns trazos barrocos.

26

Roteiro rosaliano. IES Afonso X O Sabio. Maio 2014

16.Praza da Quintana. Fachada Leste

No século XVII, José de Vega y Verdugo deseñou unha estrutura que pechase a cabeceira da Catedral, formada daquela por distintas capelas e portas de disposición irregular.

Creouse así a fachada da catedral que dá á praza da Quintana, un muro uniforme de pedra que oculta a cabeceira orixinal, disposto en tres lenzos e con tres portas (máis outra accesoria a carón da Porta Santa). De sur a norte, son a Porta Real, a Porta Santa e a Porta dos Abades.

A Porta Real é de estilo barroco, iniciada baixo a dirección de José Peña del Toro en 1666 e finalizada por Domingo de Andrade en 1700, quen ergueu catro grandes columnas flanqueando a porta, que abarcan dúas plantas de ventás, unha balaustrada con grandes pináculos e cunha escultura ecuestre de Santiago (hoxe desaparecida), moi adornado con decoración de acios de froitas e trofeos militares a gran escala. Coroa a porta o escudo real baixo un frontón curvo. Por esta porta accedían os reis de España á catedral, de aí o seu nome, e sobre o seu lintel atópase o escudo real.

A chamada Porta Santa ou Porta do Perdón é a máis próxima ás escalinatas. Está polo xeral pechada cunha reixa e ábrese só nos anos xubilares, o día 31 de decembro do ano anterior. Foi unha das sete portas menores e estivo dedicada a San Paio (cuxo convento está xusto en fronte), polo que tamén se coñeceu como Porta de San Paio.

Realmente, a Porta Santa non é a que se ve 27

Roteiro rosaliano. IES Afonso X O Sabio. Maio 2014

desde a praza da Quintana senón a porta do interior, aberta no muro románico ó deambulatorio. O pórtico que abre á Quintana presenta a ámbolos dous lados vinte e catro figuras de profetas e apóstolos (entre eles o propio Santiago), que proviñan do antigo coro de pedra do Mestre Mateo. Sobre ela e nunhas fornelas, a imaxe de Santiago e os seus discípulos Atanasio e Teodoro ao seu lado, nun segundo corpo engadido en 1694. Este programa iconográfico explica a denominación popular de Porta dos 27 sabios Esta porta da Quintana dá a un angosto corredor e que conduce á verdadeira Porta Santa pola que se entra ao deambulatorio da ábsida do templo. Desde o 2004, é unha porta de bronce, obra do escultor santiagués Suso León. Na cara externa represéntanse as imaxes de Xesús, Santiago e outros peregrinos; na cara interna, seis escenas da vida do Apóstolo: como pescador no lago Tiberíades, escoitando a Xesús, evanxelizando en Galicia, a decapitación, a traslación do seu corpo e o descubrimento do sepulcro.

28

Roteiro rosaliano. IES Afonso X O Sabio. Maio 2014

A Torre do Reloxo, tamén chamada da Trindade ou, non con toda xustiza, a Berenguela, atópase na intersección da praza das Praterías e a praza da Quintana.

Tradicionalmente considérase que se iniciou a súa construción en 1316, a instancias do arcebispo Rodrigo de Padrón, como torre de defensa e trala súa defunción continuou coa obra o seu sucesor, o arcebispo Berenguel de Landoria, aínda que algúns autores sosteñen que eses datos poden non ser correctos[66]. Cando foi nomeado mestre maior da catedral, Domingo de Andrade proseguiu a súa construción e elevouna dúas plantas cun coroamento en forma piramidal e unha lanterna como remate final (en cuxo interior permanecen acesas, permanentemente, catro lámpadas de incandescencia). En 1833 colocouse un reloxo de catro esferas (unha por cada cara da torre). Como parte do seu mecanismo conta con dúas campás, a das horas, chamada Berenguela, e outra máis pequena que marca os cuartos. A Berenguela ten un diámetro de 255 cm e unha altura de 215 cm, cun peso aproximado de 9.600 quilos, e a dos cuartos pesa 1.839 quilos cun diámetro de 147 cm e unha altura de 150 cm.

Ambas campás sufriron un agretamento que obrigou a súa substitución.

17.Praza das Praterías. Fachada Sur

É a única fachada románica que se conserva na catedral. Edificouse entre 1103 e 1117 e durante os séculos posteriores fóronselle engadindo elementos procedentes doutros lugares da catedral (como do Pórtico do Paraíso ou do Coro pétreo). Outras modificacións substanciais foron a construción da Torre do Reloxo no século XIV e da fachada do Tesouro. A praza das Praterías está delimitada pola catedral e o claustro en dous dos seus lados; contigua á catedral está a Casa do Cabido.

Consta de dúas portas de entrada en degradación con arquivoltas e tímpanos historiados. As arquivoltas están sobre once columnas encostadas, tres son de mármore branco (a central e as dos extremos) e o resto de granito. Na central aparecen as figuras de doce profetas e nas laterais os Apóstolos. Sobre os tímpanos atópase un gran friso que está separado do corpo superior por unha franxa sostida por 29

Roteiro rosaliano. IES Afonso X O Sabio. Maio 2014

canzorros grotescos; neste piso atópanse dúas fiestras que están adornadas por arquivoltas románicas.

