DBH 1, 2013-2014, IES Zizur BHI 1.- Alvaro Basterra. Koipua………………………………………….. 2-3. Orr. 2.- Maider Semper. Leohiaren azazkalak………………………….. 4. Orr. 3.- Oscar Muruzabal. Ortzadar amuarraina………………………..
5. Orr.
4.- Iñigo Romero. Tigre-eltxoa………………………………………. 6. Orr. 5.- Adrian Andoño. Karramarro gorri amerikarra………………….. 7-8. Orr. 6.- Iosune Iñigo. Tigre-eltxoa………………………………………… 9. Orr. 7.- Uxue Zabala. Karramarro gorri amerikarra…………………….. 10. Orr. 8.- Unai Ortiz. Bisoi amerikarra……………………………………… 11. Orr. 9.- Amaia Otazu. Koipu………………………………………………. 12. Orr. 10.- Berta Meoqui. Tigre-eltxoa……………………………………… 13. Orr. 11.- Manu Biurrun. Zebra muskuilua………………………………… 14. Orr. 12.- Ane Bermejo. Mimosa…………………………………………… 15. Orr. 13.- Ibai Fuertes. Floridako dortoka…………………………………. 16. Orr. 14.- Nora Garcia. Bisoi amerikarra………………………………….. 17. Orr. 15.- Ander Gongora. Agave amerikarra……………………………. 18. Orr. 16.- Ruben Rodriguez. Bisoi amerikarra…………………………… 19. Orr. 17.- Andrea Eleta. Karramarro gorri amerikarra…………………… 20. Orr. 18.- Ainhoa Aguirre. Tigre eltxoa……………………………………. 21. Orr. 19.- Mikel Aldave. Karramarro gorri amerikarra…………………… 22. Orr. 20.- Antxon Loyola. Karramarro gorri amerikarra…………………. 23. Orr. 21.- Irune Guardabrazos. Bisoi amerikarra………………………… 24. Orr. 22.- Julen Arlegi. Karramarro gorri amerikarra…………………….
25. Orr.
23.- Ismael Martinez. Koipua………………………………………… 26. Orr. 24.- Oscar Robledo. Tigre-eltxoa……………………………………. 27. Orr. 25.- Ivan Sanchez. Zebra muskuilua………………………………… 28. Orr. 1
Espezie inbaditzaileak kanpoko lekuetatik ekarritako espezieak dira. Espezie horiek, hauek hiltzen edo jaten dituzte, infekzio oso txarrak pasa al dizkiete... Espezie hauek, sarritan, oso azkar hazi eta ziklo laburretan ugaldu egiten diren espezieak dira, ingurugiro askotan bizitzeko gaitasuna dute eta oso ondo egokitzen dira leku berrira. Ingurugiroan arazo oso larriak sor ditzakete. Adibidez, landare mota bat beste batzuekin sartzen badugu, hemengo landarea desagerrarazi ahal du. Desagertzeko zorian dauden landareen %80 landare inbaditzaile batengatik izan omen da. Iberiar penintsulan sartu diren flora eta fauna espezie batzuk hauek dira: -Picudo gorria -Tigre-eltxoa -Liztor Asiarra -‌
Picudo gorria
Liztor Asiarra
Tigre-eltxoa
2
Koipu (Miocastor coypus) Hegoamerikatik dator eta arratoi handi baten antza dauka. Hankak igeri egiteko egokituak ditu eta gaueko animali bat da. 10 kg.- etara ailegatu daiteke. Haien larrua marroia da, kafearen kolorekoa. Begiak eta belarriak oso txikiak ditu baina begiekin gauean oso ondo ikusten du. Koipuaren larrua oso baliotsua da eta haragiarengatik eta larruarengatik ehizatzen da. Miocastor coypusaren buztana oso luzea da, kastorraren antzekoa. Gaur egun koipua Txingudiko paduran, Hegoamerikan, Japonian, Mexikon, Espainian, Frantzian eta Alemania aldera‌ bizi da. Erreketan, urtegietan, paduretan.. aurkitu ditzakegu. Animalien erreinukoa da, Mamalien klasekoa, Myocastor generokoa eta M. Koipuen espeziean sailkatzen da. Miocastor koipua urte osoan zehar ugaldu daiteke. 19 hilabete pasa ondoren, bost-sei kume jaiotzen dira ilez beteta. 8 aste daramatza bularra uzten duten arte baina bigarren egunean igeri egin dezakete. Koypua belarjalea da eta uretako landareak jaten ditu. Horretaz gain, lezka jaten du eta han hegaztiak babesteko edota habiak eraikitzeko erabiltzen dute. Animali honek Iberiar penintsulan duela 45 urte inguru sartu zen, frantziarrek ekarrita. ALVARO BASTERRA RUIZ 11.N
3
LEHOIAREN AZAZKALAK (Carpobrotus edulis)
1.- JATORRIA Berez, Hegoafrikakoa da baina orain munduko zona epel guztietan dago, batez ere kostako zonaldeetan. Sakabanatzen da lorategietan erabiltzen delako. Oso azkar hedatzen da beraz, oso erabilgarria da leku handiak estaltzeko. Bere izena grekeratik dator eta esan nahi du “fruitu jangarriarekin�.
