AandachD
aandacht! driemaandelijks magazine ‘Zitstil’ • jaargang 32 nr. 131 • okt.-nov.-dec. 2013
Volwassenen over leven met ADHD
“Oorlog in mijn hoofd”
Pills don’t build skills
ADHD ontdekken na legercarrière
wel of geen medicijnen
12
brochure zitstil.indd 1
20
Vergeet de melk niet! Handige apps voor chaoten
25
17/09/13 10:56
Getuigenissen ADHDitjes en datjes
4 “Ik blokkeer op blokken” Studeren op pillen
Fabels en feiten 6
8
“Een Dora’ke doen” Wisselen tussen werk en privé
Wetenschap
inhoud
Wel of geen medicijnen?
twee meningen
18
14 “Oorlog in mijn hoofd”
Na het leger met 12 pensioen
brochure zitstil.indd 2
17/09/13 10:56
editoriaal
AanDacHD Aandacht!
Waarom slechts 1 medicament? Opinie 20 De A van Alternatief
Hoe herken je een kwakzalver?
21
Onder de microscoop wetenschappelijke bevindingen uitgelicht
ADHD bij volwassenen. Iedereen heeft er de mond vol
TIPS
vergeet de melk niet Apps enzo
van, maar alleen wie het heeft, kan vertellen hoe het precies is. In deze speciale uitgave van ZitStil magazine laten we verschillende volwassenen aan het woord over
25
hun studie, werk en leven met ADHD. Mensen die stuk voor stuk aandachd vragen voor hun stoornis. Centrum ZitStil is er voor elk van hen.
Orde aan de orde Tips voor chaoten
22
De wetenschappers en experten op deze pagina’s leren ons dat in België maar liefst 4,5% van de volwassenen kampt met ADHD of zijn variant ADD. De ontwikkelingsstoornis verdwijnt immers niet per se wanneer kinderen
26
groter worden. Veel volwassenen krijgen de diagnose pas wanneer ze zelf kinderen hebben, of zelfs bij hun pensioen.
Colofon
Zo’n boodschap, en de getuigenissen die daar bij horen,
Een uitgave van centrum Zit Stil vzw © September 2013
vragen om aandachtigheid. Ga er even voor zitten.
Concept en realisatie: www.ideeweb.be
Veel leesplezier,
De namen van de personen die getuigen in deze uitgave werden aangepast. Verantwoordelijk uitgever: Ria Van Den Heuvel centrum ZitStil vzw - Kruishofstraat 341 - 2610 Wilrijk
brochure zitstil.indd 3
Ria Van Den Heuvel Directeur centrum ZitStil
17/09/13 10:56
4
ADHDitjes en datjes
ADHD Moppen-
trommel Jantje: ‘De leraar zegt dat ik ADHD heb. Ik word snel afgeleid omdat mijn hoofd... schouders, knie en teen, knie en teen...’
Alle Dagen Heel druk
Bestaat er een ADHD-gen?
Zin om eens een andere uitleg aan je ADHD te geven dan het saaie Attention Deficit Hyperactivity Disorder? Probeer het eens met volgende verklaringen: Alle Dagen Hardcore Draaien Aan De Hard Drugs Alle Dingen Hyper Doen Any Day Happy Day Avidly Deranged, Happily Demented A Disrupted Hard Drive A, B, C, D, H... Heb ik een letter overgeslagen?
Volwassenen met ADHD functioneren 7,7 dagen per maand niet of suboptimaal - goed voor 92 dagen per jaar. Opmerkelijk meer dan personen zonder mentale stoornis (3,9 dagen per maand of 47 per jaar). Bron: ESEMeD 2008
brochure zitstil.indd 4
ADHD is een erkende psychiatrische stoornis. Zoals bij andere psychiatrische stoornissen spelen verschillende genen een rol bij ADHD. Hoe ADHD zich uit wordt bepaald door een complex samenspel tussen erfelijkheid (genen) en omgevingsfactoren.
raadsel Vraag: Hoeveel vrouwen met ADHD heb je nodig om samen een lamp te vervangen? Antwoord: Zin om wat te gaan fietsen?
17/09/13 10:56
5
Stuiteren onder de lakens Hoe doen ADHD’ers het in bed? Volgens onderzoek hebben ze vaak te veel of net te weinig zin in seks. Mensen met ADHD verliezen bovendien de aandacht weleens onder de lakens bij de eigen lichaamsbeleving en het rekening houden met de gevoelens van de ander. En dat terwijl seksualiteit net steunt op goede afstemming en aandacht voor elkaar. Toch zijn mensen met ADHD ook creatief, passioneel en vernieuwend in bed. Ze zoeken de spanning op. Gebrek aan remming speelt dus in beide richtingen. Het kan van de ADHD’er een gepassioneerde minnaar maken maar ook een ietwat afwezige, nogal ruwe bedpartner. Centrum ZitStil voert een onderzoek uit naar de invloed van ADHD op de partnerrelaties van volwassenen met ADHD. Wil je deelnemen, ga naar de homepage van www.zitstil.be.
oude creatievelingen ADHD werd pas in de jaren tachtig bekend. Maar uit beschrijvingen, dagboekfragmenten en getuigenissen blijkt dat heel wat historische creatievelingen ADHD hadden, waaronder • Ludwig Van Beethoven (componist met kuren) • Salvador Dali (kunstenaar met een snor) • Leonardo Da Vinci (uitvinder van de fiets) • Pablo Picasso (schilder met een hoek af) • Albert Einstein (fysicus, al is dat relatief) • Walt Disney (die van de muis) • Agatha Christie (die van Hercule Poirot )
brochure zitstil.indd 5
17/09/13 10:56
6
ADHDitjes en datjes
Fabels en feiten
Voor eens en voor altijd: ADHD bestaat! ADHD is hot en iedereen heeft er een mening over. Toch weten weinigen waar het echt om draait. Als ADHD een varken zou zijn, zijn het de hardnekkige fabels en clichés die het doen vliegen.
3 fabels ADHD’ers zijn hoogbegaafd Niet per se. ADHD komt voor in alle lagen van de bevolking. Het treft jongens en meisjes, mannen en vrouwen, met lage, normale en hoge intelligentie.
ADHD’ers hebben minder slaap nodig Klopt niet. ADHD’ers hebben op zich niet meer of minder slaap nodig. Hun slaap is wel vaak problematisch, waardoor ze toch slaap tekort komen. Ruim zeventig procent van de volwassenen met ADHD heeft inslaapproblemen. Een ander probleem is de verlate slaapfase, doordat natuurlijke ritme-aangevers als licht en melatonine (melatonine wordt
’s avonds bij iedereen aangemaakt als ‘slaapsignaal’) minder invloed hebben op ADHD’ers.