No friso central atópase Cristo, con personaxes e escenas varias; á súa dereita seis pequenas figuras de meniños cantores que pertenceron ao Coro pétreo do Mestre Mateo e que foron colocadas neste Pórtico a finais do século XIX. A disposición orixinal dos elementos iconográficos quedou desvirtuada desde que no século XVIII foron introducidas numerosas imaxes recuperadas da desmantelada fachada da Acibecharía.No tímpano da porta esquerda aparece Cristo tentado por un grupo de demos. Á dereita aparece unha muller a medio vestir cunha caveira nas mans, que podería ser Eva ou a muller adúltera, sentada sobre dous leóns.

Nas xambas aparecen san André e Moisés. No contraforte esquerdo, o bíblico rei David sentado no seu trono coas pernas cruzadas, translúcidas a través da fina tea da súa roupa, e tocando unha viola, personifica o triunfo sobre o mal e é unha obra destacada do románico, esculpida polo Mestre Estevo ou mestre de Praterías; aparece tamén a creación de Adán e Cristo bendicindo. Moitas destas figuras proceden da fachada románica norte ou do Paraíso (actual fachada da Acibechería) e foron colocadas nesta fachada no século XVIII.

30

Roteiro rosaliano. IES Afonso X O Sabio. Maio 2014

No tímpano da porta dereita aparecen varias escenas da paixón de Cristo e da adoración dos Reis Magos. Nunha das xambas aparece a inscrición que conmemora a colocación da primeira pedra:ERA / IC / XVI / V IDUS / JULLII, inscrición que segue o calendario romano e, segundo o cómputo da chamada Era Hispánica, corresponde ao 11 de xullo de 1078.

Unha imaxe, non identificada, sobre un raposo que come unha lebre e, fronte a esta, unha muller mal vestida cun animal no colo, proceden doutro lugar. Apoiadas no muro da torre Berenguela aparecen outras imaxes que representan a creación de Eva, Cristo nun trono e o sacrificio de Isaac.

O muro que se corresponde co Claustro chámase a fachado do Tesouro, porque aquí está situada a Torre do Tesouro, que pertence ao Claustro. O seu deseño escalonado, moi semellante ao das torres de Santa María de Iria Flavia, está inspirado nas pirámides precolombinas e parece que algo tivo que ver o arzobispo Antonio Monroy, mexicano.

A casa do cabido é un telón arquitectónico, un fondo barroco, para darlle fermosura á catedral e a praza de Praterías. O deficio conta con dúas enormes gárgolas nos extremos da súa cornixa que recollen a auga da monumental fachada. Estas voan máis de 2,40 m dende la fachada e están talladas nun único bloque de granito.

A casa do cabido, hoxe Museo das Peregrinacións, inspirou a valle Inclán o 31

Roteiro rosaliano. IES Afonso X O Sabio. Maio 2014

conto “Mi hermana Antonia”, e a Fonte dos cabalos inspirou a Federico García Lorca o poema “Danza da Lúa en Santiago”, cando no 1933 veu a Santiago coa Compañía La Barraca e actuou na Quintana, como el lle chamou “praza –butaca” ¡Fita aquel branco galán, olla seu transido corpo! É a lúa que baila na Quintana dos mortos.

Fita seu corpo transido, negro de somas e lobos.

Nai: A lúa está bailando na Quintana dos mortos. ¿Quén fire potro de pedra na mesma porta do sono? ¡É a lúa! ¡É a lúa na Quintana dos mortos!

¿Quén fita meus grises vidros cheos de nubens seus ollos?

¿Quén brúa co-este xemido d'imenso boi melancónico?

É a lúa, é a lúa na Quintana dos mortos.

Nai: É a lúa, é a lúa na Quintana dos mortos.

Déixame morrer no leito soñando con froles d'ouro.

íSi, a lúa, a lúa coronada de toxos, que baila, e baila, e baila na Quintana dos mortos!

Nai: A lúa está bailando na Quintana dos mortos. ¡Ai filla, co ár do céo vólvome branca de pronto!

Non é o ar, é a triste lúa na Quintana dos mortos.

18.Catedral de santiago. Interior.

A Catedral é un templo de culto católico que, segundo a tradición católica, acolle o sepulcro do Apóstolo Santiago, o cal converteu o templo nun dos principais destinos de peregrinación de Europa durante a Idade Media a través do chamado Camiño de Santiago. Isto foi determinante para que os reinos medievais na península participasen nos movementos culturais da época.

Na actualidade segue a ser un importante destino de peregrinación.No ano 1122 o papa Calisto II declarou que serían «Ano Santo» ou «Ano Xubilar» en Compostela todos os anos nos que o día 25 de xullo, día de Santiago, coincidise en domingo.