2.- EZAUGARRIAK Hosto iraunkorrekoa da. Hostoak, berdeak dira eta batzuetan punta morea dute. Hostoak, 1 dm-ko luzera izaten dute gutxi gorabehera eta 2 m-ko zurtoina izan dezakete. Dituen hostoak arrosak, laranjak edo horiak izan daitezke eta 60 mm-90 mm arteko diametroa izan dezakete. Fruitu mamitsu bat ematen du eta jan daiteke.
3.- HABITAT Egon daiteke hondartzetan, harrien artean, lorategietan, mendietan ... baina ez du jasatzen izozte jarraituak.
4.- ESPEZIE HONEK SORTZEN DITUEN ARAZOAK - Bere loreak oso deigarriak direnez intsektuak hara joaten dira eta jatorriko espezieak ezin dira polinizatu. - Oso azkar hazten da eta ez du uzten beste landareak haztea.
Maider Semper
4
ORTZADAR AMUARRAINA (Oncorhynchus mykiss) 1-Jatorria Ortzadar amuarraina ur gazi eta gezetan bizi da. Ozeano Barean du jatorria; Japonetik hasi, Beringeko itsasartetik pasa eta Behe Kaliforniaraino (Mexiko).
2-Ezaugarriak Ortzadar amuarraina munduko 100 espezie kaltegarrienen zerrendan dago. Tamainari dagokionez, 60cm luze izaten da eta 3-4 hezur izaten ditu bizkar- hegalean eta uzki-hegalean. Azalaren kolorea ez da beti berdina, ur gezetan bizi bada, iluna da. Berriz, ur gazietan bizi bada, azaleko kolorea askoz argiagoa da. Hamaika urtez bizi denez, 8 alditan ugaltzen da, hau da, urtero aldi bana, 3 urte dituenean ugaltzen hasten delako.
3-Habitat Ortzadar amuarraina ur subtropikal eta hotzetan bizi da eta lur azpitik 0-200 m. bitartean. Arrain anadromoa da, ur gazietatik gezetara urtero emigratzen duelako.
4-Arazoa Ortzadar amuarrainaren arazoa minbizi bat dutela da eta beste arrainekin topatzean mikroorganismoak pasatzen diete eta beste arrainak kaltetu egiten
dira.
Oscar Muruzabal
5
TIGRE-ELTXOA (Aedes albopictus)
- JATORRIA Tigre-eltxoa edo Aedes albopictus Asiaren hegoaldetik etorri den espezie inbaditzaile bat da, baina garraiobide modernoekin mundu osotik banatu da, eta leku batzuk kolonizatu ditu. - EZAUGARRIAK Tigre-eltxoa 5 eta 10 mm arteko luzeera du. Beltzak dira eta marra zuri batzuk dituzte toraxean eta abdomenean. Beste eltxoek bezala, emeak trompa antzeko gauza bat du buruan (proboszidea ). Honekin animalien odola ateratzen du, bere arrautzak jan ahal dezaten. Proboszidearen ondoan bi antena ditu CO2 detektatzeko. Odola ateratzean substantzia berezi bat (antikoagulantea ) erabiltzen du odola likidoa mantentzeko. Arrek nektarra jaten dute. Arrautzak lehorteetan oso ondo mantentzen dira eta ura ukitzean arrautzak larbak bihurtu egiten dira. - HABITAT Europan dauden Aedes albopictusak hirietan eta herri haundietan bizi dira. Emeak bere arrautzak putzu txikietan jartzen saiatzen da. - ESPEZIE HONEK SORTZEN DITUEN ARAZOAK Espezie honek, tigre-eltxoak, espezie inbaditazaileen artean arriskutsuenetariko bat da. Eltxo mota hau egunean zehar mugitzen da. Insektu hau txikia izan arren bere ziztadak min haundia eragiten du. Tigre-eltxoak mota askotariko gaixotasunak sor dezake: - Sukar horia. - Dengea - Txinkungunko sukarra - Niloko birusa ‌ Iùigo Romero
6
Karramarro gorri amerikarra (Procambus clarkii)
Sailkapen zientifikoa
Erreinua:
Animalia
Filuma:
Arthropoda
Azpifiluma:
Crustacea
Klasea:
Malacostraca
Ordena:
Decapoda
Azpiordena:
Pleocyemata
Infraordena:
Astacidea
Familia:
Cambaridae
Generoa:
Procambarus
Ezpeziea:
P. clarkii
7
1.- Jatorria Espezie inbaditzaile hau Mexikon eta Estatu Batuetako erdialdean sortu zen, baina gaur egun Europan, Amerikan Afrikan eta Hawaien dago. Guadalquivir ibaian utzi zituzten, ugaltzeko eta gero jendeari saltzeko. Horren ondorioz, gure herrialde osotik zabaldu da.
