Modulo4a comunicacion by Departamento de Filosofía IES Chano Piñeiro

COMUNICACIÓN

A LINGUA, INSTRUMENTO DE APRENDIZAXE

Autoras: Rosa María Cazón Fernández María Jesús Fernández Fernández Pilar Ponte Patiño Revisión Lingüística: Roxelio Xabier García Romero Pilar Ponte Patiño Edita: Xunta de Galicia Consellería de Educación e Ordenación Universitaria Educación Secundaria a Distancia para Persoas Adultas Depósito legal: C. 2083/2000 ISBN: 84-453-2581-7 ISBN: 84-453-2954-5

INTRODUCCIÓN A LINGUA COMO INSTRUMENTO PARA ORGANIZAR O COÑECEMENTO A lingua, ademais de ser un privilexiado medio de comunicación, é tamén un eficaz instrumento para comprender a realidade, para organizar o noso pensamento e para acceder ós coñecementos. Esta relación estreita entre linguaxe e pensamento é a que permite analizar os problemas, valorar e organizar a variada información que recibimos, establecer plans de actuación e tomar decisións. É por todo isto polo que se pode dicir que a lingua é un completo instrumento de aprendizaxe. Cómpre, pois, aprender a utilizar con eficacia este fundamental instrumento. No presente módulo imos ir tratando os pasos que se deben dar para aprender a buscar, recoller, organizar e valorar a información que nos chega mediante a linguaxe escrita. Tamén aprenderás a tratar esa información e a utilizala na elaboración de traballos persoais de documentación sobre calquera materia. Así mesmo, inclúense neste módulo reflexións e propostas de actividades sobre hábitos e técnicas de estudio, xa que posuír e utilizar adecuadamente estes recursos é básico para enfrontarse con éxito á tarefa da aprendizaxe. En definitiva, trátase de que aprendas a aprender, sabendo cómo utilizar da mellor maneira os recursos que están ó teu alcance, tanto os teus propios como os que ofrecen as fontes de documentación. O módulo, que contén materia de estudio e traballo para un cuadrimestre, estructurado en dúas partes que son:

está

- Técnicas de estudio. - Realización dun traballo persoal de documentación. Na primeira parte, Técnicas de estudio, vas atopar reflexións sobre a túa práctica persoal como estudiante, co obxectivo de que aprendas cáles son as actitudes e os recursos que favorecen e simplifican a aprendizaxe, así como a recuperación da información. Un punto moi importante que se trata aquí é o relativo á lectura e comprensión dos textos expositivos, e tamén á maneira de estudiar recollendo adecuadamente a información. Neste apartado deberás realizar unha serie de actividades que che axudarán a fixar os conceptos que debes aprender. A solución destas actividades figura ó final do libro na correspondente clave de corrección. Na segunda parte, Realización dun traballo persoal de documentación, deberás utilizar as técnicas aprendidas para, seguindo os pasos que se van indicando, elaborar un traballo persoal sobre un tema determinado. Tamén atoparás información sobre a maneira de localizar e recoller a documentación que precises e sobre os aspectos formais de presentación do traballo. Ó finalizar o cuadrimestre, na data que se che indique, deberás presentar ese traballo que será considerado na cualificación global do módulo.

ÍNDICE Páxina

PRIMEIRA PARTE. Técnicas de estudio. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 HÁBITOS DE ESTUDIO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Reflexións sobre factores que inflúen na eficacia do estudio . . . . . . . . . . . . 8 - Lugar de estudio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 - Estado físico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 - Actitude persoal fronte ó estudio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 - Plan de traballo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 - Técnicas de estudio. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Plan de estudios . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - Utilidade do plan de estudios. . . . . . . . . . . . . . . - Temporalización do plan . . . . . . . . . . . . . . . . . . - Características do plan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - Elaboración dun plan de estudios personalizado

. . . . .

. . . . . . 12 . . . . . . 12 . . . . . . 12 . . . . . . 13 . . . . . . 14

Preparación de exames . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 - Chegou o día do exame . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 LECTURA EFICAZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 A lectura rápida. Exercicios . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 A lectura atenta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 - Idea principal e ideas secundarias . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 - Idea principal explícita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 - Idea principal implícita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 - Idea principal xeral do texto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 - Organización interna dos textos expositivos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 - Organización de tipo descritivo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 - Organización causal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 - Organización comparativa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 - Organización problema/solución. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 - Organización secuencial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 - Esquemas para os distintos tipos de organización de textos . . . . . . . 74 RECOLLIDA DE INFORMACIÓN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 Esquemas de recollida de información. Tipos de esquemas . . . . . . . . . . . 83 Resumos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 - Características dun bo resumo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 - Estratexias para a confección dun bo resumo . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 Uso do diccionario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 - Tipos de diccionarios . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 - Estructura dun diccionario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116

Páxina

SEGUNDA PARTE. Realización dun traballo persoal de documentación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 Elección do tema. Elaboración dun esquema previo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 Primeira busca de información . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130 - Modalidades de traballos de documentación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130 - As fontes bibliográficas: Bibliotecas. Hemerotecas. Mediatecas. Internet . . 130 - As bibliotecas. O Sistema de Clasificación Universal e os catálogos . . 131 - Datos dos libros. As fichas bibliográficas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 - As fichas bibliográficas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 - Cómo facer unha primeira consulta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 - Busca de información por Internet. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144 Acoutamento. Primeira organización da información e reestructuración do esquema previo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 Recollida sistemática da información . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 - Fichas temáticas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 Organización da información segundo o esquema establecido . . . . . . . . . . . 156 - Organización das fichas temáticas segundo o esquema . . . . . . . . . . . . 156 - Organización da forma expositiva do texto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156 - Organización xerárquica: apartados e subapartados . . . . . . . . . . . . . . . 157 Redacción dun primeiro borrador . . . . . . . . - Reelaboración persoal da información. - As referencias bibliográficas . . . . . . . . - Outras consideracións. . . . . . . . . . . . .

. . . .

160 160 161 163

Corrección do borrador . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164 - Revisión do contido. Aspectos que se deben considerar . . . . . . . . . . . . 164 Redacción dun novo borrador. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 - Revisión formal e gramatical: parágrafos, frases, palabras, puntuación, ortografía e gramática . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166 Determinación dos aspectos formais de presentación do traballo . . . . . . . . . 169 - Deseño da páxina: tipo de papel, as marxes, o interlineado, a xustificación e a confección do parágrafo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170 - Emprego dos diferentes tipos de letra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177 - Elementos gráficos complementarios . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180 - A bibliografía. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182 - A organización final do traballo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184 Redacción definitiva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187

PRIMEIRA

PARTE: técnicas de estudio

¿ QUE VAS APRENDER ? Hábitos de estudio - Saber cáles son os factores que inflúen na eficacia do estudio e aplicalos á propia práctica persoal. - Coñecer as vantaxes que supón a elaboración dun plan de estudios. - Saber elaborar un plan de estudios personalizado. - Coñecer as técnicas e os recursos de preparación e de realización de exames. Lectura eficaz - Distinguir e saber utilizar diferentes modalidades de lectura segundo o tipo de texto e o proxecto lector. - Saber aplicar técnicas de lectura rápida para localizar información e captar a idea xeral dos textos expositivos. - Coñecer e saber utilizar as técnicas de lectura atenta. - Recoñecer a xerarquización da información nos textos expositivos distinguindo entre ideas principais e ideas secundarias. - Recoñecer a organización interna dos textos expositivos. Recollida de información - Saber realizar distintos tipos de esquemas para recoller e xerarquizar a información dos textos expositivos. - Saber realizar resumos. - Coñecer a organización dos diccionarios e saber utilizalos.

ÍNDICE DE CONTIDOS Páxina

HÁBITOS DE ESTUDIO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Reflexións sobre factores que inflúen na eficacia do estudio . . . . . . . . . . . . 8 - Lugar de estudio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 - Estado físico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 - Actitude persoal fronte ó estudio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 - Plan de traballo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 - Técnicas de estudio. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Plan de estudios . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - Utilidade do plan de estudios. . . . . . . . . . . . . . . - Temporalización do plan . . . . . . . . . . . . . . . . . . - Características do plan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - Elaboración dun plan de estudios personalizado

. . . . .

. . . . . . 12 . . . . . . 12 . . . . . . 12 . . . . . . 13 . . . . . . 14

A lingua, instrumento de aprendizaxe

Hábitos de estudio Reflexións sobre factores que inflúen na eficacia do estudio O éxito nos estudios depende en gran medida da forma de estudiar que adopte cada persoa. Posuír hábitos que faciliten e simplifiquen o traballo e aplicar técnicas que o fagan máis eficaz son aspectos fundamentais para obter un bo rendemento, aproveitar ben o tempo dedicado ó estudio e acadar satisfactoriamente os obxectivos da aprendizaxe. Nesta parte do módulo iremos analizando distintos factores que axudan a ser máis eficaz nos estudios, de maneira que poidas utilizar aquilo que che resulte beneficioso e, se é o caso, corrixir posibles prácticas prexudiciais. Algúns destes factores que inciden directamente na calidade do estudio teñen relación coa túa propia persoa e co lugar no que estudias, outros están relacionados con técnicas que facilitan a realización de tarefas concretas. Imos empezar reflexionando sobre o lugar de estudio. Lugar de estudio Este espacio é moi importante, debes procurar que reúna as mellores condicións para que o teu traballo sexa máis cómodo e productivo. Para axudarte a reflexionar sobre a túa situación neste aspecto, responde cos teus propios datos as preguntas deste cuestionario:

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

Se contestaches non a algunha destas cuestións, aí tes un factor que inflúe negativamente no teu rendemento. Procura buscar solucións posibles: cambiar de cuarto, cambiar de horario de estudios, negociar coa familia o uso do cuarto, distribuír mellor os mobles, mellorar a iluminación, propoñerte hábitos de orde, ir estudiar fóra da casa a lugares que permitan mellor concentración (salas de estudio, bibliotecas públicas), etc. Estado físico Factores como a boa saúde, a tranquilidade, a relaxación, o descanso..., condicionan de maneira importante a capacidade para estudiar con aproveitamento. Reflexiona sobre as túas circunstancias respondendo o seguinte cuestionario:

A lingua, instrumento de aprendizaxe

Actitude persoal fronte ó estudio É importante que reflexiones sobre cáles son as túas actitudes e expectativas fronte ó estudio. Se te fixas unha meta, convén que saibas qué pasos deberás dar para acadala, cál é o nivel de esforzo que vas necesitar, con qué recursos contas e cómo podes superar as dificultades que se poidan presentar. Tamén inflúe positivamente que teñas claro que o traballo que estás facendo responde ós teus intereses, que é útil para ti e que teñas confianza nas túas propias capacidades e nas axudas que podes recibir. As seguintes preguntas do cuestionario propoñen unha reflexión sobre estes aspectos:

Plan de traballo Para tratar con éxito os estudios é necesario establecer un plan de traballo personalizado e procurar cumprilo. Isto resulta imprescindible na modalidade de ensino a distancia. Un bo plan ten que ter en conta a cantidade e dificultade das materias de estudio e o tempo do que se dispón para preparalas. Tamén ten que ser realista, adaptado ás circunstancias persoais de cada estudiante, xa que o realmente interesante dun plan é poder levalo a cabo. Sobre este aspecto imos ter máis información no presente módulo. Como reflexión previa, responde as preguntas do seguinte cuestionario:

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

Técnicas de estudio O traballo dos estudiantes vese simplificado en gran medida cando estes coñecen e aplican determinadas técnicas que axudan a utilizar ben o tempo, posibilitan unha mellor comprensión das materias, permiten fixar na memoria os coñecementos adquiridos e facilitan a recuperación da información no momento do repaso. O presente módulo está orientado principalmente ó coñecemento, análise e aplicación destas técnicas de estudio. As preguntas do seguinte cuestionario supoñen unha reflexión sobre a túa práctica individual para que sexas consciente dos recursos que xa aplicas e daqueloutros que debes adquirir ou perfeccionar:

A lingua, instrumento de aprendizaxe

Plan de estudios Para os que levedes tempo sen estudiar, ó mellor nun momento determinado pensades que isto se vos vai facer moi duro, ou que isto non está feito para vós. Iso é un erro que só conduce ó abandono. Sen dúbida ningunha un dos principais motivos do fracaso nos estudios é a falta dunha organización programada do traballo. Debedes pensar que non ten máis éxito quen ten máis memoria, senón quen se organiza mellor. No estudio presencial levar as cousas ó día é máis doado pero no ensino a distancia esta tarefa complícase un pouco máis porque sempre queda a opción de “xa o farei mañá”. Non vos enganedes, a constancia é a metade do traballo. Se levades as cousas ó día, cando cheguen os exames teredes moito traballo feito. Para conseguirdes isto, o mellor é que teñades o voso plan de estudio persoal. Utilidade do plan de estudios ¿Para que serve un plan de estudios? Son varias as utilidades que che pode ofrecer ter un plan de estudios, velaquí tes algunhas delas: - Permíteche ter unha visión xeral do traballo que debes realizar en relación co tempo do que dispós. - Favorece un mellor aproveitamento do tempo. - Permíteche reflexionar sobre o grao de cumprimento das tarefas propostas. - Evita que se che acumule o traballo. Temporalización do plan ¿Cando se debe realizar un plan de estudios? Realizamos un plan de estudios cando afrontamos un curso, un verán cunha materia pendente ou calquera outro período no que sexa necesario prepararnos para un labor deste tipo. Un plan de estudios establecerá o traballo que debemos realizar a longo, medio e curto prazos. Neste plan reflectirás as materias que hai que preparar para cada avaliación, para cada semana e para cada día.

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

Segundo isto o plan será: - Para cada avaliación (mensual, bimensual, trimestral, cuadrimestral, etc.). - Semanal. - Diario. O teu plan de estudios debe recoller as tres fases pois se só fas o plan de estudios abranguendo a avaliación no seu conxunto correrás o risco de relaxarte pensando que posúes todo o tempo do mundo e, pola contra, se só tomas en conta o traballo día a día ó mellor só tes estudiada a metade da materia cando cheguen as avaliacións. Características do plan ¿Que características debe ter un plan de estudios? Podemos resumir en catro as características fundamentais que debe cumprir o noso plan de estudios: Debe ser persoal. Non existe un modelo único de plan que sirva para todas as persoas. Cada estudiante debe confeccionar un plan personalizado que ademais das materias de estudio teña en conta outros aspectos como o tempo do que se dispón, a capacidade de concentración, o ritmo co que se deben alternar os períodos de traballo cos de descanso, etc. Debe ser realista. Un plan que non se poida cumprir non serve de nada, mesmo pode ser contraproducente e xerar sensación de fracaso. Por iso non debes partir de situacións ideais senón da túa propia realidade. Tes que ter en conta que non é realista asignar no plan tres horas diarias ó estudio de luns a venres se sabes que non che vai ser posible seguir ese ritmo. Debe ser flexible. O plan de estudios é teu e polo tanto tamén o podes reorganizar segundo se vaia desenvolvendo o proceso. É normal que xurdan situacións persoais que non foron previstas e que fagan necesaria a súa modificación. Agora ben, tampouco podes caer no erro de pensar que calquera cousa pode interromper o plan porque te atoparás con que os días pasan e non avanzas nada, por iso é conveniente revisar

A lingua, instrumento de aprendizaxe

semanalmente o cumprimento do plan establecido. Facendo isto non perderás a perspectiva de saber se vas polo camiño que te propuxeches nun principio. Debe ser global. O plan debe incluír todos os momentos do proceso de estudio. Un tempo para estudiar materias novas e facer exercicios. Un tempo para descansar que deberá ser proporcional ó tempo de estudio. Un tempo para repasar o estudiado. E un tempo para revisar o propio plan e reorganizar o que che poida ter quedado pendente. Elaboración dun plan de estudios personalizado ¿Como se fai un plan de estudios personalizado? Para elaborarmos un plan de estudio personalizado debemos ter en conta os seguintes factores: - Qué estudiamos. - Ónde estudiamos. - Cándo estudiamos. - Cómo distribuímos no horario as materias de estudio e traballo. Vexamos agora cada un destes factores por separado.

Qué estudiamos O primeiro que debes facer é fixar uns obxectivos concretos. Partindo de que os obxectivos a longo prazo son os da totalidade do curso, seleccionarás as materias que vas preparar (todas ou parte delas). Debes ter en conta a túa motivación, o teu interese e tamén o tempo do que prevés dispoñer. Os obxectivos a medio prazo son os correspondentes ás distintas materias para cada avaliación, isto é, o que aprenderás en cada unha delas. Normalmente estes obxectivos aparecen nun índice ó comezo de cada unha das unidades de estudio. Debes lelos e telos en conta.

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

Os obxectivos inmediatos son os que se refiren ó teu labor concreto de cada día da semana.

Ónde estudiamos O primeiro que hai que ter é un lugar de traballo, de seguro que non todos contades cun cuarto perfectamente disposto para o voso estudio persoal. A continuación ofrecemos dúas posibles opcións dependendo da dispoñibilidade espacial na vosa casa. A) Se posúes un cuarto ou despacho é para ti moito máis doado posto que disporás dunha mesa de traballo na que estudiar e colocar as túas cousas ordenadas. De todas formas lembra a importancia de ter unha cadeira axeitada para non forzares a columna vertebral e unha iluminación axeitada que non sexa demasiado intensa como para danar os teus ollos nin demasiado tenue como para obrigarte a forzar a vista, ademais a luz tenue tamén predispón ó sono se estudias pola noite. B) Se non dispós dun cuarto ou despacho individual tampouco caias no erro de pensar que é indispensable, simplemente terás que ser máis organizado ou organizada. O que si resulta aconsellable é traballar sempre na mesma parte da casa, sexa esta a mesa do comedor, a da cociña ou calquera outro lugar; isto facilitará a túa concentración. Outra opción é ir estudiar a outros lugares como bibliotecas ou salas de estudio, esta opción presenta dous posibles inconvenientes, un deles é o tempo que se perde nos desprazamentos, tempo que poderías aproveitar para o teu estudio, e o outro é que nestes lugares é máis doada a distracción pois sempre hai persoas que saen, entran, falan, etc.

Cándo estudiamos O máis aconsellable é estudiar todos os días, a ser posible á mesma hora, de maneira que a práctica do estudio se converta nun hábito, o mesmo que acontece coas prácticas deportivas. Isto, sen embargo, vai depender das circunstancias persoais (traballo, familia, imprevistos...).

A lingua, instrumento de aprendizaxe

Se non vives só ou soa é importante que desde un principio fagas respectar o teu horario de estudio para que non te interrompan arreo. Aproveita os momentos de silencio na casa, ben sexa pola mañá ou pola tarde, ou pola noite cando os demais ven a tele ou dormen. Outro tempo que tamén podes considerar dependendo das túas circunstancias é o da fin de semana. Hai persoas que dispoñen de máis tempo e mellores condicións para o estudio nestes días, outras poden decidir dedicalos ó repaso xeral do aprendido durante a semana, e outras simplemente queren este tempo de lecer para descansar ou dedicalo a outras actividades. Tampouco comeces cun ritmo demasiado intenso debido a que corres o risco de abandonar todo ás dúas semanas porque xa non podes máis. O tempo de lecer é tan indispensable como o dedicado a estudiar. Pensa cál é o teu caso e decide cánto tempo e en qué horario te vas dedicar ós teus estudios.

Cómo distribuímos no horario as materias de estudio e traballo Esta distribución deberá ter en conta a túa capacidade de concentración e a maior ou menor dificultade que para ti representan as distintas materias de estudio. Hai persoas que necesitan pouco tempo para concentrarse no estudio. O seu mellor momento está precisamente ó comezo da actividade. No seu caso unha boa distribución do horario podería ser:

- Primeiro período de estudio: Materias difíciles. - Descanso. - Segundo período de estudio: Materias de dificultade media. - Descanso. - Terceiro período de estudio: Materias fáciles. Repaso. Pola contra, outras persoas tardan en concentrarse. O seu mellor momento coincide co tramo final da sesión de estudio. Para estes, unha boa distribución podería ser a seguinte:

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

- Primeiro período de estudio: Materias fáciles. Repaso. - Descanso. - Segundo período de estudio: Materias de dificultade media. - Descanso. - Terceiro período de estudio: Materias difíciles. Tendo isto en conta, pensa no teu caso: ¿con que grupo de persoas te identificas?, ¿cales serían para ti as materias fáciles, as de dificultade media e as difíciles? Os repasos É necesario que no teu plan de estudios personalizado teñas en conta dedicar un tempo ós repasos dos temas xa estudiados con anterioridade. Se non o fas así, cando precises recuperar a información atoparás que moita dela xa a esqueciches e terás que volver a dedicarlle case tanto tempo como a primeira vez. Os repasos ben programados e ben feitos estimulan a memoria, deteñen a caída da curva do esquecemento e permiten recuperar a información que aprendemos con anterioridade.

¿Como funciona a memoria no proceso de aprendizaxe? O proceso de aprendizaxe individual pasa polas seguintes fases: observación e comprensión; fixación ou memorización propiamente dita; retención e evocación. • Observación e comprensión Nesta fase requírese capacidade de concentración e lectura comprensiva. Unha boa comprensión pasa por: - Saber distinguir as ideas principais das secundarias. - Saber relacionar entre si os distintos aspectos do tema que se estudia. - Saber realizar esquemas e resumos.

A lingua, instrumento de aprendizaxe

• Fixación ou memorización propiamente dita Resultará máis doado se se trata dun tema do que xa se teñen coñecementos previos, é dicir, un tema coñecido. Consecuentemente, resultará máis difícil cando o tema do que se trata sexa totalmente descoñecido. Para a fixación ou memorización é moi importante a asociación de ideas. Isto quere dicir ir integrando os coñecementos novos nunha rede mental, relacionándoos con outros aprendidos con anterioridade. Cantas máis asociacións poidamos facer, máis doado será fixar e manter o recordo. Neste sentido tamén teñen utilidade as chamadas regras mnemotécnicas, recursos que axudan a establecer asociacións, sobre todo cando se trata de reter coñecementos moi abstractos. Imos ver un exemplo moi sinxelo; imaxina que tes que recordar na mesma orde o seguinte grupo de palabras: nenos, accidente, policía, familiares, ambulancia, hospital, persoa.

É evidente que a capacidade de fixar e reter estas palabras na memoria será moito maior se podes establecer asociacións entre elas. Mesmo sería útil construír unha pequena historia. Podería ser algo así: Un grupo de nenos presenciou un accidente. Un deles foi avisar a policía mentres outros trataban de localizar os familiares. Nisto chegou unha ambulancia que trasladou os feridos ó hospital. Soamente había unha persoa ferida grave.

• Retención Consiste na conservación na memoria do aprendido por un tempo máis ou menos longo. Isto depende de varios factores individuais tales como a frecuencia dos repasos ou da capacidade de concentración, pero, sobre todo do significativo que sexa o tema para ti, isto é, do interesante que che resulte e, como xa se dixo, das relacións que teñas establecido entre ese tema novo e os coñecementos anteriores.

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

• Evocación Consiste en recuperar cando sexa preciso os coñecementos que se teñan adquirido.

¿Como actúa o esquecemento? O fenómeno do esquecemento é natural, pásalle a todas as persoas. A súa causa está nas chamadas “interferencias” ás que a nosa mente está sometida na vida cotiá: vivencias, variada información, novas aprendizaxes... Todo isto fai que se vaian esquecendo as cousas xa aprendidas. Con todo, as persoas podemos mellorar a capacidade de retención e evocación se sabemos estimular a memoria e paliar os efectos do esquecemento. • A curva do esquecemento Está comprobado cientificamente que o fenómeno do esquecemento en cada persoa pode ser representado mediante unha curva matemática.

a = esquecemento en 8 horas aproximadamente b = esquecemento en 1 semana aproximadamente

Nesta curva pódese ver que a maior porcentaxe de esquecemento se produce nas oito horas seguintes ó estudio dun tema. A partir deste momento a curva do esquecemento é moito máis suave, esquécense menos cousas e non tan rapidamente.

A lingua, instrumento de aprendizaxe

Tamén hai que ter en conta que durante as horas de sono se suaviza a caída da curva do esquecemento, non se esquece tan rapidamente porque hai moitas menos “interferencias”. Pola contra, se despois de estudiar se realiza moita e variada actividade, as “interferencias” son tamén moitas e acelérase o proceso do esquecemento. Deste dato podemos deducir que é útil dedicarlle ó estudio as horas anteriores a ir durmir. Tendo en conta todo isto é como debemos planificar o tempo dos repasos. Trátase de frear o descenso da curva do esquecemento e conseguir que volva a subir ata o 100% (a totalidade dos coñecementos adquiridos no momento do estudio).

¿En que momento se deben facer repasos? As investigacións feitas ó respecto demostran que os repasos máis eficaces son os que se realizan o primeiro ás oito horas do estudio, e o segundo oito horas máis tarde. (Recorda que hai que descontar o tempo de sono). Con estes dous repasos podes asegurarte de que nun mes recordarás o suficiente (entre o 80% e o 50%, segundo os casos) . Se deixas pasar moitas horas ou moitos días para facer o repaso, este resultará máis difícil, precisarás máis tempo e terás peores resultados.

¿Como facer repasos? Non se trata de volver a ler outra vez todo o tema no libro, senón de consultar os teus esquemas e resumos. Os pasos que debes dar son os seguintes: — Repite mentalmente o tema consultando os teus esquemas e resumos. — Consulta o libro para emendar as posibles “lagoas” que observes. — Volve facer a repetición mental do tema. Agora xa estás en condicións de facer o teu Plan persoal de estudios, ofrecémosche a modo de orientación unhas pautas e modelos que podes seguir:

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

Planificación do traballo a longo e medio prazos. (Para toda a avaliación e para cada semana)

- Data en que terá lugar a avaliación: ...................................................... - Número de semanas das que dispoño desde a actualidade ata a data da avaliación: ................... - Contidos que debo preparar das distintas materias de estudio nestas .............. semanas: -

Lingua galega: (nº de unidades): ................................................................. Lingua española: ......................................................................................................... Idioma estranxeiro: .................................................................................................... Matemáticas: .................................................................................................................. (Sigue así con todas as áreas)

- Distribución deses contidos nas ...................... semanas: 1ª semana (data de finalización ..........................) Con esa data debo ter rematado o seguinte: - Lingua galega: (especificar as unidades ou partes destas unidades): ......................................................................................................................... - Lingua española: ........................................................................................................ - Idioma estranxeiro: ................................................................................................... - Matemáticas: ................................................................................................................. (Sigue así con todas as áreas) 2ª Semana (data de finalización ..............................) (Procede da mesma maneira. E así con todas as semanas ata a data da avaliación. Recorda fixar un tempo para os repasos)

A lingua, instrumento de aprendizaxe

Fíxate agora nun posible modelo de esquema para planificar os períodos de estudio de cada día da semana.

PLAN DE ESTUDIOS DIARIO DÍAS

LUNS

MARTES MÉRCORES XOVES VENRES SÁBADO DOMINGO

MATERIAS (Cada día indica qué materias vas preparar e en qué horario)

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

Preparación de exames O normal é que ó remate da avaliación ou do curso te teñas que enfrontar a unha proba escrita na que deberás demostrar o que aprendiches. Non te preocupes. Se seguiches o teu plan de traballo xa tes case todo feito, só che queda repasar. Se pola contra hai aínda contidos que non estudiaches distribúe os días anteriores á proba para dedicarte a estudiar aquilo que consideres máis importante. Non intentes estudialo todo os últimos días ás présas porque corres o risco de confundir as cousas cando chegue o momento. É mellor que saibas ben que que saibas máis. É tamén moi importante saber a qué tipo de proba te enfrontas. Sempre que poidas consigue exames doutras convocatorias ou pregúntalles ós profesores cómo é a estructura da proba. Non é o mesmo estudiar para un exame tipo test, que para un de preguntas curtas, que para outro consistente en desenvolver un tema. Nun exame tipo test o importante para ti vai ser reter o maior número de datos. Nun exame de preguntas curtas deberás ter unha idea de cada un dos diferentes apartados que debes estudiar. Nun exame consistente no desenvolvemento dun tema o principal obxectivo é que entendas as ideas principais daquilo que debes estudiar e que nun momento determinado saibas relacionar os diferentes apartados. O que se procura con este tipo de probas é saber se o alumno ou alumna entendeu a globalidade do proceso e non tanto se é coñecedor ou coñecedora dos feitos concretos. Reserva o día anterior para o repaso de esquemas e resumos xa feitos, non é aconsellable esta data para a aprendizaxe de novos conceptos. Non estudies a noite anterior á proba, o aconsellable é durmir normalmente para estar perfectamente relaxado e despexado.

A lingua, instrumento de aprendizaxe

Chegou o día do exame Se o exame é pola mañá debes almorzar algo lixeiro, no caso de que sexa pola tarde procura non xantar moito pois as dixestións pesadas provocan somnolencia e non terás as túas facultades mentais perfectamente espertas. Antes de saír da casa repasa se levas todo o que precisas, bolígrafos, lapis, compás, etc., resulta ridículo ver a alguén pedir un bolígrafo ó comezo dun exame, o ideal sería que deixases as túas cousas preparadas o día anterior. O máis importante é que vaias relaxado ou relaxada e seguro do que estudiaches, de nada serve poñerse nervioso polo que un deixou de estudiar, agora o único que podes facer e tirar o máximo partido daquilo que sabes e para iso a tranquilidade é imprescindible. Cando teñas a proba diante non te lances a escribir rapidamente, non teñas medo, as probas están pensadas para que che dea tempo a facelas sen présas. Existen diferentes criterios para elixir a orde na que vas realizar o exame: Un criterio é comezar por aquelas preguntas que teñan maior puntuación, deste xeito se por algunha razón non che dá tempo a rematar terás garantidos máis puntos. Outro criterio é clasificar as preguntas segundo o teu coñecemento e comezar por aquelas que mellor sabes. Outro posible criterio é clasificar as preguntas pola súa lonxitude, se todas teñen a mesma puntuación, e comezar polas de menor extensión. Existen outros criterios, cada alumno ou alumna debe elixir o que mellor resultado lle dea. Se o exame é tipo test é aconsellable ler ben todas as opcións de resposta aínda que a primeira poida parecer correcta, a miúdo existen dúas opcións que de primeiras semellan iguais mais das que só unha é a correcta. Naquelas preguntas das que non saibas a resposta correcta, lembra que podes botar man da lóxica eliminando aquela opción ou opcións que por lóxica non poderían ser correctas e elixe entre as restantes.

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

Se o exame consiste en desenvolver un tema é aconsellable que dediques os primeiros minutos a facer un guión do que vas escribir nunha folla á parte. O guión servirache para levar unha orde lóxica na túa exposición e evitará que esquezas incluír aspectos importantes. Neste tipo de proba é importante que inclúas ó principio unha introducción e ó final unha conclusión. Na introducción indicarás brevemente de qué vas falar e qué pasos pensas seguir. Velaquí tes un exemplo de posible introducción para a pregunta “Avances tecnolóxicos e reformas sociais no século XX en España”: “O século XX caracterízase por ser unha época de espectaculares avances tecnolóxicos e grandes reformas sociais en España. A continuación estudiaremos estes cambios ó longo do século centrándonos en primeiro lugar nos avances tecnolóxicos para despois pasar a expoñer as transformacións sociais que se produciron.”