32

Roteiro rosaliano. IES Afonso X O Sabio. Maio 2014

Segundo a tradición católica, o Apóstolo Santiago o Maior difundiu o cristianismo pola península Ibérica nos anos 36/37 ó 40. No ano 44 foi decapitado en Xerusalén por orde de Herodes Agripa I (fillo de Herodes o Grande) e os seus restos foron trasladados despois a Galicia nunha barca de pedra polo seus discípulos. A raíz das persecucións romanas dos cristiáns de Hispania, a súa tumba foi abandonada no século III. Sempre segundo a lenda, esta tumba foi descuberta en torno ao ano 814 polo ermitán Paio (Pelagius) logo de ver unhas luces estrañas no ceo nocturno. O ano 997 esta igrexa primitiva foi reducida a cinzas por Almanzor, comandante do exército do califa de Córdoba. As portas e as campás da igrexa, portadas aos ombreiros por cativos cristiáns ata Córdoba, engadíronse á mesquita. Cando Córdoba foi tomada polo rei Fernando III de Castela en 1236, esas mesmas campás foron recuperadas e transportadas por prisioneiros musulmáns a Toledo, e incluíronse na Catedral de Santa María de Toledo.

Dada a importancia relixiosa e política do achado, o rei Afonso II mandou construír unha igrexa, pequena e sinxela. Derribou as columnas e construíu un muro preto da arca marmórea en forma de nave de planta rectangular, cunha pequena ábsida, e finalmente cubriu todo cun teitume de madeira]. A igrexa, que respectou a antiga cela do sepulcro, acollía este na cabeceira. Durante o reinado de Afonso III, ante o número crecente de peregrinos e as pequenas dimensións da igrexa, decidiuse a construción doutra edificación, de estilo prerrománico e máis ampla e mellor construída que a anterior, quedando integrada no seu presbiterio a anterior igrexa. Non se tocaron as sepulturas de Santiago e os seus discípulos. No verán do 997 Santiago de Compostela foi atacada por Almanzor. As súas hostes musulmás queimaron o templo

33

Roteiro rosaliano. IES Afonso X O Sabio. Maio 2014

prerrománico dedicado a Santiago, respectando o sepulcro.

O templo do século X tamén resultou insuficiente para atender as numerosas peregrinacións que acudían a Santiago de Compostela. Baixo o impulso do rei Alfonso VI o Bravo e do bispo Diego Páez iniciáronse as obras dunha gran catedral románica no ano 1075. O Mestre Mateo fíxose cargo da dirección das obras se ben respectou a organización arquitectónica precedente e, en 1168, iniciou o Pórtico da Gloria. Aínda que continuaron as obras ata boa parte do século XIII, a Catedral consagrouse definitivamente o ano 1211.

19.Pórtico da Gloria.

O pórtico da Gloria da Catedral de Santiago de Compostela é un pórtico de estilo románico realizado polo Mestre Mateo O pórtico divídese en tres arcos de medio punto que se corresponden con cada unha das tres naves da igrexa, sostidos por grosos piares con columnas encostadas. O arco central é o maior (o dobre que cada un dos laterais) e o único que posúe tímpano, está dividido por unha columna central, o parteluz, coa figura de Santiago. Verticalmente, a franxa inferior está formada polas bases das columnas, decoradas con animais fantásticos, a franxa media está formada por columnas que sustentan as estatuas encostadas dos Apóstolos e a superior polos arcos que coroan as tres portas. O conxunto escultórico pretende ser unha representación iconográfica de diferentes símbolos tomados do Apocalipse de san Xoán e doutros textos do Antigo Testamento.

A disposición do tímpano está baseada na descrición de Cristo que fai o evanxelista san Xoán no Apocalipse (Cap. 1,1-18).

No centro, móstrase o pantocrátor, coa imaxe de Cristo en Maxestade, mostrando nas mans e nos pés as feridas da crucifixión. Rodeando a Cristo, o tetramorfo coas figuras dos catro evanxelistas cos seus 34

Roteiro rosaliano. IES Afonso X O Sabio. Maio 2014

atributos: á esquerda, arriba san Xoán e a aguia e abaixo san Lucas co boi; á dereita, arriba san Mateo sobre o cofre do recadador de tributos e abaixo san Marcos e o león.

A ambos os dous lados dos evanxelistas, detrás de san Marcos e san Lucas, aparecen catro anxos a cada lado cos instrumentos da Paixón de Cristo. Uns levan, sen tocalos directamente, a cruz e a coroa de espiñas (á esquerda) e a lanza e os catro cravos (á dereita), outros a columna na cal foi azoutado e a ámboa coa cal lavouse Poncio Pilato.

Sobre as cabezas destes anxos, dous numerosos grupos de almas dos benaventurados, corenta en total. Na arquivolta do tímpano central atópanse sentados os vinte e catro anciáns do Apocalipse, sostendo cada un un instrumento musical, como preparando un concerto en honra de Deus.