2.- Ezaugarriak Itxura: 15 zentimetro neurtzera ailegatu ahal da, baina karramarro amerikar batek gutxi gorabehera 10 zentimetro neurtzen ditu. Bere kolorea oso ezberdina da, batzuk oso kolore gorrikoak dira eta beste batzuk, berde edo marroiak. Karramarro arrek pintza luzeagoak dituzte. Hemen bizi den karramarroarekin ezberdintzen da, handiagoa delako eta pintza luzeagoak dituztelako.
Elikadura: Karramarro gorri amerikarra espezie orojale bat da, ornogabe txikiz elikatzen dena, bai eta arrainez ere.
Ugaltzea: Ugaltze prozesua apirilean hasten da eta hiru kume izan ahal ditu gehienez. Ehunetik zazpirehunera arrautza jarri ahal ditu emeak tamainaren arabera, 20 edo 30 egunetan izango dituena bere sabelean. Jaiotako kumeak, txikiak eta bere gurasoen oso antzekoak dira. Espezie hauek gehienetan 3 urte bizi egiten dira, baina asko azkar hiltzen dira.
3.- Habitat Ura dagoen leku guztiei bizi ahal da, adibidez: aintzirak, urtegiak, ibaiak, ‌ Gainazal bigunak nahiago ditu, han zuloak egiteko eta janaria bilatzeko. Karramarroa egun osoan bizitzen da, baina gehiago gauaz. Hilabete hotzetan, bere zuloetan geratzen dira. Bere lurraldearengatik borrokatzen du. Euria egiten ari den egunetan, bere zulotik atera eta beste zulo baten bila joaten dira.
4.- Espezie honek sortzen dituen arazoak Espezie babestua ez denez, asko ugaldu eta zabaldu egiten da. Guztiz alderantzizkoa, badira legeak eta jendeari zigortzen diote espazio natural batean aske uzteagatik. Espezie oso eratzailea da eta denbora laburrean kume asko jaio ahal dira. Adrian AndoĂąo Arana
8
(AEDES ALBOPICTUS) Jatorria: Tigre-eltxoa Asiako hego-ekialdetik dator. Europan lehenengo aldiz 1979. urtean agertu zen eta Iberiar penintsulan 2004. urtean, Katalunian Ezaugarriak: Tigre-eltxo helduak 2 eta 10 milimetro artean neurtzen du, txikia, beltza eta marra zuriak ditu. Emeek ziztatu egiten dute odola lortzeko, horrela arrautzak hazten dira eta bera elikatzen da. Tigre-eltxo arra berriz, loreen polenetatik elikatzen da. Erditze batean 80 kume inguru atera daitezke eta erdiak emeak dira Habitat: Tigre-eltxoa, zuhaitzen zuloetan bizi da, baina gaur egun leku artifizialei ohitu egin dira eta edozein lekutan aukitu ditzakegu. Beroa egiten duenean, bertan geratzen dira baina hotza egiten duenean, berriz, alde bero batera joaten dira. Espezie honek sortzen dituen arazoak: Tigre.eltxoak, 20 gaixotasun inguru sor ditzake, horien artean zukar horia.
Iosune I単igo Marco
9
Karramarro gorri amerikarra ( procambarus clarkii).
Karramarroaren jatorria Estatu Batuak eta Mejiko da. Karramarro-gorriak burutik buztanera 10 zentrimetro luzeraz neurtzen du gehienez, segĂşn eta non bizi diren. Bere koloreak urdin-grixatua eta gorri-gorria dira. Burua eta torakxa babesten dituen oskola bat dute. Oskola horrek arantza txiki eta ugari baditu. Karramarro honek 4 oin bikote eta bi pintza fuerte. Pintzak babesteko erabiltzen dituzte Karramarro hauen habitata erreketan eta ibaietan da (ur hotzetan). Hainbat arazo sortu ditu espezie honek, adibidez, gure karramarro espezie bat desagertu da beraiek ekarritako onddo baten erruz. -
Animali bat bere habitat ez den beste leku batera joaten denean eta hantxe bizitzen gelditzen denean animali inbaditzilea da.
-
Bere inguruan dauden aimalien baino indar gehiago eduki behar du.
-
Beste espezie batzuk jatea edo desagertzea.
Uxue Zabala AndoĂąo
10
BISOI AMERIKARRA ( NEOVISON VISON ) JATORRIA: Bisoi amerikarra (Neovison vison) Amerikan bizi den bisoi espeziea da. Euskal Herrian ere aurki daiteke bere larruaz baliatzeko ekarri baitzen duela 50 urte. Haztegietatik ihes egin eta ibaien inguruan eta aintziretan ezarri zen. Jatun amorratua da eta lehian jartzen da bertako bisoiarekin eta igarabarekin. Euskal Herriko Espezie Exotiko Inbaditzaileen Katalogoan (EEI) jasota dago. Jatorriz Ipar Ameriketakoa izanik, bere gogortasun eta malgutasun ekologikoak espeziearen hedapena ahalbidetu du; Asia, Europa eta Zeelanda Berriko hainbat eremutan espezie inbaditzaile gogorrenetariko bat bilakatuz.