1 2 3
brochure zitstil.indd 6
ADHD is vooral een mannenziekte Fout. Jongens worden vaker nose omdat het problematisch gediagnosticeerd met ADHD gedrag meer naar binnen is maar dat is niet omdat ze het gekeerd met angst en depresvaker hebben dan meisjes. On- sie, terwijl jongens meer naar derzoek bij ADHD-volwassenen agressie en opstandigheid evotoont een gelijkheid tussen lueren als ze zich slecht voelen. mannen en vrouwen. Meisjes krijgen minder snel de diag-
17/09/13 10:56
7 3 clichés ’ADHD bestaat niet.’ Een uitspraak als deze lees en hoor je wel vaker in de media. Onzin natuurlijk, want ADHD werd tientallen jaren geleden al beschreven in de geneeskunde, al was het onder een andere benaming. Maar iedereen lijkt een mening te hebben over ADHD, zonder er veel van af te weten. De meest gehoorde clichés op een rij: 1. ADHD is een modegril Als het aantal keren dat ADHD in de media komt de maatstaf is om te bepalen of iets een modegril is of niet, dan is ADHD zeker een modegril. Het woord is ook erg gepopulariseerd. Zo noemen we een erg actieve persoon al gauw een ‘echte ADHD’er’. Maar als we kijken naar het aantal diagnoses van ADHD is er helemaal geen sprake van een modegril. Het percentage is gedurende een eeuw al min of meer stabiel. In het verleden kreeg deze stoornis wel een andere benaming, maar het aantal diagnoses van ADHD-kenmerken is niet gestegen. Wat we wel zien is dat mensen vandaag sneller zelf een diagnose gaan stellen. Daardoor lijkt het of er een exponentiële toename is. Het gevolg is vaak dat er minder geloof aan de echtheid van de ziekte wordt gesteld. Dat gaat ten koste van een goede behandeling, ook bij diegenen die het écht nodig hebben. 2. Met de term duw je mensen in hokjes ADHD deelt mensen inderdaad op in hokjes. Is dat nodig of nuttig? Nee, maar het systeem van ondersteuning is jammer genoeg zo opgesteld dat je een label moet hebben om in aanmerking te komen voor behandeling of terugbetaling. Toch is ADHD geen erkende handicap. Daar is op dit moment ook niemand vragende partij voor, omdat er nog steeds een taboe op de term ‘handicap’ ligt. Die erkenning zou er nochtans voor zorgen dat er ruimte of budget wordt voorzien voor thuisbegeleiding of andere ondersteuningen. ADHD categoriseert mensen, maar dat is zeker niet om hun enig nadeel te berokkenen.
ADHD in de lift Stel je voor: je stapt de lift in met een onbekende. Je krijgt de vraag wat ADHD is, en je hebt maar tot de vierde verdieping tijd. Dan kan je de definitie gebruiken van ADHD-expert Steven Stes van het UZ Leuven. Volgens hem is ADHD de benaming voor:
Uiterste gedragingen en gedragskenmerken
die bepaalde personen heel frequent hebben van kinds af aan, die eigen zijn aan de persoon, en die leiden tot problemen met plannen en organiseren, aandacht, hyperactiviteit en/of impulsiviteit waarvoor geen andere verklaring mogelijk is.
3.ADHD-medicatie is verslavend Medicatie voor ADHD is absoluut niet verslavend. Vaak behoedt het personen om niet op zoek te gaan naar drugs of alcohol, dingen die wél verslavend zijn. Medicatie kan wel een invloed hebben op de groei-ontwikkeling. Die kan iets trager verlopen tijdens de puberteit, maar die achterstand wordt nadien volledig ingehaald. Personen die depressieve neigingen hebben, moeten extra opletten bij medicatie. Maar zoals voor alle medicijnen die je gedurende meerder jaren of zelfs je hele leven neemt, geldt dat opvolging belangrijk is.
brochure zitstil.indd 7
17/09/13 10:56
8
getuigenis
“ik blokkeer op blokken” Studeren met ADHD
‘Ik ben geen blokbeest. Maar ook geen luie student, zoals ze me jarenlang voorhielden.’ Geertrui Nielsen ontdekte haar ADHD net voor ze aan haar hogere studies begon. En leerde daar dat je niet hoeft te blokkeren op blokken. Geertrui was al 17 toen ze ontdekte dat er iets niet in de haak zat. ‘Ik heb altijd problemen gehad op school. Ik begon steeds met goede moed aan mijn huiswerk maar ik kon me nooit concentreren. Ik bakte er dus niet veel van. Mijn ouders en leraren noemden me lui. En dat ben ik
brochure zitstil.indd 8
eigenlijk doorheen de jaren zelf gaan geloven. Tot ik iemand ontmoette met ADHD waarin ik mezelf herkende. Ik ben dan zelf op zoek gegaan naar informatie. Hoe meer ik las, hoe meer ik ervan overtuigd was dat ik ook ADHD had. Via mijn huisarts en een neuroloog werd dat bevestigd.’