No parteluz ou mainel atópase a figura sedente de Santiago Apóstolo cun bastón de peregrino, como patrón da basílica. Santiago aparece cun pergameo onde figura escrito Misit em Dominus (envioume o Señor). A columna acaba sobre a súa cabeza cun capitel onde se representan as tentacións de Cristo en tres das súas caras; na que mira cara ao interior do templo, rezan dous anxos axeonllados. Ao pé do santo hai outro capitel coas figuras da Santa Trindade. Baixo o Apóstolo represéntase a árbore de Xesé, nome que recibe a árbore xenealóxica de Xesucristo desde Xesé, pai do rei David. A columna repousa sobre unha base onde hai unha figura con barba ata o peito (quizais unha imaxe de Noé) e dous leóns. Ao pé desta columna central, na parte superior interior mirando cara ao altar maior da catedral, está a figura axeonllada do propio Mestre Mateo, sostendo un cartel no que está escrito Architectus. Esta imaxe coñécese popularmente como «Santo dos croques», pola antiga tradición dos estudantes de golpear a súa cabeza contra a figura para recibir sabedoría, tradición que foi adoptada posteriormente polos peregrinos. Na actualidade non se pode acceder á figura para protexela do deterioro que este costume causaba.

Nas columnas da porta central e nas dúas portas laterais aparecen representados apóstolos, profetas e outras figuras, cos seus atributos iconográficos. Todas están coroadas co seu respectivo 35

Roteiro rosaliano. IES Afonso X O Sabio. Maio 2014

capitel onde se representan diferentes animais e cabezas humanas con motivos de follas. Todas as figuras estaban policromadas e co seu nome inscrito nos libros ou pergameos que sosteñen nas súas mans.

O arco da porta dereita representa o Xuízo Final. A dobre arquivolta está dividida en dous partes iguais por dúas cabezas. Algúns autores identifican estas cabezas coas figuras de o arcanxo Miguel e Cristo, para outros son Cristo-Xuíz e un anxo, e outras fontes indican que representan a Deus Pai e Deus Fillo. Á dereita destas cabezas aparece representado o Inferno, con figuras de monstros (demos) que arrastran e torturan as ánimas dos condenados. Á esquerda, o Ceo cos escolleitos, con figuras de anxos con nenos que simbolizan as ánimas salvadas.

O arco da porta esquerda representa escenas do Antigo Testamento, cos xustos que esperan a chegada do Salvador. No centro da primeira arquivolta está Deus creador, que bendice ao peregrino e sostén o libro da Verdade Eterna; á súa dereita está Adán (espido), Abraham (co índice levantado) e Xacobe. Con eles hai dúas figuras máis que poderían ser Noé (novo pai da humanidade para salvala do Diluvio) e Esaú ou Isaac e Xudá. Á esquerda de Deus vemos a Eva, Moisés, Aharón, o rei David e Salomón. Na segunda arquivolta, a superior, dez pequenas figuras representan as doce tribos de Israel.

20.Capela da Corticela.

Corticela vén de "curtis", terreno cercado. A igrexa de Santa María a Antigua da Corticela foi un oratorio do S.

IX, que despois pertenceu aos frades bieitos de San Martín Pinario. E que foi absorbida polas sucesivas ampliacións da catedral. Dende antigo foi parroquia de peregrinos e estranxeiros. Accédese a ela pola brazo norte do transepto, cruzando un pasadizo do século XVIII. 36

Roteiro rosaliano. IES Afonso X O Sabio. Maio 2014

Ten unha portada románica con columnas de fuste liso, arquivoltas e un tímpano (Adoración dos reis Magos). No interior destaca Xesús orando no horto das oliveiras. É costume despositar ante el as nosas peticións escritos nun papel, sobre todo os estudantes.

21.A cripta sepulcral.

Baixo o camarín está a urna que garda os supostos restos de Santiago e dos seus discípulos.

Por temor ás frecuentes incursións de piratas ingleses, especialmente de Francis Drake que ameazara Compostela tras desembarcar na Coruña en 1589, as reliquias foron trasladadas aquel mesmo ano e escondidas no solo da ábsida do templo ao lado da capela maior.

Co paso dos séculos foise esquecendo o lugar exacto. Co tempo decidiuse recuperalas e ordenáronse diversas escavacións. As escavacións culminaron o 28 de xaneiro de 1879 co descubrimento dunha urna na zona da ábsida que contiña ósos nun agocho de ladrillos macizos e laxes de pedra que semellaba estar feito con présa, no deambulatorio trala capela maior, tralo altar.

Despois dunha análise por parte da Universidade compostelá, a Santa Sé realizou un proceso que culminou na súa autentificación polo papa León XIII en 1884 mediante a bula Deus Omnipotens.

Xamais se realizaron probas científicas e a autenticidade dos restos foi posta en dúbida en moitas ocasións. Á cripta accédese pola xirola 37

Roteiro rosaliano. IES Afonso X O Sabio. Maio 2014

22.O botafumeiro.

É un enorme incensario usado dende a Idade Media como instrumento de purificación dunha catedral, onde se amoreaban multitudes. Hoxe é un dos símbolos da catedral, que oitocentos anos despois inda segue marabillando polo seu movemento.