EZAUGARRIAK: Tamaina ertaineko mustelidoa da, kolore marroi ilunekoa, ia beltza. Bere gorputza luzea eta argala da, hanka labur eta mardulekin. Beheko ezpainean orban zuri bat du eta sabelalde zein izterrondoetan lohidura bat baino gehiago ere ager ditzake. Burua txiki samarra du eta belarri txiki txikiak eta biribilak ditu. Espezie honek dimorfismo sexuala aurkezten du, tamaina eta pisuari dagokionez (Tamaina: emeak 300-370 mm, arrak 330-450 mm. Pisua: emeak 500-900 g, arrak 800-1800 g).
HABITAT: Ur-masa mota desberdinei lotutako espeziea izanik; ibai zein erreka, laku, urtegi, aintzira edo paduretan bizi daiteke. Halaber, Kostaldean ere ageri ohi da. Orokorrean, landare estaldura oparoko eremuak gustoko ditu baina baita eremu arrokatsuak ere; bi kasuetan, gordelekuak aurkitzeko aukera zabalagoa baita. Gordelekuak ur masetatik oso hurbil kokatzen dira, ertzetan batez ere. Hala ere, esan beharra dago, gehienak beste animaliengandik prestatu eta atondutako gordelekuak direla, bisoi amerikarrak lurrean zuloak egiteko gaitasunik ez baitu . Populazio egonkorrenak 1500 m-tatik gora aurkitu dira Kasu batzuetan hiri inguruetan eta eremu artifizialetan ere aurkitu izan da, ur-masetatik hurbil.
SORTZEN DITUEN ARAZOAK: Bisoi amerikarrak, gaitza berriak ekartzen ditu, horietako gaitza batzuek hilkorrak dira bisoi europarrentzat. Bisoi amerikarrak, jaiotza tasa handiak dituzte. Horrek ekartzen ditu arazoak bisoi europarrekin. Bisoi amerikarrak, lehiatzen du hemengo beste espezie batzuekin, adib: ur-txakurrekin, azkonarrekin, erbinude ‌ Arazo hauengatik, bisoi amerikarrak adibide jakin bat da espezie inbaditzailetakoa
UNAI ORTIZ RETEGUI 11
KOIPU (Myocastor coypus)
JATORRIA: Hego Ameriketatik dator, eta Europa eta Asiara zabaldu zen.
EZAUGARRIAK: Neurri handikoa da. 10 kg arte pisa ditzake. Bere larruazala kafe disdiratsu tonua dauka Koipuaren begiak eta belarriak txiki-txikiak dira. Bere goialdeko ile zakarrak, azpiko balio komertzial handiko bilo bat estaltzen du. Bere oinak, menbrana interdigital batzuekin ditu. Buztan luzea du. Bere buztana ezkatatsua da. Uretako bizitzara egokitzeko modu interesgarri bat dauka, bere kumeei titia ematen die igeri egiten duen bitartean.
HABITAT: Lagunetako eta uretako landaretza ugariko paduretako gaueko biztanle bat da. Ibai, laku eta paduretan bizi da, non landarez eta fruituz elikatzen da.
ESPEZIE HONEK SORTZEN DITUEN ARAZOAK: Koipua oso azkar egokitzen da lekura, ez ditu hango animaliak molestatzen, baina oso ugalkorra denez oso azkar handitzen da populazioa, orduan han bi arazo gertatzen dira, besteei lekua eta janaria kentzen dizkie eta hedatu egiten da han.
Amaia Otazu
12
TIGRE-ELTXOA (Aedes albopictus) JATORRIA: Asiako hego-ekialdekoa da. Bera bakarrik ezin ditu 100 metro baino gehiago egin, baina, naturako nazioarteko merkantzien trafikoak onartu du bere instalazioa Europako eta Amerikako hainbat herrialdeetan. Neumatikoen bidez ailegatu ziren hona. Iberiar penintsulan 2006 ean aurkitu ziren Sant Cugat-en (Bartzelonako herri bat). Orain, Iberiar Penintsulako leku gehiagotan daude, adibidez: Murzian, Alikanten, Balear uharteetan... EZAUGARRIAK: Tigre-eltxo bat heldua denean, 2-10 mm neurtzen du. Marra txuriak ditu eta oso erraza da Iberiar Penintsulako beste espezie batzuekin okertzea. Nahiko zaila da aurkitzea, bere lurretik hurbil hegan egiten duelako. HABITAT: Tigre-eltxoek normalean ur lasaietan jartzen dituzte bere arrautzak, lakuetan adibidez. Askotan aurkitu ditzakezu edozein gune buztian; lorontzietan, hostoetan, zuhaitzetako zuloetan... ESPEZIE HONEK SORTZEN DITUEN ARAZOAK: Emea da ziztatzen dizuna eta harra bitartean hostoetan geratzen dira nektarrez elikatzen. Emeak ziztatzen dizute, elikatzeko eta nahikoa ez badute nektarrez elikatzen dira ere bai. Ziztatzen badizu batzuetan ez zaizu ezer gertatzen, baina batzuetan ere, infektatu ahal zaizu eta txarrenetako kasuan zukar horia sor ditzake. Berdin zaie gauan edo egunean zehar ziztatzea, kontua da haiek elikatzea.