Was de diagnose een opluchting? Geertrui Nielsen: ‘Deels. Ze verklaarde mijn impulsieve uitspattingen - ik ben een keer halsoverkop ’s nachts naar Parijs gereden zonder dat aan mijn vriendin te laten weten. Maar met de diagnose kwam ook het besef dat ik mogelijk medicijnen
“Ik voelde me een profiteur wanneer ik mijn medicijnen nam, terwijl ik ze echt nodig had”
17/09/13 10:56
9 moest nemen om alles in goede banen te leiden. En dat was voor mij moeilijker om te aanvaarden. In het begin nam ik de medicatie erg onregelmatig. Geen goed idee: mijn humeur was net een rollercoaster!’ Rond die periode schreef de pers dat studenten Rilatine namen om zich beter te kunnen concentreren in de blokperiode. ‘Heel vervelend vond ik die media-aandacht. Ik voelde me een profiteur wanneer ik mijn medicatie nam, terwijl ik ze echt nodig had. Ik was inmiddels aan de universiteit begonnen en was dus plots heel erg op mezelf aangewezen. Niemand bepaalde nog wanneer ik moest studeren of hoe ik de leerstof moest opdelen. Ik bleef alles maar uitstellen en dat
brochure zitstil.indd 9
zorgde voor veel frustratie. Het jaar nadien ben ik gestart op de hogeschool. Doordat je er iets dichter bij je docenten staat en de hoeveelheid leerstof anders is, voelde ik dat dit wel zou kunnen lukken. Daarnaast heb ik hulp gezocht bij het organiseren en plannen, waardoor ik uitstelgedrag leerde vermijden.’ Studeren, betekent dat ook een wild studentenleven? ‘Ik vergelijk ADHD met het rijden op een vurig paard. Dat is fantastisch, maar je moet de teugels steeds aanhalen. Doordat ik zoveel over ADHD heb gelezen, was ik me bewust van de gevaren van alcohol en drugs voor mensen met ADHD. Maar omdat ik me al zo schuldig voelde over de medicatie die ik nam, kon ik de teugels
prima kort houden op dat vlak (lacht). ADHD uit zich bij mij meer in het doordraven. Ik zit vaak zo in mijn eigen wereld dat ik iemand middenin een uitleg kan onderbreken om een eigen verhaal te vertellen. Ik weet dat het onbeleefd is, maar het gebeurt bijna onbewust. Mijn vrienden weten wel vaag dat er iets niet helemaal in de haak zit, dus zij kunnen dit dan wel kaderen. Maar over ADHD praten doe ik niet met hen. Ik ben ervan overtuigd dat je het best gespecialiseerde mensen aanspreekt.’ Welke invloed heeft ADHD op je relaties? ‘De relatie met mijn ouders verloopt redelijk stroef. Net zoals veel mensen geloven zij niet echt dat ADHD een bestaan-
de ‘ziekte’ is. Ik kan bij hen op relatief weinig begrip rekenen. Nochtans vermoed ik dat mijn moeder ook ADHD heeft. Thuis is er echt altijd chaos en ik kan mij herinneren dat we vroeger altijd overal te laat kwamen. Doordat mijn familie mijn ADHD maar moeilijk kan aanvaarden, heb ik lang met een laag zelfbeeld gevochten. De relatie met mijn vriendin helpt me dan weer om mijn scherpe kantjes te verzachten. Onbewust ben ik op zoek gegaan naar iemand die rust uitstraalt en bijzonder goed is met planningen en structuur. Het is nochtans niet altijd eenvoudig. Ik reageer vaak extreem en kan razendsnel van stemming wisselen. Maar we hebben regels en afspraken gemaakt. Goede communicatie is de sleutel voor elke goede relatie, en zeker voor mij.’
17/09/13 10:56
10
getuigenis
Let op voor Valkuilen Jongeren met ADHD hoeven niet te struikelen over hoger onderwijs. Al moeten ze wel goed uit hun doppen kijken. Orthopedagoge en gedragstherapeute Isabelle Vloeberghs werkt als studentenbegeleider aan de Universiteit Antwerpen. Ze lijst de valkuilen voor hen op.
Nieuwe studenten met ADHD kloppen het best meteen bij de studentenbegeleiders aan. Daar bespreek je het studieverleden, de verwachtingen ten aanzien van de nieuwe studie, en de vorm en inhoud van eventuele begeleiding. Ook wie ADHD vermoedt, kan samen met een begeleider op zoek gaan naar de oorzaak van zijn of haar problemen.
Aandacht aandacht! Studeren met ADHD is niet evident. Een aantal cognitieve functies en vaardigheden, zoals concentratie, plannen en organiseren zijn belangrijk om een studie tot een goed einde te brengen, maar het zijn net die vaardigheden die bij mensen met ADHD minder sterk ontwikkeld zijn. Jongeren vertonen vaak uitstelgedrag, of geraken in de knoop met hun planning. ADHD kan ook op affectief vlak een sterke impact hebben. Jongeren met ADHD hebben weleens last van stemmingswisselingen of extreme emoties, wat opnieuw een negatieve invloed kan uitoefenen op hun studie. Buitenbeentjes. In het lager en secundair onderwijs wordt er vaak erg gefocust om iedereen binnen de lijntjes te laten lopen. Jongeren met ADHD durven weleens ‘buitenbeentjes’ zijn, omdat ze impulsiever reageren, wegdromen tijdens de les, te laat komen, traag werken, enzovoort. Waar geen begrip is voor de ADHD-problematiek, worden
brochure zitstil.indd 10
zij als een slechte leerling, lui of dom bestempeld. Dat negatieve beeld nemen ze mee wanneer ze verder gaan studeren, en het is een grote uitdaging om hun zelfvertrouwen opnieuw op te bouwen in het hoger onderwijs. Free as a bird. Studeren aan de universiteit of hogeschool gaat vaak gepaard met een grotere vrijheid. Jongeren beslissen zelf of ze wel of niet naar de lessen komen, wanneer ze starten met studeren en hoe ze dit aanpakken. Wie op kot gaat, wordt helemaal niet meer gecontroleerd. Jongeren met ADHD hebben vaak een haat-liefdeverhouding met die nieuwe vrijheid. Enerzijds vormt ze een bedreiging omdat de structuur wegvalt, en zij zich goed realiseren dat ze moeite hebben met planning en organisatie. Anderzijds blijven het opgroeiende jongvolwassenen die snakken naar een eigen leven. Ze willen leren op eigen benen te staan en verantwoordelijkheden op te nemen.
Snelle examens. Examens zijn niet altijd evident voor ADHD’ers. Wie een ADHD-attest voorlegt aan de Universiteit Antwerpen kan 30% meer tijd krijgen om een examen af te leggen, mag een mondelinge toelichting geven bij een schriftelijk examen of een mondeling examen verplaatsen naar een ander moment. Ook andere onderwijsinstellingen hebben faciliteiten waar studenten met ADHD beroep op kunnen doen. Handig, al blijft goede persoonlijke begeleiding het meest effectieve hulpmiddel voor studenten die blokkeren op blokken.
17/09/13 10:56
“Mieke hou je vast...” Een boom van een Zorgtraject Herken je jezelf in de getuigenissen in dit magazine? Of zit je na de diagnose met de handen in het haar? Stap dan in het professionele Zorgtraject van centrum ZitStil. Dat kan op elk moment van je volwassen leven, en in elke fase van de boomstructuur. Individueel, in groep, of met je naaste omgeving. 070 222 135 Elke donderdag De takken van onze boom zijn er om van 9.15 tot 12.15 uur je houvast te bieden. te lijn; € 0,3 per minuut met de vas € 0,6 per minuut met gsm rlening Psychologisch advies, hulpve g jzin rwi rve of een gerichte doo op afstand.