A túa conclusión deberá recoller brevemente os aspectos máis salientables da túa exposición. Ofrecémosche un exemplo de posible conclusión para a pregunta “A Xeración Nós”: “Como conclusión de todo o que acabamos de ver podemos dicir que a Xeración Nós supuxo un novo Rexurdimento para a nosa lingua e para a nosa literatura levándoas a campos que xamais foran conquistados.”

Ten tamén en conta que nin os nervios nin as présas poden facer que esquezas os aspectos formais na presentación do teu exame. Fai unha letra clara e lexible, por suposto non pode haber borranchos, se queres eliminar algo que escribiches, ríscao cunha liña e escribe dúas parénteses ós lados, por exemplo: (Napoleón sempre tocaba a guitarra). Deixa marxes a ambos os dous lados da folla e coida a túa ortografía sexa o exame da materia que sexa, non só hai que escribir correctamente nos exames de lingua e literatura. Deixa os últimos minutos para repasar o exame, aínda que esteas desexando saír, podes evitar erros importantes co teu repaso.

A lingua, instrumento de aprendizaxe

Tamén é conveniente que, unha vez rematado o exame e xa na túa casa, repases o que escribiches e comprobes os posibles acertos e/ou confusións para futuras probas. Polo demais, moita sorte nos teus exames.

Lectura eficaz Posuír unha boa capacidade lectora é condición básica e indispensable para realizar con éxito calquera aprendizaxe. Para ser un lector ou unha lectora eficaz é necesario: - Ler cun obxectivo, é dicir, ter un proxecto lector. - Comprender ben o que se le. - Ler rapidamente. - Adecuar a velocidade lectora ó tipo de texto que se le e á intención coa que se fai a lectura (proxecto lector). O primeiro de todo, como ves, é saber para qué se le, cál é o noso proxecto lector en cada caso concreto. Unha mesma persoa ó longo do día pode realizar distintas lecturas: ler un xornal ou revista, consultar a guía telefónica, estudiar un tema de matemáticas, ler uns poemas,... Está claro que a finalidade da lectura é distinta en cada caso: no xornal e na guía o que se busca é información; coa lectura do tema de matemáticas búscase formación e na lectura dos poemas estase buscando a distracción e o pracer que proporciona a Literatura. A actitude do lector ou lectora fronte a cada tipo de texto escrito tamén é diferente. Algúns textos requiren máis concentración (lectura atenta), e outros permiten unha lectura máis superficial (lectura rápida).

A lectura rápida é aquela que se fai sobre un texto cando o que se pretende é ter unha idea xeral do contido dese texto, fixándose nos datos e detalles máis significativos. Facemos este tipo de lectura cando consultamos un escrito buscando nel unha determinada

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

información ou queremos ter unha idea global do contido. Tamén pode utilizarse nos repasos de conceptos xa estudiados previamente.

A lectura atenta é unha lectura intensiva, tendente a comprender o texto, é dicir, a captar cómo ese texto está organizado e cáles son as ideas principais que se transmiten. ¿Cando utilizar un tipo de lectura ou outro? Utilizar un tipo de lectura ou outro vai depender, como dixemos, do tipo de texto e tamén, de maneira fundamental, do obxectivo da lectura, do proxecto lector. Cando se estudia ou se consulta un texto buscando nel información pertinente haberá que realizar os dous tipos de lectura: a rápida para facerse unha idea xeral do contido, e a atenta para asimilar e recoller a información. Se non se está seguro da utilidade dun determinado texto en función do que estamos buscando, é necesario facer lectura rápida que permita decidir se escollemos ou rexeitamos ese texto para unha posterior lectura atenta. Naturalmente, cando se trata de textos literarios a lectura ten como principal obxectivo o goce estético que proporciona no lector a creación artística. Nese caso faremos unha lectura atenta, máis ou menos rápida, que se pode demorar voluntariamente naquelas pasaxes que reclamen máis a nosa atención. Imos ver algúns exemplos concretos: Se les un tema do libro de Sociedade para preparar un exame, realizarás primeiro unha lectura rápida e, a continuación, unha lectura atenta. Se consultas o índice dun libro de historia para comprobar se algún dos seus capítulos contén información relacionada cun traballo que tes que preparar, realizarás lectura rápida. Se a continuación les o capítulo dese libro que trata do tema do teu interese, realizarás lectura atenta. Se les unha novela ou un libro de poemas, estarás realizando unha lectura de pracer.

A lingua, instrumento de aprendizaxe

A lectura rápida. Exercicios Neste apartado do presente módulo inclúense unha serie de actividades dirixidas a aumentar a túa velocidade lectora cando se trata de facer unha lectura rápida buscando información, datos ou detalles concretos ou para ter unha idea xeral do contido do texto. Este tipo de lectura é sempre silenciosa e visual, é dicir, consiste en captar directamente o sentido do texto impreso que len os ollos; non precisa da oralidade xa que se dirixe ó propio cerebro e non vai ser “escoitada” por ningún auditorio. Algúns defectos de lectura que é necesario suprimir A velocidade lectora vese con frecuencia retardada pola persistencia de certas prácticas das que debemos ser conscientes e tratar de suprimir. As principais son as seguintes: — A vocalización, que consiste en mover os labios mentres se le e ir pronunciando en voz baixa ou mentalmente as palabras do texto. — Os movementos de cabeza de esquerda a dereita seguindo o desprazamento dos ollos ó longo da liña. — Os movementos de retorno, volvendo con moita frecuencia ó comezo da liña. — Ir seguindo co dedo ou cun lapis as liñas do texto que se está lendo. Ten en conta que a lectura nunca se fai letra a letra senón que cando lemos captamos globalmente conxuntos de letras ou de palabras, é o que se chama campo visual. Canto máis amplo e coherente sexa este campo visual, máis rápida e eficaz será a lectura. A continuación ofrécenseche unha serie de actividades para exercitar e mellorar a discriminación visual co obxectivo de ampliar o campo visual e acadar unha mellor eficacia na lectura rápida.

Todas estas actividades están referidas a uns textos literarios que deberás ler antes de comezar os exercicios.

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

Exercicios para fomentar a velocidade lectora NOVA YORK É NOSO O neno tiña algo que lles dicir ós outros nenos que andaban a enredar con el na beiramar. Tiña algo que lles dicir, pero non remataba de dicilo. Por veces poñía cara de malo, cheo como estaba daquel orgullo que non certaba a deixar ceibe. Ata lle rabuñou a outro, así nun pronto, a lle brincar na cara os lampos dunha íntima fogueira. Esbandallaba tódolos xogos con aquel seu desacougo, mesmo como gato alporizado por veciñanza de treboada. Era un raro rebuldar o seu, con súpetos enlevos. Seu pai chegara aquel mesmo día de Nova York e os demáis nenos non lle preguntaban nada, nin lle facían máis mimos e respetos que outros días. Quizais por iso, porque a pregunta non chegaba, foi polo que rabuñou a quen el coidaba que calaba adrede. Sacou dun peto un asubío noviño, de forasteira feitura e moito rebruñido, e púxose a chifrar cheo de coraxe. Non o quixo emprestar a ninguén e gardouno outra volta no peto, domeándose moito ó afonda-la man para demostrar un peto fondo, coma os petos en que se gardan as mellores cousas. Arredor dos seus ollos bulía unha surrisa dubidosa, ninguén sabe se mala ou suplicante. Mais non lle preguntaron nada. Seu pai chegara de Nova York aquel mesmo día. Vírao desembarcar no peirao vello. Traxe azul. Viseira de carei. A cara forte coma unha proa. Branco e grande o dentamio. E nos ollos, ningunha fachenda. Houbo un intre en que o fillo do navegante andou a rentes de chorar. E as súas bágoas dispararíanse como frechas quentes e coraxudas. Pero non chorou. Ergueuse con máis cara de malo aínda, o peito en arco, a manciña pechada, os labres a tremer. Ergueuse así, garboso, o neno e dixo soamente: - ¡Nova York é noso! Rafael Dieste. Dos arquivos do trasno.

A lingua, instrumento de aprendizaxe

1. Exercicio de atención e discriminación visual. Le con rapidez, comparándoos, o fragmento A) e o fragmento B) e subliña no B) todas as palabras e expresións que cambian: A) O neno tiña algo que lles dicir ós outros nenos que andaban a enredar con el na beiramar. Tiña algo que lles dicir, pero non remataba de dicilo. Por veces poñía cara de malo, cheo como estaba daquel orgullo que non certaba a deixar ceibe. Ata lle rabuñou a outro, así nun pronto, a lle brincar na cara os lampos dunha íntima fogueira. B) O neno tiña unha cousa que lles dicir ós outros rapaces que andaban a xogar con el no peirao. Tiña algo que lles dicir, mais non remataba de contalo. Por veces poñía xesto de malo, cheo como estaba daquel orgullo que non certaba a deixar ceibe. Mesmo lle rabuñou a unha nena, así, nun pronto, a lle relucir no rostro os lampos dunha íntima carraxe.

2. Exercicio de atención e comprensión lectora. Os parágrafos seguintes están “mutilados”, faltan neles as frases que se enumeran ó final. Indica, por medio do correspondente número, qué frase hai que inserir en cada oco: Sacou do peto un asubío noviño ( ), e púxose a chifrar cheo de coraxe. Non o quixo emprestar a ninguén e gardouno outra volta ( ), domeándose moito ó enfonda-la man para demostrar un peto fondo, coma os petos en que se gardan as mellores cousas. ( ) seus ollos bulía unha surrisa dubidosa, ninguén sabe se mala ( ). Seu pai chegara de Nova York aquel mesmo día. Vírao desembarcar ( ). Traxe azul. Viseira ( ) A cara forte coma unha proa. Branco e grande o dentamio. E nos ollos, ( ) ningunha fachenda. 1. Arredor dos 2. no peirao vello 3. de forasteira feitura e moito rebruñido 4. de carei 5. afeitos a longanías e grandes rumbos 6. no peto 7. ou suplicante

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

3. Exercicio de discriminación visual: Fíxate nas seguintes parellas de palabras escritas en columna. Le rapidamente e subliña as parellas que difiren entre si: neno

neno

orgullo

brincar

brindar

cara

fogueira

figueira

rebuldar

pai

adrede

proa

broa

enredar

enredos

alporizado

gato

gota

branco

fachenda

fachada

xogos

rogos

emprestar

bágoas

calaba

calada

rumbos

arredor

mesmo

mesto

fillo

filloa

feitura

navegante

mimos

mesmo

desembarcar -

desembalar

mellores

cousas

causas

manciña

A lingua, instrumento de aprendizaxe

4. Exercicio de percepciĂłn visual global. Ordena as sĂlabas seguintes para que formen palabras do texto: du - bi - sa - do :

...............................................

te - gan - ve - na :

...............................................

al - ri - za - do - po :

...............................................

cou - sa - go - de :

...............................................

pre - ron - ta - gun :

...............................................

5. Busca na tĂĄboa as letras que se che indican para formar palabras do texto:

1. (2,A), (1,B), (2,G), (1,C), (1,D), (1,E), (1,B): _______ 2. (1,F), (1,G), (2,F), (2,E), (2,D), (2,G), (1,B), (1,E): ________ 3. (1,H), (1,B), (2,D), (2,A), (1,G), (1,E), (2,C), (1,E): ________ 4. (1,E), (2,B), (2,E), (2,A), (2,G), (1,G): ______ 5. (1,A), (2,D), (2,G), (1,B), (1,E), (1,G): ______ 6. (1,F), (2,G), (2,H), (2,H), (1,G): _____

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

6. Exercicio de atención e discriminación visual. Ordenando na trama os cadradiños de abaixo poderás ler dúas frases do texto.

A lingua, instrumento de aprendizaxe

7. Exercicio de habilidade visual. Le de corrido as frases seguintes en horizontal facendo tres “saltos” coa mirada, centrando a visión no punto medio de cada tramo: Tiña algo que

lles dicir, pero

non remataba de dicilo

Seu pai chegara

aquel mesmo día

de Nova York

E as súas bágoas

dispararíanse como frechas

quentes e coraxudas

Non o quixo

emprestar a ninguén

e gardouno no peto

Era un raro

rebuldar o seu,

con súpetos enlevos

Sacou dun peto

un asubío noviño

de forasteira feitura

Ergueuse con máis

cara de malo aínda,

o peito en arco

Quizais por iso,

porque a pregunta non chegaba,

foi polo que rabuñou

Ata lle rabuñou

a outro,

así nun pronto

Houbo un intre en

que o fillo do navegante

andou a rentes de chorar

8. Exercicio de habilidade visual. Le en vertical a seguinte columna de palabras e frases procurando captar cada liña cunha única fixación da mirada, xusto no centro: peto lampos fogueira rebruñido suplicante alporizado desembarcar esbandallaba seu pai chegara tiña algo que lles dicir era un raro rebuldar o seu os demais nenos non lle preguntaban seu pai chegara de Nova York aquel día

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

A LUZ DA LÚA CHEA Esa noite, Aghata saíu do portal do edificio envolta no perfume e no clac, clac, dos seus tacóns altos pola beirarrúa. Lizgaira, elegante, eses dedos de uñas granate que colocan, afiados, a curta melena negra. Esa ollada bordeada de lapis negro e pestanas longas que se mira de esguello no escaparate da boutique. Os reflexos da lúa, chea e redonda, na cazadora toureira de raso negro, nas curvas do cu no pantalón de napa negra. Sente na gorxa o agarimo do lene pano de seda negra que aperta o seu pescozo longo, desexable, e contrasta coa blusa vermella. A man dereita leva o cigarro ós beizos vermellos coma o sangue, que fan arde-lo tabaco, mentres que coa esquerda saca as chaves do coche deportivo. Entra e arranca lanzada na procura de miradas de desexo, insinuacións, sorrisos, que remontará con elegancia, coma unha gacela a cámara lenta choutando por riba dunha árbore caída. Talmente. Na beirarrúa, entre os coches que quedan aparcados, móvese algo, unha sombra na luz que estra a lúa chea. Asoma a cabeza unha figura ancha e encrequenada, unha cabeza peluda e salvaxe que mira con tristura para a esquina por onde dobrou o coche. Ollos coma neon quente, o nariz ancho e húmido, e, por entre os dentes, grandes e afiados, escapa latexando un bafo quente, animal, de ansiedade. Xa non é a fera que axexa agachada agardando o paseante solitario na noite. Agora corre fóra da vista dos noctámbulos que miran estrañados unha sombra que xeme e salouca nun curruncho da rúa. Agardará a que volva para ve-la baixar do coche, arrecende-lo ronsel de perfume e tabaco e vela abri-lo portal do edificio. Ela entón mirará para el cun sorriso de desprezo, ese sorriso que cravará no seu corpo monstruoso, e logo entrará, pechando o portal, como tódalas noites de lúa chea. El ficará un anaco mirando para o portal por onde entrou, arrimado a ese GS verde, como un boneco zoupón e logo marchará encrequenado, polas sombras, con ese andar silencioso de animal, como tódalas noites de lúa chea. (Banda sonora: “Tú eres la noche”, Orquestra Mondragón). Suso de Toro. Polaroid

A lingua, instrumento de aprendizaxe

9. Exercicio de atención visual. Desde o punto de saída e xirando segundo indica a frecha, vai pasando de cadriño en cadriño, para compoñer unha das frases do texto:

- .................................................................................................................................. - .................................................................................................................................. - ..................................................................................................................................

10. Exercicio de memoria e comprensión. Nos seguintes parágrafos metéronse varias “frases piratas” que non corresponden ó texto. Localízaas e sublíñaas (sen consultar co texto orixinal ata despois de rematado o exercicio): Esa noite, Aghata saíu do portal do edificio daquel barrio marxinal envolta no perfume e no clac, clac, dos seus tacóns altos pola beirarrúa, arrimouse ó escaparate da florería. Lizgaira, elegante, eses dedos de uñas granate que colocan, afiados, a curta melena negra. Esa ollada, triste e chorosa, bordeada de lapis negro e pestanas longas que se mira de esguello no escaparate da

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

boutique, e aí adiante estaba o señor José da froitería arrimado á porta, sempre a facer bromas. Os reflexos da lúa, chea e redonda, na cazadora toureira de raso negro, nas curvas do cu no pantalón de napa negra. Semellaba que ía chover. Sente na gorxa o agarimo do lene pano de seda negra, regalo da súa avoa, que aperta o seu pescozo longo, desexable, e contrasta coa blusa vermella. Mirou para o espello, moito lle gustaba verse reflectida no espello do ascensor. A man dereita leva o cigarro ós beizos vermellos coma o sangue, que fan arde-lo tabaco, aí estaba co seu chupetiño, tan tranquiliña, mentres que coa esquerda saca as chaves do coche deportivo. Entra e arranca lanzada na procura de miradas de desexo, un mal momento teno calquera, insinuacións, sorrisos, que remontará con elegancia, como unha gacela a cámara lenta choutando por riba dunha árbore caída. Talmente.

11. Exercicio de atención e discriminación visual. As seguintes palabras pertencen ó texto. Tes que ler rapidamente cada fila e subliñar o que se che indica: a) Palabras nas que figuran nesta orde as letras ra xuntas: Noite, granate, beirarrúa, curta, raso, gorxa, árbore, figura, portal, marchará. b) Palabras desta fila que teñan máis de cinco letras: portal, longo, lenta, beizos, escaparate, noite, gorxa, quente, beirarrúa, perfume. c) Palabras desta fila que teñen algunha letra repetida: envolta, choutando, peluda, cámara, lenta, procura, edificio, pechando, sombras, noites.

12. Exercicio de atención e discriminación visual. a) Le rapidamente o texto, localiza e escribe todas as palabras nas que figure a letra “z”: .................................................................................................................................. b) Indica cántas veces aparecen no texto as seguintes palabras: - Negra : ............... - Portal: ................

A lingua, instrumento de aprendizaxe

- Lúa: ................... - Nariz: .................

13. Busca nesta SOPA DE LETRAS as seguintes palabras do texto: LÚA, RÚAS, RASO, GORXA, GACELA, SALVAXE.

14. Exercicio de discriminación visual. a) Busca no cadro e indica cántas veces están repetidas as letras p e q:

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

b) Neste cadro hai dous números que se repiten dúas veces. Indica cáles son:

No cadro seguinte todas as letras están repetidas menos dúas. Localiza cáles son:

A lingua, instrumento de aprendizaxe

d) No cadro seguinte hai un único número que non está repetido. Localízao.

e) No cadro seguinte indica cántas veces están repetidos os grupos MS2 e TL7.

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

QUE NON QUEDE NADA Xurara non mercar endexamais unha arma de xoguete ó neno. Pertencera a Greenpeace, aínda cotizaba cun recibo anual, e sentía unha simpatía nostálxica cando miraba na televisión unha marcha pacifista desafiar a prohibición de internarse no deserto de Nevada, onde os enxeñeiros nucleares se extasiaban sementando nos cráteres fungos monstruosos. O seu traballo de representante comercial absorbíao totalmente. Tamén casara. E tivera un fillo. –¿Un fillo? –preguntáralle Nicolás con ollos de espanto. Era un antigo compañeiro de inquedanzas, co que coincidira no aeroporto. –Pois si –dixera el, sentíndose algo incómodo. Nunca pensara que debían explicarse esas cousas. Tense un fillo e xa está. –Non, ¿sabes?, se o digo pola valentía que supón. Penso que hai que ser valoroso para ter un fillo. Eu non sería capaz de tomar unha decisión así. Daríame vertixe. En realidade nunca pensara no significado de ter un fillo. Casara porque lle apetecera e tivera un fillo polo mesmo. Pero Nicolás non deixaba de miralo coma un confesor atormentado polos pecados alleos. –¿Sabes? Creo que hai que tomalo sobre todo coma un feito biolóxico, sen darlle moitas voltas transcendentes. É como asumir a nosa condición animal. Un fillo faite sentir ben, así, coma un animal. Recuperar a nosa animalidade coma unha condición positiva. Nicolás riu. Ó cabo era biólogo. –Non sei. Para min é coma se decidisedes convertervos por un intre en Deus. Traer a alguén a este mundo debe ser fermoso, pero... é tamén tan terrible. Non sei. –Mira. El esperta moitas veces pola noite. Chama por nós, e volve durmir. Así, varias veces pola noite. Podes ser un deus, pero un deus escarallado. El, hostias. Dorme cando quere. Agora riron os dous. –¿Cóntaslle contos? –Non vexas. Levo contado miles. Ben, cando estou. Xa sabes, ando de aquí para alá, con este maldito choio. Hai noites que lle conto tres ou catro, e que quedo durmido antes ca el. –¿Como son? ¿Que é o que lle contas? –dixo, divertido, Nicolás.

A lingua, instrumento de aprendizaxe

–Buff. Sobre todo de animais. Encántanlle os contos de animais. Animais que teñen filliños, e veñen os cazadores, e todo iso. Procuro que o lobo sexa bo –e dixo isto último cunha chiscadela tamén divertida. –Gustaríame velo algunha vez –dixo Nicolás, cando xa se despedían. O amigo fixo un derradeiro sinal de adeus trala porta de vidro e el dirixiuse a unha das tendas do aeroporto. Sempre levaba algún regalo para o neno. Non había moito onde escoller. O maior surtido era a imitación de armas de fogo. Habíaas de todas clases. O colt vaqueiro, unha pistola de axente especial con silenciador, un rifle de mira telescópica, unha metralladora de raios láser. E logo estaba tamén a artillería, e os blindados, e sofisticadísimos adiantos da guerra das galaxias. Evitounos todos cun aceno de noxo, e finalmente escolleu un parauguiñas de tea plástica transparente e con adhesivos de graciosos animaliños. Cando chegou á casa, o neno estaba durmindo. –Tróuxenlle isto –dixo el cun sorriso. –É bonito –dixo a muller. Pola mañá, o neno preguntou: ¿Vas traballar? El contestou que si con mágoa e o fillo botou a chorar. –Tróuxenche unha cousa –dixo el brincando da cama. O neno calou e agardou expectante que desenvolvese o regalo. –Mira, ten debuxos de Snoopy –dixo satisfeito, alargando o pequeno paraugas. O neno mirou o regalo, deulle voltas para ver tódolos animais, e parecía contento. Antes de marchar, deulle un bico e agarimou a súa cabeza. Cando ía abrir a porta, escoitou que o fillo o chamaba. Deu a volta e viuno alí, cunha perna adiantada e o paraugas apoiado no ombro cun perfecto estilo de tirador. –¡Pum! Estás morto, papá. Manuel Rivas. Un millón de vacas.

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

15. Seguindo as definicións resolve o seguinte encrucillado e aparecerán varias palabras do texto: HORIZONTAIS: 1. Partidario da paz. 2. Parte do corpo entre o pé e os xeonllos. 3. Bonito, belo. 4. Moderno raio. VERTICAIS: A. Animal salvaxe. B. Relativos ó núcleo dos átomos. C. Planta talofita sen clorofila. D. Abertura por onde o volcán arrebola lava, fume, etc.

A lingua, instrumento de aprendizaxe

16. Exercicio de atención e discriminación visual. Le rapidamente o parágrafo seguinte, localiza e subliña varias palabras mal escritas (sen consultar o texto orixinal):

rifle tractor pistola tanque metralladora revólver

conto novela poema sinfonía relato historia

galaxia astro terremoto estrela planeta cometa

treboada cráter lava cinza borralla fume

b) Agora engade ti unha palabra máis a cada grupo. 18. Ordena alfabeticamente as seguintes palabras do texto. Faino o máis rápido que poidas.

arma, prohibición, desafiar, xoguete, galaxia, satisfeito, enxeñeiro, valentía, aínda, fillo, deserto, absorber, blindado, transparente, cráter, valoroso, aeroporto, nostalxia, vaqueiro, pacifista, biólogo, feito, condición, regalo, animal, paraugas, perna, recibo, recuperar. 19. Exercicio de atención e discriminación visual. Combinando de todas as maneiras posibles as letras dunha palabra, sen engadir ningunha máis, pódense formar moitas outras palabras. Fíxate no exemplo: Silenciador: Silencio, aceiro, aceno, ácido, cadro, caldeiro, corda, candil, recado, resina, ronsel, ledicia, dilación, escano, lacón, laico, lindar, sádico, selado, soldar, cordial, sólida, día, dor, solar, sal, sol, cor, lenda, rosa, disco, eido, delirio, socia... Fai ti o mesmo coas seguintes palabras do texto: Transcendentes: Sementando:

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

20. a) A seguinte frase do texto está escrita sen respectar a separación entre palabras. Lea coa debida entoación e despois escríbea correctamente:

Oamigofixounderradeirosinaldeadeustralaportadevidroeeldirixiuseaunhadastenda sdoaeroporto. .................................................................................................................................. b) As seguintes frases tamén pertencen ó texto. Fíxate que teñen “borrada” a metade inferior das letras. Tenta lelas, sen consultar o texto orixinal, e escríbeas a continuación. O neno mirou o regalo, deulle voltas para ver tódolos animais, e parecía contento. Antes de marchar, deulle un bico e agarimou a súa cabeza. Cando ía abrir a porta, escoitou que o fillo o chamaba. Deu a volta e viuno alí, cunha perna adiantada e o paraugas apoiado no ombro cun perfecto estilo de tirador.

21. Exercicio de discriminación visual. Nas seguintes columnas de palabras hai algunhas que se repiten. Le en vertical coa maior velocidade lectora que poidas e indica en cada columna cáles son as palabras que se repiten e cántas veces están repetidas.

A lingua, instrumento de aprendizaxe

22. Exercicio de atención e habilidade visual. Localiza en cada cadrado dúas filas que conteñan os mesmos elementos pero ordenados en sentido oposto. Exemplo: M R S A – A S R M.

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

O LICHO DE VILAMOR Soupen do Licho de Vilamor pólo abó dun compañeiro meu de escola, que era un vello reloxeiro e tiña unha caixa de música que moito gostaba eu de ouvir. –En Vilamor, decíamos, houbo dous homes de talento: O Berete, que adeprendeu a lér nun día, i o Licho, que sacaba as moas sin dór. Preguntando polo Licho soupen que fora un home mui alto, mui gordo, cunha grande barba, e que sempre gastaba blusa moura, de maragato. Andaba polas feiras sacando moas. Chegaba a unha feira, subíase a un queixón, e colgábase do pescozo un grande colar feito cos dentes e moas meirandes que sacara, e pra traguer á clientela, espricaba as pezas máis famosas: –Ista moa foi do señor cura de Abraldes. ¡Moita freba de lacón leva cortado! Iste foi de doña Ramonita Verdes. ¿Vedes iste dente de tres reigañas? Do sombrereiro de Mondoñedo... Que facía pra tiralas moas sin dór, eu non o sei. Unha vez, un tío abó de meu, don Serxio Moirón, contoume que il coñecera ó Licho. –¡Aínda pasóu con el na casa nosa unha chistada! E a chistada foi que unha tía miña, Elisa, que era mui fermosiña moceta, e delicada, e finouse en Panticosa do peito, tiña unha moa averiada e doíalle i hastra tiña algo de flemón. E como era sábado e mercado nos Rodrigas de Riotorto, i estaba o Licho no seu traballo, fórono buscar pra que lle quitase a moa a miña tía. I a probe Elisa estaba na sala dos balcós, no noso pazo de Chachán, nunha mecedora, choromiqueando, cando chegóu o Licho. E a miña tía cando veu entrar por portas a aquel home tan grande, coaquela blusa moura, o colar ó pescozo e nas máns as ferramentas, vai a rapaciña i esmaióuse. O Licho botou unha grande risada, e volvéndose pra meu bisabó, o escribano Moirón de Bretoña, que groria haxa, namentres lle tocaba coas tenazas na barriga, comentou palaciano gracioso: –¡Ja, ja, ja! ¡Todas istas señoritas son un fato de putas! É todo o que sei do Licho de Vilamor. Álvaro Cunqueiro. Escola de Menciñeiros.

23. Exercicio de comprensión e habilidade visual. O máis rapidamente posible busca e subliña no texto as seguintes frases:

espricaba as pezas máis famosas.

A lingua, instrumento de aprendizaxe

O Licho botou unha grande risada era un vello reloxeiro tiña unha moa averiada e nas mans as ferramentas contoume que il coñecera ó Licho Andaba polas feiras sacando moas. fórono buscar 24. Resolve o seguinte encrucillado e atoparás varias palabras do texto. HORIZONTAIS 1. Obxecto, xeralmente de ferro, que serve para realizar certo tipo de traballo. 2. Adorno que se pon arredor do pescozo. 3. Dise do habitante dunha comarca leonesa. 4. Parte do corpo que une a cabeza ó tronco. VERTICAIS A. Dentes non afiados da parte posterior da boca. B. Establecemento público onde se dá calquera tipo de ensinanzas. C. Pata dianteira do porco. D. Persoa que vende ou repara reloxos.

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

25. Exercicio de comprensión lectora. Reconstrúe o fragmento seguinte colocando no lugar que lle corresponde cada unha das palabras que aparecen no recadro. Faino sen consultar o texto orixinal: a, andaba, chegaba, do, dous, feito, gastaba, grande, lér, Licho, meirandes, mui, o, pezas, sin, soupen, traguer.

En Vilamor, decíamos, houbo ............... homes de talente: ........... Berete, que aprendéu a .............. nun día, i o ....................., que sacaba as moas .................. dór. Perguntando pólo Licho ...................... que fora un home ................... alto, mui gordo, cunha .................. barba, e que sempre ..................... blusa moura, de maragato. ..................... pólas feiras sacando moas. ................... a unha feira, subíase .................. un queixón, e colgábase ................. pescozo un grande colar .................... cos dentes e moas ...................... que sacara, e pra ..................... á clientela, espricaba as ................ máis famosas.

26. Exercicio de habilidade visual. Busca no texto e localiza o máis rapidamente que poidas: – Todos os nomes propios (tamén os que se repiten): ....................................................................................................................... – Todas as palabras nas que aparece a letra “h” (tamén as que se repiten): ...................................................................................................................... – Todas as palabras nas que aparece a letra “x”: ...................................................................................................................... – Todas as palabras nas que aparece a letra “z”: ...................................................................................................................... – Todas as palabras nas que aparece o grupo “pr”: ...................................................................................................................... – A única palabra do texto que ten 14 letras: ...................................................................................................................... – Dúas palabras do texto que teñan 11 letras: ......................................................................................................................