Berta Meoqui GarcĂa
13
ZEBRA-MUSKUILUA (Dreissena polymorpha) Zebra-muskuilua ur gezatan bizi den molusku
txiki bat da. Errusiako hego-ekialdeko
aintziretan du jatorria, eta lehenengoz Peter Simon Pallas
alemaniar zoologoak deskribatu
zuen, Urall, Volga eta Dnieper ibaietan. Gizakiak, nahi gabe, munduko beste toki askotara eraman du, eta espezie inbaditzaile bihurtu da. Izena maskorrean dituzten marra txuri-beltzetatik datorkio, baina berez ez da muskuilua Mytiloida ordenakoa. Ibai nabigazioari esker hasi ziren hedatzen XIX. mendean, itsasontzien kroskoari itsasteko gaitasun handia baitute. Zebra muskuiluen larbak ere oso erraz zabaltzen dira.
Manu Biurrun Ruiz
14
MIMOSA (Robinia pseudoacacia) Jatorria: Estatu batuetik ekarritakoa da, apaleche mendietatik konkreatuago, horain Europan Inglaterratik Greziara dago.
Ezaugarriak: Zuhaitz espezie bat da, akazia itxura duena baina akazia ez dena. Ameriketako Estatu Batuetako Apalatxe mendietatik dator eta klima atlantiko hezean garatzen da. Maldetan, basoertzetan edo basoen zabalgunetan kokatzen da urkia edo sahats arruntaren nitxo ekologikoa okupatuz. Lurrazpiko sustrai-kimuen bitartez hedatzen da. Haritz txortendunaren garapena ere zailtzen du. Hots, maldak eta bere ohiko lekuak okupatzen ditu inbaditzaile honek.
Habitat: Inglaterran, Grezian , Zipren, Bruselasen, Berlinen‌
Arazoak: Landare honek sortzen duen arazoa oso azkar hazten dela da eta ez dio ondoan daaudenei hazten uzten.
Ane Bermejo
15
Trachemys scripta elegans FLORIDAKO DORTOKA JATORRIA. ESTATU BATUETAKO HEGO MENDEBALDETIK (HM) ETA MEXIKOKO IPAR EKIALDETIK (IE).
EZAUGARRIAK. EZ DA OSO HANDIA IZATEN, 30 ZENTIMETROKO NEURRIA IZAN AHAL DU. 20-30 URTE BIZI AHAL DU GUTXI GORABEHERA. DORTOKA BATZUK OSO ZORTE ONA DUTE ETA 40 ZENTIMETROETARA AILEGATU DIRA. JAIOTZEN DIRENEAN, BERE OSKOLA HOSTOEN BERDEA DUTE ETA HANDIAK EGITEN DIRENEAN BERDE OSO ILUNA DAUKATE. BERE BELARRIETAN BI MANTXA DITUZTE GORRI KOLOREKOA. HABITAT. IBAIEN ERTZEETAN BIZITZEN DIRA NORMALEAN, ETA BATZUETAN ETXEETAN ERE. ESPEZIE HONEK SORTZEN DITUEN ARAZOAK. HAUNDITZEN DIRA PILA, OSO BORAZAK DIRA ETA BERTAKO BESTE ANIMALIAK DESPLAZATZEN DITUZTE.
IBAI FUERTES 1N
16
BISOI AMERIKARRA (Mustela vison) Jatorria: Bere jatorria ia USA guztia eta Kanada da Munduko parte desberdinetan sartu dute, Europan ere. Ezaugarriak: Mustelidoen familiako ugaztun haragijale bat da. 700 gramo eta 2,3 kg-ren artean pisatzen du. Bere gorputza fina eta luzea da. Burua handia dauka, belarri eta hanka motzak ditu eta ilea marroia. Neurtu ahal du 66 cm arte. Animali gautarra da, baina egunez ere ikusten da. Ugalketa: Ugalketaren denboraldia 39 egunetik 78 egunetara irauten du. Umealdi bakoitzak 2-10 kume darama, baina normalean 5 kume etortzen dira. Emeak heldua egiten da urte bat betetzean eta arrak urte bat eta erdi betetzean. Elikagaiak: Eltxoak, krustazeoak, moluskoak, arrainak, anfibioak, narrastiak‌ jaten ditu. Habitat: Haren habitata basoak, ibaien eta ur-bazterren ondoan dira. Arazoak: “Plasmocitosisâ€?en gaixotasuna transmititu ahal du eta beste ugaztunei heroitza eragin ahal die. Haren tamaina handiagoa eta bere agresibitatea bisoi europarra desagertzeko arriskuan jartzea eragin dute.