Wat heb ik toch? Heb ik ADHD?
diagnose*
(nog) geen diagnose, wel problemen
psychosociale hulpverlening
medicatie*
neen*
ja*
coaching
werken aan sociale vaardigheden
psycho-educatie persoon zelf
psycho-educatie brede omgeving
trainen van vaardigheden en van denken
oudertraining
familietherapie/ relatietherapie
ADHD en werk
verder studeren met ADHD
(*) nog niet aangeboden door centrum ZitStil
Kijk op www.zitstil.be of bel de ADHD-Consultatielijn brochure zitstil.indd 11
17/09/13 10:56
12
getuigenis
“oorlog in mijn hoofd” Na het leger met pensioen Na een succesvolle carrière in het leger valt Dirk De Ruycker in een zwart gat. Hij ontdekt dat hij ADHD heeft en moet op zoek naar de structuur van weleer. ‘Ik kom zelden te laat op een afspraak, dankzij mijn tijd in het leger! Vaak sta ik al klaar om te vertrekken terwijl mijn vrouw nog volop haar haren aan het föhnen is. Toch zit mijn tijdsbesef soms helemaal in de knoop.
aan ADHD gedacht. Pas nadat we in contact gekomen waren met het kind van een bevriend koppel dat die diagnose kreeg, viel de puzzel in elkaar. De gelijkenissen tussen ons waren treffend. Kort nadien heb ik mezelf laten onderzoeken.
Zo ging ik laatst ons pleegkindje van het station afhalen. Omdat ik nog enkele uren tijd had, ging ik nog even stofzuigen. Ik was zo geconcentreerd aan het schoonmaken dat ik de tijd vergat. Toen mij te binnen schoot dat ik in het station werd verwacht, ben ik er halsoverkop heengereden. Uiteindelijk stond ik daar een uur te vroeg. Dat is voor mij typisch ADHD.
Militaire School Ik denk dat ik altijd ADHD heb gehad. Maar in de jaren ’60 was er niet veel kennis over deze stoornis. Op school hingen mijn punten af van de leerkracht. Kon hij mij boeien dan haalde ik al snel toppunten. Maar anders buisde ik faliekant. Mijn hele schoolcarrière ging met ups en downs. Tot ik interesse kreeg in een militaire loopbaan. Hoewel mijn vader me liever jurist zag worden, stemde hij in. Ik legde een schitterend toegangsexamen af. Dat was de start van een enorm boeiende en afwisselende carrière in het leger.
Afspraken naleven, concentratie behouden, de tijd in het oog houden, … Het zijn zaken waar ik dagelijks mee worstel. Ik heb sterke stemmingswisselingen en verlies mezelf soms helemaal in een activiteit. Ik kan niet stilzitten, letterlijk en figuurlijk. Ik moet me steeds verzetten tegen de verleiding van nieuwe hobby’s en nieuwe bezigheden. Toch had ik nooit
brochure zitstil.indd 12
Achteraf gezien was werken in het leger voor mij de ideale manier om mijn ADHD onder controle te houden. Om zeven uur
stond iedereen gewassen en geschoren op de ochtendparade, om twaalf uur in het peloton voor de refter, vanaf half zeven in de grote zaal om te studeren. De gestructureerde omgeving bood mij een houvast en de typische ADHD-kenmerken vielen veel minder op. Toen ik tijdens mijn pensioen de diagnose kreeg, was dat in eerste instantie erg confronterend. Voor mijn vrouw was het een opluchting. Eindelijk was er een verklaring voor mijn gedrag. Bovendien wist ze nu ook beter hoe ze in verschillende situaties moest reageren. Samenzijn met iemand met ADHD vraagt veel geduld en begrip. Ik kan bijvoorbeeld heel snel van humeur wisselen.
“Om zeven uur iedereen gewassen en geschoren naast zijn bed, om twaalf in het peloton voor de refter”
Taboe Er ligt nog steeds een taboe op ADHD, vooral bij volwassenen. Het is moeilijk onder ogen te zien dat je ‘anders’ bent dan al de rest. Ik ben over mijn ADHD wel open naar mijn omgeving, maar ik merk dat niet iedereen hier even graag over wil praten. Daar heb ik dan ook respect voor. Nu ik weet wat er aan de
17/09/13 10:56
13
“Er ligt nog steeds een taboe op ADHD, vooral bij volwassenen”
brochure zitstil.indd 13
hand is, kan ik gemakkelijker de valkuilen ontwijken. Ik heb nog steeds veel hobby’s zoals fotografie, schrijven, gidsen in het legermuseum en de laatste nieuwe: koken. Maar om mezelf daarin niet te verliezen houd ik heel gedetailleerd een agenda bij met de geplande tijdspanne per activiteit.
Snelle beslissingen ADHD heeft ook positieve kanten. Ik ben vaak en graag creatief bezig, ik kan snelle beslissingen nemen en leg soms linken die anderen niet direct zien. Tijdens mijn legercarrière heb ik soms impulsief gereageerd, maar snelle beslissingen zijn daar vaak nodig. Als lid van
de inlichtingendienst heb ik een jaar in de burgeroorlog in Bosnië gewerkt. Dat was ongetwijfeld mijn militaire hoogtepunt! Ik zou iedereen die het in het dagelijks leven soms lastig heeft en vermoedt ADHD te hebben, aanraden zich te laten onderzoeken. In mijn ogen is een diagnose van ADHD een beetje zoals geschiedenis. Het helpt je het verleden te begrijpen, het heden te aanvaarden en de toekomst in goede banen te leiden. Alleen maar voordelen, toch?’
17/09/13 10:56
14
brochure zitstil.indd 14
getuigenis
17/09/13 10:56
15
“Een Dora’ke doen” Wisselen tussen werk en privé Dora Daguirre (32) combineert haar job als architect met de opvoeding van drie jonge kinderen en verbouwingen in eigen huis. Ze switcht voortdurend tussen werkgever, gezin, familie en vrienden. En dat met ADHD. ‘De verjaardagskaarten die ik mijn vrienden stuur, vallen minstens een week na datum in de bus. Ze kennen mijn verstrooidheden ondertussen zo goed dat ze niet meer van een ‘vergeetachtigheid’ maar van een ‘Dora’ke’ spreken. Ik weet niet of ik hier helemaal gelukkig mee ben, maar het toont wel dat ze mijn ADHD hebben geaccepteerd. Leven met ADHD is zeker niet onoverkomelijk, maar gemakkelijk is het niet. Vroeger werkte ik voor een groot architectenbureau. Ik had een functie met weinig ruimte voor initiatief of creativiteit. Bovendien had ik een baas die de teugels graag strak hield. Ik werd erg onzeker van deze manier van werken omdat die erg verschilt van hoe ik ben. Voortdurend had ik het gevoel dat er meer in mij zat, maar dat het niet naar boven kwam. Uiteindelijk besloot ik het bureau te verlaten en zelfstandig te werken. Maar de overgang van het strenge tijdschema naar de volledige vrijheid van een zelfstandige had ik stevig onderschat.
brochure zitstil.indd 15
Op de sofa ’s Ochtends geraakte ik niet gestart. Ik kon de scheiding tussen werk en privé niet volhouden. Zocht ik snel iets op op de computer, dan was het middag voor ik het wist. Omdat er dan te weinig tijd overbleef om al het werk klaar te krijgen, kreeg ik zoveel stress dat ik niet meer rationeel kon nadenken. Ik blokkeerde. Als mijn man ’s avonds thuis kwam, leek het net of ik de dag op de sofa had doorgebracht. Niets was minder waar, maar de resultaten waren er wel naar.