A lingua, instrumento de aprendizaxe

27. Exercicio de atención e comprensión lectora. Fíxate no seguinte grupo de palabras e subliña aquelas que esteas seguro ou segura de que non aparecen no texto: escola locomotora reloxeiro barba dentista rosario dentes clientela bergantín flemón pazo farmacia colar ocarina risada barriga rapaciña blusa feira

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

28. Exercicio de habilidade visual: a) Fíxate nos números do recadro. Localiza e subliña nas columnas a palabra que está á dereita de cada un deles: 143 – 299 – 805 – 101 – 972 – 021 – 803 – 377 – 204 – 816 532 – compañeiro

098 – bisavó

805 – moa

425 – home

201 – delicada

209 – sábado

618 – moura

152 – caixa

539 – mercado

403 – reloxeiro

437 – alto

755 – verdes

972 – vello

044 – talento

211 – gloria

577 – pescozo

605 – grande

992 – doer

692 – famosas

321 – caixón

506 – pazo

215 – moura

312 – famosa

299 – pezas

395 – gordo

143 – homes

271 – fauna

720 – reigañas

861 – meirande

749 – lacón

175 – casa

603 – cura

575 – febra

229 – chistada

479 – señor

441 – portas

507 – portas

705 – fermosa

803 – flemón

304 – dor

68 – peito

377 – tenaces

816 – señoritas

508 – avaría

935 – moura

235 – moceta

021 – escola

308 – caixa

279 – mans

093 – moura

062 – escribán

101 – caixa

402 – desmaiar

208 – home

930 – flemón

737 – risada

233 – traballo

400 – escribán

175 – fato

269 – tía

270 – traballo

322 – palaciano

204 – gracioso

918 – música

172 – sala

082 – reigañas

296 – tía

127 – finar

051 – pescozo

751 – avó

112 – botar

752 – peito

A lingua, instrumento de aprendizaxe

b) Agora busca os números correspondentes ás seguintes palabras. (Poden aparecer máis dunha vez). traballo:

.....................................................

escribán: ..................................................... pescozo:

.....................................................

sábado:

.....................................................

tía:

.....................................................

cura:

.....................................................

reigañas: ..................................................... avaría:

.....................................................

gordo:

.....................................................

caixa:

.....................................................

29. Exercicio de atención e comprensión. O fragmento seguinte está “mutilado”, fáltanlle as frases que aparecen abaixo numeradas. Completa o texto colocando cada frase no seu lugar (faino sen consultar o texto orixinal):

E a chistada foi que unha tía miña, Elisa, que era moi fermosiña moceta, ( ), e finouse en Panticosa do peito, tiña unha moa averiada ( ) i hastra tiña algo de flemón. E como era sábado e mercado nos Rodrigas de Riotorto, i estaba o Licho ( ), fórono buscar pra que lle quitase a moa ( ). I a probe Elisa estaba na sala dos balcós, no noso pazo de Chachán, nunha mecedora, choromiqueando, ( ). E a miña tía cando veu entrar ( ) a aquel home tan grande, coaquela blusa moura, ( ) e nas máns as ferramentas, vai a rapaciña i esmaióuse. O Licho botóu unha grande risada, e volvéndose pra meu bisabó, o escribano Moirón de Bretoña, ( ), namentras lle tocaba coas tenazas na barriga, comentou palaciano gracioso: –¡Ja, ja, ja! ¡Todas istas señoitas son un fato de putas! É todo o que sei do Licho de Vilamor. (1) e doialle

(7)

e delicada

(2) a miña tía

(8)

o colar ó pescozo

(3) por portas (4) cando chegou o Licho (5) que groria haxa (6) no seu traballo

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

30. Exercicio de atención e discriminación visual. As seguintes palabras pertencen ó texto, pero están desordenadas. Pon as súas letras en orde para poder lelas: OSCEAL:______ ZESCOPO:_______ PRAÑACIA:________ ÑORTASIES:_________ RABAB:_____ 31. Exercicio de atención. Seguindo as indicacións das parénteses, localiza no cadro as letras para formar catro palabras do texto:

1. (1,A), (2,C), (1,E), (2,G), (2,A), (2,C), (1,B), (1,A), (2,G): _________ 2. (1,C), (2,C), (1,A), (2,E), (1,F), (2,B), (2,G): _______ 3. (1,A), (1,B), (1,D), (1,F), (2,B), (1,F): ______ 4. (2,F), (1,F), (1,C), (2,G), (1,D), (1,F), (1,D): _______

A lingua, instrumento de aprendizaxe

A lectura atenta É esta unha lectura pausada, crítica e analítica que ten como obxectivo captar ideas e conceptos, e que precisa unha boa comprensión lectora. Este é o tipo de lectura que se realiza no momento de estudio ou cando se consultan textos para realizar un traballo persoal de investigación. Para realizar este traballo, os textos nos que vas buscar información son fundamentalmente textos expositivos, é dicir, que teñen como finalidade a transmisión da información de maneira clara e ordenada. Os textos expositivos aparecen sobre todo en obras de divulgación, manuais, libros de texto e obras científicas.

Unha boa comprensión lectora pasa por: – Diferenciar as ideas principais e as ideas secundarias. – Determinar cómo se estructura o texto. A idea principal Nos textos expositivos sempre hai un concepto ou idea predominante que é a que lle dá sentido global e unitario á totalidade, é o que chamamos idea principal. Esta idea principal estará sustentada con explicacións, exemplos, comentarios..., que alongan o texto en maior ou menor medida, son as ideas secundarias. Como ves, en toda producción escrita hai unha xerarquización de ideas, unhas son máis importantes ca outras. Saber distinguir perfectamente esta xerarquización é fundamental para comprender o texto e tamén para recoller del a información pertinente. Ademais, nos textos longos, as mensaxes van enlazándose unhas con outras nunha cadea de ideas, e todas elas conxuntamente comunican unha idea xeral. Entre todas as ideas que van aparecendo no texto haberá pois unha orde ou fío conductor. Este conxunto de ideas ordenadas é o que se chama progresión temática. Para a súa comprensión o lector debe recoñecer esta organización interna, esta progresión temática.

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

¿Como se localiza a idea principal? Cando o texto está constituído por varios parágrafos haberá que ir buscando a idea principal de cada un deles. Imos ver a continuación que esta idea principal pode estar explícita ou implícita.

Idea principal explícita Ás veces, a idea principal que resume o contido da mensaxe aparece escrita no propio texto. Con frecuencia é a primeira frase do parágrafo, aínda que non sempre é así. Neste caso dise que a idea principal está explícita e o único que temos que facer é localizala e subliñala. Esta idea principal explícita chámase tamén frase temática. En moitas ocasións, a idea principal explícita aparece como resumo do exposto no parágrafo. Nestes casos é frecuente que vaia precedida de expresións do tipo “resumindo”, “polo tanto”, “así pois”, “en definitiva”, “ou sexa que”, “isto quere dicir que”, etc.

O subliñado. Nesta lectura atenta é de moita utilidade o subliñado. Sublíñase un texto para destacar o que se considera máis importante: ideas, datos, nomes... Isto mellora a atención e facilita os repasos. Pero é necesario saber qué e cómo se subliña. Como dicimos, o obxectivo do subliñado é destacar o máis significativo, a frase ou palabra suxeridora que concentra a información. Se subliñamos ideas secundarias, o subliñado non achegará nada relevante. Se se subliña todo o parágrafo, ou case todo, tampouco servirá xa que se elimina o obxectivo de destacar. Nos parágrafos nos que existe frase temática (idea principal explícita), é precisamente esta frase a que se debe subliñar.

Idea principal implícita Outras veces, no parágrafo non aparece frase temática senón que temos que deducir e redactar a idea principal a partir dos datos e detalles que se nos dan. Dise que a idea principal está implícita. Nestes casos, haberá que subliñar as palabras “suxeridoras”, aquelas que concentran a información e que imos utilizar para redactar a idea principal.

A lingua, instrumento de aprendizaxe

Imos ver algúns exemplos: Texto A: “Unha razón da escaseza de comida no mundo é a agricultura de subsistencia. A agricultura de subsistencia consiste en que os agricultores colleitan a comida abonda para a familia, sen excedentes para casos de emerxencia. Se hai unha seca, unha inundación ou calquera outro desastre, non se dispón de reservas.” Neste texto a idea principal está explícita e correspóndese exactamente coa primeira frase do parágrafo. O que temos que facer é copiala:

“Unha razón da escaseza de comida no mundo é a agricultura de subsistencia” Como podes ver, as outras frases explican e complementan esta afirmación.

Texto B:

“Estamos destruíndo a selva co fin de gañar terreo para a agricultura. A queima da selva é unha verdadeira traxedia para a Terra posto que a combustión libera grandes cantidades de CO2 á atmosfera. Ademais, desaparecen as árbores que poderían absorber este gas. Así, a deforestación contribúe dobremente ó efecto invernadoiro. A selva tennos proporcionado moitas substancias de grande utilidade. Tamén constitúe o hábitat de moitas tribos que están desaparecendo e dunha importante fauna.” Neste texto tamén está explícita a idea principal, pero require unha pequena “elaboración”. Podería formularse así:

“A destrucción da selva é unha traxedia para a Terra” Texto C:

“O cerebro controla todo o que fas, cada movemento que realizas e todo o que pensas. O teu cerebro fai posible que soñes e penses, que aprendas e recordes. Andas, falas, escribes, les, miras, escoitas, ris e choras gracias ó cerebro. O cerebro controla a túa respiración e o latexo do corazón. O cerebro é o centro de control de todo o teu

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

corpo. Ocúpase de que todas as partes do corpo funcionen simultaneamente. É mellor que calquera computadora que se teña fabricado xamais. Distintas partes do cerebro controlan as diferentes partes do corpo.”

Aínda que a idea principal está explícita, tamén faremos unha pequena elaboración:

“O cerebro é o responsable de que todas as partes do corpo funcionen simultaneamente”.

Texto D:

“Se ben a relación Lobo-Home, foi sempre conflictiva particularmente en Galicia, que conta cunha alta taxa de poboación rural moi diseminada e onde a maior parte da dieta do lobo está constituída por animais domésticos, e onde, incluso se comprobou algún caso accidental de ataques a persoas, ninguén actualmente ten dúbida da importancia ecolóxica da especie. Controla a proliferación de cans asilvestrados e de xabarís, selecciona naturalmente os espécimes de herbívoros de caza maior e realiza un importante labor de policía como preeiro; este último ben coñecido e utilizado polos paisanos. Así como, o feito en si de ter no noso territorio unha especie tan singular e sobresaliente entre os nosos bosques e montañas.” (O noso lobo. E. Valero Gutiérrez del Olmo)

Neste caso a idea principal do texto non está explícita. Dicimos que está implícita. Isto, como sabes, quere dicir que temos que elaborala a partir da información que o parágrafo proporciona. Para redactala procederemos da seguinte maneira “preguntando” ó texto:

• ¿De que trata o parágrafo? (Isto será o tema) • ¿Que se nos di sobre ese tema? A idea principal será:

Tema + o que se di do tema

A lingua, instrumento de aprendizaxe

Vexamos no texto D:

• Tema: O lobo. • Qué di dese tema: que a súa importancia ecolóxica está sendo cada vez máis recoñecida. Idea principal: A importancia ecolóxica do lobo está sendo cada vez máis recoñecida pola sociedade.

Texto E:

O problema básico determinante para a maioría dos municipios rurais de menos de 10.000 habitantes é o demográfico; problema agravado moito máis naqueles de menos de 2.000, que son os propiamente rurais. En opinión dos autores, mentres que a España urbana presenta a estructura demográfica dunha sociedade moderna, a sociedade rural está moi lonxe de conseguila. Nestes núcleos rurais as persoas maiores teñen unha renda inferior, sofren degradación física, psíquica ou mesmo ambas, e séntense ademais desprazadas dos círculos e ambientes sociais nos que actuaban, o que fai que, en gran medida, sexan dependentes. Unha dependencia que pode resultar preocupante pola transformación da familia tradicional que se ve alterada por mor dos cambios da vida moderna: residencia, traballo, etc. (Agustín Requejo Osorio: “Recesión” en Revista Galega do Ensino, núm. 25, Novembro 1999.)

Neste parágrafo tamén a idea principal está implícita. Temos que elaborala. Outra maneira de elaborar a frase que recolle a idea principal dun parágrafo é imaxinar que se trata dun artigo de prensa e que tes que redactar un titular co menor número de palabras posibles. Tendo isto en conta, a idea principal deste parágrafo podería quedar así: O principal problema dos pequenos municipios rurais é o avellentamento da poboación

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

A idea principal e as ideas secundarias compleméntanse. Fíxate que se a frase temática (a que expresa a idea principal) está ben elaborada debe “incluír” de forma implícita toda a información que se dá como explicación ou ampliación. Imos comprobar isto con algún dos exemplos anteriores. Fíxate no Texto B. Acordamos que a frase temática (idea principal) podería ser:

A destrucción da selva é unha traxedia para a Terra Comproba se é certo que todas as explicacións e comentarios ratifican a idea principal: – A queima da selva produce grandes cantidades de CO2. – Desaparecen as árbores que poderían absorber este gas. – A deforestación contribúe dobremente ó efecto invernadoiro. – A selva proporciona substancias de grande utilidade. – A selva é o hábitat de moitas tribos. – A selva é o hábitat dunha importante fauna. ¿Toda esta información está implícita na frase “A destrucción da selva é unha traxedia para a Terra”?

Como ves as ideas secundarias ou complementarias sosteñen a idea principal como as patas dunha mesa sosteñen o taboleiro.

A lingua, instrumento de aprendizaxe

32. Recoñecemento da idea principal explícita en parágrafos.

Localiza e subliña a idea principal ou frase temática nos parágrafos seguintes: Parágrafo A: Na terra dispoñemos só dunha cantidade limitada de auga. O sol brilla sobre o mar, e grandes cantidades de vapor de auga ascenden ó aire. Cando o vapor de auga se arrefría, cae en forma de chuvia e de neve. A maioría desta auga vai parar ós ríos e regatos, e estes ó mar. Ou sexa, que utilizamos sempre a mesma auga. Parágrafo B: A auga impide que os animais e plantas que viven na lagoa se quenten ou arrefríen demasiado. Permítelles beber, respirar e moverse. Moitos animais que viven nas lagoas só poden alimentarse e reproducirse na auga. A maioría das plantas e animais acuáticos non poden sobrevivir fóra da lagoa, dun lago ou dunha poza. Os peixes, sambesugas, caracois de auga, ninfas, larvas, etc., non poden sobrevivir fóra da auga. Así pois, a auga protexe os animais e plantas da lagoa. Parágrafo C: Se nos doe unha moa, a dor non afecta só á moa senón que todo o noso corpo está molesto e seguramente nos impedirá realizar a nosa actividade normal. Da mesma maneira, o que ocorra con calquera elemento do ecosistema afecta ó resto xa que todos os elementos que forman un ecosistema están relacionados entre si constituíndo unha unidade. Parágrafo D: En certas zonas mergulladas atópase carbón. Uns longos túneles levan ata as capas de carbón dende as minas escavadas na terra firme. Noutros lugares baixo o mar tamén hai gas e petróleo. Se o mar é profundo, constrúense plataformas perforadoras flotantes. A medida que se vai perforando vanse introducindo tubos. O gas e o petróleo lévanse a terra mediante canalizacións ou en barcos especiais. Como podemos ver, algúns combustibles proveñen do mar. Parágrafo E: Santiago convertérase, ao cabo, na gran metrópole universal das pelerinaxes. En Compostela realizouse a operación de congregar á cristiandade esparexida, de facer que tódolos camiños e tódalas linguas, pola terra e polo mar, converxesen alí. Como alguén escribiu, sen Santiago de Compostela non florecerían as lanzas, nin se crebaría o Durandal; non se faría pedra a sorrisa de Daniel, nin, en cada poente, podería arder, con nova luz, o miragre das vidrieiras de Chartres... (F. Fernández del Riego. As Peregrinacións Xacobeas. )

33. A idea principal implícita en parágrafos. Le os seguintes parágrafos subliñando as palabras suxeridoras e, segundo a información que neles se dá, elabora a frase que exprese a idea principal:

Parágrafo A: Moitas mercadorías transpórtanse por terra. Por exemplo, camións grandes e pequenos transportan mercadorías e material de todas formas e tamaños. Os trens transportan cargas extremadamente pesadas e voluminosas. Os avións levan

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

cargas aéreas. Nos negocios emprégase o transporte aéreo porque é moi rápido, pero tamén é moi caro. Os helicópteros tamén se utilizan para transportar mercadorías polo aire e, nalgúns lugares, úsanse globos de aire quente para o transporte de materiais. Os barcos, gabarras e outras embarcacións úsanse frecuentemente para transportar mercadorías por lagos, canles e océanos. As grandes cargas de petróleo, carbón e cereal transpórtanse frecuentemente por vía fluvial. Imos proceder como xa indicamos:

• ¿Cal é o tema deste parágrafo?: • ¿Que se di no parágrafo respecto dese tema?: • Idea principal: tema + o que se di do tema: Parágrafo B: Non podemos saber con exactitude cómo era a dieta alimentaria dos primeiros homes. Ó longo de milleiros de anos de experiencia os seres humanos chegaron a saber qué animais tiñan que cazar, qué plantas podían comer e cáles podían usar para curar enfermidades. A dieta prehistórica era moito máis variada ca nosa moderna; mesmo utilizaba moitas plantas que hoxe consideramos maleza. Despois que o home empezase a cultivar cereais, seguíanse comendo alimentos silvestres nutritivos. • Idea principal: tema + o que se di do tema: Parágrafo C: O alcol é unha substancia química tóxica que pode afectar ás persoas a varios niveis. Produce enfermidades de estómago, fígado e páncreas, alteracións cardiovasculares, anemia, diminución das defensas do organismo, impotencia sexual, etc. Na muller embarazada é responsable de abortos e partos prematuros, de nenos inmaturos e con problemas físicos e cerebrais. Tamén afecta ó sistema nervioso, producindo alteracións psíquicas e trastornos do carácter. Estes problemas teñen ademais unha dimensión social xa que producen complicacións familiares, sociais e laborais. • Idea principal: tema + o que se di do tema:

A idea principal en texto extensos. Cando se trata de textos extensos, de varios parágrafos, teremos que determinar cál é a idea principal de todo o texto. A esta idea principal tamén lle chamamos idea xeral do texto.

A lingua, instrumento de aprendizaxe

Esta idea xeral temos que deducila a partir das ideas principais de cada un dos parágrafos que compoñen o texto. Recorda a comparación que xa fixemos: As ideas de cada parágrafo son como as patas que sosteñen o taboleiro da mesa, que sería a idea xeral do texto. Imos ver algún exemplo:

A escaseza de alimentos débese a unha serie de razóns. O clima é unha delas. En moitas zonas do mundo, pasan longos períodos de tempo sen que chova. Cando non chove secan os ríos, a terra endurece e convértese en po. Moitas persoas morren de fame. Outra razón da escaseza de comida no mundo é a agricultura de subsistencia. Esta agricultura consiste en que os agricultores colleitan a comida abonda para a familia, sen excedentes para casos de emerxencia. Se hai unha seca, unha inundación ou calquera outro desastre, non se dispón de reservas. O crecemento das cidades tamén agrava este problema. Cada vez hai máis xente que emigra ás cidades. A terra que se dedica ás cidades deixa de dedicarse ó cultivo e á alimentación do gando. No que antes eran terras de labor, constrúense oficinas e fábricas. Ó diminuír a terra cultivable colléitanse menos alimentos. (Adaptación).

Imos ver as ideas principais de cada parágrafo: 1ª A falta de chuvias é unha das razóns da escaseza de alimentos no mundo. 2ª A agricultura de subsistencia, ó non producir excedentes para casos de necesidade, é outra razón da escaseza de comida. 3ª A diminución das terras de labor debido ó crecemento das cidades trae consigo que se colleiten menos alimentos.

Idea principal xeral de todo o texto:

As grandes secas, a agricultura de subsistencia e a diminución das terras de labor, debida ó crecemento das cidades, son causas da escaseza de alimentos.

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

Vexamos outro exemplo:

A enerxía xeotermal provén da calor acumulada no manto da terra. Cando as augas subterráneas chegan a estas zonas quentes, transfórmanse en vapor. Ás veces este vapor pode ser aproveitado para producir enerxía. As plantas tamén poden producir enerxía substitutiva do petróleo e do gas. Como sabemos, as plantas absorben enerxía solar que empregan para a súa alimentación. Algunhas plantas poden procesarse e obter alcol líquido. Brasil, por exemplo, está tentando substituír o petróleo por alcol. O vento é outro posible substituto do petróleo e do gas. Se o vento mantivese unha velocidade de 21 millas por hora, produciría 7.000 veces máis electricidade da que produce a central de Hoover Dam nun ano. Os muíños de vento poden transformar a enerxía eólica en electricidade. (Adaptación).

Ideas principais nos parágrafos: 1ª: A calor que provén do interior da terra pode ser utilizada como fonte de enerxía (xeotermal). 2ª: Tamén se pode obter alcol enerxético do procesamento das plantas (vexetal).

A lingua, instrumento de aprendizaxe

3ª: A forza do vento (enerxía eólica) pódese transformar en enerxía eléctrica.

Idea principal xeral de todo o texto:

As enerxías xeotermal, vexetal e eólica poden ser substitutos da enerxía que se obtén do petróleo e do gas.

34. Le os textos seguintes e elabora a idea principal xeral a partir das ideas principais de cada parágrafo:

Texto A: Os animais son útiles por moitas razóns. Os animais dannos comida. Por exemplo conseguimos carne das vacas, dos porcos, das aves, as galiñas proporciónannos ovos, etc. Os animais tamén son útiles para o traballo e o transporte. Os cabalos levan ás persoas e tiran dos carros. As vacas e as mulas poden arar os campos e levar cargas. Nalgúns países, os elefantes fan o traballo pesado que os humanos non poderían facer. Conseguimos outros productos dos animais. O coiro que usamos para abrigos, calzado, cintos, bolsos, equipos de deporte..., procede das vacas, dos porcos e mesmo dos canguros ou das avestruces. O xabón e moitos productos químicos que se empregan na alimentación e na medicina proceden dos animais. Os animais tamén proporcionan diversión. Montar a cabalo é moi divertido. Pescar ou cazar son deportes dos que moitos gozan e a moitas persoas gústalles vivir con animais de compañía: cans, gatos, paxaros, peixes,... (Adaptación).

a) Ideas principais dos parágrafos: 1º: 2º: 3º: 4º:

b) Idea principal xeral de todo o texto:

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

Texto B: A agricultura é unha das actividades máis antigas da humanidade. Dende a súa aparición no Neolítico ata a Revolución Industrial, a terra foi a principal fonte de riqueza e a meirande parte da poboación traballaba no campo. Pero a revolución industrial trouxo importantes cambios no campo que fixeron máis rendibles as explotacións: invéntanse novos sistemas de rotación de cultivos, selecciónanse sementes, úsanse fertilizantes e mecanízanse os labores agrícolas. Nos países desenvolvidos a poboación dedicada á agricultura é inferior ó 10% da poboación activa pero aínda segue a ser a ocupación fundamental da maioría da poboación nos países subdesenvolvidos. Así mesmo, o desenvolvemento da actividade industrial provocou un profundo cambio no modo de vida das persoas, acelerando o crecemento da poboación mundial, contribuíndo de forma dinámica ó desenvolvemento urbano e mellorando a calidade de vida. Paralelamente ó desenvolvemento industrial, e como consecuencia da industrialización, fixeron a súa aparición dúas novas clases sociais: o proletariado e a burguesía. A actividade industrial xera riqueza, aumenta o nivel de emprego das persoas, eleva a renda nacional, mellora a rede de comunicacións e dá lugar a profundas transformacións económicas. Os países máis desenvolvidos do mundo son os que posúen maior actividade industrial. As novas tecnoloxías, como a informática, a microelectrónica e as telecomunicacións, aplicadas ó campo da industria contribúen a unha reducción de custos económicos e de man de obra. (Adaptación).

a) Ideas principais dos parágrafos: 1º: 2º: 3º:

b) Idea principal xeral de todo o texto:

35. A idea principal xeral nos artigos de prensa

Nas noticias e artigos que aparecen nos xornais e revistas, é frecuente que a idea principal figure como titular, resumindo nunha frase o máis importante da información que se transmite. Imos ler e analizar unha noticia aparecida nun xornal: Estudios realizados na Universidade de Novo México (Estados Unidos, 1990) amosan que cualificar a unha persoa como “teleadicta” non é unha figura metafórica, senón unha realidade. Unha das investigacións pon de manifesto que entre o 2% e

A lingua, instrumento de aprendizaxe

o 12% das persoas que ven televisión considéranse a si mesmos “teleadictos” e séntense desgraciados con este “vicio”, do que, segundo as súas declaracións, non son capaces de saír polos seus propios medios. Moitas persoas que ven con frecuencia a televisión acoden a este medio, segundo o estudio, cando se encontran ó bordo do estrés e non como forma de pasar un tempo agradable. Estes individuos “utilizan a televisión como un sedante”. Os españois adoitan comer e cear, e nalgúns casos almorzar, coa televisión acesa nunha proporción superior á doutros cidadáns da CE. De cada cen españois, 57 xúntanse á mesa coa televisión acesa. Na CE esta porcentaxe sitúase nun 54%. Os nenos españois, entre os tres e os dez anos, dedican de 3.30 a 4 horas ó día a ver a televisión, cando un estudio da Sociedade Europea de Biosocioloxía (1991) considera que o uso razoable da televisión nun neno non debe superar os 50 minutos diarios. Un tercio dos pais recoñecen que seus fillos ven demasiada televisión e un 22% opinan que a televisión é un bo instrumento educativo e sensibilizador. Segundo este estudio, o consumo televisivo infantil está en proporción coa preparación cultural dos pais, e cando os pais acompañan ós fillos diante da pequena pantalla, estes comprenden mellor a mensaxe, ademais de seleccionar con máis criterio os contidos. Polo que respecta ós anciáns, a Sociedade Española de Biosocioloxía sinala que se nos nenos o uso esaxerado da televisión pode dar lugar a comportamentos violentos, nos anciáns supón unha diminución da capacidade intelectual, perda de memoria e, mesmo, procesos de demencia. Na maioría de residencias, asilos e hospitais a principal distracción para os anciáns é mirar a televisión. Esta actividade ten, entre outras consecuencias, o bloqueo do movemento do ancián. Botar máis de tres horas ó día diante do televisor favorece a obesidade e pode chegar a atrofiar o intelecto, segundo o doutor Luis María Gonzalo, catedrático de Anatomía da Universidade de Navarra. A obesidade é favorecida polo sedentarismo, a falla de exercicio e a sobrealimentación que conleva ver a “tele”. “Unha parte dos anuncios que aparecen na televisión”, indicou, “son de tipo alimentario, sobre todo os que se consomen entre horas e os que máis engordan como chocolates, bombóns, doces e xeados”. “El País”, xoves 18 de febreiro de 1993

a) ¿Cal é o tema deste artigo?: b) Sinala as ideas principais dos parágrafos: 1º: 2º:

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

3º: 4º: 5º: c) A idea principal xeral de todo o texto. Redacta unha frase que lle poida servir de titular á noticia que estamos comentando. d) Clasifica as seguintes frases segundo o grao de importancia que cada unha delas ten respecto á idea principal xeral de todo o texto. Sinala cunha cruz:

Resumindo: - Os textos expositivos transmiten información clara, ordenada e xerarquizada sobre un determinado tema

A lingua, instrumento de aprendizaxe

Organización interna dos textos expositivos Recorda que dixemos que unha boa comprensión lectora pasa por: § Diferenciar as ideas principais e as ideas secundarias. § Determinar cómo se organiza o texto. Xa traballamos os conceptos de idea principal e ideas secundarias, agora ímonos fixar en cómo pode estar organizado un texto expositivo. Existen cinco formas de organizar os textos expositivos: 1. A organización de tipo descritivo. 2. A organización causal. 3. A organización comparativa. 4. A organización problema/solución. 5. A organización secuencial. Para ter unha idea dos distintos tipos de texto é moi útil confeccionar esquemas que permiten dunha forma rápida “visualizar” a súa organización e o seu contido. Imos ver con detalle cada unha destas formas de organización e os seus esquemas.

Esquemas para os distintos tipos de organización de textos

1. A organización de tipo descritivo. Son textos que consisten en ofrecer os trazos, características ou atributos dun determinado fenómeno. Vexamos un exemplo de texto descritivo:

“A masa forestal ocupa ó redor do 30% da superficie do planeta. As especies vexetais presentes nos bosques están adaptadas ó medio. Así, no Norte cobren grandes extensións os bosques de coníferas, como o piñeiro e o abeto. As coníferas tamén están presentes nos bosques das grandes montañas, como as do Himalaia e os Andes. Nas

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

zonas temperadas hai bosques de coníferas e de árbores de folla caduca, como o carballo, o castiñeiro, o pradairo e a nogueira. Os bosques tropicais son os que teñen unha maior variedade de especies, os máis ricos e densos e as árbores son de crecemento continuo.” (Adaptación).

O esquema deste texto descritivo sería así:

2. A organización causal. Estes textos organizan os seus contidos amosando os antecedentes –causas– e os consecuentes –efectos– dun determinado fenómeno. Nos textos de organización causal, os conectores (palabras que serven para conectar ou relacionar entre si as ideas) máis frecuentes son: por esta razón, é por isto que, a causa fundamental... Vexamos un exemplo de organización causal:

A lingua, instrumento de aprendizaxe

“En España a industria siderúrxica non se desenvolveu paralelamente ás transformacións do sector téxtil nin ó dos transportes.¿Cales foron os causas? A “Lei de Ferrocarrís de 1855” facilitou a libre importación de material ferroviario durante a construcción das liñas e nos dez anos seguintes. Esta liberdade de comercio cos ferros estranxeiros prexudicou o desenvolvemento dunha siderúrxica propia, xa que os custos dos ferros ingleses eran máis baixos que os españois. A compra de barcos escoceses, máis baratos que os españois, tampouco facilitou o desenvolvemento da industria siderúrxica nacional perdéndose a ocasión que supuxo a substitución dos barcos con casco de madeira polos de casco metálico.” (Adaptación). O esquema para reflectir a información deste texto é o seguinte:

3. A organización comparativa. Esta organización é usada naqueles textos nos que dous fenómenos son confrontados entre si, facendo notar as súas semellanzas e diferencias. Os conectores máis frecuentes nestas produccións son: a diferencia de, mentres que, da mesma maneira, pola súa parte, polo contrario, pola contra... Exemplo de texto con organización comparativa:

“Nos países desenvolvidos as cidades están dotadas dunhas boas infraestructuras e duns transportes rápidos e baratos que posibilitan unha grande mobilidade de persoas e mercadorías. Son polos de atracción en constante crecemento.

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

As cidades europeas adoitan ter un centro histórico que, en moitos casos, concentra as principais actividades administrativas, financeiras, comerciais e, en xeral, de servicios. As cidades norteamericanas seguen normalmente un plano ortogonal e non teñen zona histórica. Nelas distínguense dúas partes: o centro e os suburbios. Nos países subdesenvolvidos as cidades caracterízanse por soportar un forte crecemento, que se realiza de forma anárquica ó non existir un control e unha planificación por parte das autoridades públicas. As infraestructuras son escasas e deficientes. O grao de industrialización é moi pequeno e incluso nulo, polo que se rexistran altas taxas de paro. A poboación tende a concentrarse nun reducido número de cidades de grandes dimensións e con grandes contrastes entre os barrios residenciais de carácter luxoso e os barrios de chabolas carentes dos servicios máis elementais.” (Adaptación).