Para poñelo en movemento precísanse oito homes, os tiraboleiros, que fan que chegue case ata rozar a bóveda do transepto. Tráeno da biblioteca cargado con incenso e carbón. Átano a unha maroma que pende fronte ao Altar Maior con tres grosos nós. Os tiraboleiros bombéano, tirando con forza e precisión cando se atopa no punto máis baixo do seu percorrido. Desta forma, en só minuto e medio alcanza os 68 Km/h, describindo un arco de 65 metros de amplitude durante 17 ciclos abalando. No Séc. XV, Luís XI, pagou a fabricación dun incensario de prata. Pero o 1809 foi subtraído polas tropas napoleónicas campadas no claustro da catedral. Na actualidade hai dous incensarios.

Un , do 1851, de latón bañado en prata de 160 centímetros de altura e de 62 Kg baleiro ( pode chegar a pensar 100 cheo). O segundo e unha réplica, de tamaño algo menor, que é o que normalmente funciona, salvo en ocación moi especiais, que se chama vulgarmente a alcachofa.

Na historia milenaria do batafumeiro protagonizou poucos accidentes:o día do Apóstolo de 1499. Mentras honraban á Princesa catalina de Aragón saíu voando e estampouse contra a porta das Praterías, o 23 de maio de 1622 rompeu a corda e caeu ao chan, o neste século rompeulle as costelas e o nariz e alguén que se achegou demasiado. Na actualidade cando funciona impiden o acceso a determinadas zonas.

38

Roteiro rosaliano. IES Afonso X O Sabio. Maio 2014

Poemas En Cornes (Follas Novas, “Da terra”) I Formoso campo de Cornes, cando te crobes de lirios, tamén se me crobe a ialma de pensamentos sombrisos.

De Cornes lindo lugare, que cruzan tantos camiños: anque cuberto de rosas, as rosas tamén fan guizos.

Antre as pedras, alelises; antre os toxos, campanillas; por antre os musgos, violas; regos por antre as curtiñas.

Río abaixo está o moíño, Compostela río arriba...

Río arriba ou río abaixo, todo é calma na campía.

II Cruceiro de Ramírez que te ergues solitario dos Agros na espranada, antre as rosas dos campos: o sol da tarde pousa en ti o postreiro raio coma nun alma triste pousa un soño dourado.

Algunha vez no estío, eu ó teu pé sentada escoito silenciosa, mentras a tarde acaba; baixo das pedras mudas, que teu sacreto gardan, maxino que resoa o brando son dun arpa, ¡música incomprensible que doutros mundos fala! ¡Tal de Memmón se oían ó amañecer na estatua, aqueles sons divinos que as almas encantaban!

Poema 11 (Cantares Gallegos)

Campanas de Bastabales, cando vos oio tocar, mórrome de soidades.

I Cando vos oio tocar, campaniñas, campaniñas, sin querer torno a chorar.

39

Roteiro rosaliano. IES Afonso X O Sabio. Maio 2014

Cando de lonxe vos oio, penso que por min chamades, e das entrañas me doio.

Dóiome de dor ferida, que antes tiña vida enteira i hoxe teño media vida.

Sólo media me deixaron os que de aló me trouxeron, os de aló me roubaron.

Non me roubaron, traidores, ¡ai!, uns amores toliños, ¡ai!, uns toliños amores.

Que os amores xa fuxiron, as soidades viñeron...

De pena me consumiron.

II Aló pola mañanciña subo enriba dos outeiros lixeiriña, lixeiriña.

Como unha craba lixeira, para oir das campaniñas a batalada pirmeira.

A pirmeira da alborada, que me traen os airiños por me ver máis consolada.

Por me ver menos chorosa, nas súas alas ma traen rebuldeira e queixumbrosa.

Queixumbrosa e retembrando por antre a verde espesura, por antre o verde arborado.

E pola verde pradeira, por riba da veiga llana, 40

Roteiro rosaliano. IES Afonso X O Sabio. Maio 2014

rebuldeira e rebuldeira.

III Paseniño, paseniño, vou pola tarde calada de Bastabales camiño.

Camiño do meu contento; i en tanto o sol non se esconde, nunha pedriña me sento.

E sentada estou mirando como a lúa vai saíndo, como o sol se vai deitando.

Cal se deita, cal se esconde mentras tanto corre a lúa sin saberse para donde.

Para donde vai tan soia, sin que aos triste que a miramos nin nos fale, nin nos oia.

Que si oíra e nos falara, moitas cousas lle dixera, moitas cousas lle contara.

IV Cada estrela, o seu diamante; cada nube, branca pruma; triste a lúa marcha diante.

Diante marcha crarexando veigas, prados, montes, ríos, donde o día vai faltando.

Falta o día, e noite escura baixa, baixa, pouco a pouco, por montañas de verdura.

De verdura e de follaxe, salpicada de fontiñas baixo a sombra do ramaxe.