“Het leek of ik uitvluchten zocht om er niet aan te moeten beginnen, maar in mijn hoofd was er écht geen tijd”
In deze periode lag er veel druk op onze relatie. Mijn werk vlotte niet en ook de huishoudelijke taken stapelden zich op. Voor de projecten waar mijn man en ik samen aan werkten, vond ik geen tijd om te overleggen. Het leek of ik uitvluchten zocht om er niet aan te moeten beginnen, maar in mijn hoofd was er écht geen tijd. Er waren nog zoveel andere dingen die moesten gebeuren en er schoot gewoonweg niets meer over.
17/09/13 10:56
16
getuigenis Snel wisselen Werken als zelfstandige was geen verstandige optie voor mij. Dus ik ging opnieuw op zoek naar werk, maar deze keer wel naar een job met een met een grotere afwisseling in het takenpakket.
“Het sollicitatiegesprek was rampzalig, ik kreeg niets geordend”
brochure zitstil.indd 16
Het sollicitatiegesprek had een schriftelijk en mondeling deel. Het schriftelijke deel ging bijzonder vlot, maar het mondelinge was rampzalig. Ik kreeg niets geordend. Ik wist wel wat ik wou vertellen, maar het lukte me niet om er een coherent verhaal van te maken. En ik wou de job zo graag! Gelukkig kreeg ik de kans om het uit te leggen. Ik heb het niet echt als ADHD benoemd, maar ik heb wel een omschrijving van mijn symptomen gegeven. En blijkbaar vormden deze geen ob-
stakel, want een aantal dagen later kreeg ik telefoon: ik had de job! Op mijn nieuwe werk loopt alles beter dan ik had gehoopt. Ik heb veel autonomie, maar er is ook sociale controle en overleg. Ik moet verantwoording afleggen en dat geeft me steun en moed. We hebben ook vaak te maken met acute deadlines. Dan wordt letterlijk alles aan de kant gezet zodat we ons volledig kunnen focussen op het noodgeval. Voor mij werkt dat perfect. Omdat ik snel wissel tussen dossiers, raak ik niet vlug verveeld. Ik heb gewoon geen tijd meer om in mijn eigen hoofd te verdwalen. Zo moeder zo dochter Op dit moment worstel ik het meest met de opvoeding van
mijn kinderen. Ik wil voor hen een goed voorbeeld zijn, hun regelmaat, structuur en rust bijbrengen. En laat dat net de dingen zijn waar ik zelf mee worstel. Bovendien vermoed ik dat mijn dochter ook ADHD heeft. Ze is bijzonder hevig, impulsief en snel afgeleid. Zo kleed ze zich ’s ochtends nog steeds niet uit zichzelf aan. Dat is niet omdat ze het niet kan, maar gewoon omdat ze op dat moment een dansje voor de spiegel doet en de tijd vergeet. Toch ben ik niet geneigd haar te laten onderzoeken, omdat ik niet zou willen dat ze een stempel krijgt die haar zelfvertrouwen een deuk geeft. Het is mijn uitdaging om zelf op een positieve manier in het leven te staan, met de goede én vervelende kanten van ADHD, en dit aan haar mee te geven.’
17/09/13 10:56
7de ADHD-dag Zaterdag 16 november 2013 9.30 - 16.00 uur Antwerpen Aandacht, aandacht!
Achter het ADHD-etiket schuilen tienduizenden Vlamingen die met een ontwikkelingsstoornis moeten leven. Toch heeft de politiek hier te weinig oren naar. Daarom zwengelt centrum ZitStil op de 7de ADHD-dag het debat aan. Zodat we straks met concrete aanbevelingen voor de geestelijke gezondheidszorg naar Brussel kunnen trekken.
Inschrijven: Bekijk het volledige programma en schrijf jezelf in op: www.zitstil.be
adhd
Wij zorgen voor boeiende sprekers, informatieve speeddates, lekker eten, actieve workshops en hyperactieve muziek. En rekenen op jouw ervaring(en) om de dag mee te kruiden.
add
www.zitstil.be
r e t h c a HET ETIKET
n leven met ee
brochure zitstil.indd 17
label
17/09/13 10:56
18
wetenschap
Over ADHD en het al dan niet nemen van medicatie is het laatste nog niet gezegd. Johan Vanpeel en Katrien De Broek lichten hun keuzes toe.
“Ik neem WEL... Johan Vanpeel: “Ruim een jaar geleden kreeg ik de diagnose ADHD. Ik startte meteen met medicatie. Eindelijk heb ik een filter die me laat focussen op wat echt belangrijk is.” ‘Ik sta al jaren in het onderwijs, maar de overstap van het ASO naar het beroepsonderwijs verliep iets minder vlot dan verwacht. Plots kreeg ik te maken met heel erg mondige, drukke en soms zelfs ronduit moeilijke leerlingen. De stress die daarmee gepaard ging, was voor mij niet langer houdbaar. Ik besloot hulp te zoeken bij een arts. Die constateerde dat het niet zozeer de leerlingen waren die voor deze stress zorgden, maar ADHD.’ Medicatie? ‘De keuze om medicijnen te nemen, was bijna vanzelfsprekend. Er moest dringend iets veranderen. De pillen laten me toe op-
brochure zitstil.indd 18
nieuw helder te denken, zodat ik niet voortdurend meegesleurd wordt op een achtbaan van indrukken en impulsen. Ze zorgen ervoor dat ik minder snel mijn geduld verlies en gemakkelijker het verschil kan maken tussen hoofd- en bijzaak. Bij de start met de medicatie lagen mijn verwachtingen hoog. Maar medicijnen zijn geen wondermiddelen die alles in de plooi doen vallen. Het helpt niet bij wanorde of bij het organiseren en plannen. Daarom heb ik nog een extra cursus gevolgd die me helpt met deze vaardigheden. Ik herken de kenmerken van ADHD nu beter bij mezelf. Niet alle dagen lopen even vlot en ook dat moet je le-
ren aanvaarden. Ik neem dus medicatie en daarnaast doe ik aan sport. Ze brengen mij beide rust en geven mij de kans om mijn energie beter te verdelen. Of deze combinatie zal blijven werken, weet ik niet. ADHD is altijd in evolutie en het zal een zoektocht blijven om alles vlot te laten verlopen.’ Omgeving? ‘Ik heb het gevoel dat de buitenwereld nog steeds sceptisch staat tegenover medicatie. Bij kinderen zijn medicijnen meer aanvaard, misschien omdat ADHD daar ook meer aanvaard is. Maar bij volwassenen hoor ik nog vaak de vraag: ‘Is dat echt
wel nodig?’ Jammer, want daardoor blijft er een taboe hangen rond de stoornis.’ Tip? ‘Doe datgene waar je je goed bij voelt, of dat nu wel of geen medicatie is. Consulteer een dokter of psychiater en ga af op je eigen ervaring en Iedereen is anders, het is normaal dat er dan verschillende behandelingen nodig zijn, toch?’