O esquema para recoller a información deste texto será da seguinte maneira:

A lingua, instrumento de aprendizaxe

4. A organización problema/solución. Esta organización é a daqueles textos que se organizan en torno a un problema e ás súas solucións. Os conectores máis frecuentes neste tipo de produccións son: as solucións, para solucionar, co fin de solucionar, as medidas que hai que tomar... Exemplo de texto con organización de tipo problema/solución:

“A conservación do medio ambiente require actuacións e melloras en tódolos eidos. A xestión axeitada da terra esixe tomar medidas que deteñan a degradación, reparando e mellorando os solos. Así, cómpre frear o corte abusivo de árbores e emprender unha reforestación adecuada ó medio, eliminando a salinidade mediante o regadío. Tamén é necesario recuperar zonas anegadas mediante drenaxes e estabilizar dunas. Outras medidas han de establecer a utilización adecuada dos recursos hidráulicos, a construcción de socalcos e suplir as carencias do solo con contribucións de cal, xeso, etc.” (Adaptación). Modelo de esquema para recoller a información deste texto:

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

5. A organización secuencial. Neste tipo de textos amósase cómo as ideas se relacionan mediante algún trazo común, por exemplo que se suceden no tempo (secuencia cronolóxica). Os conectores máis frecuentes son: en primeiro lugar, seguidamente, a continuación, finalmente... Exemplo de texto con organización secuencial:

“O comercio nace como consecuencia da especialización no traballo, do desenvolvemento humano e da desigualdade na riqueza de materias primas. Desde a época do Paleolítico os grupos sociais de distintos lugares mantiveron relacións comerciais, intercambiando materias primas que eran abundantes nunhas zonas e escasas noutras. Este modo de comerciar recibe o nome de troco. Máis tarde, as caravanas e a navegación fluvial e marítima fixeron máis doados estes intercambios. Pero é sen dúbida o invento da moeda o que levará a realizar transaccións comerciais de forma máis rápida e máis fiable. Na Idade Antiga, os fenicios, gregos e romanos desenvolveron un activo comercio polo Mediterráneo, pero durante a Idade Media o mundo comercial quedou reducido a intercambios a pequena escala debido á crecente ruralización e á incomunicación entre Europa e Asia, causada pola ocupación turca. Durante a Idade Moderna, o descubrimento de América resulta determinante para abrir novos horizontes ó comercio. Pero foi a Revolución Industrial no século XVIII a que produciu os cambios máis importantes na producción de manufacturas e consecuentemente no intercambio e venda dos productos.” (Adaptación).

A lingua, instrumento de aprendizaxe

Modelo de esquema para recoller a informaci贸n dun texto destas caracter铆sticas:

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

É importante que teñas en conta que calquera texto expositivo dunha certa extensión poderá ter diversas organizacións, pasando nos distintos parágrafos dun tipo a outro segundo conveña. Fíxate, por exemplo, neste último texto. A organización deste é fundamentalmente secuencial xa que ó longo dos distintos parágrafos se vai establecendo unha orde temporal, explicando cómo evolucionou o comercio de mercadorías a través da Historia da humanidade. Pero tamén nos distintos parágrafos atopamos outros tipos de organización da información: No primeiro parágrafo hai unha organización causal: As causas do nacemento do comercio foron tres: – Especialización no traballo. – Desenvolvemento humano. – Desigualdade na riqueza de materias primas. Nos seguintes parágrafos volvemos a atopar organización causal: – A moeda foi a causa do aumento do comercio na antigüidade. – A ocupación dos turcos foi a causa da diminución do comercio na Idade Media. – O descubrimento de América foi causa do incremento comercial na Idade Moderna. – A Revolución industrial foi causa de cambios importantes no comercio. 36. Le os seguintes parágrafos e indica cál é o tipo fundamental de organización de cada un deles: Parágrafo A: A palloza é unha casa circular ou oval tellada con colmos de palla, nela convivían homes e animais separados por lixeiros tabiques de táboas que non chegaban ó teito. Ás veces ten dúas portas, unha para o gando que é máis ancha para poder gardar o carro, e outra para as persoas. A estancia dedicada á corte acostuma estar na parte baixa da palloza, e soe ter unha pequena inclinación para a drenaxe do esterco. O lume faise no centro da estancia que ocupa a xente, cunhas

A lingua, instrumento de aprendizaxe

pedras ó redor. Nesta estancia acostuma haber varios bancos e artesas; os bancos serven para sentar e xantar mediante un taboleiro abatible sostido por dous brazos, un de cada lado do respaldo, e tamén para durmir colocando encima un xergón feito con follas de maínzo. Sobre a corte sitúase unha especie de faiado no que se garda a herba para o gando. García Barba. Itinerarios polos Ancares

Parágrafo B: O libro e maila imaxe son niveis distintos de acceso á información. A televisión envíanos unha lectura fragmentada, con claves de coñecemento dispersas. O libro ofrécenos unha lectura secuencial que obriga a seguir un razoamento. Parece conveniente a combinación de ambos sistemas de coñecemento na formación de nenos e mozos, para o que resulta imprescindible fomentar o hábito lector á par que se ensina a ler correctamente a imaxe. Lolo Rico. Un neno, un libro, un televisor

Parágrafo C: A deterioración da calidade da auga foise producindo ó longo dos séculos pero desde a época da revolución industrial é moito maior, sendo difícil hoxe en día atopar augas de calidade. As cidades situadas ás beiras dos ríos foron vertendo augas contaminadas ós seus leitos, facéndoas non aptas para o consumo humano. De todos os vertidos urbanos e rurais soamente un 50% son sometidos a un tratamento de depuración. Outras veces a contaminación das augas está relacionada coa agricultura, polo uso de pesticidas e praguicidas ou tamén directamente a través das pulverizacións aéreas. Pero son os contaminantes de orixe industrial os que constitúen a maior fonte de contaminación nos países desenvolvidos. Os máis perniciosos son os relacionados coas industrias papeleiras, coas industrias derivadas do petróleo e coas industrias químicas. (Adaptación). Parágrafo D: O clima inflúe no crecemento das plantas. Cada cultivo require unhas temperaturas e unhas precipitacións axeitadas, que permitan dentro dunhas marxes o normal crecemento das plantas. As condicións climáticas poden modificarse por medio de obras hidráulicas que fan posible transformar un terreo de secaño nun de regadío. Outra solución son os invernadoiros, onde se crea un microclima adaptado ó tipo de cultivo que interese. (Adaptación). Parágrafo E: Os transportes son medios mecánicos e animais que serven para trasladar persoas e mercadorías. Os medios de transporte están condicionados sobre todo polo relevo e polas augas. Pero estas condicións físicas foron superadas pola intervención humana a través dos séculos. No século XIX, paralelamente á Revolución Industrial, ten lugar a revolución dos transportes. Coa invención e aplicación da máquina de vapor ó barco e coa aparición do ferrocarril, os transportes fixéronse máis veloces e puideron carrexar máis peso, levar persoas e mercadorías e comunicar entre si pobos e cidades. Pero o desenvolvemento máis espectacular

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

dos transportes ten lugar no século XX coa invención do automóbil e do avión. Isto supuxo unha ampliación do comercio a nivel local, nacional e internacional, fortalecendo a expansión industrial e o crecemento urbano. Actualmente as telecomunicacións están producindo unha auténtica revolución comercial e informativa. (Adaptación). 37. Unha boa maneira de “visualizar” a estructura dun texto e de “recordar” a información que transmite é representalo mediante un esquema. Xa vimos que podemos facer corresponder cada tipo de texto cun modelo distinto de esquema. O texto seguinte ten como tema o turismo e presenta organización causal. Leo e despois completa o esquema que se corresponde con este tipo de organización:

Durante moito tempo o turismo foi unha actividade minoritaria, só reservada á aristocracia e á burguesía con maior poder adquisitivo. Na segunda metade do século XX desenvólvese como un fenómeno de masas e constitúe, nalgúns países, unha das principais actividades económicas. O auxe do turismo débese a varias causas. En primeiro lugar hai que ter en conta o aumento do poder adquisitivo dos traballadores nos países desenvolvidos. Tamén hai que considerar o aumento do tempo libre pola reducción da semana laboral e polo adianto da idade de xubilación. Outra causa está na mellora dos transportes, sobre todo os aéreos, e o grande incremento de automóbiles. A oferta de múltiples modalidades de estancia é outra das razóns. Actualmente, desde hoteis de luxo ata ó campismo, existe un amplo abano de elección adaptado ós gustos e ás posibilidades económicas dos turistas. Tamén é importante neste aspecto o maior nivel cultural da poboación, que aumenta o interese por coñecer outras culturas e outros lugares. Finalmente outro factor importante que hai que ter en conta é a publicidade realizada tanto polos gobernos e institucións públicas como polas axencias de viaxes. (Adaptación). Esquema para un tipo de texto causa/consecuencia:

A lingua, instrumento de aprendizaxe

38. O texto seguinte está organizado de forma secuencial. Trata da orixe e mais da evolución do fenómeno urbano. Le o texto e a continuación completa o esquema que se corresponde con esta organización:

As cidades máis antigas apareceron cara ó IV milenio a.C. en Mesopotamia, preto dos ríos Éufrates e Tigris na parte baixa do val. No Neolítico algúns poboados transfórmanse en cidades trala sedentarización da poboación nómade como consecuencia das atencións que require a agricultura e pola especialización do traballo. No século VIII a.C. xa podemos falar da existencia de cidades-estado gregas. No Imperio Romano fúndanse moitas cidades que enriquecen o modelo grego con elementos como redes de sumidoiro, auga corrente, pavimentado das rúas, beirarrúas, etc. Coa caída do Imperio Romano de Occidente decae a cidade para volver a renacer no século XII, co asentamento de artesáns e comerciantes, e medra desde o século XVI debido á expansión do comercio que ten lugar cos descubrimentos. Pero será despois da Revolución Industrial cando as cidades acaden dimensións ata entón descoñecidas debido sobre todo ó éxodo rural.

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

A civilización actual é basicamente urbana. A poboación mundial rexistra elevadas taxas de crecemento e tende a concentrarse nas cidades, que ademais de atraer poboación son centros de atracción de bens e de servicios. (Adaptación). Esquema para un texto de tipo secuencial:

39. O texto seguinte trata do comercio e organiza a información comparando dúas realidades diferentes: a dos países desenvolvidos e a dos países subdesenvolvidos. Le o texto e a continuación completa o esquema que se corresponde con esta organización:

A lingua, instrumento de aprendizaxe

Os países desenvolvidos son grandes exportadores e importadores, pero as importacións que realizan son fundamentalmente materias primas e enerxía que, transformadas en productos manufacturados, son de novo exportadas a outras nacións. Sen embargo, os países subdesenvolvidos son os exportadores das materias primas que compran os países desenvolvidos, dando lugar a un mercado moi dependente que debe importar as manufacturas e bens de equipo que se producen nos países industrializados. (Adaptación). Esquema para un texto de tipo comparativo:

40. O texto seguinte ten como tema o crecemento demográfico da poboación mundial. A información que nos achega está organizada na forma de problema/solución. Le o texto e a continuación completa o esquema que se corresponde con esta organización:

A finais do século XX a poboación mundial acadou a cifra de 6.000 millóns de persoas. Ademais, dáse o feito sen precedentes de que unha sexta parte desta poboación está en plena idade reproductiva (de 15 a 24 anos) o que supón a maior xeración de persoas novas da historia, a consecuencia será un gran crecemento da poboación mundial para o ano 2050. A ONU advirte da escasa uniformidade destes datos; das inxustas desigualdades que rexistra a sociedade mundial. Así, mentres nos países industrializados descenderon notablemente as taxas de fecundidade (dous fillos por muller), nos países pobres as mulleres seguen parindo entre catro e sete fillos ó longo da súa vida. Por esta razón, as campañas para frear o crecemento demográfico céntranse preferentemente no Terceiro Mundo e baséanse na extensión dos medios anticonceptivos a nivel mundial, no maior acceso da muller á educación e na planificación familiar. (Adaptación).

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

Esquema para un texto do tipo problema/solución.

41. O texto seguinte trata das montañas e ten carácter descritivo. Leo e a continuación completa o esquema que se corresponde con esta organización:

As montañas son elevacións do terreo. Constitúen as partes máis elevadas e saíntes do relevo. A súa idade, os materiais que as forman e a erosión soportada condicionan o seu aspecto e altura. Nunha montaña distínguense tres partes: a cima ou cume, que é a parte máis elevada, as faldras ou ladeiras, que son as partes laterais máis ou menos inclinadas, o pé ou base, que é a parte sobre a que descansa a montaña. As montañas deben a súa orixe principalmente a tres causas. Por unha banda, están os grandes pregamentos de capas da codia terrestre. Por outra, as dislocacións que afundiron unha parte do solo, convertendo en montaña o lado de descenso cara á parte afundida. Finalmente, hai montañas que deben a súa orixe á acción de erupcións volcánicas. Segundo a súa idade podemos clasificar as montañas en novas e vellas. As montañas novas, formadas en época recente, na Era Terciaria, presentan formas agudas. A acción da erosión é escasa. As montañas vellas son baixas e de formas redondeadas pola acción de axentes erosivos, como a auga, o xeo, o vento, etc. Son exemplos de montañas vellas o Macizo Galaico en España e o Macizo central francés. (Adaptación). Esquema para un texto de tipo descritivo:

A lingua, instrumento de aprendizaxe

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

Recollida de información Á hora de recolleres a información hai dous tipos de técnicas que che poden servir de moita axuda, tanto para os teus estudios como para a túa vida extra-académica, estámonos a referir ós ésquemas e ós resumos. De seguido veremos en qué consiste cada unha destas técnicas e os seus diferentes tipos.

Esquemas de recollida de información. Tipos de esquemas Como levamos visto, os esquemas ou representacións gráficas do contido dun texto, son moi útiles xa que permiten recoller información dunha forma estructurada, establecendo categorías e elaborando clasificacións. Imos ver un exemplo moi sinxelo a partir do seguinte conxunto de palabras: leite, xamón, mazá, auga, queixo, lentellas, chourizo, leituga, laranxa, ovos, polo, cereixa, sal, manteiga, touciño, repolo, chícharos

Unha primeira lectura permítenos deducir a idea principal xeral que engloba a estes elementos e que nos permite clasificar a todos eles na categoría de alimentos. Pero ademais, se nos fixamos, é posible unha nova clasificación xa que podemos establecer novas categorías segundo a súa orixe: animal, vexetal, mineral. Aínda podemos seguir clasificando, establecendo novas categorías para estes grupos. Por exemplo, no grupo de alimentos de orixe vexetal podemos establecer outras tres categorías: froitas, verduras, legumes. Esta clasificación podemos “visualizala”, representándoa mediante un esquema de chaves. Así:

A lingua, instrumento de aprendizaxe

42. Establece categorías que permitan realizar unha clasificación dos seguintes elementos. Reflicte estas categorías mediante un esquema de chaves:

andoriña, ollomol, vaca, bolboreta, abella, sardiña, aguia, león, coello, mosca, escaravello, pardal, gato, bacallao, grilo, gaivota, lagostino

Os esquemas teñen moita utilidade xa que: – Axudan a comprender e memorizar a información. – Permiten organizar a información establecendo categorías. – Desenvolven a capacidade de sintetizar. – Permiten elaborar resumos. – Axudan a recuperar a información con facilidade.

Condicións para realizar un bo esquema: – Deberá reflectir todas as ideas principais do texto. – Ten que estar ben articulado de maneira que as categorías reflictan a orde lóxica do texto. – Debe ser completo para dar unha idea xeral do contido do texto. – A súa presentación debe ser clara e limpa. – A linguaxe empregada será concisa e breve, case telegráfica.

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

Tipos de esquemas Ademais dos que xa vimos para representar os distintos tipos nos que pode estar organizado un texto, hai outras modalidades de esquemas, todas elas parten de ir establecendo categorías (apartados e subapartados) que van do máis xeral ó máis particular. Os tipos de esquemas máis usuais son: – Esquemas de chaves. – Esquemas de números. – Esquemas de frechas. – Esquemas arbóreos. – Diagramas.

Esquema de chaves

A lingua, instrumento de aprendizaxe

Esquema de números Idea xeral. (Título) 1 – Primeira Idea principal. 1.1.

Idea secundaria. 1.1.1. outra idea 1.1.2. outra idea

1.2.

Idea secundaria.

2 – Segunda Idea principal. 2.1. Idea secundaria. 2.1.1. outra idea 2.1.2. outra idea 3 – ...

Esquema de frechas

PRIMEIRA PARTE: t茅cnicas de estudio

Esquema arb贸reo

Diagramas

A lingua, instrumento de aprendizaxe

A utilización dun tipo ou doutro de esquema depende dos gustos e preferencias da persoa que o realiza, e tamén da natureza do texto sobre o que se traballa. Ás veces os estudiantes fan esquemas que son mestura de distintos tipos, ou mesmo inventan os seus propios modelos de esquemas. A modo de exemplo imos ver cómo se podería representar a clasificación das Oracións Compostas empregando o esquema de chaves e o esquema de números. A) Esquema de chaves

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

B) Esquema de números CLASIFICACIÓN DAS ORACIÓNS COMPOSTAS 1. Xustapostas. 2. Coordinadas. 2.1.

Copulativas.

2.2.

Disxuntivas.

2.3.

Adversativas.

2.4.

Distributivas.

3. Subordinadas. 3.1.

Substantivas. 3.1.1. De suxeito. 3.1.2. De complemento directo. 3.1.3. De atributo. 3.1.4. De modificador. 3.1.4.1.De modificador dun substantivo. 3.1.4.2. De modificador dun adxectivo.

3.2.

Adxectivas.

3.3.

Adverbiais. 3.3.1. De lugar. 3.3.2. De modo. 3.3.3. De tempo. 3.3.4. Causais. 3.3.5. Comparativas. 3.3.6. Concesivas. 3.3.7. Condicionais. 3.3.8. Consecutivas. 3.3.9. Finais.

A lingua, instrumento de aprendizaxe

Agora imos utilizar o esquema arbóreo e o esquema de frechas para representar a clasificación dos climas. C) Esquema arbóreo

B) Esquema de frechas

43. Le o texto seguinte e recolle a información que nel se dá completando o esquema de chaves.

A hidrosfera: ríos e lagos Os ríos son cursos de auga que teñen canle fixa. En xeral, o curso dos ríos pódese dividir en tres tramos: alto, medio e baixo. O tramo alto ou superior comeza no nacemento do río. Nel son frecuentes os tramos con moita pendente nos que se producen fervenzas e saltos de auga. Tamén hai lugares estreitos con paredes verticais chamados gargantas ou desfiladeiros. No tramo medio a pendente é menor e o río tende a trazar unhas curvas chamadas meandros.

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

O tramo baixo caracterízase pola pouca pendente. A desembocadura pode ser ampla e con numerosos brazos formando un delta, ou máis estreita, dun só brazo que se chama esteiro. Os lagos son masas de auga que ocupan depresións das zonas continentais. Ás veces os lagos están incomunicados co mar; entón toda a rexión que verte augas nese lago forma unha conca hidrográfica pechada. Pero o máis frecuente é que os lagos sexan simples zonas de estancamento, en comunicación coa conca hidrográfica xeral por un río de desaugamento, chamado emisario. Hai moitos tipos de lagos. Segundo a súa orixe temos: lagos tectónicos, producidos por afundimentos máis ou menos amplos da superficie terrestre, por exemplo o Mar Morto; lagos de erosión, por exemplo os que forma o xeo pola acción escavadora, producindo circos glaciares; os lagos litorais están formados por barras que pechan un golfo deixando no seu interior auga, máis ou menos salubre: estas lagoas, que poden estar comunicadas co mar por unha boca estreita, chámanse albufeiras. (Adaptación).

Cando os textos son complexos temos que proceder como xa sabemos: – Lectura rápida para determinar o tema. – Lectura atenta, con subliñado, que nos permita coñecer: • Idea principal de cada parágrafo. • Idea principal xeral de todo o texto. • Maneira como está organizada a información no texto.

A lingua, instrumento de aprendizaxe

Segundo todos estes datos elixiremos o tipo de esquema que mellor conveña. A modo de exemplo imos ler e comentar o texto seguinte e facer o esquema que recolla a información.

Europa cambaléase Os países afectados pola crise de 1929 non buscaron solucións colectivas para superala. Polo contrario, cada un deles intentou atopar as súas propias solucións, esquecéndose dos demais. Isto fortaleceu os nacionalismos e a chegada ó poder de partidos autoritarios que prometían facer fronte á crise e resolvela. Así naceron as dictaduras europeas: os fascismos. A pesar de que as grandes potencias tentaron deixar a un lado os desquites despois da primeira guerra mundial, as feridas non chegaron a cicatrizar. Alemaña perdera parte do seu territorio e tiña que pagar fortes sumas de diñeiro a outros países. Italia non estaba contenta co que obtivera en Versalles. A estes descontentos sumábase a crise económica mundial, especialmente grave en Alemaña, unha nación arruinada pola guerra, con millóns de parados que pasaban fame e miseria. Moitos cidadáns destes países comezaron a desconfiar dos seus gobernos democráticos, ós que consideraban incapaces de solucionar o problema económico. Os partidos e sindicatos obreiros protestaban por esta situación e cada vez tiñan máis forza. As clases burguesas e ricas tiñan medo de que se producise nos seus países unha revolución obreira como en Rusia. Dous partidos, o fascista en Italia e o nacionalsocialista (nazi) en Alemaña, prometían acabar con todos eses problemas: recuperar o “honor perdido” na guerra, ampliar o territorio da nación, “devolverlle a súa grandeza” e acabar coa fame. Para acadar todo iso o Estado tiña que ser poderoso e dirixido por un home forte: Mussolini en Italia e Hitler en Alemaña. (Adaptación).

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

Como ves, o tema do texto é o nacemento dos réximes fascistas europeos na primeira metade do século XX. Todo o texto está organizado en forma causa/efecto. Nos sucesivos parágrafos expóñense as causas que tiveron como efecto o nacemento deses fascismos. Elixiremos o esquema que xa coñecemos para os textos que se organizan desta maneira. 44. Recorda o esquema que empregamos para representar os textos que teñen esta organización causa/efecto e completa:

Diagrama de constelacións. Este tipo de esquema pode ser de moita utilidade non só para o estudio senón tamén para organizar a información e as ideas cando se ten que facer un traballo escrito sobre calquera tema. Desenvólvese en dúas fases:

A lingua, instrumento de aprendizaxe

Fase a) – Nunha páxina en branco escríbese no centro o tema do que se trata. – Arredor, e como “planetas”, escríbense as ideas principais de cada parágrafo. – Arredor de cada idea principal dos distintos parágrafos, sitúanse as ideas secundarias que a súa vez estarán rodeadas dos detalles, etc... Fase b) – Nesta fase hai que ordenar o borrador anterior da maneira máis clara e sistemática posible. Para facelo haberá que clasificar en categorías as ideas que aparecen no borrador. Fíxate cómo se podería facer coa información sobre os climas.

As vantaxes deste esquema son moitas: – Permite “visualizar” o contido da información e resulta fácil de memorizar. – Sempre se lle poden engadir novas ideas.

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

– Obriga a unha estructuración en categorías. – Axuda a sintetizar a información, o cal non se pode facer sen ter comprendido ben o que se di no texto. – A importancia de cada idea está representada pola súa proximidade ó centro (canto máis próxima máis importante). Imos ver un exemplo cun texto concreto:

OS RESIDUOS SÓLIDOS URBANOS (RSU) A producción de grandes cantidades de residuos sólidos de todo tipo: domésticos, hospitalarios, industriais, agrícolas, mineiros, etc., é un dos problemas ecolóxicos máis graves do noso tempo. En España prodúcense uns doce millóns de toneladas de residuos sólidos urbanos, dos cales aproximadamente unha terceira parte son vertidos sen ningún control. Galicia é a segunda Comunidade Autónoma que máis vertidos incontrolados produce. O problema dos vertidos incontrolados é moi grave xa que todo ese lixo pode contaminar augas superficiais, subterráneas e mesmo mariñas, sendo un foco de concentración de animais transmisores de enfermidades. Ademais, se se incendian, o que é bastante frecuente, provocan fume, mal olor e contaminación atmosférica. Tamén afean e degradan a paisaxe. O resto dos vertidos pode ser sometido a un dos tres principais sistemas de tratamento dos residuos sólidos urbanos: vertido controlado, incineración ou reciclado. Os vertidos controlados solucionan o problema dos malos olores e dos vertidos indiscriminados, pero non resolven os problemas de espacio, de toxicidade nin de contaminación do subsolo. A incineración consiste en queimar os materiais combustibles que forman parte dos residuos: materia orgánica, cartón, madeira, plásticos, fibras téxtiles, etc., podendo recuperar vidro e metais e xerar enerxía. Este sistema resolve o problema orgánico e de volume de residuos, pero produce gases altamente contaminantes que van parar á atmosfera. Ademais, é necesario un depósito de seguridade para acumular as cinzas tóxicas producidas pola combustión. Os residuos sólidos están formados por distintos materiais. A parte inorgánica, formada por papel, vidro, metais, etc., pode ser facilmente reutilizada, reciclada, sen máis que separala do resto dos compoñentes. Coa outra parte, formada por materia orgánica, pódese formar un fertilizante chamado “compost”, mediante un proceso de

A lingua, instrumento de aprendizaxe

fermentación. Para poder efectuar este proceso de reciclado unha boa solución é a separación dos compoñentes en orixe, é dicir, no propio domicilio. O compost é un fertilizante moi rico, bo rexenerador do solo, xa que achega materia orgánica e, sobre todo, este é un sistema que supón unha considerable diminución da contaminación, xa que os procesos de reciclaxe son moito menos contaminantes que o proceso de fabricación do producto inicial. Ademais, o investimento que se require para poñer en marcha unha fábrica de compost é inferior ó que se necesita para unha planta de incineración. (Adaptación).

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

45. Le atentamente o texto seguinte, subliñando o que consideres oportuno, e a continuación elabora un diagrama de constelacións no que se recolla a información. Recorda os pasos que debes dar: - Lectura e determinación do tema. Este tema aparecerá no centro do diagrama. - Determinación das ideas principais (títulos) de cada parágrafo. Aparecerán como “planetas” arredor do tema. - Determinación das ideas secundarias e detalles de interese. Aparecerán de maneira “telegráfica” arredor dos “planetas”.

A agricultura galega participa das características da Iberia húmida. A súa característica máis salientable é que hai unha clara subordinación da agricultura á gandería. Reduciuse a superficie dedicada a cultivos para ser destinada a pastos e prados artificiais, mesmo se vesaron parcelas de monte para obter alimento para o gando. Ademais, unha parte importante da superficie cultivada está dedicada ós cultivos forraxeiros, como o millo e o nabo. Predomina a pequena propiedade, que en moitos casos non produce o suficiente para alimentar unha familia, polo que é necesario compaxinar os labores do campo con outras actividades. Galicia produce principalmente patacas, millo (sobre todo nas zonas costeiras), fabas, hortalizas, froitas e viños (Valdeorras e O Ribeiro na provincia de Ourense; O Val do Sil entre Ourense e Lugo; O Condado , Salnés e O Baixo Miño en Pontevedra, e Chantada en Lugo). Hai zonas nas que se practica unha agricultura intensiva baseada no policultivo, sobre todo preto das cidades ás que se destina a súa producción. Xunto a este tipo de agricultura convive outro no que se practica un policultivo de subsistencia. O campo galego debe solucionar problemas como o minifundismo, o avellentamento da poboación campesiña e a modernización das explotacións agrícolas. Estanse a dar os pasos (concentración parcelaria, mecanización) para conseguir explotacións competitivas dentro do espacio comercial da Unión Europea. (Adaptación). 46. Le con atención subliñando o texto seguinte e confecciona o esquema que consideres máis adecuado para recoller a información que nel se proporciona:

A GRAN DEPRESIÓN Polo ano 1925 a economía norteamericana comezou a presentar síntomas de crise. As causas foron, entre outras, as seguintes: – As economías dos países europeos xa se recuperaran da guerra e non era necesario importar tanto dos Estados Unidos.

A lingua, instrumento de aprendizaxe

– Nalgúns estados europeos existían elevadas taxas de paro que facían diminuír moito a capacidade de consumo. – Nos Estados Unidos aumentaran menos os prezos agrícolas cós industriais, o que limitaba a capacidade de consumo dos campesiños.

Mentres, a industria norteamericana seguía aumentando a súa producción. Axiña se produciu un forte desequilibrio entre a oferta e a demanda coa conseguinte crise de superproducción. Fóronse acumulando os stocks sen vender e os prezos comezaron a baixar. O 24 de outubro de 1929 desencadeouse a crise. As cotizacións da Bolsa de Nova York descenderon de maneira alarmante. Os accionistas, para evitar maiores perdas, quixeron vender as accións rapidamente e obter diñeiro. Pero era inútil, ningún empresario quería comprar, só vender. A Bolsa caeu en picado. A xente normal acudiu ós bancos a retirar o seu diñeiro. Pero os bancos a penas tiñan cartos porque case todos os seus depósitos estaban investidos en préstamos ás industrias. O pánico callou no país. Nuns poucos días produciuse a quebra de numerosas empresas, moitos bancos tiveron que pechar, a producción descendeu aparatosamente. Ó pouco tempo o paro e a miseria apoderáronse da feliz sociedade americana dos anos vinte. (Adaptación). Fíxate que neste texto expositivo que acabas de ler atopamos na primeira metade a organización causa/consecuencia; na segunda metade a organización é secuencial. Elixe o esquema que consideres máis axeitado (causa/consecuencia; secuencia; de chaves; de constelacións,etc.) para a súa representación.

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

Resumos Saber elaborar resumos é outra das técnicas fundamentais para o estudio. Unha vez lido e comprendido un texto é necesario recoller a información que facilita, isto axuda a organizar os conceptos aprendidos, estimula a memoria e facilita a recuperación desa información. Xa vimos que unha maneira de recoller organizadamente a información é por medio de esquemas, outra maneira son os resumos.

Resumir é expoñer brevemente o contido dun texto, condensando a información coas nosas propias palabras. Os resumos teñen moitas vantaxes: – Permiten reducir extensos fragmentos de información a un número de ideas manexable. – Facilitan a comprensión do texto. – Axudan á concentración e á memorización. – Son un medio moi útil para o repaso.

¿Como se fai un bo resumo? – Un resumo é fácil de realizar se se teñen identificadas as ideas principais e secundarias do texto e se recoñece a súa organización (descritiva, causal, de secuencia, etc.) – Se “xuntamos” as ideas principais dos distintos parágrafos e as expresamos coas nosas propias palabras, xa temos feito un resumo. Características dun bo resumo: – Un resumo ocupará entre o 10% e o 20% do texto orixinal. – Ten que ser breve: só expresará as ideas principais. – Estará redactado como un texto normal, enlazando as ideas con punto e seguido ou punto e á parte. Non se empregará linguaxe “telegráfica”, nin marcas nin símbolos. – As ideas expresadas estarán relacionadas entre si.