Nora Garcia.
17
AGAVE AMERIKARRA (Agave americana) •
Espezie inbaditzaile bat da. Landare hostoerorkorrra, da erresistentea leku lehorretan. Bere hostoak lurretik hasten dira, handiak eta mamitsuak, lantza formarekin. Hostoak erditik ateratzen dira, zurtoin batean kiribilduak. Ertzetan arantzak dituzte, ia-ia 2 cmkoak eta orratz baten puntan bukatzen dira. Aloearekin batzuetan nahasten dugu.
•
Bere izenak esaten duen bezala, Amerikatik etorri zen. Europan, Afrikaren hegoaldean, Indian eta Australian ere agertu dira.
•
Bakarrik aldi batez loratzen dira eta gero, hiltzen dira (monokarpismo deitzen da).
•
300 espezie daudela kalkulatzen da baina 200 bakarrik ezagutzen dira.
•
Espainian espezie inbaditzaile exotiko bat da eta ezin da berarekin salerosi, garraiatu, trafikatu eta naturan sartu ezta kultiborik egin.
•
ERABILERAK:
•
Likore bat egiten dute berarekin, mezkal deitua. Ezagunena tekila da.
Pita egiteko ere erabiltzen da.
Ezti-ura egiteko.
Almerian, loreen zati bat erabiltzen dute eskailerak egiteko.
EZAUGARRIAK:
Diuretikoa, arazgarria eta eskorbutoaren aurkakoa da.
Laxante giza ere.
Infusioetan edari freskagarria ona digestioa egiteko.
Begi narritatuak garbitzeko.
Hostoen zukuarekin azaleko zauriak sendatzeko.
•
Normalean itsasaldeko lekuetan aurkitzen dira.
•
Ugaldu daitezke hazi batetik edo ugalketa asexualaren ondorioz.
Espainiako zonak agavearekin.
Ander Gongora
18
BISOI AMERIKARRA Neovison vison Jatorria: Amerikan bizi den bisoi espeziea da, Euskal Herrian ere aurki daiteke bere larruaz baliatzeko ekarri baitzen duela 50 urte.
Ezaugarriak: Tamaina ertaineko mustelidoa da, kolore marroi ilunekoa, ia beltza. Bere gorputza luzanga eta argala da, hanka labur eta mardulekin. Beheko ezpainean orban zuri bat du eta sabelalde zein izterrondoetan orban bat baino gehiago ere ager ditzake. Burua txiki samarra da eta belarri txiki eta biribilak ditu Tamaina: emeak 300-370mm, arrak 330-450mm. Pisua: emeak 500-900g, arrak 800-1800g.
Habitat: Ur-masa mota desberdinei lotutako espeziea izanik; ibai zein erreka, laku, urtegi, aintzira edo paduretan bizi daiteke. Halaber, Kostaldean ere ageri ohi da. Orokorrean, landare estaldura oparoko eremuak gustoko ditu baina baita eremu arrokatsuak ere; bi kasuetan, gordelekuak aurkitzeko aukera zabalagoa baita. Gordelekuak ur masetatik oso hurbil kokatzen dira, ertzeetan batez ere. Hala ere, esan beharra dago, gehienak beste animaliengandik prestatu eta atondutako gordelekuak direla, bisoi amerikarrak lurrean zuloak egiteko gaitasunik ez baitu.
Ze problema sortzen dute bisoi americarrak?: Espezie hau bertako espeziekin oso oldarkorra da.
Ruben Rodrigez
19
KARRAMARRO GORRI AMERIKARRA (procambarus clarkii)
JATORRIA: Karramarro gorria Amerikatik datorren espeziea da.
EZAUGARRIAK: -50 g baino gehiago hartu ahal du. -Karramarro gorria 5 urte bizi ahal da. -12 cm gehienez neurtu ahal du.
HABITAT: Mexikoko golkoan du jatorria, Espa単an sartzean espezie inbaditzaile bat bihurtzen da. Ugaltzeko gaitasun handia du. Ez da egia karramarro gorriak karramarro iberiarra jaten duela, edo agresibitatea eta tamaina handiago duelako desplazatu duela. Onddo baten errua da, karramarro gorriak onddoarekin bizitzen dira, eta hemengo espezieentzat hilgarria da. Karramarro bat ibai batera iristerakoan ura kutsatzen da.
KARRAMARRO GORRIAK SORTZEN DITUEN ARAZOAK: Karramarro honek sortzen dituen arazoak onddoaren erruz hemengo karramarroa desagertzen ari dela, gutxinaka karramarro gorria zabaltzen ari da. Andrea Eleta
20
TIGRE ELTXOA (AEDES ALBOPICTUS Jatorria: Tigre eltxoa Asiako Hego-ekialdeko jatorria dauka. Baina gero, Afrikara, Europara eta Amerikara zabaldu egin zen.