17/09/13 10:56
...
19
...en ik GEEN medicijnen” Katrien De Broek: “Ik red het prima zonder medicatie. Maar professionele begeleiding is een meerwaarde om orde in mijn chaos te scheppen.” ‘Chaos kenmerkt mijn leven, zowel rondom mij als binnenin. Dat dit voor een groot deel te wijten is aan ADHD weet ik pas sinds ik kinderen kreeg. Mijn dochter kreeg op 4-jarige leeftijd de diagnose ADHD. Haar drukte, motorische moeilijkheden en onrust kwamen mij bekend voor en aangezien ADHD vaak erfelijk is, heb ik mij ook laten testen.’ Medicatie? ‘Net na mijn diagnose heb ik drie maanden medicatie genomen. Ik merkte dat ik rustiger werd en mij beter kon concentreren. Toch woog dat niet op tegen het prangende tijdsgebrek dat
brochure zitstil.indd 19
ik voelde. Een fulltime job, een gezin met een dochter die de nodige aandacht vraagt én de regelmatige controlebezoeken bij een psychiater en opvolging voor mijn medicatie, ... Ik had het gevoel dat ik overal achteraan liep. Medicatie was voor mij dus niet de beste oplossing. Bovendien is het mij daarvoor ook gelukt zonder, dus waarom zou dat nu niet meer kunnen? Om alles in goede banen te leiden, gebruik ik een aantal hulpmiddelen. In onze woning hangt een groot bord met pictogrammen die me herinneren aan welke afspraken ik wanneer heb. Ik houd ook nauwkeurig een agenda bij, zowel
een boek dat ik overal mee naartoe kan nemen als een digitale agenda op de computer. En ook de steun van mijn echtgenoot valt niet te onderschatten. Hij helpt me bij het plannen en organiseren van taken en toont begrip als het toch even fout gaat. Toen mijn dochter opgroeide, hebben we een tijdje thuisbegeleiding gekregen. Van hen heb ik een aantal handige tips gekregen die ervoor zorgen dat het plannen en de communicatie met mijn dochter vlotter gaan. Daarnaast ga ik regelmatig naar workshops en infoavonden. Alternatieve geneeskunde heb ik nog niet uitgeprobeerd.’
Omgeving? ‘Mijn omgeving staat positief tegenover mijn keuzes. Ze steunen me met of zonder medicijnen. Het is soms met vallen en opstaan. Het belangrijkste voor hen is dat ik me er goed bij voel.’ Tip? ‘Voor mij is het belangrijk ADHD eerst te behandelen zonder medicijnen. Professionele begeleiding van organisaties die in deze materie gespecialiseerd zijn is wel een meerwaarde.’
17/09/13 10:56
20
wetenschap
Wie? Ria Van Den Heuvel is directeur van centrum ZitStil Wat? Overheid moet alle ADHD-geneesmiddelen terugbetalen, ook voor volwassenen Waarom? Op dit moment betaalt de overheid slechts één geneesmiddel voor ADHD terug. En dit slechts tot je 18de. Dat zorgt voor een groot aantal problemen.
Waarom SLECHTS 1 MEDICAMENT? Opinie Met medicijnen ga je omzichtig om. Daar ijvert centrum ZitStil al jaren voor. Medicatie geef je niet zomaar aan iedereen en goede diagnose en opvolging zijn erg belangrijk. Maar als een stoornis je belet om je talenten en capaciteiten te ontwikkelen dan is het in een aantal gevallen aangewezen een behandeling op te starten en de juiste medicatie te nemen. Die medicijnen zijn niet goedkoop. Een klein onderzoek leert dat je voor de medicatie zo ’n 100 euro per maand betaalt. Bovendien is ADHD een stoornis die vaak bij meerdere leden uit
brochure zitstil.indd 20
hetzelfde gezin voorkomt. We kennen gezinnen waar er per maand 250 euro naar medicatie gaat. Zonder terugbetaling swingen de kosten dus al snel de pan uit.
één geneesmiddel terug te betalen dreigen we in een klassengeneeskunde terecht te komen. Wie beter op een ander medicijn reageert, moet de volle pot betalen.
Daar wringt het schoentje. De overheid betaalt slechts één medicament terug. Er is veel onderzoek gedaan naar dit geneesmiddel en er zijn talloze wetenschappelijke studies die bewijzen dat het een goed en degelijk product is. Maar ondertussen zijn er ook andere medicijnen op de markt die voor sommige personen een betere uitwerking hebben. Door slecht
Een ander probleem is dat de terugbetaling van ADHD-medicatie slechts geldt tot je 18de. Men gaat er immers van uit dat ADHD een ontwikkelingsstoornis is, die er uitgroeit met ouder worden. Maar ADHD is geen ziekte die plots verdwijnt wanneer je meerderjarig wordt. Rond de leeftijd van 18 jaar zit je bovendien vaak op een scharniermoment. Je stopt je middel-
bare studies, gaat verder studeren, werken of alleen wonen. Dat is geen goed moment om de medicatie stop te zetten. Tot slot: voor de kost van psycho-educatie-, ouder- en gedragstraining, loopbaancoaching en extra hulp bij studeren bestaat géén tussenkomst. Daardoor wordt er vaak te snel gestopt met extra behandeling of ondersteuning, terwijl een combinatie van medicatie en therapie nog steeds de beste manier is om vlot met ADHD te leren leven.
17/09/13 10:56
21 Neurofeedback: een behandeling in ontwikkeling Er wordt veel wetenschappelijk onderzoek gedaan rond neurofeedback. Bij neurofeedback worden via elektroden de hersenactiviteiten gemeten en op een computerscherm getoond. Via allerlei taken leer je om controle te krijgen over je hersenactiviteit. Dit werkt met een systeem van beloning en feedback. Deze methode heeft een positief effect op aandacht en impulsiviteit. De resultaten van wetenschappelijk onderzoek naar de effectiviteit ervan zijn vrij positief, maar moeten nog verder worden bevestigd.
De A van Alternatief
brochure zitstil.indd 21
Homeopathie Homeopathie is een gekend alternatief voor de reguliere geneeskunde. Volgens deze theorie kunnen homeopathische middelen helpen om rustiger te worden, je beter te concentreren en minder impulsief te reageren. Ze zouden beter bij kinderen werken dan bij volwassenen.