A lingua, instrumento de aprendizaxe

Estratexias para a confección dun bo resumo: Hai tres estratexias fundamentais para a confección dun bo resumo. Estas estratexias son: A selección, a xeneralización e a construcción. Imos ver en qué consiste cada unha delas: – A selección. Como xa sabemos, en moitos parágrafos a idea principal está explícita, hai neles unha frase que contén o significado global. Nese caso o traballo consiste en seleccionar e subliñar esa frase omitindo o resto xa que resulta facilmente deducible. – A xeneralización. Consiste en substituír unha serie de ideas ou conceptos por un único concepto no que se engloba o significado. Por exemplo, na serie leite, ovos, xamón, leituga, queixo, mazá, pan..., podemos facer xeneralización substituíndo toda a serie por un único concepto que os engloba a todos: alimentos. – A construcción. Moitas veces a idea principal non está recollida nunha frase do parágrafo. Recorda que xa dixemos que neste caso a idea principal está implícita. A construcción consiste en elaborar unha frase totalmente nova na que estea implicado o conxunto da información do parágrafo. Imos ver un exemplo : “Luís fixo a equipaxe, colleu un taxi e desprazouse á estación. Alí mercou un billete para o expreso Rías Altas que sae ás oito e media para Madrid. Sentou no vagón de pasaxeiros e mentres agardaba a saída do tren leu unha revista de actualidade. Sen ningún atraso sobre o horario previsto o tren iniciou a súa marcha.”

Todo este parágrafo pode ser substituído pola frase: Luís emprendeu a viaxe a Madrid.

100

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

Utilizando estes regulamentos imos ler e resumir o texto seguinte:

O PORQUÉ DOS DESERTOS A maioría da xente asocia a palabra “deserto” con dunas de area que ondulan ó sol ou con nómades que percorren as súas largacías extensións. Pero existen tamén outros tipos de desertos onde as dunas non constitúen o elemento máis característico. Así, as rexións antárticas ou o gran Norte son desertos, porque neles a auga se transforma en xeo. En canto ás rexións áridas, encóntranse tanto en climas cálidos, en Arabia por exemplo, como en climas con invernos fríos como nas estepas de Asia Central, pero posúen todas unha característica común: nelas a auga pluvial é menos abundante por termo medio cá auga que se evapora, e a vida debe adaptarse a este déficit. Alí onde non hai precipitacións –no Sáhara ou no Gobi– case non hai vida. A non ser que sexa posible obter auga de rega de ríos que veñen de lonxe, como en Exipto, en Iraq ou na rexión do Indo, onde xurdiron antano as grandes “civilizacións hidráulicas”. Ou que se poidan extraer as augas subterráneas fósiles, que se explotan por un tempo limitado como sucede hoxe en Libia. Cando as precipitacións son suficientes para permitir o pastoreo ou mesmo algúns cultivos, fálase de rexións semiáridas, que abundan en África, a India, Arxentina e Australia. As rexións áridas e semiáridas representan de feito máis dun tercio da superficie continental. Están concentradas en dúas zonas, entre os trópicos de Cáncer e de Capricornio, a ambos os dous lados do Ecuador. ¿Cal é a razón deste fenómeno? A circulación xeral da atmosfera no noso planeta en rotación é a principal causa da aridez. En efecto, as altas presións que reinan de xeito case permanente nas proximidades dos 30 o de latitude impiden as precipitacións nesas zonas. Por outra banda, a presencia de cordas ou un grande afastamento respecto do océano contribúen a agravar o fenómeno, como ocorre en Asia Central ou no centro oeste dos Estados Unidos. Non é pois o home quen crea os desertos, como se di ás veces. Pero non cabe dúbida de que contribúe a iso, sobre todo hoxe en día. A crecente presión demográfica, así como a agricultura e a cría de gando intensivas, provoca nas rexións semiáridas do Sahel africano ou no Nordeste brasileiro, por exemplo, unha degradación acelerada dos solos e unha agravación da seca.

101

A lingua, instrumento de aprendizaxe

É posible tamén que a actividade humana estea modificando a evolución das rexións áridas por vías menos directas. En efecto, estímase que a acumulación na atmosfera de gas carbónico procedente dos automóbiles, da calefacción e doutras emanacións de orixe industrial e agrícola pode provocar un requentamento da terra. O chamado “efecto de invernadoiro”. Non é posible presaxiar aínda as consecuencias deste fenómeno a escala rexional, pero probablemente nalgúns decenios a aridez aumentará en certas rexións e diminuirá noutras. O home podería así desencadear importantes cambios climáticos, comparables ós que se produciron ó longo da historia xeolóxica. Michel Batisse. O Correo da Unesco.

Despois de ler todo o texto vemos que o tema do que trata son os desertos. Imos facer o resumo a partir das ideas principais dos distintos parágrafos: Parágrafo 1º: Tema: “Os desertos”. ¿Que se nos di deste tema? Fálasenos das súas características fundamentais. A idea principal está implícita, temos, pois, que construíla: Son zonas desérticas, independentemente do clima, aquelas que teñen unha importante carencia de auga.

Parágrafo 2º: O tema segue a ser “os desertos”. ¿Que se di deles? Que os hai de dous tipos, segundo a cantidade de auga. Construímos a idea principal: Son zonas áridas aquelas nas que non hai precipitacións nin é posible a vida. Cando as escasas precipitacións ou a utilización de ríos ou augas subterráneas permiten o pastoreo e mesmo algúns cultivos, fálase de rexións semiáridas.

102

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

Parágrafo 3º: O tema continúa sendo “os desertos”. ¿Que se nos di agora? Fálasenos da súa situación e superficie. A idea principal está explícita, temos que seleccionala: As zonas áridas e semiáridas ocupan máis dun tercio da Terra e concéntranse a ambos lados do Ecuador, entre os trópicos de Cáncer e de Capricornio.

Parágrafo 4º: O tema segue a ser “os desertos”. ¿Que se di deles? Explícase a súa orixe. Seleccionamos a idea principal: A orixe das zonas desérticas está na rotación da Terra que inflúe nas precipitacións. Son causas agravantes a presencia de cordas montañosas e o afastamento do mar.

Parágrafo 5º: Continuamos tendo “os desertos” como tema. ¿Que se di agora? Fálasenos da contribución directa do home na existencia destas zonas. Seleccionamos a idea principal: Aínda que a actividade humana non crea os desertos, pode contribuír a isto a crecente presión demográfica e a acelerada degradación dos solos.

Parágrafo 6º: Seguimos a ter como tema “os desertos”. ¿Que se nos di agora? O parágrafo segue falando da acción indirecta do home. Facendo xeneralización e construcción elaboramos a idea principal: Tamén o “efecto invernadoiro”, derivado da práctica agrícola e industrial, pode desencadear importantes cambios climáticos, modificando a evolución das rexións áridas.

O noso resumo quedaría así: Os desertos son zonas nas que, independentemente do clima, se dá unha importante carencia de auga. Chámanselle zonas áridas a aquelas nas que non hai precipitacións e non é posible a vida. Cando as escasas precipitacións ou a utilización de ríos e augas subterráneas permiten o pastoreo e mesmo algúns cultivos, fálase de zonas semiáridas.

103

A lingua, instrumento de aprendizaxe

Estas zonas ocupan máis dun tercio da Terra e concéntranse a ambos lados do Ecuador, entre os trópicos de Cáncer e de Capricornio. A súa orixe está na rotación da Terra que determina as precipitacións e agrávase pola presencia de cordas de montañas e polo afastamento do mar. A actividade humana pode influír directa e indirectamente. Directamente: pola crecente presión demográfica e a acelerada degradación dos solos. Indirectamente: polo “efecto invernadoiro” derivado das prácticas agrícolas e industriais que pode producir cambios climáticos e modificacións na evolución das rexións áridas.

47. Le con atención subliñando o texto seguinte e a continuación fai o resumo:

GLOBALIZACIÓN BIOLÓXICA O mundo é cada vez máis homoxéneo por culpa da introducción de especies foráneas. Monotonía é xusto o contrario de diversidade. O illamento xeográfico pode ser un factor de creación de novas especies e un acicate para a biodiversidade. Sen embargo, ese proceso natural empeza a ser substituído polo que algúns expertos chaman globalización biolóxica ou, con máis sorna, “macdonalización” da natureza. Biólogos e ecoloxistas empezan a advertir que a homoxeneización do mundo natural é unha ameaza tan contundente como o cambio climático. A culpable deste fenómeno é a introducción masiva de especies foráneas en gran parte dos hábitats do planeta. Pardais, gatos e ratas, por exemplo, expándense polo mundo provocando unha monotonía xenética cada vez maior dentro das súas especies. O problema é máis evidente nas rexións illadas, precisamente as que maior grao de creación de especies sustentaron. As illas Mauricio conservan 685 especies endémicas de plantas superiores que compiten con 730 foráneas. Nas Seychelles contabilízanse 300 propias e 350 introducidas. De todas as especies colonizadoras, cerca dun 10% supoñen un grave perigo para a biodiversidade indíxena. A única forma de protexer os ecosistemas desta invasión é cortar o fluxo de especies foráneas. Nun contexto ideal, cada país debería bloquear o movemento da fauna e flora exóticas dentro das súas fronteiras. Pero para conseguilo, os científicos deberían ter un mellor coñecemento de qué especies son daniñas e cáles non. Evidentemente, trátase dun problema que require solucións políticas e xudiciais. Mentres, o mellor é que o cidadán se conciencie para non trasladar, comprar ou vender especies nativas noutros lugares. Revista “Muy interesante”, marzo 1999. (Traducción)

104

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

Como ves, a información deste texto ten unha organización do tipo: problema, causas do problema, solución do problema. a) Sinala o tema: b) Sinala as ideas principais dos diferentes parágrafos: Parágrafo 1º: Parágrafo 2º: Parágrafo 3º: Parágrafo 4º: c) Elabora un resumo do texto:

Esquemas e resumos compleméntanse A partir dun esquema ben feito, no que a información estea axeitadamente organizada, e sen necesidade de volver a ler o texto orixinal, é moi doado facer un resumo. Isto facilita en gran medida o proceso de estudio, fundamentalmente os repasos. Imos ver un exemplo:

Volcáns Un volcán iníciase cunha greta ou fenda da codia terrestre que se comunica cunha zona interna ou bolsa de materiais sometida a altas temperaturas e gran presión. A comunicación destas zonas co exterior orixina unha baixada de presión, e a conseguinte fusión de materiais, con producción de gases. Estes impulsan a través da fenda a lava (rochas fundidas) mesturada con elementos sólidos e gasosos dando lugar a unha erupción. As partes dun volcán son:

105

A lingua, instrumento de aprendizaxe

O foco ou bolsa de magma e gases, situado entre 20 e 40 km de profundidade. A cheminea, que é a fenda ou greta que une o foco coa superficie terrestre. O cráter ou funil exterior e terminal da cheminea. O cono volcánico, que se vai formando cos materiais que se desprenden das erupcións. Nas erupcións volcánicas despréndense gases, líquidos e sólidos. Entre os primeiros están o vapor de auga, gases sulfurados, anhídrido carbónico, metano e nitróxeno. Entre os líquidos, as rochas fundidas e a lava. Cando a lava está formada por rochas ricas en sílice, é moi viscosa e solidifícase con facilidade no mesmo cráter, formando “tapóns” que ó ser empurrados por novos materiais fundidos e gases, orixinan explosións violentas. Estes volcáns son os chamados de “tipo explosivo”, “volcánico” ou “peleano”. Polo contrario, cando a lava procede de rochas pobres en sílice, é moi fluída e descende suavemente polas ladeiras do volcán sen producir explosións. Estes volcáns son os de “tipo hawaiano”. Os materiais sólidos que saen ó exterior son anacos rochosos desprendidos da propia cheminea e do cráter, así como a lava solidificada. Polo tamaño, estes materiais sólidos clasifícanse en tres categorías: cinzas, lapili (pedras), e bombas (grandes bloques). Os volcáns fórmanse naquelas zonas terrestres non asentadas, ou de estructura “feble”: zonas de pregamentos e de ruptura recente. Así, pódense considerar na Terra as chamadas “orlas de lume” ou zonas de abundantes volcáns e frecuentes terremotos. A orla de lume do Pacífico abrangue todo o litoral e illas deste océano, tanto na parte americana como na parte asiática. A orla de lume do Atlántico baixa dende Islandia ata as illas Azores, Canarias, litoral portugués e marroquí. A orla de lume do Mediterráneo vai dende Granada e Murcia, por Alxeria, Italia, antiga Iugoslavia, Grecia, Turquía e penetra en Asia Menor (Irán), e na zona da Cordilleira do Cáucaso. Tamén constitúe unha zona sensible ós terremotos e fenómenos volcánicos a gran depresión do Mar Morto (Israel). Continúase polo Mar Vermello e pola zona dos Grandes Lagos en África oriental. (Adaptación).

106

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

107

A lingua, instrumento de aprendizaxe

Esquema: A partir deste esquema podemos “recuperar” a información e facer o resumo: Resumo:

Os volcáns orixínanse por unha fenda que comunica a codia terrestre cunha bolsa de materiais incandescentes a gran presión. Esta comunicación orixina baixada de presión, producción de gases e a conseguinte erupción. As partes dun volcán son: o foco (bolsa de materiais incandescentes); a cheminea (fenda); o cráter (especie de funil no que remata a cheminea); o cono volcánico (formado polos materiais depositados). Nas erupcións volcánicas despréndense tres tipos de productos: gases (vapor de auga, gases sulfurados, anhídrido carbónico, metano e nitróxeno); líquidos (a lava); sólidos (cinzas, lapili, bombas). Segundo que a lava sexa viscosa ou fluída os volcáns son de dous tipos: tipo explosivo (lava viscosa que forma “tapóns”), e tipo hawaiano (lava fluída). As zonas de máis actividade volcánica son: – – – –

Orla de lume do Pacífico que abrangue todo o litoral. Orla de lume do Atlántico (dende Islandia ás illas Azores) Orla de lume do Mediterráneo (dende Granada ata o Cáucaso) A gran depresión do Mar Morto.

48. Le con atención e subliñando o texto seguinte. A continuación realiza un esquema de chaves para recoller ordenadamente a información. Por último redacta un resumo:

A estructura do átomo Cando Dalton enunciou a súa teoría atómica supuxo que os átomos eran indivisibles e indestructibles. Hoxe sabemos que non é así. Os átomos están formados por partículas aínda máis pequenas, entre elas as máis importantes son os electróns, os protóns e os neutróns. O átomo está formado por unha zona central ou núcleo, onde reside a súa masa, e unha codia na que xiran os electróns distribuídos en varias órbitas. Os electróns

108

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

teñen carga eléctrica negativa e a súa masa é tan pequena que practicamente non se ten en conta. No núcleo atópanse os protóns, con carga eléctrica positiva, e os neutróns, que non teñen carga eléctrica. Ambos teñen aproximadamente a mesma masa, e como é grande comparada coa masa do electrón, podemos dicir que case toda a masa do átomo se debe á masa dos seus protóns e dos seus neutróns. No seu estado normal, os átomos son electricamente neutros, é dicir, a súa carga eléctrica é nula, debido a que o número de electróns (cargados negativamente) e de protóns (cargados positivamente) é exactamente igual. Chámase número atómico dun átomo ó número de protóns que hai nese átomo. Naturalmente o número atómico tamén indica o número de electróns que hai no átomo porque coincide co número de protóns. Por exemplo, o número atómico do carbono é 6, isto indícanos que ten 6 protóns no núcleo e 6 electróns na codia. Chámase masa atómica ó número que resulta de sumar os protóns e os neutróns que hai no átomo. Como a masa do electrón é moi pequena comparada coas outras partículas, non se ten en conta para calcular a masa do átomo. (Adaptación). a) Esquema de chaves. b) Resumo:

Uso do diccionario Con moita frecuencia calquera estudiante ten que facer uso de diccionarios. Un diccionario é unha obra que recolle informacións de diferente tipo ordenadas alfabeticamente para a súa doada localización. Tipos de diccionarios Existen moitos tipos de diccionarios, imos ver algúns deles: – Diccionario da lingua.- Ofrece as diferentes voces (palabras) desa lingua dando a súa definición. Optativamente pode recoller tamén sinónimos, antónimos e fraseoloxía da palabra buscada. A páxina seguinte correspóndese coa 713 do Diccionario da Real Academia Galega.

109

A lingua, instrumento de aprendizaxe

110

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

– Diccionario de sinónimos e antónimos.- Ofrece sinónimos (palabras que significan o mesmo) e antónimos (palabras que significan o contrario) da palabra buscada. Fíxate cómo nesta páxina dun diccionario de sinónimos xa non se ofrecen as definicións das diferentes palabras.

111

A lingua, instrumento de aprendizaxe

– Diccionario de fraseoloxía (frases feitas).- Ofrece frases feitas co seu significado. Observa a continuación a páxina 83 dun diccionario de fraseoloxía.

112

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

– Diccionario ortográfico.- Ofrece información sobre a ortografía dunha lingua (uso do punto, das siglas, das diferentes grafías, etc.). Observa a páxina 74 dun diccionario de Ortografía da Lingua Galega. Fíxate cómo na entrada diérese se inclúen a súa definición e os seus diferentes usos.

113

A lingua, instrumento de aprendizaxe

– Diccionario de dúbidas.- Ofrece solución a posibles dúbidas lingüísticas que se lle poden presentar a un usuario desa lingua (por exemplo: se se escribe “persoaxe” ou “personaxe”, se é “conduciu” ou “conduxo”, etc.). Na páxina 354 do Diccionario de Dúbidas da Lingua Galega, que tes a continuación, podes atopar contidos como o xénero correcto da palabra “masacre”.

114

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

– Diccionario de verbos.- Ofrece os verbos dunha lingua e o seu modelo de conxugación. – Diccionario de nomes propios.- Ofrece unha lista dos nomes propios correctos nesa lingua coa súa orixe, significado, data da onomástica, etc. – Diccionario bilingüe, trilingüe, etc..- Ofrece a traducción dunha palabra a unha, dúas ou máis linguas (por exemplo: diccionario galego-inglés, galego-inglés-francés, etc.) – Diccionario literario de obras.- Ofrece o resumo, o autor e a data de publicación das diferentes obras literarias. – Diccionario de escritores.- Ofrece a vida e a obra dos diferentes escritores e escritoras. Aquí tes a páxina 606 do volume II do Diccionario da Literatura Galega, que está dedicado ós escritores, nela podes observar toda a información facilitada sobre o escritor Xosé Verea e Aguiar.

115

A lingua, instrumento de aprendizaxe

– Diccionario biográfico.- Ofrece os datos sobre a vida de diferentes personaxes. – Diccionario de arte.- Ofrece información sobre termos artísticos, diferentes autores e correntes. – Diccionario de informática.- Ofrece información sobre termos informáticos. – Diccionario enciclopédico.- Ofrece información sobre diferentes eidos do saber, historia, lingua, literatura, pintura, xeografía, ciencia, etc. A estes poderíanse engadir moitos outros tipos de diccionarios específicos que corresponden a diferentes obxectivos e que teñen sempre en común a función de servir para localizar dunha forma rápida e sinxela unha información. Estructura dun diccionario Imos ver cómo se estructura un diccionario. Un diccionario organízase en entradas ordenadas alfabeticamente. Polo tanto é imprescindible para o seu uso coñecer a orde alfabética. A continuación lembramos o alfabeto para que poidas buscar: a, b, c, d, e, f, g, h, i, j, k, l, m, n, ñ, o, p, q, r, s, t, u, v, w, x, z Observarás que aparecen letras como o iota (j), o ka (k), ou o uve dobre (w) que aínda que non forman parte do alfabeto galego si figuran no diccionario para recoller empréstimos doutras linguas que comezan por estas letras como por exemplo: jeep, Kuwait, wáter-polo, etc. Lembremos rapidamente cómo se busca unha palabra no diccionario mediante un exemplo práctico. Imaxina que queres buscar a palabra “personaxe”, debes seguir os seguintes pasos:

116

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

1. Ir ás palabras que comecen por “p”. Que estarán despois das que empecen por “o” e antes das que empecen por “q”. 2. Ir ás palabras que comecen por “pe”. Que estarán despois das que empecen por “pa” e antes das que empecen por pi”. 3. Ir ás palabras que comecen por “per”. Que estarán despois das que empecen por “peq” e antes das que empecen por “pes” 4. Ir ás palabras que comecen por “pers”. Que estarán despois das que empecen por “perr” e antes das que empecen por “pert” 5. Ir ás palabras que comecen por “perso”. Que estarán despois das que empecen por “persi” e antes das que empecen por “persp” 6. Ir ás palabras que comecen por “person”. Que estarán despois das que empecen por “persoe” e antes das que empecen por “personi” 7. Ir ás palabras que comecen por “persona” 8. Atoparás “personaxe”.

117

A lingua, instrumento de aprendizaxe

118

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

Como ves, o proceso consiste en ir aplicando sucesivamente a orde alfabética, por iso é tan importante que domines o seu uso. Ten en conta que se nunca usaches o diccionario ó principio é normal que che leve moito tempo, pero pensa que é cuestión de práctica, cantas máis palabras busques, máis rápido o farás. Agora xa atopaches a palabra, mais aínda non está todo feito. Cada unha das palabras que podemos buscar e que aparece normalmente en letra negriña (personaxe) ten unha entrada (o que aparece a continuación desa palabra) que se organiza dunha maneira determinada que debemos coñecer. Vexamos cómo se organiza a entrada da palabra “personaxe”.

Como ves, hai unha serie de elementos nesta entrada que convén saber interpretar. 1. En primeiro lugar observamos cómo a continuación da palabra se nos indica a súa categoría gramatical, neste caso mediante a abreviatura s. que significa substantivo. 2. A continuación vén un número en negriña, que sinala que estamos diante da primeira acepción, isto é, do primeiro significado da palabra. Os números aparecen cando a palabra en cuestión ten dúas ou máis acepcións, senón non aparecen. Nesta palabra atopamos dúas acepcións. 3. Detrás do número en letra normal aparece a definición da palabra. 4. A definición vai seguida dun exemplo do seu uso indicado en letra cursiva. 5. A seguir observamos a abreviatura SIN. en maiúsculas que nos indica que as palabras que seguen son sinónimos da entrada que nós buscamos, neste caso sinónimos da palabra

119

A lingua, instrumento de aprendizaxe

“personaxe”. Lembremos que un sinónimo é unha palabra que ten o mesmo significado. Como ves, os sinónimos “persoeiro e personalidade” veñen indicados en letra cursiva e en negriña. Hai entradas do diccionario que inclúen máis elementos, isto é, outras informacións referidas á palabra sobre a que procuramos información. Vexamos agora a entrada da palabra “partir” para analizar nela os novos elementos que aparecen.

1. A categoría gramatical aparece indicada dúas veces coas abreviaturas v.t. e v.i. en cursiva. Isto indícanos que se trata dun verbo transitivo nas duás primeiras acepcións e dun verbo intransitivo nas tres restantes. A dobre barra (//) serve para separar acepcións en que a entrada ten distinta categoría gramatical (como é o caso que nos ocupa) ou distinto xénero ou número. 2. Na cuarta acepción observamos que ademais dos sinónimos mediante a abreviatura ANT. en maiúscula se nos indica tamén un antónimo, neste caso “chegar”. Lembremos que un antónimo é unha palabra que significa o contrario. 3. Despois da quinta acepción un triángulo vénnos indicar que o que vén a continuación non son definicións senón frases feitas, expresións, etc.

120

PRIMEIRA PARTE: técnicas de estudio

4. No caso da frase feita “partirse de risa” non nos explica o seu significado senón que coa indicación “V. risa” nos manda que busquemos o significado desa frase feita dentro da entrada “risa” do diccionario. Estes son só algúns dos elementos que podes atopar, outros poderían ser a familia léxica da palabra, o seu étimo (palabra da que procede), palabras coas que garda relación de significado, observacións en canto ó seu uso, etc. Antes de comezar a usar un diccionario debemos ler o prólogo, pois alí se nos indica cómo está estructurada a información ó longo da obra. Xa que a dobre barra, os tipos de letra como a negriña e a cursiva, as abreviaturas, etc. cambian duns diccionarios a outros, aínda que polo xeral a orde na que aparecen os diferentes elementos, isto é, definición, exemplo, etc. adoita ser semellante en case todos eles.

49. Elixe cál destes diccionarios utilizarías para atopar cada unha das seguintes informacións que se enumeran: Diccionario biográfico – diccionario da lingua – diccionario de informática – diccionario de fraseoloxía – diccionario de verbos – diccionario de sinónimos – diccionario enciclopédico – diccionario de escritores – diccionario bilingüe. 1. O significado da palabra “sofraxe”. 2. Cómo se di a primeira persoa do presente de indicativo do verbo “conducir”. 3. Unha palabra que poida aparecer nunha carta que estás facendo no lugar da palabra “concello” que xa a usaches na frase anterior. 4. O lugar de nacemento de Manuel Murguía. 5. Cómo se di “aparcadoiro” en inglés. 6. O significado de “Poñer o carro diante dos bois”. 7. As obras de Xosé Luís Méndez Ferrín. 8. Qué é un “tratamento de textos”. 9. Quén foi “María Pita”.

121

A lingua, instrumento de aprendizaxe

50. Responde as seguintes cuestións sobre a entrada da palabra “falar”.

1. ¿Cantas acepcións ten? 2. ¿Cantas categorías gramaticais diferentes se indican? 3. ¿Cantas acepcións ten como verbo transitivo? 4. ¿Que teñen en común “conversar” e “falar”? 5. CF. significa “compárese” (ver acepcións 3 e 7), remite dunha palabra a outra para indicar que entre elas hai unha relación de afinidade semántica, próxima á de sinonimia, ou existe algunha diferencia semántica, sintáctica ou de uso que convén contrastar. ¿Que palabras nos indica que comparemos con “falar”? 6. ¿Que é “dar que falar”? 7. Cos datos que tes explica o significado da seguinte oración: “Es moi amigo de falar por falar pero para criticar a alguén debes estar moi seguro do que dis.”

122

SEGUNDA

PARTE: realización dun

traballo persoal de documentación

¿ QUE VAS APRENDER ? - Saber en qué consiste un traballo persoal de documentación e cáles son as súas modalidades. - Coñecer e saber aplicar os pasos para a realización dun traballo persoal de documentación. - Coñecer e saber utilizar as fontes de documentación: bibliotecas, hemerotecas, mediatecas, internet. - Saber realizar fichas bibliográficas. - Saber fixar obxectivos e realizar un esquema previo. - Coñecer as técnicas de recollida de información e a elaboración de fichas temáticas. - Organizar a información recollida segundo o esquema, establecendo categorías que teñan en conta a xerarquización da información. - Saber redactar un borrador e facer referencias bibliográficas. - Coñecer e saber utilizar criterios de corrección do borrador. - Coñecer e saber utilizar os distintos recursos para a organización e presentación formal do traballo.

124

ÍNDICE DE CONTIDOS Páxina

Elección do tema. Elaboración dun esquema previo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 Primeira busca de información . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130 - Modalidades de traballos de documentación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130 - As fontes bibliográficas: Bibliotecas. Hemerotecas. Mediatecas. Internet . . 130 - As bibliotecas. O Sistema de Clasificación Universal e os catálogos . . 131 - Datos dos libros. As fichas bibliográficas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 - As fichas bibliográficas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 - Cómo facer unha primeira consulta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 - Busca de información por Internet. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144 Acoutamento. Primeira organización da información e reestructuración do esquema previo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 Recollida sistemática da información . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 - Fichas temáticas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 Organización da información segundo o esquema establecido . - Organización das fichas temáticas segundo o esquema . . - Organización da forma expositiva do texto . . . . . . . . . . . . - Organización xerárquica: apartados e subapartados . . . . .

. . . .

. . . . . . . . 156 . . . . . . . . 156 . . . . . . . . 156 . . . . . . . . 157

Redacción dun primeiro borrador . . . . . . . . - Reelaboración persoal da información. - As referencias bibliográficas . . . . . . . . - Outras consideracións. . . . . . . . . . . . .

. . . .

160 160 161 163

125

A lingua, instrumento de aprendizaxe

A lingua, ademais de ser un medio privilexiado de comunicación, é tamén un eficaz instrumento para comprender a realidade, para organizar o noso pensamento e os nosos coñecementos. Esta relación estreita entre linguaxe e pensamento é a que permite analizar os problemas, valorar e organizar a variada información que recibimos, establecer plans de actuación e tomar decisións. Como podes ver, a lingua é un completo instrumento de aprendizaxe. Nesta parte imos ir tratando os pasos que se deben dar para aprender a buscar, recoller, valorar e organizar a información que nos chega mediante a linguaxe. Tamén aprenderás a tratar esta información e a utilizala na elaboración de traballos persoais de documentación sobre calquera materia. Seguindo as indicacións e os procedementos que se dan nesta parte, e coa axuda do teu profesor ou profesora, deberás realizar o teu propio traballo persoal de documentación. En liñas xerais, o que vas aprender e practicar é o seguinte: 1. Cómo buscar información. 2. Cómo recoller e sistematizar esta información en función do traballo que vas realizar. 3. Cómo organizar o teu traballo. 4. Cómo redactar e presentar o traballo. Ó finalizar o cuadrimestre, na data que se che indique, terás que presentar o teu traballo, polo que serás avaliado/a. Para facelo é necesario que vaias seguindo os pasos que se amosan nos distintos apartados e que realices os exercicios que se che propoñen como axuda para a reflexión e a sistematización. Estes pasos son os seguintes, nesta mesma orde: 1. Elección do tema sobre o que versará o teu traballo. Elaboración dun esquema previo. 2. Busca de información sobre o tema elixido. 3. Acoutamento. Primeira organización da información. Reestructuración do esquema previo.

126

SEGUNDA PARTE: realización dun traballo persoal de documentación

4. Recollida sistemática de información. 5. Organización desta información segundo o guión establecido. 6. Redacción dun primeiro borrador. 7. Corrección do borrador (e elaboración dun novo guión se fose preciso). 8. Redacción dun novo borrador. 9. Determinación dos aspectos formais do traballo (presentación, tipos de letra, marxes, espaciado, posibles ilustracións gráficas, outro material complementario, etc). 10. Redacción definitiva do traballo. Algúns dos puntos recollidos nestes pasos poden estar xa incluídos nas instruccións iniciais que segundo os casos facilitará o profesor ou profesora. Este pode dar instruccións referidas: – Ó tema sobre o que tratará o traballo. – Á extensión do traballo. – Á data de entrega. – Ás características formais do traballo. – O profesor ou profesora tamén pode establecer entrevistas periódicas de revisión.

127

A lingua, instrumento de aprendizaxe

Primeiro Paso: Elección do tema. Elaboración dun esquema previo Elección do tema Como dixemos, pode ser o propio profesor ou profesora quen decida o tema sobre o que vas traballar. De non ser así terás que decidilo ti. Neste caso propoñémosche que elixas un destes temas: – Os países subdesenvolvidos. – Os movementos sociais alternativos. – As festas populares. Fíxate que os dous primeiros temas son parte do temario do Módulo 3 de Ciencias Sociais (se o prefires podes consultar os módulos que estudiaches). Como norma xeral, se es ti quen ten que decidir a elección de tema, deberás procurar que este non sexa nin excesivamente amplo, o que che suporía moito tempo de preparación e resultaría moi extenso, nin excesivamente limitado porque neste caso atoparías pouca información e o teu traballo sería demasiado breve e de escaso interese. Imos poñer un exemplo: Se te propós facer un traballo que teña como tema A Idade Media, necesitarás consultar moita documentación sobre moi variados aspectos, levarache moito tempo, resultará moi complicado e tamén extenso. Pola contra, se o tema elixido fose Un día na vida dunha serva medieval, posiblemente a documentación sería escasa e o tema en si non daría para máis dun folio ou dous. Procura que o tema que elixas sexa interesante para ti porque será moito máis doado traballar en algo que che guste. Selecciona, pois, aquel que máis che agrade e rexeita os que non te atraian. Ademais, terá que ser axeitado á túa capacidade de traballo, ó tempo dispoñible e ós medios que podes atopar na túa localidade (bibliotecas, hemerotecas, Internet, etc.).