Ezaugarriak: Bere toraxa eta sabelaldea zurixka eta beltza koloretakoa dauzka. 5 mm-etatik 10 mm-etara neurtu ahal du. Tigre eltxoaren emeak tronpa fina eta luzea dauka, eta tronpa horrekin ornodunei ziztatu egiten die eta horrela daukaten odol pixka bat kendu egiten dio.
Tigre eltxoak zizta egiten dio.
Tigre eltxoaren bi koloreak.
Habitat: Espezie honen larbak, ur kantitate txikiak dauden edukiontzietan, pitxerretan, ontzietan, lore ontzietan etabar..bizi dira.
Espezie honek sortzen dituen arazoak: Gaixotasunak transmititu ahal ditu. Adibidez sukar horia. 2007 ko udan, Italian agerraldi bat egon zen, gaixotasun hau bakarrik kaltetu egin zuen tropikal herrialdeei. Eta 2010 ean Grezian detektatu egin zuten tigre eltxoak Nilo mendebaldeko birusez kutsatuta, eta hainbat pertsona hil egin ziren.
Ainhoa Agirre Port 11.N
21
KARRAMARRO GORRI AMERIKARRA (Procambarus clarkii) JATORRIA: Karramarro gorria Amerikatik dator, Estatu Batuetatik (Mejikoko golfotik). Espezie hau oso azkar joan da beste lurraldeetara eta oso ongi egokitzen da. Urte gutxitan Amerikara, Afrikara eta Europara joan da zabaltzen.
EZAUGARRIAK: Karramarro hau erreka ez oso hotzetan egoten da. - Oso ongi egokitzen da edozein lekuetara. -Familia: cambaridae -Espeziea: procambarus clarkii -Ordena: decapoda -Klasea: malacostraca -Genero: pocambrus -7-tik 20 cmetara neurtu ahal du. -Gehienez 5 urte bizi daiteke -Gai dira kilometroak ibiltzea lurrean -Ahal diar egon lau hilabete leku lehorretan. -Karramarro hauek arrantzatu ahal dira. -50 gramoetara iritsi daiteke.
HABITAT: Animalia hau ibai ez oso hotzetan bizi da. Ur garbietan batez ere. Animali hau iberiar penintsulara iritsi zenean beste espezie askori kaltetu die. Espezie hau nahiko ugaria da Iberiar penintsulan eta biosferari ere kaltetzen diote. Gainera espezie hau gaisotasun asko sortu ditu.
ESPEZIE HONEK SORTZEN DITUZTEN ARAZOAK: Espezie hau biosferan eta animaleei kalte egiten diote. Ibai batean karramarro gorri amerikarra iristen denean, bere onddoekin ura kaltetzen dute eta espezie asko ere hiltzen dira. Gainera onddoa ere gaixotasun pilo sor ditzake eta kontuz egon behar gara horrekin.
Mikel Aldave
22
KARRAMARRO GORRI AMERIKARRA ( Procambarus clarkii )
Jatorria: Estatu Batuetako hego-ekialdean eta Mejikoko ipar-ekialdean bizi da. Ezaugarriak: - 10 cm neurtzen ditu. - Kolore grisak eta gorrixkak dira. - Zortzi hanka eta bi matxarda handiak ditu. Kaparazoi batek burua eta torax-a estali egiten dio. - Emearen ugaltze prozesuak urte bat iraun dezake. Honek arrautzak bere sabelaldean ipintzen ditu eta kumeak ateratzean txikiak dira, baina handitze prozesu azkarra dute. Habitat: Mundu guztiko ibai eta lakuetan bizi da. Arazoak: Espezie honek sortu duen arazo handiena kampotik etorritakoan onddo bat ekarri zuen bere oskolean. Aphanomycetes astaci onddoa ekarri zuen eta hemengo karramarro asko hil egin zituen.
Antxon Loyola
23
BISOI AMERIKARRA
1-Jatoria: Amerikar bisoia, Amerikan bizi den bisoi espeziea da. Euskal herrian ere aurki daiteke bere larruaz baliatzeko ekarri baitzen duela 50 urte. Haztegietatik ihes egin eta ibaien inguruan eta aintziretan ezarri zen. 2-Ezaugarriak: Tamaina ertaineko mustelidoa da, kolore marroi ilunekoa, ia beltza. Bere gorputza luzanga eta argala da, hanka labur eta mardulekin. Beheko ezpainean orban zuri bat du eta sabelalde zein izterrondoetan orban bat baino gehiago ere ager ditzake. Burua txiki samarra da eta belarri txiki eta biribilak ditu. Jatorriz Ipar Ameriketakoa izanik, bere gogortasun eta malgutasun ekologikoak espeziearen hedapena ahalbidetu du. 3-Habitat: Ur-masa mota desberdinei lotutako espeziea izanik; ibai zein erreka, laku, urtegi, aintzira edo paduretan bizi daiteke. Halaber, Kostaldean ere ageri ohi da. Orokorrean, landare estaldura oparoko eremuak gustuko ditu baina baita eremu arrokatsuak ere; bi kasuetan, gordelekuak aurkitzeko aukera zabalagoa baita. 4-Espezie honek sortzen dituen arazoak: XX. mendetik aurrera bisoi amerikarraren larruaren salmentarako, haztegi ugari zabaldu ziren atzerriko lurralde askotan. Ordutik aurrera, zenbait banakok haztegietatik ihes egin eta populazio basatiak garatu zituzten beren jatorrizko bizilekuetatik kanpo. Nabarmenena, Bisoi Europarrari eragiten ari dion lehia interespezifikoa da, espezie autoktonoa bere banaketa eremu naturaletik kanporatuz.