41

Roteiro rosaliano. IES Afonso X O Sabio. Maio 2014

Do ramaxe donde cantan paxariños piadores que ca aurora se levantan.

Que ca noite se adormecen para que canten os grilos que cas sombras aparecen.

V Corre o vento, o río pasa. corren nubes, nubes corren camiño da miña casa.

Miña casa, meu abrigo; vanse todos, eu me quedo sin compaña nin amigo.

Eu me quedo contemprando as laradas das casiñas por quen vivo suspirando. ............................................

Ven a noite..., morre o día, as campanas tocan lonxe o tocar da Ave María.

Elas tocan pra que rece; eu non rezo, que os saloucos afogándome parece que por min tén que rezar.

Campanas de Bastabales, cando vos oio tocar, mórrome de soidades.

Poema 14 (Cantares Gallegos)

Acolá enriba na fresca montaña, que alegra se crobe de verde retama, meniña morena, de branco vestida, nubiña parece no monte perdida, 42

Roteiro rosaliano. IES Afonso X O Sabio. Maio 2014

que xira, que corre, que torna, que pasa, que rola e, mainiña, serena se para.

Xa envolta se mira na espuma que salta do chorro que ferve na rouca cascada.

Xa erguida na punta de pena sombrisa, inmoble cal virxe de pedra se mira.

A cofia de liño aos ventos soltada as trenzas descoida que os aires espallan.

Tendída-las puntas do pano de seda, as alas dun ánxel de lonxe semellan si as brisas da tarde, xogando con elas, as moven ca gracia que un ánxel tivera.

Eu penso ¡coitado de min!, que me chaman si as vexo bulindo na verde enramada.

Mas, ¡ai! que os meus ollos me enganan traidores, pois vou e, lixeira, na niebra se esconde.

Se esconde outras veces na sombra dos pinos, e canta escondida cantares dulciños que abrasan, que firen ferida de amor que teño feitiña no meu corazón. ¡Que feita, que linda que fresca, que branca 43

Roteiro rosaliano. IES Afonso X O Sabio. Maio 2014

dou Dios a meniña da verde montaña! ¡Que hermosa parece que chore, que xima; cantando, sorrindo, desperta, dormida! ¡Ai!, se seu pai por regalo ma dera, ¡ai!, non sentira no mundo máis penas. ¡Ai!, que por tela conmigo por dama, eu lla vestira, eu lla calzara!

Lectura recomendada Poema 33 (Cantares Gallegos)

Como chove miudiño, como miudiño chove; como chove miudiño pola banda de Laíño, pola banda de Lestrove. ¡Como a triste branca nube truba o sol que inquieto aluma cal o crube i o descrube, pasa, torna, volve e sube, enrisada branca pruma!.

Xa, dempois lonxe espallada polos aires fuxitivos, desteñida, sombrisada, nos espasos desatada, cae brillando en raios vivos.

Misteriosa regadeira fino orballo no chan pousa con feitiña curvadeira, remollando na ribeira frol por frol, chousa por chousa.

Semellando leve gasa que sotil o vento move, 44

Roteiro rosaliano. IES Afonso X O Sabio. Maio 2014

en frotantes ondas pasa refrescando canto abrasa o que o sol ardente crobe. ¡Como chove miudiño polas veigas de Campaña! ¡Cal se enxugan de camiño os herbales de Laíño! ¡Como a ponte en sol se baña!

Para Caldas todo é escuro, ceo azul lose na Adina trasparente, limpo e puro; da Arretén no monte duro, nube corre pelegrina Triste vai, que á terra toca xa cos pés de branca neve xa ca fina fresca boca; triste vai, que ós ceos invoca i a bicar o chan se atreve.

Triste vai cando se abate vaporosa, soia e muda, cando maina as alas bate como un corasón que late ferido por pena ruda.

Tal maxiño a sombra triste de mi maa, soia vagando nas esferas onde esiste; que ir á groria se resiste, polos que quixo agardando.

Vexo o Souto en parda sombra envolvendo o seu ramaxe; que por bon, do Rei se nombra, donde fero o vento asombra, roxe e estala de coraxe.

I o Palacio, serio e grave, ¡canto en pura luz se baña!

Tal parés pesada nave que volver ó mar non sabe, 45

Roteiro rosaliano. IES Afonso X O Sabio. Maio 2014

se encallou na fresca braña.

Vexo Valga á beira hermosa dun camiño todo prata, casta virxe candorosa, sentadiña en chan de rosa, vestidiña de escarlata.

A San Lois vexo brillando bañado por tintas puras, sol e sombras amosando, en reposo contemprando montes, auguas e verduras.

I a Padrón, ponliña verde, fada branca ó pé dun río, froita en frol da que eu quixerde, lonxe miro que se perde baixo un manto de resío. ¡Que inchadiña branca vela antre os millos corre soa, misteriosa pura estrela!

Dille o vento en torno dela: "Palomiña, ¡voa!, ¡voa!".