128

SEGUNDA PARTE: realización dun traballo persoal de documentación

Agora, unha vez decidido o tema, terás que elaborar un esquema previo.

Elaboración dun esquema previo Se xa tes elixido o tema, pensa cómo poderías desenvolvelo, cáles son os puntos concretos sobre os que vas tratar e en qué orde os vas presentar. Tendo isto en conta fai un sinxelo esquema asignándolle a cada un destes apartados unha letra ou número. Por exemplo, se quixeses facer un traballo sobre o tema As cidades na Idade Media, o teu esquema previo podería constar dos seguintes apartados: A. Nacemento das cidades na Idade Media. B. Estructura máis común das cidades medievais. C. Vivendas e edificios singulares. D. O traballo e a estructura social nas cidades medievais. E. A Administración e os sistemas de defensa. F. Influencia do Camiño de Santiago nas cidades medievais.

51. ¿Como podería ser o teu esquema previo para o tema que elixiches? Pénsao e escríbeo. – Título: – Apartados nos que pode subdividirse. Asígnalle unha letra a cada un deles.

129

A lingua, instrumento de aprendizaxe

Segundo paso: Primeira busca de información Unha vez elixido o tema e os puntos sobre os que vas realizar o teu traballo (esquema previo), o paso seguinte é a busca da información que precisas, é dicir, os libros e outro tipo de material que deberás consultar para levalo a cabo. Segundo sexa o tipo de traballo que pretendas desenvolver, a recollida de información (as fontes de documentación) será diferente. Existen fundamentalmente dúas modalidades: os traballos monográficos e os traballos empíricos.

Modalidades de traballos de documentación Os traballos monográficos, son os máis frecuentes. Consisten nunha aproximación a determinada parte dunha ciencia ou a algún aspecto en particular. Para este tipo de traballos as fontes de documentación son prioritariamente bibliográficas (enciclopedias, libros especializados, revistas, xornais...). Os traballos empíricos, son investigacións sobre aspectos descoñecidos ou aínda non estudiados polos expertos. Neste tipo de traballos empréganse a observación directa, as enquisas, as entrevistas, etc. Ocorre con frecuencia que moitos traballos mesturan estas dúas modalidades: constan dunha parte teórica –monográfica– e outra empírica, de investigación. O traballo que ti tes que facer é de tipo monográfico polo que os teus principais recursos son as fontes bibliográficas.

As fontes bibliográficas A primeira busca que tes que facer é a dos libros e outro material impreso, isto é, as fontes bibliográficas. Para isto terás que visitar as institucións públicas ou privadas da túa localidade ou concello especializadas nestas fontes de información. Estas son fundamentalmente de tres tipos: hemerotecas, mediatecas e bibliotecas.

130

SEGUNDA PARTE: realización dun traballo persoal de documentación

As hemerotecas son arquivos de xornais e revistas. Aínda que só existen en grandes cidades, en case todas as bibliotecas soe haber unha sección de prensa e de revistas que podes consultar. As mediatecas son arquivos de bibliografía (incluíndo revistas e xornais) e de material audiovisual: vídeos, discos, discos compactos, películas, cintas... sobre todo tipo de temas. As bibliotecas. O sistema de Clasificación Decimal Universal (CDU) Cando se visita unha biblioteca é necesario familiarizarse co seu funcionamento, saber cómo está organizada e qué servicios ofrece ós usuarios. Neste sentido, imos ver a continuación en qué consisten o sistema de Clasificación Decimal Universal (CDU), e os catálogos. Nunha biblioteca hai milleiros de libros, para facilitar a súa localización utilízase un sistema chamado Clasificación Decimal Universal. Esta clasificación divide todos os libros en dez grandes grupos segundo a súa materia, e a cada grupo asígnalle un número (e un lugar nos andeis). Así: 0 – Obras xerais. Enciclopedias, diccionarios, anuarios,... 1 – Filosofía. Psicoloxía. Lóxica, moral, metafísica... 2 – Relixión. Teoloxía. 3 – Ciencias Sociais. Estatística. Economía. Dereito. Educación... 4 – (Baleiro polo momento) 5 – Ciencias Puras. Matemáticas. Ciencias Naturais. 6 – Ciencias Aplicadas. Medicina. Técnica. 7 – Belas Artes. Xogos. Espectáculos. Deportes. 8 – Lingüística. Idiomas. Literatura. 9 – Xeografía. Historia. No caso concreto das obras de creación literaria (novelas, poesía, teatro e biografías), este número substitúese por una letra maiúscula: B = Biografías. N = Novelas, contos, narrativa en xeral.

131

A lingua, instrumento de aprendizaxe

P = Poesía. T = Teatro. Ademais, na maioría das bibliotecas da comunidade galega os libros escritos en galego ou referidos a Galicia levan un G diante. Como cada un dos dez apartados da CDU segue a ser moi amplo, cada categoría subdivídese ó mesmo tempo noutras máis específicas, de tal modo que cada novo díxito engadido á dereita vai concretando e precisando máis a materia de cada libro. Por exemplo, recorda que o número 5 é o que se lle asigna ás Ciencias puras, para precisar máis a materia engádense novos díxitos á dereita do primeiro. Fíxate: 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59

= = = = = = = = = =

Xeneralidades sobre as ciencias puras. Matemáticas. Astronomía. Física. Química. Xeoloxía. Paleontoloxía. Bioloxía. Botánica. Zooloxía.

Os libros están colocados nos andeis da biblioteca segundo esta clasificación. Os datos do CDU aparecen na parte inferior do lombo do libro nunha pequena etiqueta. Nela figuran tamén, con maiúsculas, as tres primeiras letras do apelido do autor ou autora e, debaixo con minúsculas, as tres primeiras letras do título do libro (non se consideran os artigos). Isto é o que se chama signatura topográfica. Imos ver todo o proceso de busca cun exemplo. Supón que queres localizar na biblioteca o libro de Carlos F. Velasco Souto, Galiza na II república. Os pasos que se deben dar son os seguintes:

132

SEGUNDA PARTE: realización dun traballo persoal de documentación

– Como é un texto escrito en galego e sobre Galicia, terás que localizalo nos libros da bibiloteca que leven un G, na pequena etiqueta do lombo. (En moitas bibliotecas figuran nunha sección específica). – Como é un libro de historia, estará con todos os que levan o 9 como primeiro díxito. – Agora, entre todos estes libros, busca por orde alfabética as tres primeiras letras do apelido do autor: VEL. – A continuación, localiza o libro que buscas tendo en conta as tres primeiras letras do título: gal Cando atopes o libro fíxate na signatura (datos que figuran na etiqueta do lombo). Alí aparecerán os seguintes datos:

Imos ver agora outro exemplo cun libro de creación literaria. Imaxina que queres localizar o libro de Álvaro Cunqueiro Merlín e familia. Os pasos nesta ocasión serán: – Tamén o buscarás entre os libros nos que figure o G, xa que se trata de literatura galega. – No apartado que a biblioteca destina ós libros de creación deberás buscar os que levan a letra N xa que é unha obra de narrativa. – A continuación, entre todos estes libros, busca polas tres primeiras letras do apelido do autor: CUN – Agora, entre os diversos libros deste autor, busca o que ti precisas tendo en conta as tres primeiras letras do título: mer

133

A lingua, instrumento de aprendizaxe

A signatura será así:

52. Tendo en conta os dez díxitos iniciais da CDU e os correspondentes epígrafes, indica cáles corresponderían ós seguintes libros:

– Gramática da lingua galega. Xosé Ramón Freixeiro Mato.Vigo: A Nosa Terra, 1998. – Gran enciclopedia gallega. VV.AA. Santiago: Silverio Cañada, editor, 1974. – O atraso económico de Galicia. X.M. Beiras. Vigo: Galaxia, 1981. – Historia Xeral de Galicia. VV.AA. Vigo: A NosaTerra, 1997. – El bocio en Galicia. VV.AA. A Coruña: Fundación Barrié de la Maza, 1981. – Arquitectura Románica en la “Costa da Morte”. J. Ramón Ferrín González. A Coruña: Deputación provincial, 1999. – A Biblia. Vigo: SEPT, 1989. – ¡A pasalo ben coas matemáticas!. Xesús Corbacho Martínez. Vigo: Xerais, 1999. – Diccionario Xerais da Lingua. VV.AA. Vigo: Xerais, 1994. – A Filosofía, outra historia. F. Javier Pérez Carrasco. Vigo: Galaxia, 1999. – Situación y perspectivas socioeconómicas de los 94 municipios de la provincia de A Coruña. VV.AA. A Coruña: Deputación provincial, 2000. 53. Tendo en conta o tema que elixiches para realizar o teu traballo, indica con qué dixitos iniciais e baixo qué epígrafes poderás atopar na biblioteca os libros que precisas.

Outra axuda importante para a busca e selección de información é a que ofrecen os catálogos das bibliotecas.

Os catálogos das bibliotecas Ti xa tes elixido un tema e os puntos sobre os que vai tratar o teu traballo (esquema previo) e, como primeiro paso, necesitas buscar documentación.

134

SEGUNDA PARTE: realización dun traballo persoal de documentación

Xa dixemos que é preciso que te dirixas a unha biblioteca para consultar os seus fondos bibliográficos. Agora xa sabes cómo se ordenan os libros nos andeis, pero ademais necesitas saber qué libros tratan concretamente o tema da túa elección. Para coñecer este dato debes consultar os catálogos da biblioteca. Nestes catálogos aparecen ordenados todos os libros dos que se dispón. Normalmente cada libro figura en varios destes catálogos, os máis comúns son o de autor, no que os libros están ordenados alfabeticamente segundo o primeiro apelido do autor ou autora; o de título no que os libros aparecen ordenados alfabeticamente segundo o título (recorda que se prescinde dos artigos); e o temático no que os libros están agrupados segundo a materia á que fan referencia. Este último é o que máis che pode interesar xa que, precisamente, o que ti buscas é bibliografía sobre un tema concreto. Seguindo co exemplo anterior, se o tema é As cidades na Idade Media, no catálogo temático deberás buscar os libros que traten desta materia (Historia medieval). Como exemplo aquí tes un modelo de ficha do catálogo de autor:

135

A lingua, instrumento de aprendizaxe

Na actualidade, na maioría das bibliotecas, os catálogos están informatizados a través dun programa de ordenador ó servicio dos usuarios que facilita moito a busca de información. O seu uso é moi sinxelo e de maneira rápida e eficaz proporciona os datos que se precisan sobre os fondos da biblioteca: títulos dos libros que tratan o tema que interesa, autores, localización segundo a CDU, se un título concreto está ou non está dispoñible no momento da consulta, etc. Se ademais a biblioteca está integrada dentro dunha rede máis ampla, o programa tamén facilitará o nome das outras bibliotecas da rede que dispoñen desa obra concreta que nos interesa. En todo caso, non dubides en pedirlles información e axuda ós bibliotecarios/as ou ás persoas encargadas da biblioteca. Vexamos un exemplo concreto de busca mediante un destes catálogos informatizados: En primeiro lugar aparécenos esta pantalla que nos ofrece tres posibilidades de busca, e eliximos a opción “Modelo Sinxelo de consulta ó Catálogo”. (Podemos elixir calquera deles).

136

SEGUNDA PARTE: realización dun traballo persoal de documentación

Na pantalla “Busca no catálogo”, escribimos no campo “materia”: “Idade Media-Historia” e aparécenos esta listaxe de catro obras.

Decidimos probar doutra maneira e volvemos a “Busca no catálogo” e no campo “materia” escribimos: “Idade Media-Sociedade” e aparécenos esta listaxe de dúas obras.

137

A lingua, instrumento de aprendizaxe

Na parte superior o programa indícanos que atopou dous documentos. Destes dous documentos seleccionamos o número 1, o libro de Robert Fossier, facemos a opción “mostrar” e aparécenos a seguinte pantalla.

138

SEGUNDA PARTE: realización dun traballo persoal de documentación

Como ves, nesta pantalla xa se nos indican todos os datos da obra que seleccionamos, ónde a podemos atopar e a súa dispoñibilidade. Coñecendo estes recursos, xa podes iniciar a busca da información que precisas.

Primeira aproximación á bibliografía dispoñible A consulta dos catálogos da biblioteca terache proporcionado a relación de títulos de libros que podes utilizar para a realización do teu traballo. Convén que saibas que na maioría das bibliotecas hai libros que, ademais de consultar, podes solicitar en préstamo e levalos á casa, e outros que só se poden consultar dentro da biblioteca. As enciclopedias e obras de consulta xeralmente non se prestan, polo que terás que realizar o teu traballo na propia biblioteca.

¿Por onde empezar? O máis práctico é que empeces consultando as enciclopedias e obras de información xeral que che ofrecerán un panorama máis amplo sobre o tema en cuestión. Posteriormente, para o tratamento de aspectos concretos, terás que utilizar libros de contidos máis específicos.

Datos dos libros O primeiro que tes que saber é cáles son e ónde podes localizar os datos do libro. Estes datos aparecen na portada do propio libro (páxina interior), e son os seguintes: Título. Autor/a. Título orixinal (no caso de ser traducción). Traductor/a (se o houbese). Ilustrador/a (se o houbese). Editorial. Lugar e data de edición. Colección (se a houbese). Serie (se a houbese). ISBN.

139

A lingua, instrumento de aprendizaxe

Exemplos. Fíxate nos datos dos seguintes libros: Título: As peregrinacións Xacobeas. Autor: F. Fernández del Riego. Editorial: Galaxia. Lugar e data de edición: Vigo, 1984. Colección: Biblioteca Básica da Cultura Galega. Serie: Cultura histórica. ISBN: 84-7154-458-X. Título: Os oficios. Autor: Xaquín Lorenzo. Editorial: Galaxia. Lugar e data de edición: Vigo, 1983. Colección: Biblioteca Básica da Cultura Galega. Serie: Cultura popular. ISBN: 84-7154-425-3. Título: O monte en Galicia. Autor: Xesús Balboa. Editorial: Edicións Xerais de Galicia. Lugar e data de edición: Vigo, 1990. Colección: Universitaria. ISBN: 84-7507-474-X.

É necesario que coñezas estes datos xa que son os que se precisan para realizar as fichas bibliográficas.

54. Busca e escribe os datos deste libro co que estás traballando.

Fichas bibliográficas De cada libro, revista ou xornal que consultes para a elaboración do teu traballo deberás elaborar unha ficha bibliográfica. O máis útil e práctico é que fagas cada ficha nunha tarxeta de tamaño 15 x 10. (Terás que levar varias á biblioteca). Nesta tarxeta deberás anotar os seguintes datos:

140

SEGUNDA PARTE: realización dun traballo persoal de documentación

–

Esquina superior dereita: Signatura. Este dato permitirache a rápida localización do libro nos andeis da biblioteca sempre que o precises.

–

No centro da ficha: Nome do autor ou autora, comezando polos apelidos. Título do libro. Datos bibliográficos que consideres oportunos. Capítulos e/ou páxinas nas que figura a información que pode ser de utilidade.

– Na parte inferior: Nome da biblioteca na que se atopa o libro (este dato é importante se vas traballar en máis dunha biblioteca). Tamén debes deixar espacio en branco por se necesitas engadir algún dato máis. Deberás facer unha ficha bibliográfica de cada libro, revista ou xornal que consultes. Fíxate nestes exemplos de ficha bibliográfica. (Recorda que o tamaño será de 15x10 cm).

55. Recorda que un dos posibles temas que che suxerimos para a realización do teu traballo era Os países subdesenvolvidos, que figura no temario do Módulo 3 de Ciencias Sociais. Localiza no libro a información pertinente e fai a correspondente ficha bibliográfica. 56. Fai as fichas bibliográficas de todos os libros que localizaches e que poden ser de utilidade para atopar neles información relacionada co teu traballo.

141

A lingua, instrumento de aprendizaxe

Unha vez localizados e seleccionados os libros e outro material impreso que poden ser de utilidade, hai que comprobar se realmente a información que ofrecen é relevante para o traballo que se quere facer. A continuación indícaseche cómo debes proceder.

Cómo facer unha primeira consulta a unha enciclopedia ou libro específico Xa tes localizados os libros que tratan aspectos do tema sobre o que vas facer o teu traballo, agora é necesaria unha primeira lectura rápida para valorar e seleccionar a información pertinente. Como xa dixemos, é conveniente que empeces por enciclopedias ou obras de carácter xeral que che poden ofrecer unha información máis ampla. Pero non é necesario ler todo o libro, soamente aquelas partes ou capítulos que se relacionan co tema. Tes que saber localizar estas partes. Os libros de consulta e coñecementos teñen normalmente unha serie de apartados que facilitan a busca de información e que debes consultar. Estes apartados son: Limiar. É unha introducción ó libro feita polo propio autor ou autora ou por algún especialista no tema. Resulta de moita utilidade porque normalmente nel se fai un resumo dos contidos principais do libro e da intención do autor, o que proporciona unha idea máis aproximada da información que se pode atopar. Índice temático. Aparece como norma xeral despois do título do libro, aínda que tamén pode estar ó final. É unha relación dos contidos de cada un dos capítulos con indicación da páxina na que se localizan. Terás que facer unha lectura rápida deste índice e anotar os títulos dos capítulos e as páxinas do teu interese. Bibliografía. Esta sección aparece normalmente ó final do libro e é unha relación ordenada alfabeticamente, segundo os apelidos dos autores dos libros que o autor consultou para realizar o seu traballo. Tamén supón unha ampliación das fontes xa que estas obras se consideran “lecturas recomendadas”.

142

SEGUNDA PARTE: realización dun traballo persoal de documentación

Índices alfabéticos. Moitos libros de consulta inclúen nas páxinas finais relacións ordenadas alfabeticamente de nomes propios, termos ou asuntos relevantes dos que tratan, con indicación da páxina do libro na que figuran. Glosario. Cando no libro aparecen moitos termos pouco coñecidos ou difíciles (estranxeirismos, tecnicismos, argot, etc.), é frecuente que tamén conteña un glosario que vén sendo un pequeno diccionario que recolle e aclara as devanditas palabras. Notas a pé de páxina. Son aclaracións ou información complementaria facilitada polo propio autor/a ou polo traductor/a. Veñen indicadas por unha chamada que normalmente figura entre parénteses (un número, un asterisco...) é a súa posición máis frecuente é na marxe inferior da páxina. Anexos. Cando existen trátase de información complementaria de utilidade sobre o tema en cuestión (gráficos, fotos, exemplificacións, enderezos de interese, etc.) Apéndices. Soen aparecer en edicións posteriores á primeira, ampliando información e engadindo novos datos ou novidades que se teñan producido.

Maneira de proceder Para ter unha visión xeral do que ofrecen os textos que vas consultar, procede da seguinte maneira: – Fai una lectura rápida do índice do libro para saber de qué trata e qué aspectos ou capítulos poden ser interesantes para o teu traballo. – Le o limiar de cada obra para coñecer cál é a finalidade do libro e qué aspectos son os máis salientables ou nos que o autor/a fai fincapé. – Follea os apéndices e anexos –se os houbese– porque poden ser un material complementario de interese. – A bibliografía que aparece ó final dos libros tamén che pode dar pistas sobre qué outros textos poden ser consultados para ese tema.

143

A lingua, instrumento de aprendizaxe

57. Indica en qué apartado concreto dun libro de consulta deberías buscar a seguinte información: - Libros que consultaron os autores para a realización do seu traballo: - Páxina na que se inicia un determinado capítulo: - Significado concreto dun tecnicismo: - Intencionalidade dos autores e contido xeral do libro: - Ampliación da información respecto a edicións anteriores: - Páxina concreta na que aparece citado un determinado autor: - Información gráfica complementaria: Unha vez localizados capítulos e páxinas, deberás proceder a unha lectura rápida. Este tipo de lectura é a que se realiza co obxectivo de localizar determinado tipo de información. Anota na ficha bibliográfica de cada libro consultado o título dos capítulos e as páxinas nas que atopaches información que che interesa relacionada co tema e cos puntos do teu traballo. Fíxate neste exemplo:

58. Completa os datos das fichas bibliográficas que xa debes ter confeccionadas indicando os puntos concretos do teu interese e os capítulos e páxinas nos que se atopa esa información.

Busca de información por Internet Outra das maneiras de buscar información é facéndoo a través de Internet: Internet é unha “superautoestrada da

144

SEGUNDA PARTE: realización dun traballo persoal de documentación

información”. É un entramado de redes informáticas que están interconectadas entre si en todo o mundo e que lles ofrece moita e variada información ós/as usuarios/as. O servicio WWW (World Wide Web “ancha arañeira mundial”) permite acceder ós servicios dispoñibles por medio dunha ferramenta de navegación, que soe ser un programa informático deseñado para tal uso, como por exemplo “Internet Explorer” ou “Netscape Navigator”. A información organízase nuns documentos de texto, chamados “páxinas Web” nas que se poden combinar texto, imaxe, son e/ou vídeo. Algunhas son interactivas, é dicir, ti podes intercambiar información con elas. Para conectarse a Internet é preciso ter un ordenador axeitado, un módem (un periférico que permite a transmisión de datos entre dous ordenadores) e unha liña telefónica ordinaria. Ademais disto, necesítase un software de conexión, que che ofrecen as compañías de telecomunicacións e que empregan unha conexión chamada PPP. Para buscar unha determinada información só temos que escribir un enderezo, accederemos a el e poderemos ler as súas páxinas. Internet ofrécenos a posibilidade de comunicarnos con todo o mundo. A cantidade de información é case ilimitada, por iso é necesario empregar os buscadores ou portais, que nos axudan na nosa busca. Os máis empregados, entre outros moitos son: § www.yahoo.com, e a súa versión en castelán, www.espanol.yahoo.com ten as páxinas rexistradas nel clasificadas por temas, só hai que escribir unha palabra clave do que queremos buscar. § www.altavista.com, e a súa versión en castelán, www.magallanes.net, que rastrexa a palabra clave en todos os documentos da rede. Ademais, permite facer preguntas e obter respostas. § www.lycos.com, con características similares ós buscadores anteriores. § www.hotbot.com, este buscador caracterízase porque aparecen as páxinas do tema que buscas agrupadas segundo criterios determinados.

145

A lingua, instrumento de aprendizaxe

Hai tamén un buscador de buscadores: www.buscopio.com. Neste directorio aparecen buscadores xenéricos e temáticos. Dentro dos xenéricos atopamos os buscadores galegos que existen ata o momento: Enxebre: (www.enxebre.com), Galiciacity (buscador de recursos de Galicia), Vieiros (portal de acceso ós recursos galegos: www.vieiros.com) e Merlín (recursos da Coruña: merlin.dicoruna.es).

146

SEGUNDA PARTE: realización dun traballo persoal de documentación

[Consulta o módulo 4 de Tecnoloxía para atopar máis información sobre a navegación en Internet.]

Internet pódenos ofrecer bibliografía abundante sobre calquera tema. As grandes bibliotecas nacionais teñen os seus catálogos informatizados. Isto quere dicir que podemos saber, por exemplo, todos os libros e edicións que ten publicados un autor ou unha autora determinados, indicando, ademais, a súa localización: • O directorio http://www.exlibris.usual.es/bibesp, ten unha listaxe de todas as bibliotecas españolas e de todo o mundo. Se entras no sistema de xestión de bibliotecas de Galicia http://biblioteca.cesga.es/ aparecerá toda a información das bibliotecas galegas que teñen os seus fondos informatizados.

147

A lingua, instrumento de aprendizaxe

• Na Biblioteca Nacional de Madrid: www.bne.es/cat.htm , podemos entrar no catálogo informatizado “Ariadna”, de libros modernos. Neste catálogo aparecen todas as produccións de autores e autoras españois. • As universidades teñen tamén informatizados os seus fondos bibliográficos. Moitas están agrupadas en consorcios para desenvolver accións comúns e teñen catálogos colectivos que comparten os seus fondos. • Rueca, Rede Universitaria Española de Catálogos Absys: www.baratz.es/cgi-bin/abwebr/LI/TI , que reúne os libros das universidades de Castela-A Mancha, a Pontificia de Comillas, A Rioxa, Murcia e Xaén. • Ruedo, Rede Univesitaria española Dobis/Libis: www.uned.es/biblio/ruedo.htm, que reúne os fondos bibliográficos das Universidades de Alacant, Córdoba, Granada, Navarra, UNED (Universidade Nacional de Educación a Distancia), Oviedo, País Vasco, As Palmas, Politécnica de Madrid, Sevilla e Valladolid. Esta rede non é tan accesible como a anterior, pero podemos conectar con algunha delas, por exemplo coa UNED: http:/193.146.240.166/Biblioweb/Monograf.html. • As universidades galegas tamén teñen informatizados os seus fondos: – Universidade de Santiago: http://www.usc.es, se fas clic en “Investigación e docencia”, aparecerá información sobre a súa biblioteca. – Universidade da Coruña: http://www.udc.es. – Universidade de Vigo: www.uvigo.es.

148

SEGUNDA PARTE: realización dun traballo persoal de documentación

Imos ver a continuación un exemplo de busca de documentación utilizando internet: 1) En primeiro lugar escribimos o enderezo ó que queremos acceder, neste caso www.mec.es, para entrar nas páxinas nas que o Ministerio de Educación e Cultura ofrece unha listaxe de enlaces ós recursos bibliográficos. Aparece a seguinte pantalla na que seleccionamos a opción “Bibliotecas Públicas del Estado” (como ves a nosa selección xa aparece en vermello).

2) A continuación aparece en pantalla información sobre as distintas bibliotecas públicas do Estado, e nós seleccionamos “Galicia”.

149

A lingua, instrumento de aprendizaxe

3) A seguinte pantalla é este “Formulario de busca” nos catálogos. Nós seleccionamos o campo “MATERIA” no que escribimos “ciudades medievales”. Tamén indicamos no campo “TIPO DE DOCUMENTO”, que o que desexamos son “libros”. Unha vez que xa determinamos as nosas preferencias, damos a orde de “BUSCAR”.

4) Segundo os datos que nós previamente proporcionamos, aparecen os títulos dos libros que existen nas bibliotecas da rede pública de Galicia e que teñen como materia “as cidades medievais”. Para continuar seleccionamos o primeiro destes libros que está nunha BPE na Coruña.

150

SEGUNDA PARTE: realización dun traballo persoal de documentación

5) Na pantalla aparecen os datos do libro seleccionado. Se nos interesa xa sabemos os seus datos e o lugar onde o podemos atopar.

Resumindo: – Para a busca de información procedemos do seguinte modo: – Determinación das fontes de información que imos utilizar segundo os recursos cos que contemos (biblioteca, hemeroteca, mediateca, Internet...). – Localización das fontes bibliográficas que imos utilizar (uso dos catálogos das bibliotecas, información de Internet). – Realización dunha ficha bibliográfica para cada un dos libros que se van utilizar. – Lectura rápida dos capítulos ou apartados destes libros nos que figura a información que interesa e anotación destes na ficha bibliográfica. Ata aquí o que definimos como Segundo paso na realización do traballo: A primeira busca de información. Xa estás en condicións de iniciar o paso seguinte: Acoutamento. Primeira organización da información e reestructuración do esquema previo.

151

A lingua, instrumento de aprendizaxe

Terceiro Paso: Acoutamento. Primeira organización da información e reestructuración do esquema previo Tendo en conta a información atopada e que figura anotada nas túas fichas bibliográficas, terás que decidir cál é o aspecto ou aspectos concretos do tema sobre os que vas traballar. É dicir, acoutar o campo de traballo e reorganizar o esquema previo en función desa información e da extensión que lle queres dar ó traballo. Se nun principio tiñas unha idea de por onde podería ir o teu traballo (esquema previo), pero a información que atopaches non che parece axeitada, é mellor que penses noutro enfoque máis axustado e fácil de tratar. A maneira de proceder sería a seguinte:

Organiza e clasifica as túas fichas bibliográficas segundo os apartados do teu esquema previo. Anota con lapis na esquina superior dereita de cada ficha a letra do apartado concreto ó que se refire a información atopada nese libro. Seguindo co exemplo das cidades medievais, lembra que fixeramos un esquema previo que abranguía os seguintes apartados: A - Nacemento das cidades na Idade Media. B - Estructura máis común das cidades medievais. C - Vivendas e edificios singulares. D - O traballo e a estructura social nas cidades medievais. E - A Administración e os sistemas de defensa. F - Influencia do Camiño de Santiago nas cidades medievais. Pode suceder que nun mesmo libro, sobre todo se se trata dunha enciclopedia, teñas atopado información correspondente a máis dun deste puntos. Nese caso é útil que confecciones novas fichas dese libro, unha por cada apartado concreto anotando os capítulos e páxinas.

152

SEGUNDA PARTE: realización dun traballo persoal de documentación

Feito isto, terás ordenadas as túas fichas en distintos grupos (as do apartado A, as do apartado B, etc.). Agora fíxate: ¿Atopaches información sobre todos os apartados que tiñas previsto tratar no teu traballo?, ¿Están ben equilibrados?, ¿Sería conveniente prescindir dalgún destes apartados ou ben incluílo como parte doutro?, ¿Paréceche necesario engadir algún apartado máis?, ¿Precisas seguir buscando documentación?...

Tendo en conta todo isto, reestructura o teu esquema. 59. Colle o teu esquema previo. (Actividade nº 51): - Organiza as fichas bibliográficas que xa tes feitas engadindo a cada unha delas na esquina superior dereita a letra e o título do apartado ó que se refire a información. Ordénaas segundo estas letras. - ¿Atopaches información para todos os apartados? - ¿Están ben equilibrados? - ¿Atopaches información que che permita engadir algún novo apartado de interese? - ¿Queres prescindir dalgún apartado dos que figuran no esquema previo? - ¿Faise necesaria unha reorganización do esquema previo? Segundo todo isto, volve facer o esquema: Título xeral: Títulos dos apartados (Asígnalles unha letra a cada un deles):

Cuarto paso: Recollida sistemática da información É o momento de volver á biblioteca. Debes levar as túas fichas bibliográficas ordenadas, follas para escribir tamaño cuartilla (ou fichas deste tamaño) e útiles de escritura (bolígrafos ou lapis de distintas cores).

Confección de fichas temáticas Agora tes que recoller a información das fontes que seleccionaches. Para isto cómpre que fagas unha lectura

153

A lingua, instrumento de aprendizaxe

atenta das partes ou capítulos que anotaches nas fichas bibliográficas. Despois deberás trasladar esta información a fichas temáticas. Estas fichas temáticas (follas tamaño cuartilla), terán as seguintes características: – Necesitarás unha ficha temática para cada reflexión ou acontecemento que necesites anotar. – Na ficha deberá figurar: • Esquina superior esquerda: Título do libro. E debaixo o número da páxina da que tomas a información. • Esquina superior dereita: Letra correspondente ó apartado do teu esquema, e título dese apartado. • O resto da ficha é para que escribas as túas anotacións. Fíxate nestes exemplos: Ten en conta que estas anotacións, feitas despois da lectura atenta, deberás realizalas utilizando as técnicas que coñeces para a recollida de información: esquemas e/ou resumos. En todo caso, lembra que sempre debes utilizar as túas propias palabras e non copiar ó pé da letra a información que figura nos libros.