Irune Guardabrazos Perez. 1ÂşK 24
KARRAMARRO GORRI AMERIKARRA
JATORRIA: Karramarro gorri amerikarra Estatu Batuetako hego mendebaldetik dator baina beste kontinente batzuetan ere aurki dezakegu.
EZAUGARRIAK: Ur geldietan denbora gutxian haz daiteke. Lau hilabate baino gehiago iraun dezake leku lehorretan. Aurki hazten da eta 50 g pisa dezake eta 12cmko luzera har dezake.Ur gazietan ere bizi daiteke, erreketako karramarroak berriz ez. Gutxi gora behera 5 urte bizitzen da. Bere elikadura: landareak, beste animali batzuk eta aurkituriko zaborrak dira.
HABITAT: Ur geldietan, ur gazietan eta lehorrean bizi daiteke.
ESPEZIE HONEK SORTZEN DITUEN ARAZOAK: Hondeatzaile handia da, honek min handiak sor ditzazke erreken ibilbidean eta espezialki arrozaren laborantzan. Sorterriko ekosistema aldatu dezakete. Bertako errekako karramarroak mugitu ditzakete, Aphanomyces astaci izeneko onddoaren bektorea da eta honek min handiak eragiten diete bertako karramarroei. Erreketako hainbat sisaren bektorea da ere eta bizkarrai ornodun batzuena ere. Mota inbaditzaile bat bezala kontuan hartzen zaie. Sartu dituzten lekuetan anfibioen jeitsiera ikusi dute, haiek gizabanako ez helduen naiz beraien arrautzak jaten bait dituzte.
Julen Arlegi
25
KOIPUA
IZEN ZIENTIFIKOA: Miocastor koipus. NON JAIO ZEN LEHEN KOIPUA? Lehen koipua Hego Ameriekan jaio zen eta mundu osotik zabaldu zen. ZER ARAZO SORTZEN DITU? Mundu osoan zehar zuloak egiten ditu. FAMILIA ETA GENEROA: miokastoroide familiakoa da ete bere generoa miokastor da. ANIMALIAREN EZAUGARRIAK: Metro bat luze du eta arrainez elikatzen da.Lur azpitik bizi da eta 1990. urtean hasi zen zabaltzen mundu osotik. Chilen koipurik handiena bizi da. ERREINUA ETA KLASEA: Bere erreinua animaliena da eta bere klasea mamalietan sailkatzen da. NON DAUDE GEHIENAK? Koipu gehienak Hego Amerikan, Iberiar Penintsulan, Chilen eta Argentinan bizi dira.
Ismael Martinez 26
Tigre-eltxoa Aedes albopictus JATORRIA Asiatik etorria da eta XXI. Mendean etorri zen Espaniara. EZAUGARRIAK 2- 10 mm neurtzen dute handiak direnean. Gorputzean eta buruan marra zuriak ditu eta aurkitzea oso zaila da lurretik beti hurbil egoten delako. HABITAT: Asiatik datozte eta beti baratzetan edo landaredia dagoen leku batean daude. Arrautzak landare edo uretan ipintzen dituzte. ESPESIE HONEK SORTZEN DITUEN ARAZOAK Plagak sortzen ditu eta bertako landaredi eta animali batzuekin bukatzen du. Kaltegarria da gaixotasun batzuk ere ekartzen dituelako. Oscar Robledo
27
Zebra muskuilua Dreisseana polymorpha
1. JATORRIA. Ibai nabigazioari esker hasi ziren hedatzen XIX. mendean, itsasontzien kroskoari itsasteko gaitasun handia baitute. Zebra muskuiluen larbak ere oso erraz zabaltzen dira
2. EZAUGARRIAK. Munduko toki askotan izurrite bilakatu da zebra-muskuilua, kolonizatutako tokietan arazo larriak gertatzen baitira. Larbek ugaritzeko eta tokiz aldatzeko gaitasun handia dute
3. HABITAK. Bibalbio autoktonoen maskorretan itsasten dira, baita karramarroen oskoletan ere, azken hauen heriotza eraginez. 4
ESPEZIE HONEK SORTZEN DITUEN ARAZOAK.
Hildako muskuilu kantitatea handia ibai hondoetan pilatzen da. Ondorioz bertan arraultzak jartzen duten espezieen ugalketa eragozten dute.
Ivan Sรกnchez
28