Faille arrolo á branca ría cun remanso mormuxante, que nás da arboleda umbría baixo un toldo de alegría, ó calor dun sol amante. […]

O pazo de Arretén (Follas Novas) Era ó caer da tarde, encomenzaba o cántico dos grilos, xorda a presa ruxía, brilaban lonxe os lumes fuxitivos. Ó pé do monte, maxestuoso, erguíase na aldea escura o caserón querido, ca oliva centenaria de cortinax ó ventanil servindo.

Deserta a escalinata, soio o paterno niño, 46

Roteiro rosaliano. IES Afonso X O Sabio. Maio 2014

e enriba del caendo misteriosas coas sombras do crepúsculo, as do olvido. ¿Quen ó pasado volve os ollos compasivos? ¿Quen se lembra dos mortos, si inda non poden recordarse os vivos?

Miña casiña, meu lar (Follas Novas) Miña casiña, meu lar, ¡cantas onciñas de ouro me vals!

Vin de Santiago a Padrón cun chover que era arroiar, descalciña de pé e perna, sin comer nin almorzar.

Polo camiño atopaba ricas cousas que mercar, i anque ganas tiña delas non tiña para as pagar.

Nos mesóns arrecendía a cousas de bon gustar, mais o que non ten diñeiro sin elas ten que pasar.

Fun chegando á miña casa toda rendida de andar, non tiña nela frangulla con que puidera cear.

A vista se me barría, que era aquel moito aunar.

Fun á porta dun veciño que tiña todo a fartar; pedinlle unha pouca broa e non ma quixo emprestar.

As bagullas me caían, que me fora a avergonzar.

Volvinme á miña casiña alumada do luar; rexistrei cada burato para ver de algo atopar; atopei fariña munda, un puñiño a todo dar.

Vino no fondo a artesa.

Púxenme a Dios alabar.

Quixen acende-lo lume; non tiña pau que queimar; funllo a pedir a unha vella; 47

Roteiro rosaliano. IES Afonso X O Sabio. Maio 2014

tampouco mo quixo dar, si non era un toxo verde para me facer rabiar.

Volvín triste como a noite a chorar que te chorar; collín un feixe de palla, do meu leito a fun pillar; rexistrei polo cortello mentres me puña a rezar e vin uns garabulliños e fieitos a Dios dar. ¡Meu San Antón milagroso, xa tiven fogo no lar!

Arrimei o pote ó lume con auga para quentar.

Mentras escarabellaba na cinza, vin relumbrar un ichavo da fertuna... ¡Miña Virxe do Pilar!

Correndiño, correndiño o fun en sal a empregar; máis contenta que unhas páscoas volvín a porta a pechar, e na miña horta pequena unhas coles fun catar.

Con un pouco de unto vello que o ben soupen aforrar, e ca fariñiña munda, xa tiña para cear.

Fixen un caldo de groria que me soupo que la mar; fixen un bolo do pote que era cousa de envidiar; despois que o tiven comido, volvín de novo a rezar; e despois que houben rezado, puxen a roupa a secar, que non tiña fío enxoito de haber tanto me mollar.

Nantramentras me secaba, púxenme logo a cantar para que me oíran en todo o lugar: Meu lar, meu fogar, ¡cantas onciñas de ouro me vals!

48

Roteiro rosaliano. IES Afonso X O Sabio. Maio 2014

¡Padrón...! ¡Padrón...! (Follas Novas) II O simiterio da Adina n’hai duda que é encantador, cos seus olivos escuros de vella recordazón; co seu chan de herbas e frores lindas, cal no’outras dou Dios; cos seus canónegos vellos que nel se sentan ó sol; cos meniños que alí xogan contentos e rebuldós; cas lousas brancas que o cruben, e cos húmedos montóns de terra, onde algunha probe ó amañecer se enterrou.

Moito te quixen un tempo, simiterio encantador, cos teus olivos escuros, máis vellos que os meus abós; cos teus cregos venerables, que se iban sentar ó sol, mentras cantaban os páxaros as matutinas cancións, e co teu osario humilde que tanto respeto impón cando da luz que nel arde ve un de noite o resprandor.

Moito te quixen e quérote, eso ben o sabe Dios; mais hoxe, ó pensar en ti núbraseme o corazón: que a terra está removida, negra, e sin flors... ¡Padrón...! ¡Padrón...!

Santa María... Lestrove... ¡Adiós! ¡Adiós! ¡Adiós¡ (Follas Novas) Adiós, montes e prados, igrexas e campanas; adiós, Sar e Sarela cubertos de enramada; adiós, Vidán alegre, moíños e hondanadas; Conxo, o do craustro triste i as soedades prácidas; San Lourenzo, o escondido, cal un niño antre as ramas; Balvís, para min sempre o das fondas lembranzas; 49

Roteiro rosaliano. IES Afonso X O Sabio. Maio 2014

Santo Domingo, en donde canto eu quixen descansa - vidas da miña vida, anacos das entrañas e vós tamén, sombrisas paredes solitarias que me vicheis chorare soia e desventurada; adiós, sombras queridas; adiós sombras odiadas; outra vez os vaivéns da fertuna pra lonxe me arrastran.