154

SEGUNDA PARTE: realización dun traballo persoal de documentación

60. Para realizar esta actividade vas necesitar bastante tempo, seguramente varios días, e terás que trasladarte á biblioteca. Prepárate antes. Necesitas levar as túas fichas bibliográficas ordenadas, material de escritura e follas tamaño cuartilla para realizar as fichas temáticas. - Empeza retirando dos andeis os libros correspondentes ó apartado A do teu esquema. - Procede sistematicamente, libro por libro segundo a orde das túas fichas bibliográficas. Localiza a información e colle unha cuartilla para abrir a primeira Ficha temática (lembra cómo se fai). Recorda que por cada dato ou observación que queiras recoller necesitarás unha ficha temática. O normal é que teñas varias de cada libro. - Cando remates co apartado A debes continuar co B, e así ata que recollas información de todos os apartados do esquema.

155

A lingua, instrumento de aprendizaxe

Quinto paso: Organización da información segundo o esquema establecido Organización das fichas temáticas segundo o esquema establecido Para continuar co traballo, agora tes que organizar a información recollida. Esta organización pasa por determinar a orde na que vas expoñer o teu informe e por establecer xerarquías, é dicir, os apartados e subapartados a partir dos que o vas desenvolver. Para isto comeza por agrupar as túas fichas temáticas segundo o punto do esquema ó que corresponden. Recorda que a cada un destes puntos lle tes adxudicada unha letra que figura na esquina superior dereita da devandita ficha temática. A continuación fai unha lectura de todas estas fichas ordenadas segundo os puntos do esquema previo. Pensa que neste conxunto de fichas xa está o “esqueleto” do teu traballo. A partir desta lectura terás que tomar varias decisións: – ¿Tes recollida información abonda e interesante de cada un dos apartados? – ¿Sería mellor ordenar os apartados doutra maneira? – ¿Como poderías subdividir estes apartados? – ¿Sería mellor suprimir algún deles ou ben incluílo como parte doutro? Despois desta reflexión, e se é necesario, deberás volver a organizar as fichas. Se tomaches a decisión de alterar os apartados do esquema, deberás cambiar tamén a letra asignada a cada apartado de maneira que as fichas estean na mesma orde na que ti vas traballar.

Organización da forma expositiva do texto Outra decisión é a de establecer cómo vas organizar a exposición do tema en cada un dos apartados. Nalgún deles, por exemplo, poderás facer unha exposición cronolóxica (secuencial), noutros é posible que che

156

SEGUNDA PARTE: realización dun traballo persoal de documentación

interese amosar as causas e as consecuencias, noutros terás que facer unha descrición, etc. Recorda que xa vimos que hai varios tipos de organización dos textos expositivos. Os fundamentais son: – – – – –

Organización Organización Organización Organización Organización

de de de de de

tipo tipo tipo tipo tipo

descritivo. secuencial. causa-efecto. problema-solución. comparativo.

Despois da lectura das fichas terás que elixir qué tipo de organización é o máis axeitado para cada un dos apartados.

Organización xerárquica: apartados e subapartados Tamén terás que decidir cál vai ser a forma definitiva do esquema que vai configurar o traballo. En qué apartados e subapartados o vas estructurar (nisto consiste a xerarquización das ideas). Os apartados serán os capítulos do traballo e os subapartados os distintos puntos que hai que desenvolver en cada capítulo. Para axudarte neste labor, e unha vez organizadas as fichas temáticas, un procedemento que che pode ser de moita utilidade é elaborar para cada apartado un esquema de constelacións que relacione as ideas entre si. Recorda o procedemento: – Colle todas as fichas dun mesmo apartado. – Escribe nun círculo situado no centro dun folio o título do apartado. – Segundo a información recollida nas distintas fichas vai situando ó redor, a modo de “planetas”, os puntos que vas tratar relacionados con ese apartado. – Se o consideras necesario, coloca “satélites” ó redor deses “planetas”, reflectindo os distintos aspectos que vas desenvolver en cada un deles. Á vista desta “constelación”, xa podes establecer orde e xerarquía, é dicir, decidir por ónde empezas e cómo continúas, qué tipo de organización lle vas dar á exposición e cál será o esquema definitivo con apartados e subapartados.

157

A lingua, instrumento de aprendizaxe

Para ilustrar o que levamos dito, fíxate no exemplo seguinte que se refire ó primeiro apartado A do esquema que fixemos para o tema As cidades na Idade Media. Recorda que o título que lle puxemos a este primeiro apartado é Nacemento das cidades na Idade Media. Esquema de constelacións:

A partir desta “constelación” podemos xa facer o esquema definitivo do que sería o primeiro capítulo do traballo. Pola súa utilidade, decidimos estructurar o capítulo utilizando un esquema de números: Este mesmo procedemento é o que deberás seguir con cada un dos apartados do esquema definitivo, que pasan a ser capítulos do traballo. (Título xeral do traballo) (Título do 1º capítulo) (Distintos subapartados)

AS CIDADES NA IDADE MEDIA

1. Nacemento das cidades na Idade Media. 1.1. Orixe das cidades (burgos) na Idade Media. 1.2. Estructura dos primeiros burgos. 1.3. Formas de abastecemento. 1.4. Transformación en colonias mercantís. 1.5. Composición social dos poboadores dos burgos.

158

SEGUNDA PARTE: realización dun traballo persoal de documentación

61. Agora tes que redactar o esquema definitivo do teu traballo. Procede ordenadamente: - Colle todas as fichas temáticas do apartado A. O nome dese apartado será o título do Primeiro Capítulo.(1) - Fai agora o diagrama de constelacións: - Sitúa nun círculo no centro dun folio o nome do capítulo. - Vai colocando ó redor dese círculo central os “planetas”, un por cada ficha temática, adxudicándolles un título a cada un deles. Estes títulos serán os que corresponderán ós subapartados do capítulo. - ¿Consideras necesario conservar todos eses subapartados ou algún deles pode pasar a formar parte doutro? - ¿En que orde irías desenvolvendo cada un deses subapartados?(1.1; 1.2; 1.3...) - Se xa o tes decidido, traslada esa información a un esquema de números: 1 – Título do primeiro capítulo. 1.1– Título do primeiro subapartado. 1.2– Título do segundo subapartado. 1.3- .................................................... - Continúa procedendo da mesma maneira con todas as fichas temáticas dos distintos apartados do teu traballo. - Escribe o esquema definitivo 62. Tendo en conta o esquema definitivo e a información recollida nas fichas temáticas, decide cál é a forma expositiva máis axeitada para cada subapartado (descrición, organización secuencial, organización causa-efecto, organización problema- solución, organización de tipo comparativo). Se fose necesario podes utilizar máis de unha.

159

A lingua, instrumento de aprendizaxe

Sexto paso: Redacción dun primeiro borrador Reelaboración persoal da información Agora é o momento de empezar a escribir. Fíxate que falamos de elaborar un borrador, un texto que non é aínda o definitivo e que, polo tanto, vai ser modificado e mellorado en sucesivas redaccións. Se podes, recomendámosche que utilices o ordenador para este traballo xa que facilita moito o labor de corrección. Empeza ordenadamente, recuperando a información das fichas temáticas segundo o esquema. Xa tes elixido cómo vas organizar a exposición en cada apartado (secuencia, descrición, etc.), é o momento de empezar a redactar: transformar as ideas en linguaxe comprensible para o lector. As ideas que vas expoñer no teu traballo proceden da reelaboración persoal da información atopada nos textos que consultaches e que tes recollida nas fichas temáticas. Para isto necesitas relacionar e refundir os conceptos para producir un texto orixinal. É moi importante que redactes utilizando as túas propias palabras, e que en ningún caso copies textualmente as frases dos libros que consultaches para buscar a información. Isto, ademais de empobrecer o teu traballo, é un plaxio que debes evitar. É posible que nalgún momento desexes incluír un “criterio de autoridade” que reforce a túa exposición, unha frase ou parágrafo sacado textualmente dalgún dos documentos que manexaches para buscar información; nese caso podes copiar ó pé da letra o fragmento que che interesa, pero terás que facer constar que se trata dunha cita de experto e indicar a súa procedencia. Estas citas escríbense entre comiñas ou con letra cursiva, ademais debes incluír a correspondente referencia bibliográfica. Imos ver cómo se fai.

160

SEGUNDA PARTE: realización dun traballo persoal de documentación

As referencias bibliográficas ¿Como tes que facer para indicar que unha determinada frase ou parágrafo que figura no teu traballo están sacados textualmente do texto doutro autor? En primeiro lugar tes que copiar o fragmento exactamente, sen modificar, suprimir ou engadir nada. No caso de que queiras suprimir unha parte deberás indicalo mediante a colocación de dúas parénteses con puntos suspensivos no medio (...). Como xa dixemos, utilizarás letra cursiva ou entrecomiñado. A referencia bibliográfica (identificación de autor e obra), podes facela no propio corpo do traballo, é dicir, a continuación da cita. Neste caso escribirás entre parénteses os apelidos e o nome do autor, o título do libro e o ano de publicación. Outra maneira de facelo é mediante nota ó pé que pode ir a pé de páxina ou ó final do capítulo. Neste caso, a continuación da cita escribirás un número 1, isto é unha chamada para o lector coa que se lle indica que, ou ben na marxe inferior da páxina ou ben ó final dese capítulo, atopará a correspondente referencia bibliográfica. Consecuentemente, para escribir a referencia (a pé de páxina ou ó final do capítulo), deberás volver a poñer o número, e a continuación os datos, que son os seguintes: Apelidos e nome do autor. Título do libro (en cursiva), lugar de publicación: nome da editorial, ano de publicación, páxina ou páxinas nas que figura a cita.

Se vas escribir máis dunha referencia terás que seguir utilizando números correlativos (2, 3, 4,...). Se algunha das novas notas se refire a libros xa referenciados con anterioridade, non será necesario que volvas a escribir todos os datos, abonda con que poñas: Ibid. nota ....., p. ....... Imos ver todo isto con algúns exemplos. Imaxina que estás redactando o teu traballo sobre As cidades medievais. Nun momento dado estás a falar da repercusión do fenómeno urbano na transformación social

161

A lingua, instrumento de aprendizaxe

da época e desexas enriquecer a túa exposición cunha cita de experto. Podería ser algo así:

O desenvolvemento das cidades medievais tivo unha importante repercusión na transformación social da época: "A expansión das cidades supuxo o desenvolvemento da producción artesanal e do comercio. Todos os que traballaban nun mesmo oficio constituían unha corporación. Aínda que en principio os seus fins eran basicamente de carácter relixioso e de axuda mutua, co tempo convertéronse en asociacións para a defensa dos seus intereses e para garantir a calidade dos productos que fabricaban os seus asociados.(...) Dentro de cada oficio había tres categorías: o mestre, que estaba á cabeza, os oficiais e os aprendices." (Valdón, Julio. La Baja Edad Media, 1988).

Este é un exemplo de referencia bibliográfica incluída no corpo do texto. Seguindo con este tema, imos ver cómo se faría unha

nota ó pé: Tamén a vida intelectual estivo estreitamente relacionada co desenvolvemento das cidades. "As escolas urbanas tomaron o relevo das vellas escolas monacais. A elas acudían un número crecente de estudiantes, incitados polo afán de novidade que irradiaban os burgos. (...) Nestas escolas floreceron a Dialéctica e a Lóxica, entendidas como métodos ou técnicas de pensamento. Pero no fondo o que se estaba establecendo era o valor da razón humana e os límites que existían entre ela e a fe." 1 Axiña estas escolas derivaron nunhas institucións totalmente novas nas que mestres e escolares buscaban unha maior autonomía procurando liberarse dos poderes relixiosos e municipais dos que viñan dependendo. Así xurdiron as primeiras Universidades. "En todas se falaba o latín. Tamén era similar o método, a escolástica. O instrumento fundamental de traballo era o libro, obxecto de glosas e comentarios. As Universidades estaban organizadas en Facultades, cada unha delas especializada en determinado tipo de saberes: Artes, Teoloxía, Dereito, Medicina." 2 Nos primeiros anos do século XIII foron aparecendo diversas Universidades nas cidades máis importantes de Europa (París, Bolonia, Oxford...). A primeira que se creou na Península Ibérica foi a de Salamanca. Notas 1. Valdón, Julio, La Baja Edad Media, Madrid: Anaya, 1988, p.12. 2. Ibid. nota 1, p. 76.

162

SEGUNDA PARTE: realización dun traballo persoal de documentación

Outras consideracións. Ademais, na redacción deste primeiro borraror deberás ter en conta: – A utilización dun rexistro formal. – A información verbal (o texto escrito) pode ir complementada con información non verbal (fotografías, gráficos, imaxes diversas). – Os apartados e subapartados do esquema teñen que corresponderse con unidades do texto (capítulos e partes deses capítulos). – Estas unidades nas que se estructura o texto son (de maior a menor extensión): capítulos (con título, apartados (con título), parágrafos e frases. – Será de utilidade que nesta primeira redacción escribas deixando dobre espacio entre liñas. Isto axudarate despois, no momento da corrección, a modificar o texto, suprimindo ou engadindo ideas, ou trazando sinais (chamadas, frechas, etc.) que indiquen unha nova organización do borrador. Nesta primeira redacción non debes preocuparte por buscar a expresión máis correcta, a frase mellor redactada, a palabra precisa,... Lembra que se trata dun borrador. O fundamental é que vaias elaborando a información sen censurarte a ti mesmo ou autolimitarte, escribe libremente; nunha revisión posterior ocuparaste de “pulir” aspectos ortográficos, gramaticais, de vocabulario e de orde. É conveniente que de cando en vez te pares e releas os últimos parágrafos que levas escritos, isto axudarate a continuar enlazando correctamente unhas ideas coas outras e a comprobar que non deixas ningún punto dos incluídos no teu guión. Se nun momento dado te “bloqueas” e non sabes cómo seguir, o mellor é que pases a outro punto, xa volverás máis tarde ó que deixases sen rematar.

63. Agora tes que estar facendo xa a primeira redacción do teu traballo. Seguramente quererás enriquecelo con algunha cita textual e tamén con ilustracións complementarias (fotos, gráficos, esquemas, mapas,...)

163

A lingua, instrumento de aprendizaxe

- ¿Cantas citas textuais inclúes no primeiro capítulo? - As referencias bibliográficas desas citas, ¿pensas incluílas no corpo do traballo, a pé de páxina ou ó final do capítulo? - Fíxate concretamente nunha desas citas textuais que pensas incluír. Escribe a correspondente referencia bibliográfica de dúas maneiras: a) No caso de que decidises incluíla no corpo do traballo. b) No caso de que decidises situala a pé de páxina ou ó final do capítulo. - ¿Tes decidido utilizar algunha ilustración? ¿Cales? - ¿Onde pensas que quedarían mellor colocadas esas ilustracións, no propio corpo do traballo no lugar que lles corresponde ou nun anexo ó final do traballo?

Sétimo paso: Corrección do borrador Revisión do contido. Aspectos que se deben considerar É o momento de axustar e “pulir” o traballo. Esta parte tamén hai que facela por fases. Nunha primeira lectura concentraraste no contido dos capítulos. Ten en conta que en cada un destes capítulos debe figurar: – Título do capítulo. w Un parágrafo introductorio. w Unha serie de apartados con título nos que vas desenvolvendo o tema (poden constar de varios parágrafos). w Un parágrafo final a modo de conclusión ou resumo. Mentres, deberás ir propoñéndote unha serie de cuestións. En primeiro lugar sitúate dende o punto de vista do receptor ou receptores do teu traballo (a persoa ou persoas ós que vai dirixido). Pensa tamén cál é o obxectivo do teu escrito. Tendo isto en conta, decide sobre os seguintes aspectos:

Guía de preguntas para revisar

164

SEGUNDA PARTE: realización dun traballo persoal de documentación

– ¿Queda claro o que pretendo con este escrito? – ¿A información é suficiente? – ¿Está ben organizada a información (apartados e subapartados)? – ¿As ideas están claramente expresadas? – ¿Cada parágrafo engade información relevante? – ¿A exposición vai progresando dunha maneira ordenada ou salta dun tema a outro? – ¿Hai unha relación lóxica entre as distintas frases e os distintos parágrafos do texto? – ¿As afirmacións que fas, están ben documentadas (exemplos, citas de expertos, datos estatísticos, etc.)? – ¿O léxico e a terminoloxía utilizados son os correctos? – ¿Hai algunha expresión ou palabra demasiado informal ou vulgar? Para facer as modificacións pertinentes no borrador utiliza un lapis ou bolígrafo de cor. Podes riscar, engadir novas ideas escribindo no espacio entre liñas, indicar mediante frechas un cambio na ordenación das ideas,... 64. Seguindo estas instruccións fai a corrección do teu traballo.

Oitavo paso: Redacción dun novo borrador Con todos estes cambios volve a escribir un segundo borrador. (Isto será moito máis doado e rápido se fas o traballo en ordenador). Neste momento do proceso sería de moita utilidade que lle deses a ler o teu traballo a algunha persoa e recoller as súas impresións, tamén podes facerlle preguntas para comprobar se están claros abondo aqueles aspectos que a ti che interesa salientar. (Elabora previamente un cuestionario).

165

A lingua, instrumento de aprendizaxe

Revisión formal e gramatical: parágrafos, frases, palabras, puntuación, ortografía e gramática Sobre este segundo borrador tes que seguir facendo correccións, fíxándote agora máis nos aspectos formais e gramaticais.

Guía de preguntas Para revisar os parágrafos: – ¿En cada parágrafo trátase un tema ou subtema distintos? – ¿Están os distintos parágrafos ben conectados entre si? – ¿Teñen todos os parágrafos unha extensión axeitada? ¿Algúns son excesivamente longos? – ¿Contén cada parágrafo unha frase temática que recolla a idea principal? – ¿Está clara a organización do parágrafo (descritivo, secuencial, causa/efecto, problema/solución, comparativo)? – ¿As frases que compoñen o parágrafo están separadas por puntos? Para revisar as frases: – ¿Son excesivamente longas? (Ten en conta que os manuais de redacción aconsellan brevidade, unha media de 20 palabras por frase). – ¿Todas elas achegan información útil e diferente? (Evita repetir ideas, aínda que sexa expresándoas con outras palabras). – ¿Son claras e sinxelas? (Busca sempre a maneira máis sinxela de expresarte, evita frases complicadas). Para revisar as palabras: – ¿Hai palabras ou expresións que se repiten con frecuencia? (Consulta o diccionario de sinónimos e elixe as palabras máis sinxelas). – ¿Hai vulgarismos, castelanismos, hiperenxebrismos, retrousos, comodíns? – ¿Poderá o lector entender todas as palabras que aparecen no texto? – ¿Utilizas un vocabulario preciso e axeitado ó tema?

166

SEGUNDA PARTE: realización dun traballo persoal de documentación

Para revisar a puntuación: – ¿Repasaches todos os signos (puntos, comas, dous puntos, comiñas, guións, parénteses...)? ¿Están ben utilizados? Para revisar a ortografía e a corrección gramatical: – ¿Hai algunha palabra ou expresión da que dubides? (Deberás consultar o diccionario e algún libro de referencia de uso do galego. Pode ser moi útil o Anexo Gramatical do Módulo 1). Se dispós dun programa de corrección no ordenador tamén che será de moita utilidade. Como axuda para a redacción do teu traballo incluímos a continuación unha relación de marcadores textuais, palabras ou locucións que serven para estructurar e facer progresar o texto, conectando entre si as distintas frases e os parágrafos.

167

A lingua, instrumento de aprendizaxe

Como xa fixeches antes, marca con lapis ou bol铆grafo de cor todas as modificaci贸ns que lle queres facer a este segundo borrador.

168

SEGUNDA PARTE: realización dun traballo persoal de documentación

Estás xa no momento de volver a escribir poñendo en limpo todo o que levas corrixido. Agora é cando tes que dicidir ademais cómo vas presentar o teu traballo, de tal maneira que, ó mesmo tempo que o vas escribindo tamén o vas organizando. Tes que procurar que resulte limpo, atractivo e claro. Algúns aspectos sobre os que deberás tomar decisións teñen que ver co tamaño da páxina, os distintos tipos de letra, as marxes, a posible utilización de esquemas, etc. De todos estes aspectos fálase no paso seguinte que deberás ler antes de iniciar a redacción definitiva do traballo. 65. Seguindo as instruccións indicadas fai a corrección do teu traballo.

Noveno paso: Determinación dos aspectos formais de presentación do traballo Un bo traballo é aquel que recolle perfectamente os contidos ós que ten que facer referencia e que ten unha presentación ordenada, limpa e atractiva. Pensa que debe haber un equilibrio entre o contido do teu traballo e a súa presentación, o aspecto externo é un factor que sen dúbida beneficiará a túa nota. O traballo componse dunha serie de elementos que deben ter unha determinada organización comunmente establecida, agora estudiaremos eses diferentes aspectos formais que deberás ter en conta para a presentación do teu traballo. Hai moitos tipos de presentación, á man, á máquina ou en ordenador, loxicamente segundo o tipo que elixas ou que poidas usar disporás de máis ou menos recursos. Para esta exposición partimos de que vas presentar o teu traballo a ordenador usando un tratamento de textos (Word, Wordperfect, etc.) dos que existen hoxe no mercado. Se vas escribir o teu traballo á man non creas que xa non tes nada que facer, igualmente deberás ter en conta o deseño da páxina, os diferentes elementos gráficos, a bibliografía e a organización final.

169

A lingua, instrumento de aprendizaxe

Deseño da páxina: tipo de papel, as marxes, o interlineado, a xustificación e a confección do parágrafo Neste apartado estudiarás aspectos formais como o tipo de papel, a súa orientación, as marxes, o interlineado, a xustificación e a confección do parágrafo.

O tipo de papel e a súa orientación O primeiro que tes que decidir é o tipo de papel que vas empregar. A non ser que o teu traballo requira un tipo de soporte especial, o normal é empregar un tamaño de papel DIN A 4 (210 x 297 mm) con orientación vertical. Se por algunha razón ó longo do corpo do traballo ou nun anexo se fai necesario, tamén se pode utilizar a orientación horizontal, mais non se debe abusar deste recurso pois obriga ó lector a estar modificando a posición para a súa lectura o cal resulta incómodo. Normalmente, emprégase papel de 0,80 gramos porque o seu grosor o fai máis cómodo pois soporta moi ben tanto a escrita á man como a impresión, aínda que se poden usar papeis doutro peso. Ten en conta que o tamaño de todas as follas debe ser igual, a non ser que decidas que as da portada e contraportada sexan uns milímetros maiores.

170

SEGUNDA PARTE: realización dun traballo persoal de documentación

As marxes Para a correcta presentación do traballo é moi importante prestares atención ás marxes. Para un tamaño DIN A 4 as marxes superior e inferior poden ser de 2,5 cm e a esquerda e dereita de 3 cm. Se vas encadernar o teu traballo cunha espiral ou con calquera outro medio e o desexas, podes deixar unha marxe un pouco maior á esquerda para que unha vez encadernado a marxe visible sexa igual ós dous lados do papel, por exemplo podes elixir 3,5 para a marxe esquerda.

O interlineado O interlineado é o espacio vertical que se establece para separar as liñas de texto. Os máis usados son o sinxelo, o de 1,5 liñas e o dobre. O normal é establecer un interlineado sinxelo, que se adapta ó tamaño de fonte (tipo de letra) utilizado. Tamén podemos usar un interlineado de 1,5 liñas equivalente a 1,5 veces o interlineado sinxelo. Ou en determinadas ocasións un interlineado dobre que, como o seu nome indica, duplica o sinxelo. O interlineado sempre está en relación co tamaño de letra usado. Vexamos un exemplo de cada un destes tipos de interlineado aplicados a unha fonte de 12 puntos. – O interlineado sinxelo será de 12 puntos (o número de puntos fai referencia ó tamaño de letra elixido).

171

A lingua, instrumento de aprendizaxe

“En Galicia tamén o declive comercial foi o primeiro factor de contradicción urbana, cun abandono semellante das áreas portuarias e o reasentamento da poboación nos lugares máis aptos para a agricultura, que evidentemente non se atopaban no interior dos núcleos urbanos. Así tería acontecido en Pontevedra, onde a cidade romana estaba instalada sobre un solo nada propicio para a agricultura, apto unicamente para a función comercial e portuaria, polo que a maior parte dos habitantes optarían entón, cando esta actividade xa non existía, por emigraren cara aos arredores, que en cambio son moi fértiles. O núcleo urbano vaise así diluíndo. Polo mesmo motivo deixou de ser operativo o porto fluvial que dera orixe á cidade do Porto; paulatinamente irán ficando só as instalacións episcopais, erguidas sobre o outeiro e protexidas polas murallas.” Anselmo López Carreira, A cidade medieval galega.

– O interlineado de 1,5 liñas será de 18 puntos.

172

SEGUNDA PARTE: realización dun traballo persoal de documentación

– O interlineado dobre será de 24 puntos.

Despois de veres as exemplificacións decataraste de que o normal e máis correcto para a presentación dos teus traballos será o interlineado sinxelo, podendo usar o de 1,5 liñas ou o dobre para a confección de títulos e subtítulos.

A xustificación A xustificación é a disposición do texto na liña en relación coas marxes. Temos catro tipos de xustificación: esquerda, dereita, centrada e completa.

173

A lingua, instrumento de aprendizaxe

A xustificación esquerda aliña o texto á esquerda da liña.

"En Galicia tamén o declive comercial foi o primeiro factor de contradicción urbana, cun abandono semellante das áreas portuarias e o reasentamento da poboación nos lugares máis aptos para a agricultura, que evidentemente non se atopaban no interior dos núcleos urbanos. Así tería acontecido en Pontevedra, onde a cidade romana estaba instalada sobre un solo nada propicio para a agricultura, apto unicamente para a función comercial e portuaria, polo que a maior parte dos habitantes optarían entón, cando esta actividade xa non existía, por emigraren cara aos arredores, que en cambio son moi fértiles. O núcleo urbano vaise así diluíndo. Polo mesmo motivo deixou de ser operativo o porto fluvial que dera orixe á cidade do Porto; paulatinamente irán ficando só as instalacións episcopais, erguidas sobre o outeiro e protexidas polas murallas." Como podes ver, con este tipo de xustificación aparecen ó final da liña, á dereita, espacios en branco que varían segundo a lonxitude do texto e dá a sensación de que falta texto para completar as liñas. Este tipo de xustificación reflicte a escrita manual. A xustificación dereita aliña o texto á dereita da liña.

"En Galicia tamén o declive comercial foi o primeiro factor de contradicción urbana, cun abandono semellante das áreas portuarias e o reasentamento da poboación nos lugares máis aptos para a agricultura, que evidentemente non se atopaban no interior dos núcleos urbanos. Así tería acontecido en Pontevedra, onde a cidade romana estaba instalada sobre un solo nada propicio para a agricultura, apto unicamente para a función comercial e portuaria, polo que a maior parte dos habitantes optarían entón, cando esta actividade xa non existía, por emigraren cara aos arredores, que en cambio son moi fértiles. O núcleo urbano vaise así diluíndo. Polo mesmo motivo deixou de ser operativo o porto fluvial que dera orixe á cidade do Porto; paulatinamente irán ficando só as instalacións episcopais, erguidas sobre o outeiro e protexidas polas murallas." Este tipo de xustificación, que deixa espacios en branco á esquerda do parágrafo, é bastante usual en trípticos ou outro tipo de textos publicitarios para facilitar a inserción de imaxes. O seu emprego resulta artificial para un tipo de texto de carácter formal.

174

SEGUNDA PARTE: realización dun traballo persoal de documentación

A xustificación centrada aliña o texto no centro da liña.

"En Galicia tamén o declive comercial foi o primeiro factor de contradicción urbana, cun abandono semellante das áreas portuarias e o reasentamento da poboación nos lugares máis aptos para a agricultura, que evidentemente non se atopaban no interior dos núcleos urbanos. Así tería acontecido en Pontevedra, onde a cidade romana estaba instalada sobre un solo nada propicio para a agricultura, apto unicamente para a función comercial e portuaria, polo que a maior parte dos habitantes optarían entón, cando esta actividade xa non existía, por emigraren cara aos arredores, que en cambio son moi fértiles. O núcleo urbano vaise así diluíndo. Polo mesmo motivo deixou de ser operativo o porto fluvial que dera orixe á cidade do Porto; paulatinamente irán ficando só as instalacións episcopais, erguidas sobre o outeiro e protexidas polas murallas." Este tipo de xustificación usado sobre todo en textos de creación, normalmente líricos, baséase no efecto plástico da liña de texto, mais para outro tipo de escritos non se soe usar xa que deixa grandes espacios en branco. A xustificación completa fai que todas as liñas (agás a última do parágrafo) comecen e rematen no bordo da liña.

Como ves, o efecto conseguido con este tipo de xustificación é moito máis agradable xa que fai desaparecer todos os espacios superfluos ó final ou ó principio da liña, facendo que todas estean completas de

175

A lingua, instrumento de aprendizaxe

esquerda a dereita. É o que che suxerimos para a realización do teu informe.

A confección do parágrafo. Tamén deberás ter en conta a confección do parágrafo como unidade visual, que é unha forma de reflectir na escrita o paso dunha idea a outra dentro do mesmo texto. O normal é que a primeira liña do parágrafo posúa unha sangría (isto significa que a primeira liña comeza un pouco metida á dereita) que non debe ser inferior a tres espacios.

Sangría

Tamén é normal que entre os diferentes parágrafos se estableza unha maior separación que entre as liñas. Vexamos cómo se aplicou isto ós parágrafos que usamos como exemplo:

176

SEGUNDA PARTE: realización dun traballo persoal de documentación

Emprego dos diferentes tipos de letra (fontes) Para realizares o teu traballo deberás elixir o tipo de letra, tamén chamado fonte, que desexas utilizar nos textos. Os tratamentos de texto actuais ofrécenche unha gran variedade de tipos de letra que confire ós teus escritos diferentes aspectos. De seguido podes ver en tamaño 12 os tipos de letra máis frecuentes (cada un co seu nome):

177

A lingua, instrumento de aprendizaxe

Arial-8

Arial-9

Arial-10

Arial-11

Arial-12

Arial-14

Arial-16

Arial-18

Aínda que moitos destes tipos che poidan semellar atractivos e mesmo graciosos, debes ter en conta que o teu traballo é unha documentación de carácter formal dirixida a outras persoas que non son nin da túa familia nin do teu grupo de amigos. Polo tanto, pensa que hai determinados tipos de fontes como Lucida Handwriting, Matisse itc ou Mistral que non semellan moi apropiadas para esta función. Normalmente se usan fontes como Times New Roman, Arial ou Courier New. Unha vez elixido o tipo de fonte deberás tamén elixir o seu tamaño, que pode variar segundo se trate de títulos, subtítulos ou texto normal. Ofrecémosche de seguido os tamaños de letra máis usuais exemplificados co tipo de letra Arial. Fíxate que a cada tamaño lle corresponde un número.