Homeop Homeopa voor de meopathis kind help zich beter impulsief t kinderen d
Diëten Het Fewfo uit van de lergie of de gedrag meest gem ze moeten
Naast de wetenschappelijk voorgeschreven behandelingen worden er alternatieven tav behandeling aangeboden. Deze behandelingen zijn vaak nog te weinig onderzocht op hun effectiviteit. Visolie Aanhangers van deze behandeling gaan ervan uit dat kinderen en volwassenen met ADHD een abnormale stofwisseling van vetzuren hebben. Wie bovendien een tekort aan essentiële vetzuren ontwikkelt, heeft heel wat symptomen die overeen komen met die van ADHD. Daarom raadt men ADHD’ers een breed gamma van vetzuursupplementen als visolie aan.
Visolie Studies b ADHD ee van vetzu een tekort wikkelt, h overeen k Daarom breed gam ten als viso nog te we
Neurofee Over neu zoeksresu Door de met ADHD in balans leer je om je hersena systeem v Neurofeed een vorm
Diëten Sommige diëten worden voorgeschreven vanuit de idee dat een voedselallergie of -intolerantie de oorzaak is van gedragsproblemen. De invloed van voedingsstoffen op het gedrag is een onderzoeksdomein in volle ontwikkeling.
17/09/13 10:56
22
wetenschap
onder de microscoop Wetenschappelijke bevindingen uitgelicht ADHD bij kinderen is al langer bekend. Dat ook volwassenen met de stoornis kunnen kampen, werd door de wetenschap niet zo lang geleden ontdekt. ‘Eindelijk,’ zegt psychiater Steven Stes, die als ADHD-expert van de UPC KU Leuven en Code Thomas More op het belang van wetenschappelijk onderzoek hamert. Hoelang bestaat ADHD eigenlijk al? Steven Stes: ‘Dat weten we niet, maar vermoedelijk zullen er altijd wel mensen zijn geweest met sterke aandachtsproblemen en/of hyperactief-impulsief gedrag. De term ADHD verscheen in ieder geval voor het eerst in 1987 toen het werd vermeld in de DSM III-R. Dat is de Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, of anders gezegd de leidraad waaraan deskundigen kenmerken van iemands probleem toetsen om tot een diagnose te komen. Het was pas in mei 2013 dat de nieuwste
brochure zitstil.indd 22
editie van het handboek, DSM V, ADHD duidelijker erkent als een stoornis die ook bij volwassenen voorkomt.’ Die publicatie is dus een opluchting? ‘Ja, want ze stapt onder meer af van ADHD als statisch gegeven. Dat wil zeggen dat artsen er rekening mee houden dat ADHD zich in verschillende vormen kan presenteren met de tijd, ook bij éénzelfde persoon. In DSM-V zijn er nu drie verschillende vormen aangegeven: ADHD met een overwegend onoplettendheid presentatie,
ADHD met een overwegend hyperactief-impulsieve presentatie of ADHD met een gecombineerde presentatie. De meest voorkomende kenmerken van ADHD blijven aandachtstekort en/ of hyperactiviteit en impulsiviteit, maar op welk kenmerken het accent ligt kan doorheen de tijd veranderen. Wat ook goed is aan de nieuwe leidraad is de erkenning dat de stoornis niet per se voor je zevende levensjaar moet beginnen. Het was immers niet altijd eenvoudig voor volwassenen, of hun ouders, om zich te herinneren of ze toen er al mee kampten.’
Iemand met ADHD heeft 75% kans om die door te geven aan familieleden.
17/09/13 10:56
23
Kent men de oorzaken van ADHD al?
4,1% van de volwassenen heeft ADHD
5,4%
3,2%
Volwassenen tussen 18 en 44 jaar in België (Bron: ESEMeD 2008)
brochure zitstil.indd 23
‘Hoewel er de voorbije decennia heel wat onderzoek is gedaan naar ADHD, is het bijna onmogelijk om de vinger te leggen op één oorzaak. Wel weten we dat verschillende componenten invloed hebben op het ontstaan – of de ontwikkeling ervan. De genetische component weegt hierin het zwaarst door. ADHD is voor ongeveer 75% te verklaren vanuit erfelijkheid. Iemand met een diagnose van ADHD heeft dus veel kans dat ook familieleden deze stoornis met zich meedragen. Daarnaast kunnen ook opvoeding, geboortecomplicaties of de aanwezigheid van bepaalde toxische stoffen een rol spelen. ADHD kent verschillende gezichten, wat het onderzoek bemoeilijkt. Vaak is er een grote gemeenschappelijkheid van
symptomen, maar er blijven ook steeds verschillen tussen mensen met de stoornis. De oorzaken van ADHD zijn zeer complex en er zal nog jaren onderzoek nodig zijn vooraleer we deze helemaal kunnen vatten.’ Heb je ADHD voor het leven? ‘Kinderen die met ADHD gediagnosticeerd worden, dragen deze stoornis niet per definitie mee in hun volwassen jaren. Ongeveer 40% van de kinderen ‘groeit uit’ ADHD. Of ADHD wel of niet doorloopt na de kindertijd, heeft vermoedelijk te maken met de biologische component van de stoornis. Bij sommige kinderen met ADHD is er een subtiele, vertraagde rijping en haalt het kind deze achterstand in. Bij anderen is dat jammer genoeg niet het geval. Ook omgevingsfactoren zoals opvoeding kunnen problemen doen afnemen of versterken, maar dit is vooral
17/09/13 10:56
24
van belang naar complicaties van de stoornis zoals bijkomende gedragsproblemen of angstklachten. De invloed op het al of niet aanhouden van ADHD tot in volwassenheid blijft beperkt.’ Heel wat volwassenen ontdekken hun stoornis pas als hun kinderen die diagnose krijgen. ‘Inderdaad. Volwassenen worden zich soms pas op latere leeftijd bewust van hun ADHD. In het merendeel van de gevallen consulteren ze een arts omdat ze een instabiliteit in hun functioneren ervaren. Ze hebben problemen met structuur, timemanagement of een aandachtsproblematiek. Maar heel vaak wordt een arts geconsulteerd omdat ze problemen ervaren die in eerste instantie helemaal niets met ADHD te maken hebben. Personen met ADHD hebben immers een verhoogde kans op andere aandoeningen. Veel volwassenen met ADHD vertonen slaapstoornissen, stemmingswisselingen, overmatig gebruik van genotsmiddelen zoals alcohol of drugs en psychische problemen zoals een depressie of angstgevoelens. Wanneer er sprake is van zo’n ‘extra’ aandoening, spreken we van comorbiditeit.
brochure zitstil.indd 24
wetenschap
Vaak zoeken volwassenen hulp voor deze andere stoornissen en ontdekken ze pas later dat ADHD aan de basis ligt.’ Behandel je als arts eerst die extra problemen, of eerst de ADHD? ‘Zodra de diagnose gesteld is, kan worden nagedacht over
voorschrijven, al dan niet samen met psychosociale begeleiding of cognitieve gedragstherapie. Deze laatste richten zich vooral op het aanpakken van planningsproblemen,timemanagement en impulsieve gedragingen. Ook een therapiebehandeling zonder medicatie is dus mogelijk. Je mag
ADHD vaak gepaard met extra stoornissen Volwassenen tussen 18 en 44 jaar mét ADHD hebben veel meer te kampen met bijkomende stoornissen dan volwassenen zonder ADHD.
met ADHD vertonen slaapstoornissen, stemmingswisselingen, overmatig gebruik van
16,4%
Stemmingsstoornis
Veel volwassenen
alcohol of drugs en
6,9%
psychische problemen 42,7%
Angststoornis
zoals depressies.