Cando volver, se volvo, todo estará onde estaba: os mesmos montes negros i as mesmas torres pardas da catedral severa ollando as lontananzas.

Mais os que agora deixo tal coma a fonte mansa ou no verdor da vida, sin tempestás nin bágoas, ¡canto, cando eu tornare, vítimas da mudanza, terán de presa andado na senda de desgracia!

I eu..., mais eu ¡nada temo no mundo, que a morte me tarda!

O TOQUE D'ALBA D'a Catredal campana Grave, triste e sonora, Cand'ô rayar d'o dia O toque d'alba tocas, N'o espazo silencioso Soando malencónica; As tuas bataladas Non sei que despertares me recordan.

— Foron alguns tan puros Coma o fulgor d'aurora, Outros cal a esperanza Qu'o namorado soña, Y a derradeira inquietos, Mitá luz, mitá sombras, Mitá un pracer sin nome, E mitá un-ha sorpresa aterradora.

— [p. 48] ¡Ay! qu'os anos correron E pasaron auroras E menguaron as dichas E medràno as congo as.

E cand'ora campana, O toque d'alba tocas, Sinto que se desprenden D'os meus ollos bagullas silenciosas.

— Que orda e tristemente, 50

Roteiro rosaliano. IES Afonso X O Sabio. Maio 2014

Que pavorosa sóas No meu esperto oido, Mensa eira d'a aurora, Cand'o romper d'o dia Pausadamente tocas!... ¿En donde van aqueles Despertares de dichas e de groria?

— Pasaron para sempre: Mais tí, grave e sonora,

Negra sombra Cando penso que te fuches, negra sombra que me asombras, ó pe dos meus cabezales tornas facéndome mofa.

Cando maxino que es ida, no mesmo sol te me amostras, i eres a estrela que brila, i eres o vento que zoa.

Si cantan, es ti que cantas; si choran, es ti que choras; i es o marmurio do río, i es a noite, i es a aurora.

En todo estás e ti es todo, pra min i en min mesma moras, nin me abandonarás nunca, sombra que sempre me asombras.

A Rosalía Do mar pola orela mireina pasar, na frente unha estrela, no bico un cantar.

E vina tan soia na noite sin fin, ¡que inda recei pola probe da tola 51

Roteiro rosaliano. IES Afonso X O Sabio. Maio 2014

eu, que non teño quen rece por min!

A musa dos pobos que vin pasar eu, comesta dos lobos, comesta se veu…

Os ósos son dela que vades gardar. ¡Ai, dos que levan na frente unha estrela! ¡Ai, dos que levan no bico un cantar! ( Curros Enríquez) N-A TUMBA DE ROSALÍA Collidas a pedir de porta en porta (Que eu non herdei xardíns nin hortas teño) ¡Sombra sin paz da nosa “Musa” morta!

Aquí estas frores a traguerche veño.

I ó esparexelas sobre a pedra fría Que un “Resurrexit” pra crebarse agarda, Sinto cuase o tremor que sentiría O ladrón que recea e se acobarda.

Como el, ao che deixar a miña ofrenda A soledade en miña axuda chamo, Que si el ten medo que a xustiza o prenda, Temo eu que me marmuren os que amo.

Tanto do noso tempo a xente esquiva As patrias grorias burla i escarnece: ¡Xeneración de mánceres cativa Que hastra o pai que a enxendrara desconece.

Que hoxe é pecado relembrar fazañas Porque impotentes pra as facer nacemos E cecais que gabar grorias estrañas Nos console das propias que perdemos.

O valor, o carácter, as ideas, Fala, costumes... son “lendas douradas” ¿De que cor serán ¡ai! as alleas Que nos fan ler a couces e pancadas? ...........................................................

Mais dorme, Rosalía, mentres tanto Nas almas mingoa a fe i a duda medra ¡Quen sabe se deste recinto santo Non quedará mañá pedra con pedra! ¡Quen sabe si esta tumba, nese día, Chegará a ser, tras bélicas empresas, Taboleiro de iankee mercería Ou pesebre de bestas xaponesas! ( Curros

Enríquez) 52

Roteiro rosaliano. IES Afonso X O Sabio. Maio 2014

Dulce sono

Baixaron os ánxeles adonde ela estaba, fixéronlle un leito coas prácidas alas, e lonxe a levano na noite calada.

Cando á alba do día tocóu a campana, e no alto da torre cantóu a calandria, os ánxeles mesmos, pregada-las alas, "¿Por qué -marmurano-. por qué despertela...?

Follas novas “Varia” Vamos bebendo Teño tres pitas brancas e un galo negro que han de poñer bos ovos andando o tempo; i hei de vendelos caros polo xaneiro; i hei de xunta-los cartos para un mantelo; i heino de levar posto no casamento; i hei..

- Pois mira, Marica, vai por un neto, que antramentas non quitas eses cerellos, i as pitas van medrando co galo negro, para poñe-los ovos, e todo aquelo do xaneiro, dos cartos i o casamento niña prenda da ialma vamos bebendo

53