Arial-20

Arial-22

Arial-24

Arial-26

Arial-28

Arial-36

Arial-48

Arial-72 178

SEGUNDA PARTE: realización dun traballo persoal de documentación

Aconsellámosche que elixas desde o principio o tamaño da letra que vas utilizar tanto do texto normal como dos subtítulos e títulos, para respectalo ó longo de todo o traballo, de forma que cada vez que apareza un subtítulo, por exemplo, teña o mesmo tamaño. Para o título xeral do traballo na portada, isto é, na páxina de cabeceira, podes elixir un tipo de letra bastante grande, mais, o que é no corpo do traballo, é preferible que te movas en tamaños entre os 12 e os 16 puntos, pois os tamaños maiores resultarán un pouco excesivos. Ofrecémosche un exemplo de distribución.

Título de cada capítulo (16) Subtítulo dentro de cada capítulo (14) Texto normal (12) Cada tipo de fonte permíteche ademais aplicarlle diferentes efectos como negriña (negriña), subliñado (subliñado), cursiva (cursiva), riscado (riscado), dobre riscado (dobre riscado), sombra (sombr a ), contorno (contorno), r e l ev o (relevo), etc.

179

A lingua, instrumento de aprendizaxe

Os efectos máis usuais son a negriña, a cursiva e o subliñado que adoitan indicar que unha información é importante. Con todo, non se debe abusar do seu uso pois deixarían de ter ese carácter salientador para se converter en algo monótono que nada lle indica ó lector. Emprego da cursiva: – Para diferenciar a opinión da información. – Para salientar determinadas palabras no texto. – Para palabras estranxeiras sen traducción exacta. – Para alcumes. – Para nomes de obras literarias, cinematográficas e musicais así como programas de televisión, publicacións, cancións, etc. – Para citas textuais. Emprego da negriña: – Títulos. – Para salientar o nome de persoas. Emprego das comiñas: – Para as citas textuais. 66. Escribe aquí os datos formais do teu traballo: - Nome do tipo de letra que vas empregar: - Tamaño de letra para o corpo do traballo: - Tamaño de letra para os títulos dos capítulos: - Tamaño de letra para os subtítulos (apartados dentro dos capítulos): - Espacio de interlineado: - Tipo de xustificación:

Elementos gráficos complementarios Hai moitos elementos gráficos que poden complementar e enriquecer o teu traballo: fotografías, gráficos, táboas, cadros de texto, diagramas, liñas cronolóxicas, árbores conceptuais, etc.

180

SEGUNDA PARTE: realización dun traballo persoal de documentación

As ilustracións poden mellorar as túas presentacións, mais, como en todos os demais aspectos, tes que conservar o sentido da mesura, non debes converter o teu traballo nun álbum fotográfico. Calquera complemento gráfico debe estar xustificado polo contido do teu traballo, e non ser algo superfluo que en nada enriquece o xa dito. Procura tamén que a súa colocación non sexa aleatoria. Debes pensar a qué contido ou contidos fai referencia e situalo o máis próximo posible a esa información. Non ten sentido colocar un gráfico sobre a producción agrícola cando xa nos estamos ocupando das vías de comunicación, etc. Tamén podes incluír todos os elementos gráficos nun anexo ó final do traballo. En moitas ocasións un gráfico pódeche servir para resumir e presentar moito máis comodamente unha información que en palabras sería un pouco farragosa. Imaxina que tes que dar unha visión rápida dos acontecementos históricos que rodean a publicación dunha obra literaria. Ademais de ofrecer unha breve síntese do que ocorre nese momento pódeche axudar a completar a información un eixe cronolóxico cos acontecementos máis sinalados da época. Unida ó emprego das imaxes está a utilización dos pés de foto. Os gráficos adoitan explicarse por si mesmos, mais as fotografías ou os mapas conceptuais requiren a presencia dun pé de foto. Os pés de foto explican ou aclaran o contido da imaxe que acompañan e son un complemento imprescindible desta. A súa extensión ideal é dunha liña e de ser maior non debería superar as dúas. Se o desexas o tamaño dos pés de foto pode ser un corpo menor (letra de menor tamaño), mais isto non é imprescindible. Non esquezas sinalar a fonte (autor e publicación) cando estes materiais gráficos complementarios non sexan da túa elaboración propia.

181

A lingua, instrumento de aprendizaxe

67. ¿Ten o teu traballo elementos gráficos complementarios? - En caso de telos, ¿onde os sitúas? (Recorda que poden ir no corpo do traballo ou no anexo). - Se van no corpo do traballo comproba que texto e ilustración se corresponden. - No caso de ir no anexo, comproba que están ben ordenados. - Se utilizaches fotos comproba que levan pé de foto. - Se os elementos gráficos non foron elaborados por ti directamente, comproba que todos eles levan indicada a fonte da que os tomaches (autor/a e título da publicación).

A bibliografía Como parte do teu traballo terás que preparar unha bibliografía. Bibliografía é a referencia ordenada das obras consultadas ó longo da realización do traballo. Na bibliografía non se recollen todas as fontes consultadas senón só aquelas que foron usadas para a súa confección. O normal é que a bibliografía apareza ó final do traballo. O criterio xeral para a presentación da bibliografía é facelo en orde alfabética en función do apelido do autor/a, que debe aparecer en maiúscula. Neste apartado debes recoller as fontes bibliográficas consultadas por ti realmente na realización do traballo, as que constan nas túas fichas bibliográficas, non caias na tentación de incluír as bibliografías que aparecen nas obras que ti consultaches. Debes pensar que en nada enriquece o traballo a presentación dunha bibliografía falsa. Se se trata dun libro debes recoller como mínimo os seguintes datos: 1. Apelidos (con maiúsculas) e nome do autor/a ou autores/as (con minúsculas). 2. O título do libro (en cursiva). 3. Número da edición, se aparece, se non o atopas entenderase que é a primeira.

182

SEGUNDA PARTE: realización dun traballo persoal de documentación

4. Número da serie, colección, se o libro forma parte de unha. 5. Editorial. 6. Lugar de edición. 7. Data de publicación.

Exemplo: LÓPEZ CARREIRA, Anselmo. A cidade medieval galega. 1ª. ed. Colección Historia de Galicia. Monografías. Edicións A Nosa Terra.Promocións Culturais Galegas S.A. Vigo. 1999. Tamén podes, se así o decides, recoller outro tipo de datos como o número normalizado de ISBN e tamén ordenar de diferente maneira os elementos. 1. Apelidos e nome do autor/a ou autores/as. 2. O título do libro. 3. O nome do traductor e/ou do autor do prólogo. 4. Número da edición, se aparece, se non o atopas entenderase que é a primeira. 5. Número do tomo utilizado, se hai máis de un. 6. Número da serie, colección, se o libro forma parte de unha. 7. Lugar de edición e editorial. 8. O título orixinal se se trata dunha traducción. 9. Número normalizado: ISBN.

Exemplo: LÓPEZ CARREIRA, Anselmo. A cidade medieval galega. 1ª. ed. Colección Historia de Galicia. Monografías. Vigo: A Nosa Terra. Promocións Culturais Galegas S.A., 1999. 84-89976-60-0. No caso de que a publicación sexa unha revista ou un xornal deberás recoller como mínimo os seguintes datos: 1. Nome(s) do autor(es). 2. O título do artigo. 3. Nome da revista ou xornal coa cidade da súa publicación.

183

A lingua, instrumento de aprendizaxe

4. Número de exemplar. 5. Mes ou meses da edición. 6. Ano da edición. 7. Mención das páxinas nas que aparece mediante abreviatura (pp.:40-42).

Exemplo: CODOÑER, Carmen. La Hispania visigótica. Historia 16. Madrid. AÑO V- EXTRA XV. Outubro. 1980. (pp.:7-36). Unha vez que rematases de elaborar a bibliografía do teu traballo non esquezas repasala unha última vez para comprobares que a orde alfabética non ten erros, xa que é moi doado que isto ocorra e para quen o poida ler dirá moi pouco no teu favor se non é a correcta. 68. É imprescindible que ó final do teu traballo inclúas unha ou máis follas coa bibliografía que consultaches para a súa realización (enciclopedias, libros, revistas...) Os libros que necesitas recoller nesta bibliografía son os que constan nas túas fichas bibliográficas. Ordena estas fichas alfabeticamente segundo os apelidos do autor ou autora. Traslada os datos de cada libro a unha listaxe que estará encabezada polo título: Bibliografía, e figurará como parte final do traballo.

A organización final do traballo Agora que xa decidiches todos os aspectos de tipo formal deberás distribuír o teu traballo por páxinas, a continuación ofrecémosche un esquema de posible organización final do traballo: 1. Primeira páxina: título e autoría. 2. Segunda páxina: índice (pode ocupar máis dunha páxina). Na segunda páxina deberás incluír o índice do teu traballo. Para a elaboración do índice debes ter en conta os diferentes epígrafes (títulos dos capítulos) do esquema que xa realizaches. Tampouco intentes que o índice reflicta todos os subepígrafes

184

SEGUNDA PARTE: realización dun traballo persoal de documentación

No índice sería conveniente que inserises tamén o número de páxina. 3. Terceira páxina e seguintes: desenvolvemento do traballo cos seguintes apartados, en cada capítulo: Título do capítulo. a. Introducción. b. Desenvolvemento do tema. (En distintos subapartados) c. Conclusións. Para o desenvolvemento do tema suxerímosche que utilices o esquema de números que xa coñeces. Lembra: a cada apartado grande (capítulo) asígnaslle un número e a cada subapartado dese mesmo capítulo, o mesmo número e outros correlativos. Fíxate no exemplo que xa coñeces: Índice As cidades Medievais

1. Nacemento das cidades na Idade Media. 1.1. Orixe das cidades na Idade Media. 1.2. Estructura dos primeiros burgos. 1.3. Formas de abastecemento. 1.4. ............ 1.5. ............

Autor/a: ................. 2. Estructura das cidades medievais 2.1. ............ 2.2. ............ 1ª páxina

2ª páxina

4. Antepenúltima páxina: os anexos. (Poden ocupar varias páxinas) Entendemos por anexos todos aqueles documentos que se desexa achegar como complemento do traballo. (Por exemplo información gráfica) O normal é que ó longo do traballo se faga referencia á documentación do anexo, deste xeito tamén se está a xustificar a súa inclusión.

185

A lingua, instrumento de aprendizaxe

5. Penúltima páxina: a bibliografía. 6. Última páxina: en branco. A última páxina, que serve de contraportada, deberá ir en branco. Agora xa podes poñerte a escribir o teu traballo para a súa presentación definitiva. Non esquezas darlle unha última lectura para comprobar posibles erros tipográficos e/ou ortográficos. Se dispós dun corrector informático tamén é conveniente que llo pases ó traballo, sempre pode localizar algunha incorrección que a ti se che pasou.

69. Guía para un repaso xeral do traballo: - ¿Ten unha primeira páxina na que figura o Título xeral e o teu nome como autor/a? - ¿Na páxina segunda aparece o Índice? - ¿Neste Índice están indicados os títulos dos capítulos e os subtítulos dos apartados de cada capítulo? - ¿Comprobaches que estes títulos e subtítulos se corresponden exactamente coa estructuración do teu traballo? ¿Están ben indicadas as páxinas? - Agora repasa capítulo a capítulo: • ¿Inicias cada capítulo nunha nova folla? • ¿Teñen título todos os capítulos? • ¿Todos os capítulos se inician cun parágrafo introductorio e rematan cunha conclusión? • ¿Os tamaños e tipo de letra de títulos e subtítulos mantéñense ó longo de todo o traballo? - ¿Está correcta a Bibliografía?: • ¿Non falta ningún libro dos consultados? • ¿Están correctamente ordenados por orde alfabética? • ¿Atopaches todos os datos que precisas para cada un dos libros? • ¿Seguiches en todos os libros a mesma orde na presentación dos datos?

186

SEGUNDA PARTE: realización dun traballo persoal de documentación

Décimo paso: Redacción definitiva Antes de entregar o traballo na data fixada polo profesor ou profesora, deberás darlle un último repaso de comprobación final. Se traballas con ordenador, imprime unha copia en limpo e repásaa páxina a páxina, asegurándote de que non hai ningún erro. Comproba tamén a presentación, a composición de cada páxina, que o tipo e tamaño das letras empregadas se mantén uniforme, que a paxinación do índice se corresponde exactamente cos contidos, que a numeración das notas é a correcta, que os títulos están ben postos, etc. Antes de entregares o traballo ó profesor ou profesora, fai un par de copias para ti. (Se traballaches con ordenador tamén o debes gardar nun disquete). É conveniente que a copia que entregues a leves previamente a encadernar. Nun establecemento especializado nestes traballos poderás elixir entre varios sistemas de encadernación o máis axeitado. Pola nosa parte, non nos queda máis que darche a noraboa pola finalización do traballo.

187

CLAVE DE CORRECCIÓN

A lingua, instrumento de aprendizaxe

EXERCICIOS PARA FOMENTAR A VELOCIDADE LECTORA: 1 TEXTO B): O neno tiña unha cousa que lles dicir ós outros rapaces que andaban a xogar con el no peirao. Tiña algo que lles dicir, mais non remataba de contalo. Por veces poñía xesto de malo, cheo como estaba daquel orgullo que non certaba a deixar ceibe. Mesmo lle rabuñou a unha nena, así nun pronto, a lle relucir no rostro os lampos dunha íntima carraxe. 2 Sacou do peto un asubío noviño (3), e púxose a chifrar cheo de coraxe. Non o quixo emprestar a ninguén e gardouno outra volta (6), domeándose moito ó enfonda-la man para demostrar un peto fondo, coma os petos en que se gardan as mellores cousas. (1) seus ollos bulía unha surrisa dubidosa, ninguén sabe se mala (7). Seu pai chegara de Nova York aquel mesmo día. Vírao desembarcar (2). Traxe azul. Viseira (4). A cara forte coma unha proa. Branco e grande o dentamio. E nos ollos, (5) ningunha fachenda. 3 neno orgullo brincar cara fogueira rebuldar pai adrede proa enredar alporizado gato branco fachenda xogos emprestar bágoas calaba rumbos

190

neno orgullo brindar cara figueira rebuldar pai adrede broa enredos alporizado gota branco fachada rogos emprestar bágoas calada rumbos

SOLUCIÓNS

arredor mesmo fillo feitura navegante mimos desembarcar mellores cousas manciña

arredor mesto filloa feitura navegante mesmo desembalar mellores causas manciña

4 – – – –

dubidosa navegante alporizado preguntaron

5 1: Brincar. 2: Fogueira. 3: Treboada. 4: Asubío. 5: Peirao. 6: Fillo. 6

191

A lingua, instrumento de aprendizaxe

7e8 Exercicios de práctica persoal. 9 Agardará a que volva para vela baixar do coche arrecende-lo ronsel de perfume e tabaco e vela abri-lo portal do edificio. 10 Esa noite, Aghata saíu do portal do edificio daquel barrio marxinal envolta no perfume e no clac, clac, dos seus tacóns altos pola acera, arrimouse ó portal da floristería. Lizgaira, elegante, eses dedos de uñas granate que colocan, afiados, a curta melena negra. Esa ollada, triste e chorosa, bordeada de lápiz negro e pestañas longas que se mira de esguello no escaparate da boutique, e aí diante estaba o señor José da froitería arrimado á porta, sempre a facer bromas. O reflexo da lúa, chea e redonda, na cazadora torera de raso negro, nas curvas do cu no pantalón de napa negra. Semellaba que ía chover. Sente na gorxa o agarimo do lene pano de seda negra, regalo da súa avoa, que aperta o seu pescozo longo, desexable, e contrasta coa blusa vermella. Mirou para o espello, moito lle gustaba verse reflexada no espello do ascensor. A man dereita leva o cigarro ós beizos vermellos coma o sangue, que fan arde-lo tabaco, aí estaba co seu chupetiño, tan tranquiliña, mentres que coa esquerda saca as chaves do coche deportivo. Entra e arranca lanzada na procura de miradas de desexo, un mal momento teno calquera, insinuacións, sorrisos, que remontará con elegancia, como unha gacela a cámara lenta choutando por riba dunha árbore caída. Talmente. 11 a) granate, raso, figura, marchará. b) portal, beizos, escaparate, quente, perfume. c) choutando, cámara, porcura, edificio, sombras. 12 a) lizgaira, cazadora, pescozo, beizos, lanzada, luz, cabeza, cabeza, nariz, desprezo, zoupón. b) Negra: 3 veces. Portal: 4 veces. Lúa: 4 veces. Nariz: 1 vez.

192

SOLUCIÓNS

14 a) Letra p: 2 veces. Letra q: 4 veces. b) Números que se repiten dúas veces: 1 e 3. c) Letras que non están repetidas no cadro: b e a. d) Número non repetido: 7. e) MS2 : 6 veces. TL7 : 5 veces. 15

193

A lingua, instrumento de aprendizaxe

O maior surtiod era a imitación de armaz de fogo. Habíaas de todas cllases. O colt vaqueiro, unha fistola de axente espacial com silenciador, un rilfe de mira tetescópica, unha ametrallador de raios láser. E logo estada a artillerría, e os bildados, e sofisticadísimos adiatos da güerra das galacias. 17 a) - Pacifista. - Tractor. - Sinfonía. - Terremoto. - Treboada. b) A modo de exemplo: - Mestre, avogado, carpinteiro, tractorista, arquitecto,... - Escopeta, mísil, canón, espada, ... - Lenda, soneto, narración, ensaio, ... - Satélite, constelación, nebulosa, ... - Cono, cheminea, volcán, ... 18 Absorber, aeroporto, aínda, animal, arma, biólogo, blindado, condición, cráter, desafiar, deserto, enxeñeiro, feito, fillo, galaxia, nostalxia, pacifista, paraugas, perna, prohibición, recibo, recuperar, regalo, satisfeito, transparente, valentía, valoroso, vaqueiro, xoguete. 19 Exercicio de práctica persoal. 20 a) O amigo fixo un derradeiro sinal de adeus trala porta de vidro e el dirixiuse a unha das tendas do aeroporto. b) O neno mirou o regalo, deulle voltas para ver tódolos animais, e parecía contento. Antes de marchar, deulle un bico e agarimou a súa cabeza. Cando ía abrir a porta, escoitou que o fillo o chamaba. Deu volta e viuno alí, cunha perna adiantada e o paraugas apoiado no ombro cun perfecto estilo de tirador. 21 Primeira columna: recibo (3), fillo (4), animal (2).

194

SOLUCIÓNS

Segunda columna: nostalxia (5), pacifista (2), paraugas (3). Terceira columna: inquedanzas (2), compañeiro (3), enxeñeiros (4), metralladora (3). 22 a)

23 Exercicio de práctica persoal. 24

195

A lingua, instrumento de aprendizaxe

25 En Vilamor, decíamos, houbo dous homes de talente: O Berete, que aprendéu a lér nun día, i o Licho, que sacaba as moas sin dór. Preguntando polo Licho soupen que fora un home mui alto, mui gordo, cunha grande barba, e que sempre gastaba blusa moura, de maragato. Andaba pólas feiras sacando moas. Chegaba a unha feira, subíase a un queixón, e colgábase do pescozo un grande colar feito cos dentes e moas meirandes que sacara, e pra traguer á clientela, espricaba as pezas máis famosas. 26 - Nomes propios: Licho, Vilamor, Vilamor, Berete, Licho, Licho, Abraldes, Ramonita, Verdes, Mondoñedo, Serxio, Moirón, Licho, Elisa, Panticosa, Rodrigas, Riotorto, Licho, Elisa, Chachán, Licho, Licho, Moirón, Bretoña, Licho, Vilamor. -Palabras con h: Licho, houbo, homes, Licho, Licho, home, cunha, chegaba, unha, Licho, unha, chistada, chistada, unha, unha, hastra, Licho, Chanchán, nunha, choromiqueando, chegou, Licho, home, Licho, unha, haxa, Licho. - Palabras con x: Reloxeiro, caixa, queixón, haxa. - Palabras con z: Pescozo, pezas, pazo, pescozo, tenazas, -Palabras co grupo pr: Adeprendeu, preguntando, sempre, espricaba. -Palabra de 14 letras: Choromiqueando. - Dúas palabras de 11 letras: Preguntando, sombrereiro. 27 Palabras que non aparecen no texto: Locomotora, dentista, rosario, bergantín, farmacia, ocarina. 28 a) 143: homes ; 299: pezas ; 805: moa ; 101: caixa ; 972: vello ; 021: escola ; 803: flemón ; 377: tenaces ; 204: gracioso ; 816: señoritas.

196

SOLUCIÓNS

b) traballo: 270, 233. escribán: 400, 062. pescozo: 577, 051. sábado: 209. tía: 296, 269. cura: 603. reigañas: 720, 082. avaría: 508. gordo: 395. caixa: 101, 152, 308. 29 E a chistada foi que unha tía miña, Elisa, que era moi fermosiña moceta, (7), e finouse en Panticosa do peito, tiña unha moa avariada (1) i hastra tiña algo de flemón. E como era sábado e mercado nos Rodrigas de Riotorto, i estaba o Licho (6), fórono buscar pra que lle quitase a moa (2). I a probe Elisa estaba na sala dos balcós, no noso pazo de Chanchán, nunha mecedora, choromiqueando, (4). E a miña tía cando veu entrar (3) a aquel home tan grande, coaquela blusa moura, (8) e nas mans as ferramentas, vai a rapaciña i esmaióuse. O Licho botóu unha grande risada, e volvéndose pra meu bisabó, o escribano Moirón de Bretoña, (5), namentras lle tocaba coas tenazas na barriga, comentou palaciano gracioso: -¡Ja, ja, ja! ¡Todas istas señoritas son un fato de putas! É todo o que sei do Licho de Vilamor. 30 Escola - pescozo - rapaciña - señoritas - barba. 31 1: Reloxeiro. 2: Mercado. 3: Risada. 4: Famosas. 32 A: Na terra dispoñemos só dunha cantidade limitada de auga. B: A auga protexe os animais e plantas da lagoa. C: Todos os elementos dun ecosistema están relacionados entre si constituíndo unha unidade.

197

A lingua, instrumento de aprendizaxe

D: Algúns combustibles proveñen do mar. E: Santiago converterase, ó cabo, na gran metrópole universal das pelerinaxes. 33 PARÁGRAFO A: Tema: O transporte de mercadorías. ¿Que se di do tema?: Que se pode realizar por terra, aire, mar e ríos. Idea principal: O transporte de mercadorías pódese realizar por terra, por vía aérea e por vía marítima ou fluvial. PARÁGRAFO B: Idea principal: A dieta dos homes primitivos era rica e variada, ademais dos animais que cazaban e dos cereais que cultivaban, tamén comían alimentos silvestres. PARÁGRAFO C: Idea principal: O alcol é unha substancia tóxica que pode producir enfermidades, alteracións psíquicas e de carácter. É moi prexudicial no embarazo e tamén produce complicacións de tipo social. 34 TEXTO A: a) Ideas principais dos parágrafos: 1º: Os animais proporcionan alimentos. 2º: Os animais son útiles para o traballo e o transporte. 3º: Productos de orixe animal son usados no vestido e na industria. 4º: Os animais proporcionan diversión. b) Idea principal xeral de todo o texto: Os animais son moi útiles xa que proporcionan alimentos e outros productos de consumo, ademais axudan no traballo e proporcionan diversión. TEXTO B: a) Ideas principais dos parágrafos: 1º: A Revolución Industrial supuxo a aplicación á agricultura de inventos e técnicas que fixeron máis rendibles as explotacións. 2º: O desenvolvemento da industria provocou profundos cambios na sociedade, o crecemento da poboación mundial e foi causa da aparición de dúas novas clases sociais: a burguesía e o proletariado.

198

SOLUCIÓNS

3º: A industria xera riqueza, de maneira que os países máis desenvolvidos do mundo son os que posúen maior desenvolvemento industrial e utilizan as novas tecnoloxías. b) Idea principal xeral de todo o texto: A industria ten unha influencia positiva no desenvolvemento e evolución da humanidade propiciando o aumento da riqueza e da calidade de vida da sociedade. Na actualidade os países máis desenvolvidos son os que posúen maior crecemento industrial e utilizan as novas tecnoloxías. 35 a) Tema do artigo: Influencia da televisión na saúde e no comportamento. b) Ideas principais dos parágrafos: 1º: Moitas persoas poden ser consideradas “teleadictas” xa que acoden a este medio como forma para superar o estrés. 2º: Os españois son os europeos que ven máis televisión nas horas das comidas. 3º: Os nenos españois superan amplamente os 50 minutos diarios de visión da televisión que son os que considera razoables a Sociedade Europea de Biosocioloxía. A incidencia do consumo de televisión nos menores está directamente relacionada coa actitude dos pais. 4º: O uso abusivo da televisión nos nenos pode xerar comportamentos violentos, e nos anciáns unha perda das facultades físicas e psíquicas. 5º: O consumo abusivo de televisión pode producir obesidade e atrofiar o intelecto. c) Idea principal xeral de todo o texto. Titular que podería acompañar á noticia. A modo de exemplo (Existen outras moitas posibilidades): Os nenos e os anciáns son os principais afectados polo consumo abusivo da televisión.

199

A lingua, instrumento de aprendizaxe

36 Texto Texto Texto Texto Texto

200

A: Organización fundamentalmente descritiva. B: Organización fundamentalmente comparativa. C: Organización fundamentalmente do tipo causa/efecto. D: Organización fundamentalmente do tipo problema/solución. E: Organización fundamentalmente de tipo secuencial.

SOLUCIÓNS

201

A lingua, instrumento de aprendizaxe

202

SOLUCIÓNS

203

A lingua, instrumento de aprendizaxe

204

SOLUCIÓNS

205

A lingua, instrumento de aprendizaxe

206

SOLUCIÓNS

207

A lingua, instrumento de aprendizaxe

47 GLOBALIZACIÓN BIOLÓXICA a) Tema. Os perigos da globalización biolóxica. b) Ideas principais. Parágrafo 1º: A introducción de especies foráneas ten como consecuencia un mundo cada vez máis homoxéneo. Parágrafo 2º: A introducción de especies foráneas en gran parte dos hábitats do planeta dá lugar á globalización biolóxica que é considerada polos expertos un fenómeno tan perigoso como o cambio climático. Parágrafo 3º: O problema é máis evidente nas rexións illadas como as illas Mauricio ou as Seychelles zonas nas que as especies foráneas superan as autóctonas. O 10% destas especies foráneas supoñen un grave perigo. Parágrafo 4º: A maneira de protexer os ecosistemas require solucións políticas e xudiciais, impedindo a entrada daquelas especies que os científicos consideren daniñas. c) Resumo: A introducción masiva de especies foráneas en gran parte dos hábitats do planeta é un fenómeno que está dando lugar a unha situación de globalización biolóxica, que os especialistas consideran tan prexudicial como pode ser o cambio climático. Este fenómeno afecta principalmente a zonas illadas nas que xa son maioría as especies colonizadoras das cales un 10% se consideran daniñas. As solucións ó problema deberán ser de tipo político e xudicial e pasan pola prohibición de introducir nos países especies que sexan consideradas prexudiciais.

208

SOLUCIÓNS

48 a) Esquema de chaves

b) Resumo: Os átomos están formados por pequenas partículas: os protóns, os neutróns e os electróns. No núcleo do átomo están os protóns, cargados positivamente, e os neutróns que son neutros. A suma do número de protóns e de neutróns é a masa atómica do átomo. Na codia do átomo, distribuídos en órbitas, están os electróns cargados negativamente e que practicamente non teñen masa. O número de electróns de cada átomo é o seu número atómico. O número de protóns (+) e de electróns (-) é igual, polo que o átomo en estado normal é neutro. 49 1. Diccionario da lingua. 2. Diccionario de verbos. 3. Diccionario de sinónimos. 4. Diccionario biográfico. 5. Diccionario bilingüe. 6. Diccionario de fraseoloxía. 7. Diccionario de escritores. 8. Diccionario de informática. 9. Diccionario enciclopédico.

209

A lingua, instrumento de aprendizaxe

50 1. Nove. 2. Tres. 3. Dúas. 4. Son sinónimos. 5. Latricar e andar. 6. Ser motivo de moitos comentarios. 7. De libre expresión. 51 Actividade de libre expresión. Consulta co teu profesor ou profesora. 52

Gramática da lingua galega. Xosé Ramón Freixeiro Mato.Vigo: A Nosa Terra, 1998. – 8. Lingüística. Gran enciclopedia gallega. VV.AA. Santiago: Silverio Cañada, editor, 1974O atraso económico de Galicia. X.M. Beiras. Vigo: Galaxia, 1981. – 0. Enciclopedias. Historia Xeral de Galicia. VV.AA. Vigo: A NosaTerra, 1997.- 9. Historia. El bocio en Galicia. VV.AA. A Coruña: Fundación Barrié de la Maza, 1981. 6. Medicina. Arquitectura Románica en la “Costa da Morte”.J. Ramón Ferrín González. A Coruña: Deputación provincial, 1999. 7. Belas Artes. A Biblia. Vigo: SEPT, 1989. 2. Relixión. ¡A pasalo ben coas matemáticas!. Xesús Corbacho Martínez. Vigo: Xerais, 1999. 5. Ciencias puras. Diccionario Xerais da Lingua. VV.AA. Vigo: Xerais, 1994. – 0. Diccionarios. A Filosofía, outra historia. F. Javier Pérez Carrasco. Vigo: Galaxia, 1999.- 1. Filosofía. Situación y perspectivas socioeconómicas de los 94 municipios de la provincia de A Coruña. VV.AA. A Coruña: Deputación provincial, 2000. 3. Economía.

210

SOLUCIÓNS

53 Actividade de libre expresión. Consulta co teu profesor ou profesora. 54 Actividade de libre expresión. 55 A ficha bibliogáfica responderá ó seguinte esquema: .Esquina superior dereita: Signatura do libro (no caso de que o retires da biblioteca do centro). .No centro da ficha: CALLEJA RODRÍGUEZ, Roberto (e outros) O mundo actual. Educación a Distancia para Persoas Adultas. Sociedade. Módulo 3. Xunta de Galicia, 2000. (Ver Unidade Didáctica nº 3, pp. 108-119) . Na parte inferior da ficha: Nome da biblioteca (No caso de que vaias traballar en máis dunha biblioteca). 56 Actividade de libre expresión. 57 . Libros que consultaron os autores: Bibliografía. . Páxina de inicio dun determinado capítulo: Índice. . Significado concreto dun tecnicismo: Glosario. . Intencionalidade dos autores e contido xeral: Limiar. . Ampliación respecto a anteriores edicións: Apéndice. . Páxina concreta na que se cita a un autor/a: Índice alfabético. . Información gráfica complementaria: Anexos.

211

A lingua, instrumento de aprendizaxe

58 Actividade de libre expresi贸n. 59 e seguintes. Todas estas actividades son de libre expresi贸n. Consulta co teu profesor ou profesora.

212