9,1%
Alcoholstoornis
volwassenen met ADHD
8,9% 1,3% volwassenen zonder ADHD
Bron: ESEMeD 2008
een behandeling. In het geval van comorbiditeit is het vaak aangewezen eerst de bijkomende complicaties aan te pakken. De behandeling van ADHD is heel persoonsgebonden. We kunnen medicatie
niet vergeten: pills don’t build skills.’ Steven Stes, Gil Borms en Ria Van Den Heuvel. ADHD bij volwassenen. Leven met eigenwijze hersenen. (Lannoo, 2009)
17/09/13 10:56
25
tips
vergeet de melk niet Apps enzo Briefjes en post-its blijven in zwang. Maar een moderne ADHD’er organiseert zijn leven met een app op zijn mobiele telefoon. ADHD op papier ADHD bij volwassenen Borms, G., Stes, S., Van Den Heuvel, R. Aandacht, een kopzorg Nadeau, K. Hulpgids ADHD Hallowel, E., Ratey, J. Opgeruimd leven met ADHD Kolberg, J., Nadeau, K. Volwassen ADHD Barkley, R.A.
Evernote. Onthoud alles via evernote.com/intl/nl/evernote Remember the milk. De beste manier om je taken te beheren met www.rememberthemilk.com Clear. Je leven is een puinhoop. Maak het overzichtelijk via Clear (enkel voor Mac): www.realmacsoftware.com/clear ADD8. Houd je gedachten overzichtelijk met www.theappmen.com Slaap lekker. Pak je (in-)slaapproblemen aan op www.vgzslaaplekker.nl/FEMGP/004 Epic Win. Georganiseerd zijn is net zo leuk als gamen op www.rexbox.co.uk/epicwin Respiroguide Pro. Voor betere concentratie en tegen faalangst: play.google.com/store/apps/details?id=com.tremend.respiroguide
ADHD op het web www.zitstil.be www.adhd-volwassenen.be www.adhdnetwerk.nl www.psyq.nl www.impulsdigitaal.nl
ADHD relaties Orlov, M. ADHD en comorbiditeit doorheen de levensloop Brown, T.E. Over medicatie voor volwassenen met ADHD Kooij, J.J.S. Behandelgids ADHD bij volwassenen (werkboek) Safren, S.A. Cognitieve gedragstherapie voor volwassenen met ADHD (werkboek) Solanto, M.V., Stes, S., Borms, G., Baeyens, D., Van Dyck, L.
brochure zitstil.indd 25
17/09/13 10:56
26
tips
Orde aan de orde Tips voor chaoten Sommige chaoten krijgen hun spullen niet geordend. Anderen maken een zootje van hun timing en vergeten alle verjaardagen. Maar ordenen kan je leren. Meer nog, het kan echt leuk zijn. Zes ordelijke tips, netjes op een rij. Dag in, dag uit Elke dag bevat tientallen verleidingen. Probeer een vast systeem te ontwikkelen voor dingen die wekelijks of dagelijks terugkeren. Zet de spullen voor het ontbijt samen, of zet ’s avonds de borden klaar. Geef elk gezinslid een apart gekleurde tandenborstel, die steeds op dezelfde plaats staat. En maak een vast moment in je agenda om een keer per week de administratie te doen.
brochure zitstil.indd 26
Orden je omgeving Dat je tandenborstel een vaste plek krijgt lijkt logisch, maar voor administratie is dat minder vanzelfsprekend. Leg belangrijke papieren steeds op dezelfde plek. Zoek een lade of kast, of maak elders plaats vrij voor deze paperassen. Vermijd ook om op zoek te moeten gaan naar sjaals, mutsen en sleutels, door je omgeving systematisch te ordenen.
Tijd beheren Bijna iedereen heeft tegenwoordig een soort agenda. Een ouderwetse kalender, een zakagenda, een gsm of online agenda. Kies het hulpmiddel dat bij je past. Afspraken gaan het minst de mist in wanneer je maar één agenda hebt of wanneer je je agenda’s gemakkelijk aan elkaar kan koppelen. Neem ook niet te veel hooi op je vork. ‘Ja’ is snel gezegd, maar een volgepropte agenda houdt geen rekening met onvoorziene factoren.
Materialen opbergen Je kan alles wel opbergen, maar hoe onthoud je dan wat waar ligt? Ga daarom creatief te werk. Persoonlijke systemen blijven langer bij. Gebruik kleuren of leuke afbeeldingen om je mapjes, kasten en kapstokken naar eigen gevoel te organiseren.
17/09/13 10:56
27
Relaties ordenen Spontaniteit is in onze cultuur een ondergesneeuwde waarde geworden. Mensen met ADHD tonen hoe leuk het kan zijn te zwichten voor een onverwachte verleiding. Maar hou je afspraken wel in de gaten. Heb je hulp aan iemand beloofd, is er iemand jarig? Herinner jezelf eraan met een gsm-alarm bijvoorbeeld.
brochure zitstil.indd 27
Stap voor stap Mensen zonder ADHD lijken alles vanzelf te kunnen. Niets is minder waar, ook zij leren met vallen en opstaan, al vallen ze iets minder. Probeer niet alles tegelijk te doen, ga in kleine stappen te werk. Houd vol bij het ordenen. Als iets niet lukt, probeer dan iets anders. En als je er echt niet in slaagt om orde in de chaos te scheppen, zoek dan professionele hulp.
17/09/13 10:56
Kruishofstraat 341, 2610 Wilrijk T 03 830 30 25
Verantwoordelijk uitgever: Ria Van Den Heuvel - centrum ZitStil vzw - Kruishofstraat 341, 2610 Wilrijk
centrum ZitStil vzw
info@zitstil.be - www.zitstil.be
brochure zitstil.indd 28
17/09/13 10:56